mektup ank 3-2020 Web-Elmadan gelen

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Cilt 18 • Sayı 3 • 2020 Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi Sıcaklık Stresinin Kanatlı Et Kalitesi Üzerine Etkisi

Daha fazla bilgi için lütfen “Delwan Innovation Services DIS” AGRANA Türkiye Exclusive Distribütörü ile iletişime geçin. 0545-669 19 30 [email protected]

PHB105_TABICIBVAR206-23X31.pdf 3 11/10/2018 10:19

Yerel Süreli Yayın Veteriner Tavukçuluk Derneği’nin yayın organıdır. Yılda 4 kez 3 ayda bir yayımlanır. Veteriner Tavukçuluk Derneği Adına Sahibi Prof. Dr. Erol ŞENGÖR Sorumlu Yazı İşleri Müdürü / Editör Prof. Dr. Pınar SAÇAKLI Editör Yardımcısı Prof. Dr. U. Tansel ŞİRELİ Yayın Kurulu Prof. Dr. Ahmet ERGÜN Prof. Dr. Mehmet AKAN Prof. Dr. Ayşegül EYİGÖR Prof. Dr. İsmail BAYRAM İdare Yazışma Adresi Şehit Ömer Halisdemir Bulvarı No: 26/3 Dışkapı / ANKARA Tel: 0533 164 51 63 • Faks: 0312 316 66 52 Banka Hesapları REKLAM GELİRLERİ Türkiye İş Bankası Dışkapı Şubesi 4206 932790 IBAN No: TR 1500064 00000 142060932790 ÜYE AİDATLARI Türkiye İş Bankası Dışkapı Şubesi 4206 917468 IBAN No: TR 0400064 00000 142060917468 Dergide yayımlanan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir. Alıntı Yapılamaz. Grafik Tasarım ve Baskı Elma Teknik Basım Matbaacılık Tic. Ltd. Şti. İvedik OSB Matbaacılar Sitesi 1516/1 Sokak No: 35 Yenimahalle 06378, Ankara Tel: 0312 229 92 65 • Fax: 0312 231 67 06 www.elmateknikbasim.com [email protected] Basım Tarihi: 11.10.2020 2 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Başyazı Başyazı Değerli dostlar, 2020 yılının üçüncü Mektup Ankara’sında yine çiğ hindi etinde %37 düşme olmasına rağmen, birlikteyiz. Yine gündemimiz Covid-19. Bu iş çiğ tavuk etinde %11, artış olmuştur. kısa vadede bitecek gibi de görünmüyor. Her geçen gün de ciddiyeti giderek artıyor. İnsan- İhracat gelirlerinde ise yumurtada %32, tavuk lar bu işle ilgili koruyucu tedbirlere gereken etinde %10 ve hindi etinde %36 düşme mey- önemi vermiyor. Tüm sektörleri etkilediği gibi dana gelmiştir. Bütün bu olumsuz koşullar ne- Covid-19 tavukçuluk sektörünü de olumsuz deniyle sektör tavukçuluk sektörü Covid-19 etkilemiş olmaması mümkün değil. Nitekim pandemisi nedeniyle büyük ölçüde sıkıntıya BESD-BİR Başkanı Dr. Sait Koca bir değerlen- girmiştir. Bu sıkıntının yılın geri kalan kısmında dirmesinde sektörün normal zamanlarda ilkba- azalacağına dair de hiçbir ümit ışığı görülme- hardan yaza geçiş döneminde gelecek yaz ay- mektedir. larına ve piknik mevsimine hazırlık olmak üzere sektörün üretimi artırdığını ve covid yangınına İndex Mundi verilerine göre Türkiye’nin piliç eti yüksek üretimle yakalanmış olduğunu belirt- üretiminde dünyadaki yeri dokuzunculuktur miştir. Bu arada sokağa çıkma yasakları, piknik, (https://www.indexmundi.com/agriculture/? düğün, toplu yemek kısıtlamaları da tüketimin commodity=broiler-meat&graph=production). düşmesine, stokların yükselmesine ve sektörün Yine İndex Mundi verilerine göre 2020 yılında sıkıntılarının artmasına yol açmıştır. Türkiye’nin broiler eti üretimi 2 075 000 ton olacaktır (https://www.indexmundi.com/ag Yumurta üreticilerinden yükselen ses tüm dün- riculture/?country=tr&commodity=chicken- yayı etkisi altına alan Corona Virüs salgınının meat&graph=production). Türkiye’de yumurta sektörünü de zora soktuğu- nu, bu salgın nedeniyle sınır kapılarının kapa- Coronalı günlerin tez zamanda sona ermesi tıldığını ve ihracat yapamadıklarını söylemek- dileklerimle hoşçakalın tedir. İhracat için sınır kapılarına gönderilmiş olan TIR’ların geri çevrilmesi sonucu iç piyasaya Saygılarımla sürülmek zorunda kalınan yumurtaların iç piya- Prof. Dr. Erol Şengör sada fiyatların dramatik şekilde düşmesine yol Yönetim Kurulu Başkan açtığını belirtmektedirler. Gerçekten de üretimde tek referans olan TÜİK rakamlarına baktığımızda Ocak-Temmuz ayları arasında üretim artışı yumurtada %0,49, tavuk etinde %2.93 ve hindi etinde %9,28 olmuştur. Bu üretim artışını telafi edecek ihracat rakamları için en güvenilir tedarikçi Ege İhracatçı Birlikle- rinin verileridir. İhracat rakamlarına bakıldığın- da ise 2019 yılına oranla 2020 yılı Ağustos ayına kadar (Ağustos dahil) yumurtada %25 düşme, Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 3

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler KANATLILARDA ÇOĞUL İLAÇ KULLANIMINDAN KAYNAKLANABİLEN SAKINCALI ETKİLEŞMELER Prof. Dr. Yusuf Şanlı e-mail: [email protected] Özet karşılaşılabilen, oluşma nedenleri ve yol açabileceği sakıncaları bilimsel temelde açıklanmış olan söz ko- Bu bilimsel makale kapsamında kanatlı üretiminde nusu etkileşmelerin, farmakokinetik, farmakodina- çoğul ilaç kullanımından kaynaklanan başlıca mik, fiziksel, kimyasal, fotokimyasal, hatalı reçete olumsuz ve sakıncalı etkileşmelere ilişkin özet ve sağaltım programlarının düzenlenmesi, çok yönlü halinde bilgiler verilmiştir. Bu kapsamda olmak çevresel etkileşmeler ve besin kirlenmesi gibi ne- üzere; sağaltıcı ilaç aktif maddeleri ile koruyucu ve denlerden kaynaklanabileceği anlaşılmıştır. Konunun verim artırıcı amaçlarla kullanılabilen başlıca yem yeterli kapsamda değerlendirilebilmesi için aşağıda- katkıları ve doğal kaynaklı bileşenler arasında in vitro ki başlıklar altında incelenmesinde yarar görülmüş- ve in vivo koşullarda gerçekleşebilen farmakokinetik, tür (3,4,6,7,10,13,14). farmakodinamik, fiziksel, kimyasal ve diğer etkileşme olasılıkları alt başlıklar halinde incelenmiştir. Keza, 1. Farmakokinetik etkileşmeler oluşma nedenleri, rastlantı sıklığı ve yaratabileceği sakıncalar yönlerinden günümüze değin yeterince Aynı zaman diliminde ağız yoluyla birlikte veya bir- incelenmeyen reçete düzenlemesi ve sağaltım birini takip edecek şekilde verilen ilaçlar arasında az hatalarından kaynaklanabilen sakıncalı etkileşmelere veya çok farmakokinetik temelde etkileşmeler orta- de ayrıca yer verilmiştir. Kitlesel üretim koşullarında ya çıkabilir. Örneğin ağız yoluyla birlikte veya eş za- belirtilen etkileşmelerin oluşma nedenleri, rastlantı manlı olarak verilen neomisin, penisilinlerin sindirim sıklığı ve çok yönlü sakıncaları bilimsel verilere dayalı kanalından emilmesini azaltabilir. Aynı şekilde ağız olarak irdelenmiştir. yoluyla ve eşzamanlı olarak verilen spektinomisin de tetrasiklinlerin emilmesini engelleyebilir. Su içeri- GIRIŞ sinde doğal olarak bulunan veya yem katkısı halinde verilen kalsiyum, bakır, demir, magnezyum ve çin- Özellikle tavuklar olmak üzere, topluca yetiştirilen ko gibi katyonlar tetrasiklin türevi antibakteriyeller tüm evcil kanatlılarda karşılaşılan klinik hastalıkla- ile suda çözünmeyen ve emilmeyen kelat oluşturur- rın bireysel ve kitlesel sağaltımında kombine veya lar. Ortaya çıkan tetrasiklin kompleksi kanatlıların çoğul ilaç kullanımı söz konusu olduğunda beklen- sindirim kanalından emilmediğinden, aynı gruptan medik bir şekilde sakıncalı etkileşmeler ortaya çıka- ilaçların antibakteriyel etkinlikleri önemli derecede bilir. Genellikle sürü sağaltımının başarısını olumsuz azalabilir (16,17). yönde etkileyebilen ve bazen de önemli ekonomik kayıplara yol açabilen böylesine etkileşmeler sa- Yem ve su içerisinde bulunan yağ asitleri, sindirim ğaltımda kullanılan özellikle antibakteriyeller ve kanalının pH’sını değiştirmek suretiyle, çok sayıdaki diğer ilaç çeşitleri arasında gerçekleşebileceği gibi, ilacın emilmesini azaltabilir. Rasyonda bulunan yük- birlikte veya eşzamanlı olarak kullanılan yem katkı sek oranlı yağ varlığı veya acılaşmış yağ kullanımı maddeleri, bazı besin maddeleri ile doğal çevrede sonucunda da belirtilen sakıncalar kaçınılmaz olabi- sürekli var olan rutubet, ısı, ışık ve benzeri fiziksel lir (6). etmenlerin çok yönlü etkileşimlerinden kaynakla- nabilir. Günümüze değin azımsanamayacak sıklıkta Genellikle yer altı suları kaynaklandığı yerlerde ka- çınılmaz şekilde bulunan sülfatlar, klorürler, nitrat, nitrit ve bikarbonat anyonları içeriği bakımından zengin olurlar. Özellikle kırsal kesimlerde bulunan kanatlı işletmelerinde yaygın olarak kullanılan böy- 4 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 5

