ความรู้เรื่องโรคพิษสุนัขบ้า และการควบคุมป้องกันโรคพิษสุนัขบ้า

โรคพษิ สุนัขบ้าและการควบคมุ ปอ้ งกนั โรค จดั ทาโดย วิทยาลยั พยาบาลบรมราชชนนี ชลบุรี สงั กัดสถาบนั พระบรมราชชนก กระทรวงสาธารณสขุ ปงี บประมาณ 2564 ~1~

คานา โรคพิษสนุ ัขบ้าเป็นโรคติดต่อร้ายแรงที่ยังไม่ปลอดไปจากประเทศไทย เป็นแล้วรักษาใหห้ ายไม่ได้ ผทู้ ี่เป็นโรคจะเสียชีวติ อย่างทุกข์ทรมานภายหลงั การสัมผสั โรคในระยะเวลาอันส้ัน ศาสตราจารย์ ดร. สมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจา้ ฟ้าจฬุ าภรณ์วลัยลกั ษณ์ อัครราชกุมารี กรมพระศรีสวางควฒั นวรขตั ติย ราชนารี ได้ทรงเหน็ ถึงปญั หานี้ ทรงมีพระประสงค์ให้โรคพิษสนุ ขั บ้าปลอดไปจากประเทศ ทรงรับเป็น องค์ประธานกรรมการ โครงการสัตวป์ ลอดโรค คนปลอดภัย จากโรคพิษสุนขั บ้า ซึง่ เปน็ โครงการที่เกิด จากการประสานความร่วมมอื จากทุกภาคส่วน ท้ังน้เี พื่อให้ประเทศไทยปลอดภยั จากโรคร้ายนี้ วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี ชลบุรี เปน็ สถาบนั การศึกษาในสงั กดั สถาบันพระบรมราชชนก กระทรวงสาธารณสุข ที่มีหน้าที่ผลติ บุคลากรพยาบาล มีความตระหนักถึงปัญหาสาธารณสุขนี้ และให้ ความสาคัญต้ังแต่การป้องกนั ก่อนเกิดโรค ไปถึงการดแู ลรกั ษาภายหลงั การสมั ผสั สัตว์เลือดอนุ่ เลี้ยงลูก ด้วยนม จงึ จัดทาเอกสารความรู้เร่ืองการควบคุมป้องกันโรคพิษสุนัขบ้าขึน้ โดยมีการรวบรวมองค์ความรู้ จากแหล่งข้อมูลที่นา่ เชอ่ื ถือ นามาสรุปเป็นสาระสาคัญเกี่ยวกบั โรคพิษสนุ ขั บ้า การควบคมุ ป้องกันโรค พิษสุนัขบ้า และจัดทาเป็นหนงั สืออิเลกโทรนกิ เพือ่ ใหผ้ ู้อ่านสามารถเข้าถึงได้ง่ายและรวดเร็ว ขอขอบคุณทกุ แหล่งข้อมลู รวมทั้งรปู ภาพตกแต่งประกอบ เพิ่มความน่าสนใจ เพื่อให้ผู้อ่านมี ความรู้ เกิดความรว่ มมอื ร่วมใจนาไปปฏิบัติ ดแู ลตนเองป้องกนั การเกิดโรค และสามารถถ่ายทอด ความรใู้ ห้แก่ผอู้ ื่นได้อย่างถูกต้อง และสามารถส่งตอ่ เอกสารความรู้ไปยังผอู้ ื่นได้สะดวก เพื่อให้ ประชาชนผอู้ ่านสามารถดูแลตนเอง ขจดั ความเสี่ยงทีจ่ ะทาให้เกิดโรคได้อย่างถกู ต้อง ทั้งนีเ้ พือ่ ให้ ประเทศของเรา ชมุ ชนของเรา บ้านของเราปลอดจากโรคพิษสนุ ัขบ้าได้อย่างยั่งยืน ด้วยความปรารถนาดี วิทยาลยั พยาบาลบรมราชชนนี ชลบรุ ี พฤษภาคม 2564 ~2~

สารบญั หน้า 2 เนื้อหา 3 คานา 4 สารบญั 5 โรคพิษสนุ ัขบ้า 5 การควบคุมป้องกันโรคพิษสุนัขบ้าในสัตว์ 7 8 พระราชบัญญัติที่เกีย่ วกับกบั โรคพิษสุนัขบ้า 8 อาการสาคญั ของโรคพิษสุนัขบ้าในสัตว์ 8 การควบคุมป้องกนั การเกิดโรคพิษสนุ ขั บ้าในคน 13 อาการสาคญั ของโรคพิษสุนัขบ้าในคน การดูแลรักษาพยาบาลภายหลงั ไปสมั ผสั สัตว์พาหะนาโรค เอกสารอ้างอิง ~3~

