คู่มือการดูแลตนเองของผู้ป่วยโรคไตเรื้อรัง

ก า ร ใ ห้ ค ว า ม รู้ ค ว า ม เ ข้ า ใ จ เ ร่ื อ ง โ ร ค ไ ต แ ก่ ประชาชนเปน็ เรอ่ื งสาคญั เพราะการมีความรู้ ความเขา้ ใจ ในเรอ่ื งพนื้ ฐานของโรคจะนาไปสู่การป้องกันการเกิดโรคได้ อย่างดี โดยเฉพาะโรคไตเร้ือรัง การดูแลตนเองมี ความสาคัญในการควบคุมโรค และชะลอความเส่ือมของ ไต ผู้จัดทาจึงได้จัดทา “คู่มือการดูแลตนเองของผู้ป่วย โรคไตเรอื้ รัง” แบบฉบับทก่ี ระชับ เขา้ ใจง่าย เพื่อให้ผู้ป่วย ไดอ้ ่านและนาไปปฏิบตั ิได้อย่างถกู ตอ้ ง รชั นีย์ สมบตั ศิ รี หัวหนา้ กล่มุ งานการพยาบาลอายรุ กรรม โรงพยาบาลสมเดจ็ พระยพุ ราช สวา่ งแดนดิน จ.สกลนคร

ความรู้ทว่ั ไปเกีย่ วกบั โรคไตเรอื้ รงั ------------------------------4 • โรคไตเรอื้ รังคอื อะไร ----------------------------------------4 • สาเหตุและปัจจยั เสย่ี ง ---------------------------------------4 • ภาวะแทรกซ้อนของโรคไตเรอ้ื รัง --------------------------5 • การแบง่ ระยะของโรคไตเร้ือรงั ----------------------------6 เคลด็ ลบั ห่างไกลโรคไตเรื้อรงั -----------------------------------7 ทาอย่างไรเมอ่ื เปน็ โรคไตเร้ือรัง --------------------------------8

การรักษาแบบประคบั ประคองอาการ --------------------------9 • การควบคมุ การบริโภคอาหารและน้า ---------------------9 • ยาทใ่ี ชใ้ นผูป้ ่วยโรคไตเรอ้ื รัง ------------------------------13 • หลกั การใชย้ า -----------------------------------------------16 • การออกกาลงั กายเพ่อื สรา้ งเสริมสุขภาพ ---------------18 วิธีการบาบดั ทดแทนไต -----------------------------------------19 • การฟอกเลอื ดด้วยเครอ่ื งไตเทียม ------------------------19 • การล้างไตทางหนา้ ท้อง ----------------------------------19 การผา่ ตัดปลกู ถา่ ยไต --------------------------------------------20 เอกสารอา้ งอิง ---------------------------------------------------21





\"เร่ิมแสดงอาการในระยะท่ี 4 ผู้ป่วยอาจจะมีอาการมึนงง เบ่ือ อาหาร น้าหนักลด ผิวแห้งและคัน มีอาการ บวมน้าตามข้อขา และ เท้า ปวดปัสสาวะบ่อย แต่ปริมาณ ปสั สาวะนอ้ ยลง\"

หลีกเล่ยี งอาหารที่ ออกกาลงั กายเปน็ พักผอ่ นให้เพียงพอ มีรสหวาน มัน ประจาสม่าเสมอ อย่างนอ้ ย 6-8 เคม็ จดั ช่วั โมง ลดการสูบบุหรี่ ลดการด่มื สุรา ดื่มนา้ สะอาดให้เพียงพอ วันละ 8-10 แกว้ หลกี เลี่ยงการใชย้ าและ สารท่มี ีพิษต่อไต รกั ษาและควบคมุ โรคหรอื ภาวะ ควรรบั การตรวจ 7 เสยี่ งต่อการเกดิ โรคไตเร้ือรัง สขุ ภาพอย่างนอ้ ยปลี ะ 1 ครั้ง

การรักษาโรคไตเรอื้ รงั มี 3 แนวทางคอื 1.การรกั ษาแบบประดับประคองอาการ มหี ลกั อยู่ 2 ประการ คอื การควบคมุ การบริโภคอาหารและน้า และ การบ้าบดั ด้วยยา 2. การบาบดั ทดแทนไต (Renal replacement Therapy) มี 2 วธิ ไี ดแ้ ก่ - การล้างไตทางหนา้ ท้อง (Peritoneal Dialysis) - การฟอกเลือด (Hemo Dialysis) 3. การผ่าตัดปลูกถ่ายไต (Renal Transplantation)