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler lesine yer altı sularının sürekli içme suyu olarak kul- makrolitler, klindamisin, ve nitrofuran türevlerinin lanılmasına bağlı olarak kanatlı sürülerinde beklen- yüksekçe dozlarda ve uzun süre kullanılmaları du- medik ve nedeni tam ortaya konulamayan kitlesel rumunda; tüm sürünün immun sistemi ileri derece- olumsuzluk etmenleri söz konusu olabilir. Zira böy- de baskılanır; hastalıklara karşı sürü duyarlığı artar. lesine doğal anyonlar bir yandan kanatlı sürülerinin Aşılamalardan beklenilen yarar sağlanamaz; spesifik sıvı ve elektrolit dengesini olumsuz yönde etkiler- patojenlere karşı serum titreleri düşer ve koruyucu ken, diğer yandan da koruyucu ve sağaltıcı amaç- etkinlik tam olarak gerçekleşemez (3,6,7,13, 14,16). larla kullanılan hemen hemen tüm ilaçların sindirim kanalından emilmesini ve vücuttan atılma profille- 3. Fiziksel etkileşmeler rini değiştirirler. Belirtilen nedenlerle de özellikle sağaltıcı amaçlarla kullanılan antibakteriyel ve an- Birlikte veya aynı zaman dilimine denk gelecek şe- tikoksidiyal ilaçlar için öngörülen klinik etkinlikleri kilde kullanıldıklarında ya da eş zamanlı farklı uy- önemli boyutlarda azalabilir (17). gulamalar halinde bir araya getirildiklerinde birçok ilaç aktif maddesi ile antiseptikler, dezenfektanlar, 2. Farmakodinamik etkileşmeler temizleyiciler ve pH ayarlayıcıları gibi maddeler arasında çoğunlukla pH değişiklikleri, çözünme du- Özellikle etlik piliç üretiminde sıklıkla kullanılan an- rumları ve görünümleriyle ilgili etkileşmeler ortaya tikoksidiyal ilaçlardan salinomisin, monensin, nara- çıkabilir. Özellikle tetrasiklinler, beta-laktam anti- sin, lasalosid ve maduramisinden oluşan karboksilik biyotikler ve sülfonamidler olmak üzere, doğrudan iyonofor antibiyotikler ile tiamulin birlikte veya eş güneş ışığına maruz kalan birçok ilaç fotolitik parça- zamanlı olarak kullanıldıklarında kitlesel ölümlere lanmaya uğrar; etkinlikleri önemli derecelerde aza- yol açabilen zehirli etkileşmeler gerçekleşir. Keza, labildiği gibi, farmasötik şekilleri bozulur ve önemli iyonofor antikoksidiyallerden monensin, narasin ve renk değişikleri meydana gelebilir. Belirtilen neden- salinomisin ile fenikoller arasında sakıncalı zehirli lerle katı ve sıvı farmasötik şekillerde hazırlanan ilaç etkileşmelerin olduğuna ilişkin bilimsel raporlar bu- çeşitleri ile uygulama çözeltilerinin konulduğu kap- lunmaktadır. Benzer şekilde tiamulin ile kloramfeni- ların, proporsiyonerlerin, su depoları ve bağlantı sis- kol; sülfonamidler ile eritromisin veya kloramfenikol temlerinin hava sızdırmayan, doğrudan güneş ışığını arasında gerçekleştirilen kombinasyon seçenekle- geçirmeyen ve içeriğindeki aktif ve yardımcı madde- rinde de beklenmedik zehirlenme riskleri doğabilir lerle etkileşmeyen materyallerden hazırlanmasına (13,15,18). özen gösterilmesi gerekir. Belirtilenlere koşut olarak uzun süreli güneş altında bulundurulan, aşırı sıcak ve Yüksek dozlarda iyonofor antikoksidiyal ilaç çeşit- soğuk ortamlarda tutulan veya donma durumlarında lerini içeren rasyonlarla beslenen sürülerde sıcaklık önemli derecelerde etkinlik kayıpları söz konusu ola- stresi riski artar. Belirtilen sakınca, aşırı rutubet ve bilir (1, 2, 3, 13, 16). 35 ºC’nin üstündeki sıcaklıklarda daha da tehlikeli olabilir. Özellikle yer altı sularında bulunan sülfatlar, Kitlesel sağaltım amacıyla günlük olarak kullanı- klorürler, nitrat, nitrit ve bikarbonat anyonları, he- lacak ilaçların stok çözeltiler halinde hazırlanması men tüm ilaçların sindirim kanalından emilmesini ve aşamasında daha kolay çözünmenin sağlanabilmesi vücuttan atılma profillerini değiştirirler. Enfeksiyon için ılık su (20-30 ºC) kullanılmalıdır. Su sıcaklığının hastalıklarının klinik sağaltımı amacıyla, oksitetra- 10 ºC’den aşağı olduğu durumlarda ilaçların çözün- siklin, klortetrasiklin ve doksisiklin gibi tetrasiklin mesi zorlaşır ve bazı ilaçların yapısı bozulabilir. Di- türevleri, aminopenisilinler, tilosin, neomisin ve sül- ğer taraftan su sıcaklığı 60 ºC üzerine çıktığı zaman fonamid türevleri ve güçlendirilmiş sülfonamid kom- da ilaçların dayanıklılığı azalır ve bazı ilaçlar parça- binasyonlarının yüksek dozlarda ve öngörülenden lanır (16,17). uzun süre kullanılmaları durumunda; yemden ya- rarlanma etkinliği azalır. Yemden yararlanma düşer. Suda az veya zor çözünen bazı ilaçların suda daha Büyüme hızı ve canlı ağırlık kazancı geriler. Gizli ve kolay veya yeterli miktarlarda çözünmesini sağlaya- latent enfeksiyonlar etkinleşir. Salmonella ve benze- bilmek için ilaç çözeltilerinin veya çözücü suyun pH ri yetiştirme hastalıklarına karşı sürü duyarlığı artar değerinin gereksinimlere göre ayarlaması gerekebi- (15,16,18,19). lir. Örneğin klortetrasiklin ve doksiklin başta olmak üzere, yüksek yoğunluklarda çözdürülmesi (içme su- Uzun süre kalsiyum içeriğince fakir rasyonla besle- larına katılmak üzere stok çözeltilerinin hazırlanması nen kanatlılarda sağaltıcı olarak ağız yoluyla veri- gibi) hedeflenen tetrasiklin türevleri ancak düşük pH len tetrasiklinler malabsorbsiyon sakıncası yarata- değerlerinde (pH 2.5 – 3.0 gibi) tamamıyla çözüne- bilirler. Benzer şekilde tetrasiklinler, sülfonamid- bilir. Keza belirtilen pH değerlerindeki çözeltilerinin ler, sülfonamidler + trimetoprim kombinasyonları, dayanıklılığı en üst düzeyde gerçekleşir. Belirtilen 6 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Kümes hayvanlarının en yüksek performansı göstermelerini sağlayan kimya yaratıyoruz. Vitaminler (Lutavit®) Formik Asit (Amasil®) Beta-Karoten (Lucarotin®) Propiyonik Asit (Luprosil®) C-30 Ester (Lucantin® Yellow) Organik asit kombinasyonları Kantaksantin (Lucantin® Red) (Lupro-Cid®,Lupro-Mix® NC) Sitranaksantin (Lucantin® CX Forte) Mikotoksin Bağlayıcı (NovasilTMPlus) Fitaz (Natuphos®) Mineral Șelatlar (Glycinates) Ksilanaz, Glukanaz (Natugrain® TS) En iyi performansı beklediğiniz hayvanlar, sizden en iyi bakımı hak eder. Bu nedenle, en yenilikçi fikirleri, en etkili ürünleri ve en yüksek kaliteyi ararsınız. İște biz müșterilerimiz için bunu sağlıyoruz. Çünkü BASF’de biz kimya yaratıyoruz. www.animal-nutrition.basf.com Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 7