โรคพษิ สุนขั บ้า มารจู้ ักโรคพิษสุนัขบ้ากนั กอ่ น โรคพิษสนุ ัขบ้า เกิดจากเชอื้ ไวรัสเรบีส่ ์ (Rabies virus) เปน็ โรคที่อยู่ในสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนมหลาย ชนิด เช่น สนุ ขั แมว วัว ควาย สกุ ร ลงิ ค่าง ชะนี รวมทั้งค้างคาวด้วย และยงั เปน็ โรคที่ตดิ ต่อจากสัตว์ มาสู่คนได้ โดยการสมั ผัสกับนา้ ลายของสตั ว์ท่ปี ่วยและมีเชื้อไวรัสพิษสุนัขบ้านี้อยู่ โดยการถกู กดั เลียที่เน้ือเยื่อออ่ น เชน่ เยื่อบใุ นปาก ตา จมูก และบริเวณทีถ่ กู เลียมีบาดแผลหรือรอยถลอก หรอื ถูก ข่วนจากสตั ว์ทีม่ เี ชือ้ นี้ ซึง่ บนเล็บของสัตว์เหล่านี้ มกั เปื้อนน้าลายสัตว์ที่อาจเลียเลบ็ ตัวเอง เช้ือไวรัสจะ เข้าทางบาดแผล และเข้าสู่สมองจนทาให้เกิดโรคพิษสนุ ขั บ้าได้ ระยะฟักตวั โดยเฉลี่ยประมาณ 2-8 สปั ดาห์อาจจะสั้นหรือยาวกว่านไี้ ด้ เคยมีรายงานระยะฟักตัวเปน็ ปี ท้ังนขี้ นึ้ กับตาแหนง่ ทีเ่ ปน็ ทางเข้าของเชอื้ เช่น ถ้าถกู สตั ว์กัดบริเวณใบหนา้ ระยะฟักตัวจะสั้นเนอ่ื งจาก อยู่ใกล้สมอง หรอื บริเวณที่มีปลายประสาทมาก ๆ เช่น มอื เปน็ ต้น อาการของโรค หลังจากผา่ นระยะฟักตัวจนเชือ้ เดินทางถึงสมอง ผปู้ ่วยจะเริ่มมีไข้ ปวดเม่ือยตามตัว คนั หรือปวด บริเวณที่ถกู กดั ท้ัง ๆ ทีแ่ ผลน้ันอาจหายเปน็ ปกติแล้ว อาการของโรคพิษสุนัขบ้า แบ่งเป็น 2 ประเภท คือ 1. แบบคลุม้ คล่งั โดยเฉลี่ยจะเสียชีวติ ภายใน 5 วัน ผปู้ ่วยจะกระวนกระวาย ตน่ื เต้นต่อสิ่งเร้าได้ งา่ ย ไม่ว่าจะเปน็ แสง เสียง หรอื ลม อาการจะรุนแรงขึ้นจนอาละวาด กล้ามเน้ือกระตกุ เกร็ง ขณะพยายาม กลืนอาหารหรือน้า ทาใหเ้ กิดอาการเหมือน“กลวั น้า” ต่อมาจะเพ้อคลงั่ ชัก หมดสติ และเสียชีวติ ในที่สดุ 2. แบบอัมพาต ผปู้ ่วยบางราย เช้ือไวรัสไปทาลายสมองสว่ นที่ควบคมุ กล้ามเนือ้ ทาให้แขนขา อ่อนแรงเป็นอัมพาต ปัจจบุ ันยงั ไม่มยี ารักษา หากปล่อยจนไวรสั เดินทางถึงสมองและแสดงอาการ ~4~

ออกมา ผปู้ ่วยจะเสียชีวติ ทุกราย แต่เน่อื งจากเชือ้ ไวรัสพิษสนุ ขั บ้าใช้เวลาเดินทางจากบริเวณบาดแผล ไปยงั สมองหลายวันอาจเปน็ เดือน ดงั น้ันจงึ มีเวลาเพียงพอทีจ่ ะใช้วัคซีนป้องกนั โรคพิษสนุ ขั บ้า ฉีดให้กับ ผปู้ ่วยทีถ่ กู สนุ ขั กดั และมีความเสีย่ งทีจ่ ะเปน็ โรคพิษสุนัขบ้า ให้มีภูมิต้านทานเกิดข้ึนก่อนเช้ือจะเดินทาง ไปถึงสมองและก่ออาการ ดังนนั้ โรคพิษสนุ ัขบ้าแม้ถกู สุนัขกดั แล้ว ถึงแม้ยังไม่มียารักษาแตม่ ีวคั ซีน ป้องกันทีไ่ ด้ผลดี หากได้รบั วัคซีนถูกต้องทันเวลาก็สามารถรอดชวี ิตได้ โรคพิษสนุ ัขบ้าเป็นโรคที่ร้ายแรง ถ้าเช้ือไวรัสเรบีสเ์ ข้าสู่สมองแล้ว ก็จะเป็นอนั ตรายถึงชีวติ สถาน เดียว ดงั นน้ั การป้องกันและควบคุมก่อนเกิดโรคจึงเปน็ เรื่องทีส่ าคัญ ซึง่ เป็นกระบวนการตง้ั แต่การ ควบคุมป้องกนั โรคในสัตว์ ซึ่งเน้นการดูแลสัตว์เลีย้ งอย่างรบั ผดิ ชอบ ซึ่งได้แก่ การเลี้ยงดสู ตั ว์เลีย้ งอย่าง เอาใจใส่ ไม่ทิง้ ปล่อยใหอ้ อกมาทาร้ายเป็นอันตรายแก่ผู้อื่น การนาสตั ว์เลี้ยงไปฉีดวัคซีนป้องกันโรคพิษ สนุ ัขบ้าตามมาตรฐาน นอกจากนี้ผเู้ ป็นเจ้าของสัตว์เลีย้ งต้องปฏิบัติตามพระราชบัญญตั ิเกี่ยวกบั สัตว์ เลีย้ งลกู ด้วยนม การจดั การการเพิ่มของสัตว์เลีย้ ง เชน่ การทาหมัน รวมไปถึงระบบการจัดการกับสัตว์ นาโรคจรจัด เชน่ สนุ ัข แมว การป้องกันไม่ใหเ้ กิดการสัมผัสโรคจากสัตว์สู่คน และการควบคมุ ป้องกนั การเกิดโรคในคน โดยเริ่มตั้งแต่ การดูแลรักษาพยาบาลกับผทู้ ีไ่ ด้รับบาดเจบ็ จากสัตว์กัด ซึ่งได้แก่ การ ทาแผล การได้รับวัคซีนป้องกนั โรคพิษสุนขั บ้าตามมาตรฐาน การจัดการกับสัตว์ทีก่ ัดในกรณีที่สงั เกต อาการของสัตว์ได้ การขึ้นทะเบียนในประวัติการสอบสวนโรค เพื่อใช้ในการตดิ ตามการรักษาด้วย ซึ่ง สามารถขยายสาระสาคญั ได้ดังนี้ 1. การควบคุมปอ้ งกันโรคพิษสนุ ัขบ้าในสัตว์ สามารถทาได้โดยการดแู ลสัตว์เลีย้ งอย่าง รบั ผดิ ชอบ ซึ่งประเทศไทยมีพระราชบัญญตั ิ (พ.ร.บ.) ที่ตราขึ้นเพื่อควบคุมป้องกนั การเกิดโรคพิษสนุ ัขบ้า หลายฉบับ ซึง่ ประชาชนต้องทราบ ดังนี้ พ.ร.บ..โรคพิษสุนขั บ้า พ.ศ. 2535 : มที ั้งหมด 28 มาตรา (ผใู้ ดผ่าฝืนระวางโทษปรบั ไม่เกิน 200 บาท) ที่เกีย่ วข้องได้แก่ มาตรา 5 เจา้ ของสนุ ัขต้องนาสนุ ัขไปฉีดวคั ซีนครงั้ แรกเม่อื สุนัขอายุ 2-4 เดือน และครั้งต่อไป ตามกาหนดในใบนัด ซึ่งสตั วแพทย์สภาได้ให้คาแนะนาถึงเร่อื งการรบั วัคซีนของสุนัขไว้ดงั นี้ ~5~

มาตรา 6 เมื่อสตั วไ์ ด้รบั วัคซีนแล้วต้องติดเครื่องหมายแสดงดว้ ย สาหรับวคั ซีนที่สัตว์เลยี้ งจะได้รับนั้น สามารถติดต่อขอขึน้ ทะเบียนสุนัขและแมวในปกครองของท่าน กับองค์กร ปกครองสว่ นท้องถิน่ ที่ท่านอยู่อาศัยได้ เพือ่ ให้สตั ว์เลยี้ ง ของท่านได้รบั การจดั สรรวัคซีนได้อย่างทวั่ ถึง พ.ร.บ.การสาธารณสขุ พ.ศ. 2535 : มี 16 หมวด 90 มาตรา หมวดทีเ่ กีย่ วข้อง หมวดที่ 6 การควบคุมการเลี้ยงและปล่อยสัตว์ มาตรา 29 ในภาวะที่มอี นั ตรายจากเชือ้ โรคทีเ่ กิดจากสัตว์ หนว่ ยราชการมอี านาจในการ ควบคุมหรอื ปล่อยสตั ว์เลี้ยงได้ พ.ร.บ. การทารณุ กรรมและการจัดสวสั ดิภาพสตั ว์ พ.