1.1 ควบคุมการบรโิ ภคอาหารและนา้ โรคไตเรื้อรังมีหลายระยะ ระยะเริ่มแรกอาการจะน้อยมาก แต่เมื่อเป็นมากขึ้น อาการจะเพ่ิมขึ้นตามลาดับ เพ่ือชะลอการดาเนินของโรคไตเร้ือรัง จึงควรควบคุมการบริโภค อาหารและน้าใหเ้ หมาะสม อาหารจากัดโซเดียม การควบคุมอาหารเค็มเป็นหวั ใจสาคญั ของผทู้ เ่ี ป็นโรคไตเรอื้ รงั จากัดโซเดียม “จากดั เกลือ 3 ชนดิ ” เกลอื เค็ม ได้แก่ เกลือหวาน ไดแ้ ก่ เกลือจืด ไดแ้ ก่ น้าปลา/ซอสปรงุ รส เกลอื ผงชรู ส/ผงปรุงรส/ผงนัว ผงฟใู นขนมปัง/สารกันบดู เทคนคิ ลดเค็มชะลอไตเสอื่ ม หลกี เลี่ยงการซ้อื อาหารปรุงสาเร็จ ให้คนทาอาหารลดเคม็ ลงคร่งึ หนง่ึ 9

อาหารจากัดโพแทสเซียม ควรจากัดผักและผลไม้ เมอื่ ระดับโพแทสเซียมใน ผกั /ผลไมท้ มี่ ีโพแทสเซยี มสงู ควรงด เลือดสงู เกิน5 มลิ ลิโมลตอ่ ลิตร ซง่ึ แพทย์จะเป็นผ้แู จ้ง ใหท้ ราบ ผัก/ผลไม้ทม่ี ีโพแทสเซียมปานกลางทานไดไ้ ม่เกนิ 1 ส่วน/วัน ผกั /ผลไมท้ ม่ี ีโพแทสเซียมตา่ น้อยกวา่ 100มิลลกิ รมั 10

อาหารจากัดโปรตีน โปรตีนเปน็ สารอาหารทีม่ ีอย่ใู นเนื้อสัตวท์ ุกประเภท ได้แก่ เนอ้ื วัว หมูเปด็ ปลา กบเขียด และแมลง นอกจากน้ียังมีในไข่ นม เต้าหู้ ถั่วและธัญพืช ผู้ป่วยโรคไตควร รบั ประทานอาหารโปรตนี ต่า เพอื่ ชะลอการเสอ่ื มของไตดงั น้ี • ผปู้ ว่ ยท่ีเป็นโรคไตระยะที่ 2-4 ควรได้รับโปรตีน 0.5-1 กรัม/นา้ หนกั ตวั 1 กโิ ลกรมั (ไม่ควรใหต้ ่ากว่า 10 กรัมต่อวัน) *โปรตีนที่ได้รับควรเปน็ โปรตีนคณุ ภาพสงู เชน่ เนอื้ สตั ว์ ไขข่ าว เน้อื สตั วส์ กุ 1 ช้อนรบั ประทานข้าว ข้าว-แป้ง 1 ทพั พี ใหโ้ ปรตนี 3.5 กรมั ใหโ้ ปรตนี 2 กรัม ผลไม้ 1 ส่วนใหโ้ ปรตีน 0.5 กรมั ผกั สกุ 1 ทพั พี ใหโ้ ปรตนี 1 กรมั แป้งปลอดโปรตีน 1 ทัพพี 11