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler amaçla çözdürülecek ilacın % 50’si veya 1:1’i oran- sülfonamid türevleri asidik ortamlarda çökelirler. larında ya da kullanılacak suyun her litresi için 125 g Belirtilen durum ise, su sistemleri ve nipellerin tü- sitrik asit kullanılması en uygun seçeneği oluşturur. müyle tıkanmasına yol açabilir (13,17,18,19). Böyle bir uygulama sayesinde tetrasiklin türevlerinin yüksek yoğunluklarda çözdürülmesi başarılabildiği Belirtilen uygulamalara benzer şekilde eritromisin gibi, aynı gruptan ilaçların su ortamındaki kalsiyum, ve tilosin gibi makrolit antibiyotiklerin içme suları- magnezyum ve benzeri minerallerle çözünmeyen na katılmadan önce hazırlanan stok çözeltilerinin pH kompleks oluşturmaları önlenebilir. Keza aynı grup- değeri sitrik asit ile düşürülerek çözdürüldüğünde tan ilaçların biyoyararlanımları anlamlı oranlarda sözü edilen antibiyotiklerin çözünme oranları, da- artabilir (3,13,19). yanıklılığı ve emilme oranı artırılabilir. Öte yandan amoksisilin ve ampisilin gibi aminopenisilinlerle ha- Sodyum tuzlarından oluşmayan sülfonamidler ve tri- zırlanan stok çözeltilerin her litresine 15 ml kadar metoprim kombinasyonları ya da bu iki gruptan anti- amonyak katılarak pH değeri yükseltildiğinde içme bakteriyellerle hazırlanan karışımlar genellikle suda sularına katıldıkları zaman dayanıklılıkları ve biyoya- çözünmezler. Aynı çeşitlerden aktif maddeleri içeren rarlanım oranları artırılabilir. Açıklananlara karşın, toz ilaçlar kanatlıların içme sularına katıldıklarında antifungal amaçlarla içme sularına bakır sülfat, ni- süspansiyon halinde kalırlar. Belirtilen durum ise, tarson ve benzeri antikoksidiyal ilaçların etkinliğini su ortamında dengesiz dağılıma (flokulasyon), hızla ileri derecede azaltabilir (3,5). çökelme ve öngörülmeyen yoğunluklarda birikmek suretiyle su sistemlerinin ve nipellerin tıkanmasına Çözelti halindeki vitaminler ve elektrolit sıvılarıyla sebep olur. Belirtilen nedenle böyle ilaçların çözün- karıştırılan antibakteriyel ilaçlar pH değişikliklerin- melerini kolaylaştırabilmek ve içme sularında daha den dolayı çökelebilirler (tetrasiklinler, penisilinler homojen bir karışmanın sağlanabilmesi için stok çö- ve sülfonamidler) ve önemli derecede etkinlik kay- zeltilerin hazırlanmasında kullanılacak her litre içme bına uğrayabilirler. Keza su sistemleri ve nipellerin suyu için 15 – 30 ml arasında amonyak (ev amonya- tümüyle tıkanması söz konusu olabilir. Bu nedenlerle ğı) ve buna eşdeğer sodyum karbonat kullanılması açıklanan uygulamalardan kaçınılması gerekir. Öte yeterlidir. Ayrıca, belirtilen uygulama sayesinde ön- yandan karma yemlerin formülasyonlarında bulunan ceden kullanılan asidik pH’lı ilaçlar veya diğer sa- veya toksin bağlayıcı olarak belli oranlarda yemlere nitizer artıkların bertaraf edilmesi sağlanabilir. Zira katılan yüzeyde tutucu maddelerin (alumina silikat- lar, killer, bentonit ve benzerleri yüzeyde tutucular) hepsi de pek çok antibakteriyel ilaç çeşitlerini yü- zeylerinde tutarak emilme oranlarını azaltırlar. Ör- neğin kaolin ve benzeri maddeler linkomisin ve erit- romisinin emilmesini ciddi şekilde azaltabilir. Öte yandan, karma yemlerde toksin bağlayıcı, pelet ha- zırlanması ve benzeri teknolojik amaçlarla kullanı- lan bentonit, alumina silikatlar ve diğer yüzeyde tu- tucu maddelerin varlığında öngörülen yoğunluklarda karma yemlere katılan basitrasin ve diğer koruyucu antibakteriyel ilaçların uzun süreçte malabsorbsiyon sendromuna yol açabildiği belirlenmiştir (14,5,10). Belirtilen kapsamda olmak üzere, penisilinler, tetra- siklinler, eritromisin, tilosin ve diğer makrolit antibi- yotikler ile bazı florokinolon türevlerinden antibak- teriyel ilaçlar su içerisinde bulundukları sürece veya uygun şekilde tamponlanmamış sulu çözelti haline getirildiklerinde dayanıklılıkları önemli derecelerde azalır. Şöyle ki; tamponlanmamış sulu çözelti halin- deki penisilinler hidrolitik parçalanmaya uğrayarak antibakteriyel etkilerini yitirirler, klortetrasiklin, doksisiklin ve oksitetrasiklin, hidroklorür tuzları ha- linde suda kolayca çözünebildikleri halde, kısa süre- de hidrolize uğrayarak baz presipitatı verirler. Böy- lece de bir taraftan antibakteriyel etkileri azalırken, diğer taraftan da su sistemlerini tıkarlar. Belirtilen 8 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 9

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler durum dikkate alınarak, kanatlı sürülerinde kitlesel tetrasiklinler ve diğer bazı doğal antibiyotiklerin et- sağaltım için seçilen böyle ilaçların günde bir veya kisiz hale gelmesine yol açarlar. Benzer şekilde içme iki kez taze çözelti halinde hazırlanarak verilmesi sularının ve su sistemlerinin dezenfeksiyonu ama- öngörülür (6,9,10). cıyla dezenfektan olarak ortaya çıkan oksijeni sağ- layan hidrojen peroksit ve diğer metalik peroksitler 4. Kimyasal etkileşmeler ile halojenli dezenfektanlar kullanıldığında sağaltıcı olarak içme sularına katılan tetrasiklinler hızla yük- Kanatlılarda karşılaşılan enfeksiyon hastalıkların seltgenerek koyu esmer renkli epianhidro türevleri kitlesel klinik sağaltımında kullanılan antibakteriyel şekillenir. Böylece ortaya çıkan yeni türevleri kanat- ilaçlar geleneksel olarak içme sularına katılarak kul- lı karaciğerine yönelik yüksek toksisiteye sahiptir. lanıldıklarından, aynı uygulamaların bir sonucu ola- Üstelik de böyle türevler suda yeterince çözünme- rak kullanılan ilaçların kısmen veya tümüyle etkisiz diklerinden, yapışkan pelteler haline kümeleşerek hale gelmesiyle sonuçlanan çok yönlü kimyasal etki- su sistemlerinin kirlenmesine ve tıkanmasına sebep leşmeler de söz konusu olabilir. Bu kapsamda olmak olurlar (15,16). üzere, bağımsız kanatlı işletmelerinde kullanılan tanklar ve sulama şebekelerinde yosun ve alg üre- Öte yandan, karma yemlerde veya suda bulunan kal- mesini engellemek ve bu durumdaki suların hijyenik siyum, demir, magnezyum, mangan ve alüminyum kalitesini düzeltmek amacıyla genellikle beyazlatıcı gibi iki veya üç değerli mineraller, süt ve süt ürünle- maddeler (alkali hidroksitler ve hipokloritler gibi) ri tetrasiklinler ve florokinolon türevi ilaçlarla kelat kullanılır. Keza şehirler ve benzeri yerleşim yerlerin- kompleksleri oluştururlar; böylece aynı gruplardan deki içme ve kullanma sularının hijyenik kalitesinin ilaçların sindirim kanalından emilmeleri ve dolayı- düzeltilmesi, mikrobiyolojik bulaşmaların önlenme- sıyla antibakteriyel etkinlikleri önemli boyutlarda si ve öngörülen su kalitesinin güvenceye alınması azaltabilirler. Özellikle yeraltı suyu kullanan işlet- amaçlarıyla düzenli ve kesintisiz olarak etkili yo- melerde ve yem katkı maddelerinde fazla miktarda ğunluklarda (%0.1) aktif klor katılır. Böyle sularda söz konusu mineral maddeler bulunduğundan, açık- bulunan etkin klor, hipoklorit ve alkali hidroksitler lanan durumun, kitlesel sağaltım yönünden mutla- su içerisinde verilen; florokinolonlar, penisilinler, ka göz önünde bulundurulması gerekir (18). Buna Türkiye’den Dünyaya 444 6 887 I www.tavsan.com.tr 10 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

İLK GÜNDEN GELECEĞİ BELİRLEYİN. Imopest IMOPEST Newcastle Hastalığına Karșı Yağ Adjuvantlı İnaktif Așı - Enjeksiyonluk Emülsiyon - Kanatlılar İçin - Kompozisyonu: Her bir doz așı șunları kapsar: İnaktive edilmiș Newcastle hastalığı virüsü K(Ualsntaetrlı2laCrınsu, șNue)wencaasztl1e0h8 aEsIDta50lığTıhniaomkaerrșsıaly,aepnılfaanzlcaa0n.0lı1a5șmılagrdyaağn tașıt maddesi, q.s 0.3 ml. Endikasyonları: sonraki booster așılamalarında kullanılır. Uygulama ve Doz: Kullanmadan önce iyice çalkalayınız. Derialtı ve/veya kas içi yolla uygulayınız. Doz: Yarkalara (yumurtacı ve damızlık): Yumurta üretimi bașlangıç tarihinden 2-4 hafta önce 0.3 ml’lik tek enjeksiyon. 1 haftalıktan küçük civcivlere: Canlı bir așıyla birlikte eș zamanlı olarak veya ondan hemen sonra 0.1 ml dozunda enjeksiyon olarak uygulanır. Uyarılar: Sadece sağlıklı kanatlılar așılanır. Genel asepsi kurallarına azami dikkat gösterilir. Doğal lastik kökenli veya butil türevi pistona sahip șırıngalar kullanılmaz. Kazara uygulayıcıya enjeksiyonu durumunda, tıbbi müdahale gerekir. Yasal Arınma Süresi: Yok. Saklama Koșulları ve Raf Ömrü: + 2ºC ila + 8ºC'de ıșıktan koruyarak saklanır. Dondurulmaz. Raf ömrü, imal tarihinden itibaren 24 aydır. Atık veya Kullanılmayan Ürünlerin İmhası: Boș kaplar ve kullanılmamıș ürün yerel kanunlara göre imha edilmelidir. Genel Uyarılar: Çocukların ulașamayacağı yerlerde bulundurunuz. Beklenmeyen bir etki görüldüğünde veteriner hekime danıșınız. Sadece Hayvan Sağlığında Kullanılır. AH.IMO.2019.03.05 Pazarlama İzin Sahibi: Boehringer Ingelheim İlaç Tic. A.Ș. Esentepe Mah. Harman 1 Sok. Nidakule Levent No: 7-9 Kat: 15-16 34394 Șișli - İstanbul Tel: 0212 329 11 00 - Faks: 0212 329 11 01 Üretici Firma: MERIAL - Rue de l'Aviation 69800 St Priest - Fransa T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Pazarlama İzin Tarihi: 27.12.2010 Esentepe Mah. Harman 1 Sok. Nidakule Levent No: 7-9 Kat: 15/16 34394 Şişli / İstanbul - TÜRKİYE T: +90 212 329 11 00 F: +90 212 329 11 01 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 11 www.boehringer-ingelheim.com.tr