ศ. 2557 มาตรา 23 ที่ห้ามมใิ ห้ เจ้าของสัตว์ปล่อย ละทิง้ หรอื กระทากรใดๆ ให้สตั วพ์ ้นจากการดูแลของตนเองโดยไม่มเี หตอุ นั ควร ซึง่ มีโทษปรบั ไม่เกิน 40,000 บาท นอกจากนีย้ งั มีข้อบญั ญตั ิ และกฎตา่ งๆ ที่ออกมาควบคมุ ในเฉพาะพืน้ ที่ด้วย การดแู ลสตั ว์เลีย้ งใหป้ ลอดภัยทั้งตวั สัตว์เลี้ยงเองและผู้อืน่ ก็มีความสาคญั สตั ว์เลี้ยงที่ดุรา้ ย หรอื มีความซกุ ซนกอ็ าจทาใหเ้ กิดอันตรายต่อผอู้ ืน่ ได้ ดงั น้ันผู้เป็นเจา้ ของควรให้การดูแลและจัดการเพือ่ ป้องกนั เหตุการณ์ที่ไม่พึงประสงค์ดว้ ย สาหรบั ประชาชนกต็ ้องระมัดระวังตนเอง เราไม่สามารถสือ่ สาร หรอื เข้าใจสัตว์ได้ว่าเขาอยู่ในอารมณ์ใด ดงั น้ันจงึ ควรระมดั ระวงั ซึง่ กรมควบคมุ โรคได้ให้คาถาทีจ่ ะช่วย ป้องกันไม่ใหเ้ ราเป็นอันตรายจากสตั ว์ไว้ดงั น้ี ~6~

รวมท้ังผู้เป็นเจ้าของควรหมั่นสังเกตอาการผิดปกติของสตั ว์เลี้ยงที่เข้าข่ายอาการของโรคพิษ สนุ ัขบ้าด้วย ซึ่งต้องมกี ารแจ้งตอ่ เจ้าหน้าปศุสตั ว์ใหท้ ราบด้วย ท้ังน้ีเพื่อการป้องกันไม่ใหเ้ กิดการสมั ผัส โรคจากสัตว์สู่คน สาหรับอาการของสัตว์ที่ต้องสังเกต และเข้าข่ายเปน็ โรคมีดังน้ี สาหรบั การจดั การกับการเพิม่ ของสัตว์เลีย้ ง เชน่ การทาหมันใหก้ บั สัตว์เลีย้ ง ท่านสามารถยืน่ คาร้องขอขึน้ ทะเบียนขอการทาหมันกับหน่วยงานองคก์ รปกครองส่วนทอ้ งถิ่น เพอื่ หน่วยงานจะไดป้ ระสาน ปศสุ ัตว์จงั หวัดจดั โครงการในเร่อื งน้ีตอ่ ไป จากสถานการณ์ปัจจบุ ันของประเทศไทยเกีย่ วกบั ปัญหาสตั ว์จรจัดยงั คงมีปรากฏให้เห็นอยู่มาก ดงั น้ันการจดั ระบบการจดั การกบั สัตว์นาโรคจรจัด จงึ เป็นอีกเร่อื งหนึง่ ที่ทุกภาคส่วนท้ังภาครัฐ และภาค เอกชนต้องเร่งช่วยกันหาทางแก้ไข ซึง่ ได้มกี ารดาเนินการในด้านนอี้ ยู่อย่างต่อเนื่อง แต่ยังไม่ครอบคลุม เน่อื งจากมีปัญหาค่อนข้างมาก การจัดการระบบศนู ย์พักพิงสตั ว์ โดยมีหน่วยงานทีร่ ับเปน็ เจา้ ภาพได้แก่ คณะสัตวแพทยศาสตร์ของมหาวิทยาลยั ต่าง ๆ กรมปศุสัตว์ องค์การปกครองส่วนท้องถิ่นและองค์กร เอกชน ซึ่งปจั จุบันมีศูนย์พักพิงสัตว์ต้นแบบที่ก่อตั้งไปแล้วมีดงั นี้ ปี 2560 จานวน 1 ศนู ย์ อยู่ในจงั หวัดนครราชสีมา ปี 2561 จานวน 1 ศนู ย์ อยู่ในจงั หวัด อดุ รธานี ปี 2562 จานวน 2 ศนู ย์ อยู่ในจงั หวดั กรงุ เทพฯ และอุทัยธานี ปี 2563 จานวน 2 ศูนย์ อยู่ในจังหวัด เชียงใหม่ และนครศรีธรรมราช ~7~

จะเหน็ ว่าการควบคุมป้องกันการเกิดโรคพิษสนุ ัขบ้าในสัตว์ ต้องอาศัยความร่วมมอื จากหลาย ฝา่ ย ที่สาคัญในระดับของบ้านหรอื ครอบครวั จะสามารถช่วยได้มาก เพียงแตท่ กุ ท่านช่วยกนั ทาในส่วนที่ ท่านสามารถช่วยได้ การควบคุมป้องกนั ในด้านนจี้ ะสามารถบรรลเุ ป้าหมายได้อย่างแน่นอน “เลีย้ งสัตว์ด้วยความรัก เมตตา เหมือนเขาเปน็ ส่วนหน่งึ ในครอบครัว พาเขาไปรบั วัคซีนทุกปี เปน็ ทาง หนึง่ ในการป้องกนั การเกิดโรคพิษสนุ ขั บ้า” 2. การควบคมุ ป้องกันการเกิดโรคในคน เปน็ การดูแลรักษาพยาบาลในผทู้ ีไ่ ด้รับบาดเจบ็ จากสตั ว์กดั หรือได้รบั การสมั ผสั น้าลายสัตว์และ ในบริเวณที่สมั ผสั น้ันมีบาดแผลอยู่ จากการเก็บรวบรวมข้อมลู การรักษาพบว่า ผเู้ สียชวี ิตทุกราย มี ประวตั ิถกู สุนัขที่ตนเลีย้ งไว้กัดหรอื ข่วน โดยไม่ได้ไปพบแพทย์เพือ่ รบั การฉีดวัคซีนป้องกันโรคพิษสุนัขบ้า หรอื ไปรบั แตไ่ ม่ครบตามกาหนดเวลา และจากรายงานของกรมปศุสัตว์ที่พบว่า สัตว์ที่สง่ ตรวจเพือ่ ตรวจหาเชอื้ โรคพิษสนุ ขั บ้าเกือบทกุ ตัวพบเชือ้ ดงั น้ันจึงควรใหค้ วามสาคัญในเร่อื งการรกั ษาให้มาก ไม่ว่า สัตว์ที่เราไปสัมผสั (กดั เลีย ขว่ น) น้ันเราเป็นเจ้าของเองหรอื ไม่ก็ตาม ต้องมีการดูแลรักษาก่อนทีจ่ ะเกิด เหตกุ ารณ์ทีท่ าใหเ้ สียใจไปตลอดชีวิต สาหรบั ผทู้ ี่ได้รับเชื้อและไม่ได้ไปรบั วัคซีนป้องกันไม่ใหเ้ ชื้อเข้าสมอง จนทาให้เกิดโรคจะมีอาการดงั นี้ อาการท่ีพบได้บ่อย คือ คันบริเวณบาดแผลที่ถูกกัดซึ่งแผลอาจหายสนิทไปนานแลว้ (ระยะฟัก ตัว 3 สัปดาห์ ถึง 6 เดือน) ต่อมาจะกลืนลาบากเพราะกล้ามเนื้อที่ลาคอและกล่องเสียงหดเกร็งตัว อยากดืม่ น้าแต่กลืน ไม่ได้ทาใหม้ ีอาการกลวั น้า นา้ ลายฟมู ปาก บ้วนน้าลายบ่อยกระวนกระวาย ตื่นเต้น ใจคอหงุดหงิด หายใจเรว็ ประสาทสัมผัสจะไวต่อการกระตุ้น ทาใหต้ กใจง่ายและสะดุ้งผวาเม่ือถกู ลม หรอื ได้ยินเสียงดงั กล้ามเนื้อแขนขาเกร็งกระตุก ระยะหลังจะเปน็ อมั พาตหมดสติและเสียชีวิตภายใน 2-7 วนั นบั จากเริ่ม แสดงอาการ อาการสาคัญของโรคพิษสนุ ัขบ้าในคน ~8~

การดแู ลรักษาพยาบาลภายหลังไปสมั ผสั สัตว์พาหะนาโรค (กัด เลีย ขว่ น) น่นั คือ สตั ว์เลี้ยงลกู ด้วย นม ต้องปฏิบัติดงั น้ี 1. การล้างและฟอกท่บี รเิ วณท่สี มั ผสั ดว้ ยสบู่และล้างออกดว้ ยน้าไหล ทาซ้า ๆ นาน ๆ 15 นาที ในกรณีทีม่ บี าดแผลเปิดมีเลือดไหล ไม่ควรบบี หรอื เค้นทาใหเ้ น้ือเยื่อบริเวณบาดแผลชอกช้า ปิดแผลหรอื ใส่ ยาใส่แผลสด เบตาดีน และปิดแผล และมาโรงพยาบาล ในกรณีทีก่ ระเด็นเข้าตา ใหล้ ้างให้น้าผ่านที่ตา นาน ๆ หรอื ถ้าเข้าปาก ใหบ้ ้วนน้ามาก ๆ 2. ในกรณีทีส่ ัตว์ทีเ่ ราไปสัมผัสน้นั สามารถดูอาการได้ คือมีเจ้าของ ให้ขงั สัตวเ์ พือ่ สังเกต อาการ 10 -15 วัน 3. มาโรงพยาบาลเพื่อตรวจบาดแผล และทาแผล ผบู้ าดเจ็บจะได้รับการซักประวตั ิเกีย่ วกับ มูลเหตุของการถกู สตั ว์กดั และพิจารณาให้ได้รบั วัคซีนป้องกนั โรคพิษสนุ ขั บ้าให้เหมาะสม ซึง่ มีมาตรฐาน กาหนดไว้ โดยการตรวจบาดแผลน้ันองค์การอนามัยโลกได้แบ่งระดบั บาดแผลและการพิจารณาวัคซีนไว้ดังนี้ สมั ผสั โรคระดบั 1 