อาหารจากดั ฟอสเฟต/ฟอสฟอรสั เมื่อไตทาหน้าที่ลดลงและเสื่อมสภาพมากขึ้นจนมีการขับฟอสเฟตลดลง จึง จาเป็นต้องจากัดอาหารท่ีมีฟอสเฟต/ฟอสฟอรัสสูง ได้แก่ เน้ือสัตว์ โปรตีน ธัญพืชและ ผลิตภณั ฑ์จากธัญพชื ผลิตภัณฑจ์ ากนม อาหารทมี่ ฟี อสฟอรสั สงู ควรหลกี เลยี่ ง อาหารธรรมชาติ นม และผลติ ภัณฑจ์ ากนมทกุ ชนิด เครอื่ งในสัตว์ ไขป่ ลา และสตั ว์ทรี่ บั ประทานทัง้ กระดกู เช่น ปลาเลก็ ปลานอ้ ย กงุ้ แห้ง เปน็ ตน้ ไข่แดงและผลติ ภัณฑ์ท่มี ไี ขแ่ ดงเป็นสว่ นประกอบ เครือ่ งดม่ื ทม่ี คี าเฟอน่ื เช่น นา้ อัดลม ชา กาแฟ ถั่ว เมลด็ พืช ธญั พชื และลิตภณั ฑท์ มี่ ถี ่วั เมลด็ พืชและ เครือ่ งดมื่ ผสมถัว่ และธญั พืช เชน่ นา้ ขา้ วกล้องน้า ธญั พชื เปน็ สว่ นประกอบ เตา้ หู้ เป็นตน้ การจากดั น้าด่ืม ควรจากัดน้าเมื่อไตไม่สามารถขับปัสสาวะออกจากร่างกายได้ โดย หลกั การให้นา้ แกผ่ ปู้ ว่ ยที่มีภาวะไตวายคานวณดงั นี้ •ปรมิ าณนา้ ดม่ื ในแตล่ ะวัน = ปริมาณปัสสาวะของเม่ือวาน + 500 มลิ ลิลิตร *ผูป้ ว่ ยทไี่ มม่ ปี สั สาวะควรไดร้ ับน้าวนั ละ 300-500 มิลลลิ ติ ร* 12

1.2 ยาที่ใชใ้ นผู้ปว่ ยโรคไตเรอ้ื รัง กลมุ่ ยาลดความดันโลหิต - ยาลดความดันโลหิตมีหลายกลุ่ม ออกฤทธิ์ ต่างกันโดยแพทย์จะเป็นผู้พิจารณาว่ายาชนิดไหนเหมาะกับ ผู้ป่วยเฉพาะราย ดังน้นั จงึ ไม่ควรรบั ประทานยาตามผู้อ่ืน - การรับประทานยาความดันโลหิต ควร รับประทานให้ตรงเป็นเวลา เพื่อท่ีระดับของยาในกระเสเลือด จะได้คงที่ หากลืมรับประทานยาลดความดัน ให้รับประทาน ทันทที นี่ ึกได้ - อาการข้างเคียงของยาลดความดันโลหิต ผู้ป่วย ท่ไี ด้รับยาลดความดันโลหิตครั้งแรก หรือได้รบั การปรบั ยา ควร สังเกตความผิดปกติของร่างกาย เช่น หน้ามืด เป็นลม ใจส่ัน เปน็ ตน้ - การรับประทานยาในวันฟอกเลือด ถ้าในขณะฟอกเลือดหรือชั่วโมง ท้ายๆของการฟอกเลือด ความดนั โลหิตของผ้ปู ว่ ยลดลงมาก แพทย์อาจจะส่ังให้งดยา ก่อนฟอกเลือด หรอื ให้งดยาบางตวั กไ็ ด้ 13

ยาแก้ไขภาวะโลหิตจาง - ภาวะโลหิตจางในผู้ป่วยไตวาย ส่วนใหญ่มักเกิด จากการขาดสารกระตุน้ เมด็ เลือด การแก้ไขทาได้โดยฉีดฮอร์โมนอิริ โทโปอติ ินเพอ่ื กระต้นุ การสร้างเม็ดเลือด ซ่ึงตอ้ งรับประทานยาเสริม ธาตเุ หลก็ ควบคกู่ ันไป นอกจากนัน้ ยงั ต้องรับประทานวิตามินและโฟ ลคิ แอชิด - ยาเม็ดเสริมธาตุเหล็ก ได้แก่ เฟอรัสชัลเฟต, เฟอ โร บี คอล เพื่อการดูดซึมที่ดี ให้รับประทานยาก่อนอาหาร ประมาณ 30 นาที หรือหลังอาหาร 1 ชั่วโมง อาการข้างเคียงของยา ได้แก่ อาการไม่สบายท้อง คล่ืนไส้ อาเจียน อาการทอ้ งผูก - ยาจบั ฟอสเฟต แก้ไขภาวะฟอสเฟตในเลือดสูง ให้ เคี้ยวพร้อมอาหารทันทีเพ่ือช่วยให้ยาแตกตัวได้ดี และสามารถ จับฟอสเฟสไดก้ ่อนถูกดูดซมึ เข้าสูร่ า่ งกาย อาการข้างเคียงของยาได้แก่ ท้องอึด ท้องผูก อาจ ทาให้ระดับแคลเซียมในเลือดสูงขึ้น ผู้ป่วยจึงควรรับประทานยานี้ พรอ้ มอาหารเพื่อลดปญั หานี้ 14