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler karşın, kalsiyum ve magnezyum içeriklerince fakir leri hazırlanmamalı veya uzun süre böyle kaplarda rasyonlarla uzun süreli beslenen kanatlı sürülerinde tutulmamalıdır. Aynı kapsamda olmak üzere, galva- sağaltıcı olarak kullanılan tetrasiklin türevi ilaçların nizli kaplarda antibakteriyel ilaç çözeltilerinin hazır- kitlesel beslenme bozukluklarına yol açabildiği be- lanmamasına özen gösterilmesi gerekir. Öte yandan, lirlenmiştir. Öte yandan, içme sularına asitleştirici stok çözeltilerin hazırlanmasında kullanılan içme su- olarak katılan sitrik asit (1:1 oranında) varlığında larının olanak ölçüsünde düşük sertlik derecelerinde sağaltıcı olarak aynı sulara katılan tetrasiklin türevi olmasına dikkat edilmesi gerekir (2,16,18,21). ilaçların oral biyoyararlanım oranları önemli boyut- larda artabildiğinden, antibakteriyel etki sürelerinin Kanatlı işletmelerindeki içme suyu sistemlerin- de değişebileceği belirlenmiştir. Keza içme sularında de kullanılan birçok su filtresi suda kirletici olarak bulunan bakır sülfat varlığının eşzamanlı olarak kul- bulunan koloidal partikülleri tutamaz. Dolayısıyla lanılan nitarson aktif maddesinin etkinliğini azalttığı etkili yoğunluklarda içme sularına geçen böyle ko- belirlenmiştir (10). loidal partiküllerin özellikle süspansiyon halinde bu- lunanlar olmak üzere, ilaçları yüzeylerinde adsorbe Önceki paragrafta açıklanan olumsuz etkileşmeleri etmeleri veya bağlamaları nedeniyle, azımsanma- önleyici veya azaltıcı uygulamalar kapsamında olmak yacak ölçülerde etkinlik kaybı söz konusu olabilir. üzere; özellikle tetrasiklinler, florokinolon türevleri Açıklanan nedenlerle, etkili bir filtrasyon veya arıt- ve kelat oluşturabilen diğer bazı antibakteriyel ilaçlar ma sistemi kullanılmak suretiyle, içme sularının sü- ağızdan verildikleri zaman, sindirim kanalından emil- rekli kirlenmesine, sulara katılan antibakteriyeller me oranlarını artırıcı uygulamalar da söz konusudur. ve vitaminler gibi aktif maddelerin belli oranlarda Belirtilen sakıncalar özellikle kanatlı rasyonlarındaki kaybolmasına ve su sistemlerinde tıkanmalara yol kalsiyum içeriğinin antibakteriyel sağaltım süresince açabilen böylesine koloidal kirliliklerin ve alglerin % 0.4 - 0.6 düzeylerine indirilmek suretiyle, söz ko- üremesi ve sakıncalı boyutlarda çoğalmaları engel- nusu ilaç çeşitleriyle emilmeyen kelat oluşturma ris- lenebilir. Belirtilen amaçlarla periyodik olarak bakır ki büyük ölçüde azaltılabilir. Kısaca açıklanan “anti sülfat, alkali hidroksitler, hipoklorit çözeltileri veya stres” uygulamaları kapsamında gerçekleştirilen iş- sitrik asit kullanılmak suretiyle etkili bir dezenfeksi- lemler antibiyo-potansiyalizasyon olarak da adlandı- yon ve arıtma işlemleri uygulanabilir (3,4,10,14,15). rılır. Aynı çeşitten uygulamalar özellikle kanatlılarda mikoplazma, sinovit ve koksidiyoz hastalıkların sa- Yoğun kanatlı işletmelerinde başvurulan kitlesel sa- ğaltımında yararlı sonuçlar verebilir. Belirtilen amaç- ğaltım aşamalarında çevresel koşullarda ortaya çıkan larla tetrasiklinli ilaçların formülasyonları sitrik asit günlük sıcaklık değişiklikleri de içme suyu ve yem ile sülfonamid türevleri ve güçlendirilmiş sülfonamid içerisinde koruyucu veya sağaltıcı yoğunluklarda ilaç kombinasyonlarını içeren ilaç formülasyonları da al- verilen (antibakteriyeller, antikoksidiyaller, vitamin- kalileştirici maddelerle desteklenebilir (10,15,16,). ler, mineraller, organik asitler v.b.) kanatlı sürüle- rinde sakıncalı in vivo etkileşmelere yol açabilir. Bu 5. Diğer etkileşmeler kapsamda olmak üzere; çevre ve barınaklarda çev- resel sıcaklığın artması durumunda ilaçlı içme suyu Bazı antibakteriyel ilaçlar, metal kaplarla temas et- tüketimi de önemli oranlarda artabileceğinden kısa tiklerinde çok yönlü yükseltgenme ve indirgenme sürede öngörülen günlük sağaltım dozundan daha tepkimelerine bağlı olarak değişik oranlarda par- yüksek miktarlarda ilaç tüketimi söz konusu olabilir. çalanabilirler. Örneğin klortetrasiklin ve doksisiklin Dolayısıyla belirlenen sağaltım programı sürecinde gibi ilaçların stok çözeltiler halinde hazırlanmasın- sürekli yüksek dozda ilaç alımına bağlı olarak zaten da paslı metal kaplar, galvanizli ve plastik kapların hasta olan kanatlı sürülerinde kitlesel zehirlenmeler kullanılması durumunda bekletilme süresine bağlı baş gösterebilir. Nitekim yüksek sıcak ve rutubetli olarak belirtilen sakıncalar kaçınılmaz olabilir. Do- ortamlarda antikoksidiyal etkili nikarbazin katılmış layısıyla plastik kapların kullanılması durumunda rasyonlarla beslenen, et tipi piliç işletmelerinde ge- en geç 24 saat ve galvanizli kapların seçilmesi du- lişen sıcaklık stresine bağlı olarak ortaya çıkan kitle- rumunda da en geç 12 saat arayla ilaçlı sular yeni- sel ölümlerle karşılaşılabileceği bilinmektedir. Böyle lenmeli veya tümüyle kullanılmalıdır. Belirtilenlere koşullarda söz konusu olumsuz etkinin önlenebilmesi ek olarak uzun süre plastik kaplarda tutulan çözelti amacıyla nikarbazin ve narasin aktif maddelerinin halindeki antibakteriyel ilaçlar, tutulma veya bekle- 1:1 oranlarında kombine edilerek kullanılması öne- tilme sürelerine koşut olarak böyle kapların çeperin- rilmektedir. Çevre ve barınak sıcaklığının uzun süre- de adsorbe olabildiklerinden, belli oranlarda kayba li düşmesi durumunda ise, ilaçlı su tüketimi önemli uğrarlar. Benzeri şekilde çözelti halindeki apramisin oranlarda azalabileceği için hedeflenen dozlardan ve gentamisin aktif maddelerinin hızla parçalanma- daha düşük miktarlarda ilaç alımı gerçekleşebilir. larına neden olduğu için paslı kaplarda stok çözelti- Belirtilen nedenlerle kanatlı işletmelerinde gerçek- 12 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

!        \"                                                                      Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 13

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler Tablo 1. Başlıca kanatlı antibakteriyel ilaç spesiyalitelerinde tavuklar için önerilen gerçek ve ticari sağaltım dozlarının karşılaştırılması Antibakteriyel Gerçek Dozaj Ticarı Dozaj İlaçlar (mg/kg c.a) (mg/kg c.a) Enrofloxacin 10 0.5 Erythromycin 20 1.0 Flumequine 12.5 0.5 Lincomycin %40 10 0.07 Neomycin %20 20 1.0 Oxytetracycline %20 10 0.5 Sulfadiazine+trimethoprim 45 0.33 Sulfadimidine 140 2.0 Tiamulin 15-20 0.5 Tylosin 50–100 0.5 leştirilecek sürü sağaltımı aşamalarında açıklanan Konuya ilişkin olarak yoğun kanatlı işletmelerinde sakıncalı etkileşmelerin dikkate alınması gerekir gerçekleştirilen alan çalışmalarında (8,15,21) kit- (5,10,20). lesel sağaltıma yönelik hatalı reçete düzenlemesi ve sağaltım kazalarının genellikle yetersiz klinik ve 6. Reçete düzenlemesi ve sağaltım laboratuvar incelemeleri, tanı hataları, ilaç dozu- hatalarından kaynaklanan etkileşmeler nun yanlış hesaplanması, kombine ilaç kullanımı, sağaltım amacıyla güçlü ve çoğul farmakolojik et- Kitlesel sağaltım seçeneklerinde sıklıkla karşılaşılan kilere sahip iki veya daha fazla ilacın kullanılması, olumsuz veya ters etkiler, ilaç kazaları, morbidite ilaç uygulamalarının hatalı ve yanlış yapılması, ilaç ve mortalite oranlarının artması, sağaltım süresinin prospektüs bilgilerinin yanlış veya hatalı değerlen- daha da uzaması gibi olumsuzluklar hatalı ilaç kul- dirilmesi, veteriner hekimin konuya ilişkin bilgi ve lanımı ve sağaltım uygulamalarıyla yakından ilişki- deneyim eksikliği, işletmede veteriner hekimin bil- lidir. Çoğunluğu kolaylıkla önlenebilir nitelikte olan gisi dışında başka ilaçların kullanılması ve nihayet böylesine hatalı uygulamaların özellikle kanatlı sü- kümes bakıcısı veya işletme yöneticisinin yönetimsel rülerinde önemli ekonomik kayıplara, çevre ve besin hataları veya eksikliklerinden kaynaklandığı belir- kirlenmesi olgularına yol açabildiği kolaylıkla değer- lenmiştir. lendirilebilir. Kanatlı sürülerinde sıklıkla karşılaşılan sağaltım hatası ve kazalarının genellikle çok yönlü Önceki paragraflarda da kısaca değinildiği üzere, olumsuz etkilere yol açabilen hatalı reçete düzenle- kanatlı işletmelerinde karşılaşılan sağaltım hataları mesi, seçilen ilacın veya ilaçların hatalı veya yanlış veya kazalarının büyük bir sıklıkla ilaç etkileşmele- hazırlanması, ilaç aktif maddeleri arasında geçim- rinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Böylesine etki- sizlik durumu (antagonistik etkileşmeler, zehirli et- leşmeler sağaltımda kullanılan ilaç veya ilaç çeşitle- kilerin birikimi veya potansiyalizasyonu, çoğul organ ri arasında olabileceği gibi, yem veya içme sularında hasarları veya yetmezlikleri, alerjik reaksiyonlar, bulunan vitaminler, mineraller, aminoasitler, organik sindirim sistemi bozuklukları ve canlı ağırlık kaybı asitler ve bitkisel özütler gibi yem katkıları ile ço- gibi), kitlesel sağaltım amacıyla uygulanan ilacın ğul çevresel kirleticiler arasında da gerçekleşebilir. bütün su sistemlerine homojen ve eşzamanlı olarak İlaç etkileşmeleri sonucunda genellikle esas ilacın dağılamaması durumu, sisteme verilen ilacın bütün etkinliği azalabilir, klinik etkinin gelişmesi gecikebi- sürü tarafından yeterli dozlarda ve sürece alınama- lir veya tümüyle etkisiz kalabilir (antagonistik etki- ması gibi nedenlerden kaynaklanır. Kitlesel sağaltım leşmeler). Beklenmedik yan etkiler ortaya çıkabilir aşamasında sakıncalı, hatalı veya yanlış uygulama- veya esas ilacın farmakolojik etkisi öngörülenden ların doğrudan kanatlı sürüsüne zarar verebilmesi, daha güçlü ya da daha şiddetli boyutlarda veya tü- olumsuz etkileri ve sonuçlarının kısa sürede düzelti- müyle farklı niteliklerde farmakolojik etkiler ortaya lememesi, kitlesel ölümler ve verim kaybından kay- çıkabilir (sinerjistik etkileşmeler). Açıklanan etkileş- naklanan ekonomik kayıpların dönüşümsüz olması meler, genellikle in vivo koşullarda esas ilacın emil- nedenleriyle sürü sağaltımına yönelik reçete düzen- me, metabolizma ve atılma hızı ile oranının artması lemesi ve sağaltım uygulamaları belirleyici bir öne- ya da azalması esasına dayanan farmakokinetik etki- me sahiptir (8,14,16,21). leşmelerle de yakından ilişkilidir (8,16,19). 14 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