สัมผัสสัตว์โดยผวิ หนังปกติ ไม่มบี าดแผล สัมผัสโรคระดบั 2 สตั ว์กัดหรือขว่ นเปน็ รอยช้า เป็นแผลถลอก สัตว์เลียบาดแผล บริโภค ผลติ ภัณฑจ์ ากสัตว์ที่สงสยั ว่าเป็นโรคพิษสนุ ัขบ้า โดยไม่ทาให้สุก สัมผัสโรคระดับ 3 สตั ว์กดั หรือขว่ นทะลผุ ่านผวิ หนงั มีเลอื ดออกชัดเจน น้าลายสตั ว์ถูกเยือ่ บุ หรอื บาดแผลเปิด รวมท้ังค้างคาวกดั หรอื ข่วน สัมผัสโรคระดับ 1 สัมผสั โรคระดบั 2 สัมผัสโรคระดับ 3 ฉีดวัคซีนป้องกนั โรคพิษ ฉีดวัคซีนป้องกนั โรคพิษ 1. ฉีดวคั ซีนป้องกันโรคพิษสุนขั บ้าหลัง สุนัขบ้าแบบก่อนการ สนุ ัขบ้า แบบหลังสัมผัส สมั ผัสโรคพิษสุนขั บ้า สัมผสั โรคพิษสนุ ขั บ้า โรคพิษสุนขั บ้า 2. ฉีดอิมมโู นโกลบุลิน ( Immunoglobulin ) ทีก่ ระตุ้นใหร้ ่างกายสร้างภูมิคุ้มกนั ที่ ป้องกันโรคได้ทันที 3. ฉีดวัคซีนป้องกันบาดทะยัก ~9~

วคั ซีนป้องกันพิษสุนัขบ้าทีใ่ ชใ้ นประเทศไทยมีหลายบริษัท แต่ละชนิดมจี านวนยาแต่ละขวด ต่างกัน (บางบริษทั มี 0.5 มล. บางบริษทั มี 1 มล.) สาหรบั วิธีการฉีด มี 2 แบบ คอื สามารถฉีดเข้าใน ผวิ หนงั ทีต่ ้นแขน และเข้ากล้ามเนือ้ ทีต่ ้นแขน โดยแต่ละวิธีการฉีดจะใช้จานวนวัคซีนตา่ งกัน โดยการฉีด เข้าในผวิ หนงั ทีต่ น้ แขนจะฉีด 2 ข้าง จะใช้ยาข้างละ 0.1 มล. สาหรบั วิธีการฉีดเข้ากล้ามเนือ้ ต้นแขนจะใช้ จานวนยาท้ังขวดฉีดเข้ากล้ามเนอื้ ต้นแขนข้างเดียว และจะมีวันนัดหมายมาฉีดคร้ังต่อไปต่อเน่อื งจนครบ ตามเวลา และต้องฉีดให้ตรงตามเวลาท่นี ัดหมายทุกครัง้ เพื่อการสรา้ งภมู ิคมุ้ กันทม่ี ี ประสิทธิภาพ แตถ่ ้าไม่สามารถฉีดได้ การฉีดวคั ซีนป้องกนั พิษสุนัขบ้ามีหลายลกั ษณะโดยปฏิบตั ิตามแนวทางการดูแลรกั ษาผสู้ มั ผสั โรค พิษสนุ ขั บ้า สถานเสาวภา สภากาชาดไทย พ.ศ.2561 ซึง่ แบ่งออกเป็น 1. การฉีดวคั ซีนแบบกอ่ นการสมั ผัสโรคพษิ สนุ ัขบ้า วิธีทีฉ่ ีด วันทีฉ่ ีด วันเริม่ ตน้ วันที่ 7 วนั ที่ 21 หรอื 28 ขนาดทีใ่ ช้ 111 เข้ากล้ามเนอื้ 0.5 หรอื 1 มล. (ตามชนิดของวัคซีน) 111 เข้าในผวิ หนงั จุดละ 0.1 มล. 2. การฉีดวัคซีนแบบหลังการสมั ผสั โรคพษิ สุนัขบ้า วิธีที่ฉีด วนั ที่ฉีด วนั เริ่มตน้ วนั ที่ 3 วันที่ 7 วันที่ 14 วันที่ 28 ขนาดทีใ่ ช้ 1 2 เข้ากล้ามเนือ้ 0.5 หรอื 1 มล. 1 111 เข้าในผวิ หนงั จุดละ 0.1 มล. 2 22 0 สาหรับการสัมผสั โรคระดับที่ 3 ตามแนวทางการดูแลรักษาผสู้ มั ผสั โรคพิษสุนัขบ้า สถานเสาวภา สภากาชาดไทย พ.ศ.2561 ให้ฉีดอิมมโู นโกลบูลิน (Immunoglobulin) ซึ่งจะช่วยกระตุ้นใหร้ ่างกายสร้าง ภูมคิ ุ้มกันที่ป้องกันโรคได้ทนั ที ร่วมดว้ ย สาหรบั อิมมูโนโกลบลู ินทีใ่ ชอ้ ยู่ในประเทศไทย มี 2 ชนิด คือ ชนิดที่ทามาจากซีรม่ั ของม้า (ERIG) และชนิดทีท่ ามาจากซีร่ัมของมนษุ ย์ (HRIG) ซึ่งต้องมีการทดสอบ การแพก้ ่อนฉีด โดยเฉพาะอิมมโู นโกลบูลินทีท่ ามาจากซีรั่มของม้า อาจแพ้ได้ หลังการทดสอบการแพ้ ~ 10 ~