ยาแกไ้ ขภาวะฮอรโ์ มนพาราไทรอยดใ์ นเลอื ดสูง วติ ามินดี (วันอลั ฟา่ ) เพ่ือลดการหลังฮอร์โมนพาราไทรอยด์ โดยท่ัวไปแนะนาใหร้ บั ประทานก่อนนอน ซ่งึ เปน็ ชว่ งท้องว่าง แพทยจ์ ะเปน็ ผกู้ าหนดระดับยาตามระดบั ฮอรโ์ มนพาราไทรอยด์ ยานอ้ี าจเพม่ิ ระดบั ฟอสเฟต และแคลเซียม ในเลือดสูง ผปู้ ่วยจงึ ควรรับประทานยาตาม คาแนะนาของแพทยอ์ ย่างเคร่งครัด ยาแกไ้ ขภาวะโพแทสเซียมในเลือดสูง ยาคาลิเมต เพ่ือลดระดับโพแทสเซียมโดยการดูดซึมจาก ทางเดินอาหาร วิธีใช้ ให้ละลายยา1 ซอง ในน้าเปล่า 50 มิลลิลิตร คนแล้วด่ืมทันทีหรือผสมในน้าหวานก็ได้ ห้ามละลายในนา้ ผลไม้เพราะยาจะจบั กับโพแทสเซียมในน้า ผลไมจ้ นหมดฤทธ์ิ ยาแก้ไขภาวะความเปน็ กรดในเลอื ดสูง โซดามินท์ (โซเดียมไบคาร์บอเนต) เพื่อแก้ไขภาวะความ เป็นกรดในเลือดสูง ซึ่งยาชนิดน้ีมีผลต่อยาชนิดอ่ืนๆเป็น อย่างมาก ดังน้ัน ควรรับประทานให้ห่างจากยาชนิดอ่ืน อย่างน้อย2 ช่ัวโมง อาการข้างเคียงของยา ได้แก่ ท้องอืดภาวะเลือดเปน็ ด่างและภาวะโชเดียมสูงถ้าใช้ยาเกิน ขนาด 15

กลมุ่ ยาวติ ามิน วิตามินท่ีให้ทดแทนส่วนใหญ่เป็นวิตามินท่ีละลายน้า เช่น วิตามิน B1 B2 B6 B12 และโฟลิก เป็นต้น ซึงวิตามิน เหลา่ นมี้ สี ว่ นสาคัญในการทางานหลายระบบของร่างกายเช่น สร้าง เม็ดเลือด บารุงปลายประสาท ผู้ป่วยไม่ควรซื้อวิตามินรับประทาน เอง เพราะการได้รับวิตามินท่ีละลายในไขมันเช่น วิตามิน A อาจ เกดิ การสะสมในรา่ งกายจนเกดิ อันตรายได้ 1.ควรจดช่อื ยาหรือจาชื่อตัวยาทร่ี บั ประทานประจา ยาที่แพ้ 2.ศกึ ษาขอ้ บ่งชี้ใหด้ ี เช่น รับประทานเทา่ ไหร่? เวลาไหน? 3.เมื่อแพทย์สั่งยาชนิดใหม่ ให้สอบถามแพทย์/ เภสัชกรถึงอาการข้างเคียงของยาที่อาจเกิดขึ้น และให้สงั เกตอาการของตนเอง 4.หากไม่สามารถรับประทานยาในขนาดยาที่ แพทย์สั่งได้เนื่องจากสาเหตุใดก็ตาม ไม่ควรปรับ ยาเอง ควรแจ้งแพทย์ เภสัชกร หรือเจ้าหน้าที่ท่ี เกี่ยวข้องทราบ 16