TRBRLMXN00043 GELECEK, uzun sürELi BAĞIRSAK BÜTÜNLÜĞÜ KORUMASINDA Maxiban-Monteban prograMlari ile Gerçek faydayı deneyimleyin! KANATLIDA GERÇEK FAYDATM

Kanatlılarda Çoğul İlaç Kullanımından Kaynaklanabilen Sakıncalı Etkileşmeler Diğer evcil hayvan türlerinde olduğu gibi kanatlı has- Ülkemizde belirtilen sakıncalı uygulamaların varlığı- talıkların kitlesel sağaltımında kullanılan ticari ilaç- nı ve boyutlarını ortaya koyabilen bilimsel araştır- ların farklı uygulamalara özgü sağaltım dozları bilim- maların varlığına rastlanamamıştır. Ancak, kanatlı sel ve yasal ilkeler çerçevesinde başlıca farmakolojik hayvan üretim modeli ve hayvan sağlığı hizmetleri- etkileri esas alınmak suretiyle üretici firmalar tara- nin sunumu yönlerinden ülkemize benzediği bilinen fından belirlenmekte ve önerilmektedir (prospek- İran’da Nadadi ve arkadaşları tarafından benzer tüs bilgileri). Bu nedenle de kitlesel sağaltım aşa- amaçlı ve geniş kapsamlı bir bilimsel araştırma ger- masında veteriner hekimler tarafından düzenlenen çekleştirilmiştir. Söz konusu araştırma kapsamında reçetelerde seçilen ilacın prospektüsünde önerilen 2012 yılının ocak-ağustos ayları arasında 75 kanatlı doz seçenekleri esas alınmaktadır. Belirtilen durum veteriner hekimi tarafından düzenlenen toplam 750 farklı kanatlı türlerine yönelik kitlesel sağaltım ge- adet reçetede yer alan aktif maddelerinin çeşitleri reksinmelerini tümüyle karşılayamadığı gibi yeterli ile gerçek ve ticari dozajları arasındaki 20 – 100 katı deneyim, gözlem ve incelemelere dayandırılmadan arasında değişen anormal ayırımlar karşılaştırmalı yapılan sağaltım uygulamalarında da önemli hatala- olarak Tablo 1’de verilmiştir. Belirtilen anormal doz ra ve ekonomik kayıplara yol açabilmektedir (17,21). ayırımları esas alındığında kanatlı işletmelerinde yaygın biçimde kullanılan başlıca 10 çeşit antibakte- Özellikle antibakteriyel sağaltım seçeneklerinde riyel ilacın hastalıklı kanatlı sürülerinde bireysel ve uygulanan ilacın dozu kitlesel sağaltımın başarısını toplam canlı ağırlıkları dikkate alınmadan yalnızca belirleyen en önemli etmen niteliğindedir. Bu amaç- ticari dozaj seçeneği esasına göre uygulanan sağal- la ilacın aktif madde çeşidi ve içeriği esas alınmak tım seçeneğinin büyük oranda yetersiz kalabileceği suretiyle kanatlı türünün her kg canlı ağırlığı için mg hususu kolaylıkla değerlendirilebilir. ağırlık esasına göre aktif madde miktarının hesap- lanması (mg/kg c.a.) en hassas ve gerçekçi yakla- Yukarıda vurgulanan gerçeklere koşut olarak; hasta- şımı oluşturur (gerçek dozaj seçeneği). Bu amaçla, lıklı kanatlı sürülerinde su ve yem tüketimi hastalık sağaltılacak kanatlı sürüsünün toplam canlı ağırlığı durumuna, mevsimlere ve hayvanların yaşına göre belirlenerek her kg canlı ağırlık için önerilen mg önemli boyutlarda değişebildiğinden hassas ve doğru cinsinden ilaç miktarıyla çarpılmak suretiyle bir de- bir doz uygulaması da oldukça zordur. Belirtilen de- fada veya günlük olarak kullanılacak toplam aktif ğişkenlikler nedeniyle de günlük olarak hasta kanat- madde miktarı hesaplanabilir (5,8). Alan koşulların- lılar öngörülen dozdan daha düşük miktarlarda ilaç da geçerli olan uygulamalarda ise, genellikle daha alabilirken, sağlıklı hayvanlar da sakıncalı miktarlar- kolay ve pratik bir seçenek olarak kanatlı sürüsünün da tüketebilmektedir. Açıklanan durumun kaçınılmaz toplam canlı ağırlığı dikkate alınmadan günlük tü- bir sonucu olarak da bir yandan kitlesel sağaltımda ketilebilen içme suyu veya yemin ağırlığı veya hac- hedeflenen klinik sağaltım etkinliği yetersiz veya et- minin binde kısmı kadar (p.p.m., mg/l su veya mg/ kisiz kalırken, diğer yandan da, subklinik zehirlen- kg yem, ticari dozaj seçeneği) ağırlığı karşılayan me riski, çoğul ilaç etkileşmeleri, önemli boyutlarda ticari ilacın kullanılması tercih edilmektedir. Ancak, ekonomik kayıplar, çevre ve besin kirlenmesi sakın- belirtilen uygulama seçeneğinde genellikle suya caları söz konusu olabilmektedir (10,11,19) veya yeme katılan ilaç aktif maddesi yoğunlukların- da çok önemli azalmaların olabileceği anlaşılmıştır Kaynaklar yazarın kendisinden temin edilebilir. (12,18,20). 26.11.1960 - 21.09.2020 Başsağlığı Yakın zamanda kaybettiğimiz değerli büyüğümüz, meslektaşımız Binali ÖZÇELİK’in oğlu aynı zamanda derneğimiz üyesi Hande ÖZÇELİK’in eşi ve Öykü’nün babası üyemiz Konuralp Tekin ÖZÇELİK Covid 19 pandemisi sonucu vefat etmiştir. Üzüntümüz sonsuzdur. Meslektaşımıza Allahtan rahmet, ailesi, sevenleri ve meslek camiamıza baş sağlığı dileriz. Mekânı Cennet Olsun. Veteriner Tavukçuluk Derneği Yönetim Kurulu 16 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 17

Puzzle Üstün ve benzersiz MONIMAX® tamam! deneyimi ile değişime hazır olun! HUVEPHARMA® “Nikarbazin + • Mükemmel mikrogranülasyon ile Monensin” aktif bileşenlerini homojen karışım benzersiz mikrogranülasyon teknolojisi ile bir araya getirdiği • Geniş hedef türde güvenli kullanım ürünü MONIMAX® ile koksidiyozis • Sahada tutarlı sonuçlar ile mücadelesinde yeni bir dönem başlatıyor! maksimum kazanç MONIMAX® kanatlı sektöründe; broyler, yumurtacı yarkalar ve etlik hindilerde kullanılabilen BSA onaylı tek kombine antikoksidiyaldir. ‘’0 GÜN’’ kalıntı arınma süresi ile riski ortadan kaldırarak güvenli kullanım seçeneği sunar. * Daha detaylı bilgi için aşağıdaki iletişim bilgilerini kullanarak ANC Teknik Servisi ile iletişime geçebilirsiniz. ANC Hayvan Beslenmesi ve Sağlığı Hizmetleri A.Ş. Esentepe Mh. Cevizli D100 Güney Yanyol No:25/144 Soğanlık Kartal / İSTANBUL - Türkiye • tel: + 90 216 442 98 12 • E-posta: [email protected] Huvepharma EOOD • 3A Nikolay Haytov Str, 1113 Sofia, Bulgaristan • tel: +359 2 862 5331 • fax: +359 2 862 5334 • [email protected] 18 HuvepYıhl:a20r2m0 Cailt:N18VSay•ı:U3 itbreidingstraat 80, 2600 Antwerp, Belçika • tel: +32 3 288 18 49 • fax: +32 3 289 78 45 • [email protected]

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 19

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi PROF. DR. K. TAYFUN ÇARLI’DAN MEKTUP VAR: AVİAN CORONAVİRUS IBV VE HUMAN CORONAVİRUS SARS COV-2 KARŞILAŞTIRMALI BIR DEĞERLENDIRME VE PANDEMI Prof. Dr. Kamil Tayfun Carlı Bursa Uludağ Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Mikrobiyoloji Anabilim Dalı Başkanı, Görükle Kampüsü, Bursa e-mail: [email protected]. GIRIŞ Orta Doğu ve bazı Kuzey Afrika Ülkeleri ile yakın akrabalıklar gösteriyordu. Amerika, Avrupa’nın bazı Bu yazımda Veteriner Hekimliği’nde yıllarca tavuk- viruslarına da sahiptik ama bunlar o gün için daha az larda görülen pandemi etkenlerinden biri olan Avian durumdaydı. Bu sonuçlarımızla ülkede IBV’una bağlı Coronavirus Infectious Bronchitis Virusu (IBV) ile günü- enfeksiyonları ve buna bağlı ölümleri düşürebildiy- müzde tüm dünyada insanların yaşamını aylardır altüst sek ne mutlu bize. Sonraki senelerde bu Orta Doğu eden Human Coronavirus Severe Acute Respiratory ve Kuzey Afrika IBV genotipi virusların Avrupa’ya ve Syndrome Coronavirus-2 (SARS CoV-2) arasındaki, Rusya’ya sıçradığını gözledik. Bunu bir IBV genotipi- tarihsel, etiyolojik, klinik, patolojik, immünolojik, nin pandemisi olarak değerlendirebiliriz. Buradan şu epidemiyolojik, korunma ve aşılama ile ilgili benzer önemli noktayı görmemiz gerekir: Coronavirus gene- ve farklı noktaları konusundaki çok kısa değerlen- tik profili sürekli değişebilir ve coronavirusları sürekli dirmelerimi sizlerle paylaşmak istiyorum. Veteriner takip etmemiz gerekir. Aslında kanatlılarda bu şekilde mikrobiyoloji yaşamım sürecinde ülkemizde yaşa- takip etmemiz gereken ve ileri de insanlarda sorun- nan sıkıntılar nedeniyle değişik viral enfeksiyonların lara yola açabilecek iki virus daha bulunmaktadır. tanısı, virusların izolasyonu, moleküler tanımlanması Bunlardan biri Kanatlı Influenzası Virusu, diğeri ise ile ilgili deneyimlerim oldu. Bundan yaklaşık 10 yıl Newcastle Disease Virus (NDV; Avian Paramyxovirus-1). önce, 2010 yılında IBV enfeksiyonu ülkemizde sürekli Bunların da tüm dünyada pandemileri sürmekte, fakat sıkıntılara neden olmaya devam ediyor ve aşılamalara korunmaları hayvancılıkla ilgili olduğu için insanların rağmen tavuk sürülerinde oldukça önemli kayıplara dikkatini çekmemektedir. neden oluyordu. Tüm dünyada farklı ülkelerde IBV virusunun izolasyonu, serotiplendirmesi yıllardan beri Fakat günümüzde hiç de beklenmedik şekilde tüm yapılmakta ve aşılamanın ana salgın kontrol unsuru dünyayı hiç gözlenmemiş bir hızla bir insan corona- olduğu korunma ve kontrol prosedürleri ve stratejileri virusunun (Wuhan Virusu, SARS CoV-2) Çin’den tüm bu bağlamda sürdürülmüş, son yıllarda aşılamada aşı diğer kıtalara sıçraması ve tüm dünyayı yaklaşık bir suşlarının kararı verilirken IBV izolatlarının serotip- ay içinde etkisi altına alması insanları şok etmişti. lendirmesi faydalı bulunmamış ve yerini gold standard Bununla beraber bizler tecrübeliydik, ve hep söylü- yöntem olarak genotiplendirme (S1 geni- tabanlı gen yorduk, coronaviruslar tüm hayvan türlerinde izlen- dizileme, sequencing) ve protektotiplendirme almış- meliydi. Bu aslında kısa etki alanlı insan Coronavirus ken, ülkemizde ne yazık ki bu işlemler yapılmadan salgınları olan SARS ve MERS’de coronavirologlar rastgele aşı kullanılmaktaydı. Bu nedenle kanatlı tarafından yetkililere rapor edilmiş fakat, salgınlar sektörü ve TÜBİTAK projemizin desteği ile yaptığımız kendiliğinden sönünce uyarılar ve bu raporlar göz ardı çalışmalarla ilk kez Türkiye’nin hemen hemen tüm edilmiştir. tavukçuluk bölgelerindeki IB sorunlarına neden olan IBV’larının izolasyonunu ve tiplendirmelerini gerçek- Evet şu an ve bundan sonra insanlar da, tavuklarda leştirdik. Ve beklediğimiz gibi o gün ülkemizin IBV’ları olduğu gibi, coronavirusla artık birlikte yaşayacaklar çarpıcı bir şekilde Avrupa, Avustralya, Güney ve Kuzey ve SARS- CoV-2’nin farklı genotiplerini önümüzdeki Amerika, Uzak Doğu Asya ülkelerinden farklıyken, yıllarda görebilecekler. Herşey virusun uygun şekilde tanımlanması, izlenmesi ve etkin bir aşılama ile 20 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi korunma önlemlerine bağlı. Eğer bu işleri doğru ve Taxonomi Komitesi’nin son sınıflandırmasına göre bilimsel bir çizgi ve yönetimle yapmayı başarırsak, Coronaviridae ailesinin (Familya), Orthocoronavirinae bir tek SARS CoV-2 genotipi enfeksiyonunda kalabili- alt-ailesindeki 4 cins içinde yer alırlar. Bu dört cins riz. Ancak coronaviruslar takip edilmez ve aşılama- Alfacoronavirus, Betacoronavirus, Deltacoronavirus ve lar uygun bir strateji ile uygulanmazsa, Uzak Doğu Gammacoronavirus’tur. Tüm coronavirusların yapısı ülkelerinde IBV'de yaşandığı gibi aşı suşları ile ancak incelendiğinde, yapısal olarak, nükleoprotein (N), %30-40’lar düzeyinde belki korunma sağlanan bir SARS Membranglikoproteini (M), Zarf glikoproteini (E) ve CoV-2 saha virüsü ile karşı karşıya kalmamız hiç de Taç yapısı (Spike, S)’dan oluşur. Coronavirus genomu uzak bir durum değildir. virustan virusa ufak değişiklikler gösterir ve 25-32 kb uzunlukları arasındadır. Virusun genomu tek zincirli Yukarıdaki anlattıklarım bağlamında SARS-CoV-2 duru- RNA’dır ve pozitif anlamlıdır (pozitivi-sense). Bu mumuzu ve IBV konusunda dünyada yapılanlarla karşı- genom yukarıdaki 4 temel yapısal protein dışında, 5’ laştırarak sizlere bilgi vermek istiyorum. terminal ucunda tüm genomun 2/3’ünü kapsayan ve virusun transkripsiyon ve replikasyonundan sorumlu 16 Etiyolojik ve Tarihsel Değerlendirme. temel proteini kodlayan pp1ab adlı bir poliprotein gen bölgesini barındırır. Bunların dışında yapısal genlerin Coronaviruslar aslında tüm hayvan türlerinde ve aralarına ve değişik hayvan türü coronaviruslarında insanlarda yıllar boyu farklı şiddetlerde değişik yerleri ve sayıları değişebilen şekilde yine virusların konakçılarına özgün hastalık tablolarına neden transkripsiyon süreçlerinde rol oynayan ek (accessory) olmuş, genetik yapılarının stabil olmaması ve genler dağılmış durumdadır. Coronaviruslar zarflı sürekli değişimlerinin izlenmesi nedeniyle virolo- yuvarlak görünümlüdürler ve zarfları üzerinde ‘Spike’ jide klasifikasyonlarında bile çok sıkıntılar yaşanmış (Taç) adı verilen tipik çıkıntılara sahip olarak elektron viruslardır. Hayvan ve İnsan coronavirusları Virus Şekil 1. Dört Coronavirus cinsi içinde yer alan prototip coronavirusların genel yapısı, gen organizasyonlarının karşılaştı- rılması. M: Membran proteini, geni, E: Zarf proteini, geni, N: Nükleoprotein ve geni S: Taç (spike) proteini ve geni, pp1a ve pp1b: poliprotein genleri, Şekil 1. Dört Coronavirus cinsi içinde yer alan prototip coronavirusların genel yapısı,1c, 3, 3a, 3b, 3c, 4, 5, 4a,4b, 5, 6, 6a, 6b, 7, 7a, 7b, 7c, 8, 8b, 9b, 9c ve X: ek (accesorry) protein genleri. Feline infectious peritonitis virus (FIPV), Rhi- gen organizasyonlarının karşılaştırılması.c1(nI9vo7oBr,belVoo1,)gpn89ahae1cnuvn-ids1ivr9ubbSe2sau:,Xtl(TbS2c:uA0oaelR1rçkoc9Son’r((d-sraCaopevocnniirVckaumev)esiso)srHotudprrKsiafrrUiHioyyn2Ket),eUWepSi1nIderV1ivio.l1emvt,(reJeieMşiinetgiaidrceCg.dun)uel.teiine,, lEpFreaeaprssni1tpg.airFrLeaviestpaeloinirnrpydaeptsZo1yihnrnbeydf:nersgpocy-mtnoLidiloeirSupochsrmoi.orpeotOenecrriaoiniMgvrtiioonrg:nuneaasMinnvt(dliiSeresAuemrvRsvi,iSbo(r-1MlruCucaEtos,RinVo(3S)nFp-,sCIor3toPfroaVaVtp,i)ean,3)its,nbmhGRi,oo,Dg3huge0csien2en,ni4ovchie,l,eco5EpoSp,Zar:ho4t3inZu,ataisS,asv4ArbibvrRfaiu,Srpstu-5eCrsc,sooo.(6VtMrN,eoHs6aitnnVtaruiaa),,,riv6engiibnerRhf,nueTeo7visc,ri,teH0Ni7wo2aK:u,s,sNbUM7abüib2trcko,r,SonlAS7ebcRceohiSo,vip-tl8ergirrse,yo,el8vatVbietroei,unlds. acute respiratory syndrome coronavirus (SARS-CoV) strains GD02 ve SZ3, SARS-CoV strain hTor02, bat SARS-related coronavirus (SARSr-CoV) strain WIV1, Middle East respiratory syndrome coronavirus (MERS-CoV), mouse hepatitis virus (MHV), infectious bronchitis virus (IBV) and bulbul coronavirus HKU11. (Jie Cui, Fang Li and Zheng-Li Shi. Origin and evolution of pathogenic coronaviruses. Nature Reviews Microbiolgy, Vol. 17, 181-192, 2019’den modifiye edilmiştir.). Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 21