ยาแลว้ ผบู้ าดเจ็บจะได้รับการฉีดอิมมโู นโกลบูลิน การฉีดน้ันแนะนาให้ฉีดเร็วทีส่ ดุ ในวันแรกพร้อมกับ การให้วัคซีน แตถ่ ้าไม่สามารถใหไ้ ด้ ควรพิจารณาให้ในวนั ถดั ไปแตไ่ ม่ควรใหห้ ลงั วันที่ 7 ของการได้รับ วคั ซีนครง้ั แรก และใหฉ้ ีดอิมมูโนโกลบลุ ินเฉพาะทีแ่ ผลทุกแผลให้มากทีส่ ุดเท่าทีจ่ ะทาได้ โดยฉีดบริเวณ ในและรอบบาดแผล แมว้ ่าบาดแผลจะหายแล้วก็ตาม แตต่ ้องไม่มากเกินปริมาณที่คานวณได้ตาม น้าหนักตัวของผู้บาดเจบ็ สาหรับชนิดที่ทามาจากซีร่ัมของมา้ (ERIG) ให้ใชไ้ ด้เท่ากับ 40 IU/น้าหนกั ตวั (กิโลกรมั ) ส่วนชนิดที่ทามาจากซีร่ัมของมนุษย์ (HRIG) ให้ใชไ้ ด้เท่ากบั 20 IU/น้าหนักตวั (กิโลกรมั ) หมายเหตุ **คาแนะนา การฉีดวัคซีนป้องกันพิษสนุ ัขบ้าด้วยวิธีแบบใด (เข้ากลา้ มเนื้อ หรอื เข้าในผิวหนัง) ใช้ยาชนิดใด (ท่มี ีใช้ในประเทศไทยมี 3 ชนิด) ควรฉีดวิธีเดียวกัน และยา ชนิดเดียวกันทกุ ครง้ั ทน่ี ัด เพื่อประสิทธิภาพของวัคซีนในการป้องกันโรค ** ในกรณีทีผ่ ู้บาดเจ็บเคยสัมผัสโรคมาก่อนแล้วในปีนน้ั และได้รับการฉีดวัคซีนป้องกันตาม กาหนดทุกครั้ง ให้พิจารณาการได้รบั วคั ซีนดังนี้ 1. ในกรณีที่ได้รับวัคซีนเขม็ สดุ ท้ายมาภายใน 6 เดือน ให้ฉีดเข็มกระตุ้นโดย ฉีดวคั ซีนเข้า กล้ามเนอื้ ต้นแขน 1 เข็ม หรอื ฉีดวคั ซีนเข้าในผวิ หนงั บริเวณต้นแขน 0.1 มล. 1 จดุ ในวนั ทีเ่ ริ่มตน้ 2. ในกรณีที่ได้รับวัคซีนเขม็ สุดท้ายมานานกว่า 6 เดือน (ไม่คานึงว่าผปู้ ่วยได้รับมานานเท่าใดก็ ตาม) ให้ฉีดเขม็ กระตุ้น ดงั น้ี - ฉีดวคั ซีนเข้ากล้ามเนือ้ ต้นแขน 1 เข็ม ในวนั ทีเ่ ริ่มต้นและวันที่ 3 หรอื ฉีดวัคซีนเข้าใน ผวิ หนังบริเวณต้นแขน 0.1 มล./จดุ ในวันที่เริม่ ตน้ และวันที่ 3 - ฉีดวัคซีนเข้าในผวิ หนงั บริเวณต้นแขน และต้นขาหรอื สะบกั หลงั 0.1 มล./จุด จานวน 4 จุด ในวนั ที่เริม่ ตน้ (ต้นแขน 2 ข้างและด้านหนา้ ต้นขาหรอื สะบักหลัง 2 ข้าง ข้างละ 1 จดุ ) 3. ในกรณีที่ผู้ป่วยสัมผัสโรคพิษสุนขั บ้าอีกในขณะที่กาลงั ได้รบั การฉีดวัคซีนอยู่ ไม่จาเป็นต้อง ได้รับการฉีดเข็มกระตุ้นเพราะพบว่าขณะน้ัน ผปู้ ่วยมีภูมิคมุ้ กันเพียงพอในการป้องกนั โรคอยู่แล้ว สาหรับการดูแลในกลุ่มผสู้ มั ผสั โรคพิษสนุ ขั บ้ากลุ่มพเิ ศษ ได้แก่ - หญิงต้ังครรภ์ ไม่เป็นข้อหา้ มของการให้วัคซีนป้องกนั โรคพิษสุนัขบ้าและอิมมโู นโกลบลุ ิน - เดก็ ทีส่ มั ผสั โรคพิษสนุ ขั บ้า ให้วคั ซีนและอิมมโู นโกลบลุ ินด้วยขนาดของวัคซีนเท่ากับผใู้ หญ่ - ผปู้ ่วยที่มภี ูมคิ ุ้มกนั บกพร่องรนุ แรง ได้แก่ กลุ่มผปู้ ่วยโรคภูมคิ ุ้มกันบกพร่อง ชนิดปฐมภมู ิ ได้แก่ ผปู้ ่วยมะเร็งทีก่ าลงั รกั ษาด้วยยาเคมีบาบัด ผไู้ ด้รบั การปลูกถ่ายอวัยวะมาภายใน 2 สัปดาห์ ผทู้ ีก่ าลังได้รบั ยาสเตียรอยด์มากกว่า 20 มก./วัน หรือมากกว่า 2 มก./กก./วัน มานาน กว่า 14 วัน ผปู้ ่วยเอดส์ทีม่ ี CD4+T-lymphocyte count น้อยกว่า 200 /ลบ.มม ~ 11 ~

ผทู้ ีก่ าลังได้รบั ยาปรบั ภูมิคมุ้ กนั (immune modulators) เชน่ tumor necrosis factor- alpha blocker หรอื กาลงั ได้รับการรกั ษาที่กดภมู คิ ุ้มกันขนาดสูงอยู่ การรกั ษาผปู้ ่วยกลุ่มเหล่านี้ ภายหลังการสัมผสั โรคพิษสนุ ขั บ้าควรเจาะเลือดดูระดับ ของ rabies Nab titer ในวนั ที่ 14 ภายหลังได้รบั วัคซีน เพือ่ ตรวจสอบว่าร่างกายมีการสร้างภูมิคมุ้ กัน เพียงพอในการป้องกนั โรคหรอื ไม่ จะเห็นว่าการดูแลหลังสมั ผัสโรคเป็นเรื่องที่ยุ่งยาก แต่ก็ต้องปฏิบัติตามอย่างเคร่งครดั เพราะเราไม่สามารถรู้ได้เลยว่า เราได้รบั เชือ้ โรคพิษสนุ ัขบ้าเข้าไปแล้วหรือไม่ ซึ่งทางที่ดีทีส่ ดุ คือการ ป้องกนั ไม่ใหไ้ ปสัมผสั โรค แต่ถ้าเกิดเหตกุ ารณ์ขึ้นแล้วก็ควรปฏิบตั ิดูแลตนเองให้ถกู ต้อง เพื่อเราจะได้ หา่ งไกลจากโรคร้ายนี้กนั นะคะ การปอ้ งกนั กอ่ นเกดิ โรค การดูแลหลังสัมผัสโรค ~ 12 ~

เอกสารอา้ งอิง วินัย รัตนสุวรรณ. (2560). ระวัง โรคพิษสุนัขบ้า. คณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล หาวิทยาลยั มหดิ ล. ค้นหาเมือ่ 9 พฤษภาคม 2564. เข้าถึงได้ที่ https://www.si.mahidol.ac.th/th/healthdetail.asp?aid=804 สตั วแพทย์สภา. (2561). คู่มอื เวชปฏิบัติเรือ่ งโรคพิษสุนขั บ้า Rabies CPG. ค้นหาเมอ่ื 9 พฤษภาคม 2564. เข้าถึงได้ที่ https://www.flipbookpdf.net/web/site/cb86331287b95e5c890b28d8f8d7d191c34e5eb420 2011.pdf.html สุดา พันธ์ุรนิ ทร์ และเพชร ตัณฑวิเชียร. (2561). แนวทางการดูแลรักษาผสู้ ัมผสั โรคพิษสนุ ขั บ้า สถาน เสาวภา สภากาชาดไทย พ.ศ. 2561 และคาถามที่พบบ่อย. พิมพ์ครงั้ ที่ 1. กรุงเทพฯ: หา้ ง หนุ้ ส่วนจากัด เพนดากอน แอ็ดเวอร์ไทซิ่ง. คน้ หาเมือ่ 9 พฤษภาคม 2564. เข้าถึงได้ที่ http://202.28.95.4/pharmacy/myfile/Rabies%20book%202018%204-09-2018%20ok.pdf ขอขอบคณุ รูปภาพ คาถา 5 ย ป้องกนั โรคพิษสนุ ัขบ้า จาก http://office.nu.ac.th/nuradio/th/index.php/en/eventnews/576-hydrophobia รวบรวมโดย อาจารย์ อนิสา อรัญคีรี สาขาการพยาบาลสุขภาพชมุ ชน วทิ ยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี ชลบุรี ~ 13 ~