17

ควรเลอื กการออกกาลงั กายทช่ี อบและสะดวกทจ่ี ะทาอยา่ งต่อเน่อื ง ควรใชเ้ วลาอยา่ งนอ้ ย 20 – 30 นาทขี ึ้นไป เช่น การเดิน ว่ายนา้ หรือปั่นจกั รยาน เปน็ ต้น 18

การฟอกเลือดดว้ ยเครอื่ งไตเทยี ม เป็นการนาเลือดออกมาฟอกผ่านเครื่องไต เทียม เพ่ือนาของเสียและน้าเกินออกจาก รา่ งกาย ค่าใชจ้ า่ ยครั้งละ 1,500-3,000 บาท ตอ้ งฟอกทโ่ี รงพยาบาล 2-3 ครงั้ /สัปดาห์ การลา้ งไตทางหนา้ ทอ้ ง โดยการใส่น้ายาล้างไตเข้าไปทางช่อง ท้อง เพ่ือนาของเสียหรือน้าเกินท่ีค้าง ในร่างกายออกมาทางสายที่ผ่านทาง ชอ่ งทอ้ ง คา่ ใช้จา่ ย เบกิ ได้ตามสทิ ธิ ทาไดเ้ องทบ่ี ้านวนั ละ 4 ครั้ง 19

การปลูกถ่ายไต การนาไตใหม่จากผู้บริจาคเข้าเพ่ือทดแทน การทางานของไตเดิมที่เสีย ผู้ป่วยสามารถ กลับมาใช้ชวี ิตไดใ้ กล้เคยี งปกติ การเปลี่ยนไต สามารถรบั บริจาคจากใครได้บา้ ง ญาติ หรือสามีภรรยา ที่มีสุขภาพแข็งแรง โดยผ่านการ รบั รองจากแพทย์แล้วว่าผูบ้ รจิ าคไตมีความแขง็ แรงดี คนไข้ท่ีประสบอุบัติเหตุ คนไข้ท่ีมีอาการทางสมองและ มีภาวะสมองตาย ที่มีความประสงค์บริจาคอวัยวะ โดยมี การประสานไปยงั สภากาชาดไทย ซึ่งจะมกี ารนาอวัยวะมา จดั สรรใหก้ บั ผปู้ ่วยที่รอไตอยู่ 20

เครือข่ายคนไทยไร้พุง ราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งประเทศไทย. (มปก.). การออก กาลังกาย 3 หมเู่ พื่อสุขภาพ[แผน่ พับ]. ณีรชา บุญมาตย์. (2556). การพัฒนาคุณภาพการวางแผนจาหน่ายสาหรับผู้ป่วย โรคไตเร้ือรังและครอบครัว. (วิทยานิพนธ์ปริญามหาบัณฑิต คณะ พยาบาลศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยขอนแกน่ ). สมาคมโรคไตแห่งประเทศไทย. (มปก.). แบบแผนอาหารสาหรับผู้ป่วยโรคไตเร้ือรัง ก่อนไดร้ บั การบาบัดทดแทนไต[แผ่นพับ]. สมาคมโรคไตแหง่ ประเทศไทย. (มปก). ลดอาหารเค็มเพอื่ รักษาไต[แผ่นพบั ]. สมาคมโรคไตแหง่ ประเทศไทย. (มปก.). การใชย้ าในผปู้ ว่ ยโรคไตเรอ้ื รงั [แผน่ พบั ]. สานักโรคไมต่ ดิ ตอ่ กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสขุ . (มปก.). เคลด็ ลับหา่ งไกล โรคไตเรือ้ รงั แผน่ พับ]. อัมพรพรรณ ธีรานุตร และคณะ. (มปก). คู่มือปรับพฤติกรมเพ่ือะลอไตเสื่อม. ขอนแกน่ : โรงพิมพค์ ลงั นานาวทิ ยา. อุปถัมภ์ ศุภสินธ์ุ. (มปก). รับประทานอย่างไรไตไม่วาย(อาหารสาหรับผู้ป่วยโรคไต เรอื้ รัง). ใน ธนันดา ตระการวนิช และ อรอัชฌา ศิริมงคลชัยกุล (บรรณาธิการ). คู่มือสาหรับประชาชน ทาอย่างไรไตไม่วาย. (หน้า50-58). พิมพ์คร้ังท่ี 1. สมุทรปราการะ หจก.บี.เอน..อส.แอควานซ์. 21