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi mikroskopta gözlenirler. Boyutları 60-160 nm çapı Aslında tarihsel olarak değerlendirildiğinde IBV ilk arasında değişiklik gösterir. ABD’den 1930’lu yıllardan başlayarak, daha sonra Avrupa, Asya, Avustralya ve Afrika gibi tüm dünyada Yukarıdaki şekilden (Şekil 1) de anlaşılacağı gibi, önemli pandemilere neden olmuştur. Örneğin, IBV birbirine çok benzer genom organizasyonları olan Massachusetts 41 (M41), D274, 793/B, QX virusla- coronavirusların oluşturdukları hastalıklar, etkiledik- rını tüm dünyaya yayılmış önemli pandemik avian leri organ ve dokular ile enfekte ettikleri konakçı- coronaviruslar olarak değerlendirebiliriz. Bunlar lar farklılıklar gösterebileceği gibi, aynı konakçıda bölgelere göre değişiklikler göstermekle birlikte başka hastalık şiddetleri arasında da farklılıklar oluşabil- dominant veya geride kalmış IBV türleri de eşlik etse mektedir. Kanatlılarda en çok bilinen IBV ile şu anda bile bunlar hala güncel olarak az veya çok şekilde pandemiden sorumlu olan ve SARS CoV-2 farklı iki ülkelerde varlıklarını sürdürmektedir. genusta yer almaktadır. Yapısal proteinlerini kodlayan S, M, E gibi gen segmentlerinin yerleri ve uzunlukları SARS, MERS ve SARS CoV-2 ise 2000’li yıllardan beri birbirine çok benzese de, özellikle konakçılara virusun insanların ölümcül olarak korktuğu coronaviruslar- özgünlüğünü belirleyen ve konak hücrenin enfeksiyon- dır. Kanatlılardaki deneyim bu açıdan bakıldığında, dan veya virusun hücre reseptörlerine bağlanmasın- insanlardaki pandemilere göre olağan üstü fazladır. dan sorumlu S proteininin S1 alt ünitesini kodlayan gen nükleotid benzerlikleri son derece düşüktür. IBV ve SARS CoV-2 aynı kimyasal yapılara sahip olduk- Bu IBV’unun insan hücrelerine bağlanıp enfeksiyon ları için, çevresel şartlardan ve fiziksel etmelerden oluşturmayacağı anlamına geliyor gibi düşünülmesine benzer şekilde etkilenirler. Zarflı viruslar oldukları yol açsa da, bunun araştırmalarla kanıtlanmış somut için, alkol, eter, %50 kloroform, %0.05-%0.1 beta- bir belgesi yoktur. Yani S1 bölgesi genleri arasında propiolakton ve %0.1 formalin ile rahatlıkla inaktive büyük farklar olan avian coronavirusların birbirine edilirler. 56 ºC’de 15 dk’da, 60 ºC’de 30 dk’da inak- karşı %90’lardan fazla koruyucu immuniteye neden tive olurlar. Dondurucu hava şartlarında 56 güne dek olan örnekleri vardır. Örneğin, IBV’unun S1 mutantı enfektif kalabilirler: normal şartlarda 12 güne dek Avustralya T strain ile H120 Hollanda aşı suşunun S1 enfektivitelerini sürdürebilirler. gen bölgeleri arasında %50-60’lara varan bir benzer- lik olmasına rağmen Avustralya’daki salgınlar H120 IBV’unun klinik örneklerden izolasyonu ve üretiminde aşısının kullanımı ile çözülebilmektedir. Her ne kadar SPF (Spesifik Patojen Ari) tavuk embriyolu yumurta- aşılama stratejilerinde S1 gen tiplendirmesi protek- ları, tavuk ve civciv embriyo böbrek primer hücre totip aşı suşu seçiminde bizler tarafından önemli bir kültürleri ile SPF tavuk trakeal organ kültürleri sıklıkla kriter olarak kullanımı söz konusu ise de, S1 bölge- kullanılırken, ‘African Green Monkey Vero’ hücreleri sindeki 4-5 adet reseptör bağlanma bölgelerinin hem IBV hem de SARS CoV-2 viruslarının izolasyonu (reseptör-binding domains) topografik değişimine ve üretiminde kullanılan devamlı (permanent) hücre yol açacak amino asit değişimlerinin değerlendi- hattıdır. rilmesi, gen dizilemeden (nucleotide-sequencing) sonra mutlaka yapılması gereken kritik bir adımdır. Bulaşma ve Epidemiyolojik Değerlendirme. Bu bağlamda hangi hayvan türünün coronavirusu- nun ne zaman ne şekilde davranacağı işin açıkçası IBV ve SARS-CoV-2’nin de bulaşma yolu aerosoldür. bu viruslar ile konakçılarının ilişkisine bağlı olarak Virus enfekte bireyden sağlıklı olanlara solunum genomlarındaki değişimlere bağlıdır. Bundan dolayı yoluyla bulaşır. Her iki virusun da bulaşma yeteneği çok gerek önemli evcil hayvan türlerinin, yarasaları da yüksektir. Diğer bir deyişle çok bulaşıcıdır (contagi- içine alacak tüm yabanıl hayvanların ve gerekse insan ous). Bu iki virus reseptörlerini bulduğunda çok rahat- coronaviruslarının sürekli olarak monitorize edilmesi lıkla bağlanır ve konakçı hücrelerini enfekte eder. acil öneme sahip olup devletlerin sorumluluğu altın- Örneğin IBV’u ile enfekte bir tavuk virusdan ari bir dadır. Bu açıdan coronavirusların, kanatlı influenzası kümese girdiği zaman, tüm tavuklar %100 düzeyinde ve insan influenza viruslarının aynı şekilde sürekli enfekte olur ve kan serumlarında serokonversiyon ile gözlemlenmesi şarttır. Bu virusları moleküler epide- IBV-spesifik antikorlar oluşturur. Bu virus AIV (Avian miyolojik düzeyde monitorize eden, gerektiğinde aşı Influenza Virusu), NDV (Newcastle Disease Virüsü) ve olarak üretimini modelleyecek ülkelere ait bölgesel aMPV (Avian Metapneumovirus)’lerden çok bulaşıcı laboratuvarlara gereksinim vardır. olması ile ayrıcalık gösterir. İnsanlar da kalabalık yerlerde uzun süreler, tavuklar gibi bir arada bulun- duklarında, aynı ortamda kalan bu bireylerin tümü- nün enfeksiyonu, hiçbir önlem alınmadığı takdirde 22 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi kaçınılmazdır. Bu bağlamda, bulaşma açısından her virusa karşı henüz aşı uygulanmaması, toplumda iki virus da birbirine oldukça yüksek bir benzerlik yeterli antikor düzeyi oluşmaması nedeniyle anlamlı göstermektedir. bir S1 gen mutasyonu ve rekombinant virusların oluşumu beklenmemektedir. Yapılan NGS (next gene- IBV’nin epidemiyolojik açıdan dünyada yayılımına ration sequencing) analizleriyle gerek S bölgesinde ve bakınca, yaklaşık 1930’lardan beri tüm dünyada diğer yapısal gen bölgesindeki mutasyonlar anlamlı pandemik bir karakter gösterdiği gözlenmektedir. şekilde IBV’deki gibi genotipler olarak değerlendiri- Hatta göreceli yeni IBV genotiplerinden bazılarının, lemez ve aşılamalarda sorunlar yaratacak düzeyde örneğin IBV QX genotipinin, Çin’de ilk saptandıktan değerlendirilmemektedir. sonra, günler içinde Avrupa ülkelerinde görülüp, tekrar hızla uzak doğudaki ülkelere dönüşü, virusun Etkiledikleri Dokular ve Klinik Bulguların mekanik olarak insanlarla günler içinde uçakla taşın- Değerlendirilmesi. dığının ve Coronavirus pandemilerinin en somut örne- ğidir. Günümüzdeki SARS Cov-2 de IBV QX’de olduğu IBV’u aslında tavukta bir çok hücrede replike olsa gibi daha da hızlı bir şekilde ana konakçısı sayesinde da, klinik açıdan en fazla hasar oluşturduğu ve buna aylar içinde tüm dünyaya yayılmıştır. bağlı klinik bulgulara neden olduğu spesifik bazı doku ve organları önceler. Örneğin, virusun ilk replikas- IBV’unun 1930’lardan beri bir çok genotipi saptan- yon yeri ve klinik bulgulara neden olduğu bölge, mıştır. IBV’u türünün genotiplerinin zaman süreci solunum sistemidir. IBV-enfekte tavukların solunum içinde nasıl oluştuğu veya zaten belki de var olduğu sisteminde, özellikle tracheal epitel ciliar hücreler halde neden yeni bir şekilde ortaya konulduğu bilin- ve akciğer alveol hücrelerinde, hasar oluşur. Daha memektedir. Ancak SARS, MERS gibi insan corona- sonra virusun patotipine (patolojik tip) göre böbrek- virusları salgınlarında ana konakçının yarasalar ve lerde (nefropatojenik genotipler), oviduct’ta (genital ara konakçıların ise sırasıyla civet (misk) kedileri ve sistem genotipleri) bozukluklara neden olur. IBV’un develer olduğu ortaya konulmuş olmasına rağmen, birden fazla patojenite gösterdiği alan olabilir. SARS CoV-2’nin tam ara konakçısı ortaya çıkarılmış Aslında tüm IBV genotipleri az veya çok miktarda durumda değildir. Diğer taraftan başka enteresan solunum yolunda patoloji oluşturduktan sonra (respi- bir konu da, IBV’larının farklı genotiplerinin zaman ratropik genotip), daha sonra böbrek veya oviduct’a içinde, özellikle bir arada aynı konakçının aynı bağlı bozukluklara neden olur. Enfeksiyondan sonra hücrelerini enfekte ederek, rekombinant mutant- 1-3 gün içinde solunum yolu semptomları olan, hızlı larının gelişimidir. Tabi yeni rekombinant IBV’larına soluma, soluma zorluğu, öksürük, tıksırık ve burun karşı korunmada mevcut aşılarla korunmada sorunlar akıntısı gibi semptomların ardından genellikle 10-14 ortaya çıkmış ve bu rekombinant virusların enfeksi- günlerde, başka solunum yolu stesörleri (sıcaklık, yonlarından aşılarla korunmak neredeyse olanaksız havasızlık ve amonyak yüksekliği) ve diğer solunum hale gelmiştir. Bunu özellikle Japonya, Çin, Kore, yolu patojenlerinin (Mycoplasma, Ornithobacterium Vietnam, Malezya gibi Uzak Doğu Asya ülkelerinde rhinotracheale, Bordetella, Pasteurella multocida, nedense daha fazla görmekteyiz. IBV’u ile sahada Avibacterium paragallinarum gibi bakteriyel, AIV, epidemiyolojik olarak karşılaşılan bir başka durumda NDV, aMPV ve Reovirus gibi viral) yokluğunda, solu- S1 gen-mutantlarının oluşumudur. Kısacası genotip num yolu bulguları ortadan kalkar. Bununla beraber olarak anılan ve aralarında S1 gen bölgesinde %10 virusun nefropatojenitesi ve dölerme sistemi etki- üzerinde değişiklikler gösteren yeni S1 genotipleri sine bağlı olarak, böbrek yetmezliği sonu ölüm artışı, ile homolog aşıları dışında, aşılarla korunma sağla- yumurtacı tavuk sürülerinde uzun süre normale döne- mak zor görülmektedir. Bu S1 genotiplerinin oluşumu meyen yumurta verimi ve kalitesi bozuklukları şekil- için, değişik faktörler rol oynayabilirse de, en temel lenir. Ölüm oranları normal olarak tavuk sürülerinde etmen, aşıların doğru dozlarda ve doğru sayıda, doğru % 5 civarlarında olmasına rağmen, sekonder solunum yolla ve koruyucu miktarda immunite oluşturmaksızın yolu problemlerinin de katılımı ile %30’lara dek çıka- uygulanmasıdır. Bu sayede yeterli koruyucu immunite bilmektedir. Tavukların sıkışık ve sürekli bir arada sağlamayan tavukta IBV’u mevcut antikorlardan veya bulunuşları, virusa sürekli maruz kalmaları aslında immunite baskısından kaçmak için S1 gen bölgesinde ölüm oranlarını artıran önemli etkenlerdir. Serbest reseptör-bağlanma ilmeklerini (RBD; receptor-binding yaşayan tavuklarda IBV’unun letalitesi tabi ki çok domain) kodlayan genlerde mutasyona gitmektedir. düşük olacaktır. Tüm bu doku tropizmi ve virusun Bu bağlamda, SARS CoV-2 değerlendirildiğinde, bu virulensi virusun gerek S1 ve gerekse yapısal olmayan Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 23

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi virulens genlerinde kodludur. Bu gen bölgelerindeki korunur. Pratik ve ölçülebilir kolaylığı nedeniyle anti- değişimler yeni IBV’larının patojenitesini ve viru- kor miktarı, yani humoral immunite tespiti ile bağı- lensini değiştirebilir. Örneğin, son yıllarda IBV’unun şıklık değerlendirilebilir. Antikora bağlı bu humoral bağırsaklarda uzun süre enfeksiyon oluşturabilen, immnünitenin yüksekliği, aslında çoğu zaman, T-hücre enterotropik genotipleri saptanmıştır. tepkisi baskılanması olmayan bireylerde ve sürülerde koşut olarak hücresel immunitenin de yüksekliğine Doku tropizmi ve klinik bulgular açısından değer- işaret ettiği anlaşılmıştır. Kantitatif ELISA ve Virus lendirildiğinde, SARS-CoV-2’nin de IBV gibi primer Nötralizasyon testleriyle protektif (koruyucu) immu- olarak etkilediği doku solunum sistemidir. Enfeksiyon nite konusunda pratikte değerlendirme yapılabilir. burundan akciğerlere dek uzanan bir hücre grubunda Ancak IBV’de çok sayıda S1-genotipinin varlığı VN şekillenir. Daha sonra virusun, IBV’u gibi, viremi ile testinin ve HI testinin antikor ölçümlerinin güveni- bir çok doku ve organa yayıldığı ve değişik düzeylerde lirliğinin yitmesine yol açmış, ELISA testini antikor patolojiler oluşturduğu gözlenmiştir. Kapalı ortam- titrelerinin değerlendirilmesinde yegâne test haline larda uzun süre bireylerin bir arada kalması her iki getirmiştir. Tabi bu konuların değerlendirilmesinde virus enfeksiyonunun (IBV ve SARS CoV-2 enfeksi- bağışıklık, immun yanıt ve koruyucu immunite, koru- yonları) ve gelişecek patolojilerin şiddeti açısından yucu antijenik epitop veya determinant gibi konuların önem arz etmektedir. Sonbahar ve kış aylarında, bu önceden özümsenmiş olması gerekmektedir. Tavuk durum özellikle enfeksiyon bilincinin tam anlatıla- yetiştiriciliğinde sürü immunitesi değerlendirilmesi madığı toplumlarda, enfeksiyon miktarının artmasına üzerinden bağışıklık değerlendirilmesinin yapılması ve buna bağlı salgının önemli ölçüde ölüm oranlarını insanlar gibi bireysel immunitenin değerlendirilmesini artıracağını kestirmek pek de zor olmayan bir tahmin- gerektiren durumlarla farklılık gerektirir. Bu nedenle dir. SARS-CoV-2 sindirim sisteminden bulaşarak bir toplum immunitesi veya sürü immunitesi tavukçulukta hastalık oluşturmamaktadır. Ancak IBV’nin yeni ente- özellikle aşılamalardan sonra elde edilen immunite- rotropik mutantları düşünüldüğünde SARS Cov-2’nin nin değerlendirilmesini, bu da sürüden anlamalı yete- de ileride bağırsak epitel hücrelerini enfekte etmesi rince örneklemelerle antikor düzeylerinin tespitini ve ve belki de patolojilere neden olması olanaklı olabilir. immunitenin dağılımının (% coefficient of variation) saptanmasını gerektirir. IBV ve SARS CoV-2’nin Laboratuvar Teşhislerinin Değerlendirilmesi. SARS-CoV-2 enfeksiyonu geçiren bireylerde de güçlü bir immun tepki oluşmaktadır. Oluşan immun tepki IBV enfeksiyonu tanısı şüpheli solunum yolu ve diğer hem kan serumunda immunglobulin M ve G titrelerinin patolojiler gözlenen sürülerden alınan trachela eküv- tespiti ve hem de spesifik T-hücrelerinin alt gruplarının yon, trachea, böbrek ve dışkı örneklerinden virusun sayısal ve fonksiyonel miktarlarının değerlendirilmesi SPF embriyolu tavuk yumurtalarında (ETY), tavuk ve ile ortaya konmuştur. Gerek enfeksiyon sonrası, gerek tavuk embriyo primer böbrek hücre kültürlerinde ise aşı denemelerinden sonra bireylerde uzun süreli izolasyonu, virusun trachea, böbrek ve dışkıdan koruyucu şekilde immunitenin oluştuğu gözlenmiştir. RT-PCR ve LAMP testleriyle saptanması ve S1- tabanlı Bu durum aşılanmış veya hastalığı geçirmiş bireylerde genotiplendirilmesi (S1 gen sequencing) ile konur. bağışıklığın bu bireylerde uzun süre kolayca bir daha meydana gelmeyeceği anlamını taşımaktadır. SARS CoV-2 enfeksiyon tanısı ise virusun, Vero perma- nent (devamlı) hücrelerinde izolasyonu, virusun salya, IBV ve SARS CoV-2 Aşılarının burun ve boğaz eküvyonları, broncho-alveoler sıvı gibi Değerlendirilmesi. solunum yolu örneklerinden RT-PCR, LAMP testleriyle saptanması, bu örneklerde antijen arayan testlerle Günümüzde IBV pandemisinden korunmak için dünya antijenin saptanması ile konur. tavukçuluk endüstrisi ülke veya değişik coğrafyalar- daki IBV genotip değişimleri göz önünde bulundurarak IBV ve SARS CoV-2’nin Bağışıklığının seçtikleri protektotip aşı IBV suşları ile sürülerini canlı Değerlendirilmesi. ve inaktif aşılarla aşılamaktadır. Bu bağlamda aşılar IBV enfeksiyonundan korunmada rutin olarak kulla- IBV’de gerek antikorlara bağlı ve gerekse T-hücrelerine nılmakta olup, aşı tipi, aşı tekrarı ve aşının veriliş bağlı sırasıyla humoral ve hücresel immünitenin yolu yetiştirme tipi ve veteriner hekimlerin seçimine korunmada büyük bir önemi vardır. Enfeksiyonu göre değişiklik göstermektedir. Genel olarak aşıla- atlatmış olan bireylerde veya sürülerde koruyucu malar öncesi ve sonrası immun tepki takibi anti-IBV immünite şekillenir ve oluşan iki yönlü immunite ile antikor titrelerinin serotip spesifik HI testleri, VN sürü, klinik hastalıktan uzun süre, yaklaşık bir yıla dek 24 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

BIO-VAC SGP 695® Kanatlı tifosuna karşı hızlı ve uzun süreli bağışıklık yanıtı BIO-VAC SGP 695® Salmonella infeksiyonlarına karşı hızlı ve uzun süreli yüksek bağışıklık oluşturan canlı bir aşıdır. İçme suyu ile 7 günlük civcivlere dahi güvenle uygulanabilen BIO-VAC SGP 695®, erken saha infeksiyonlarının önüne geçebilmektedir. Yumurtlama döneminde de güvenle uygulanabilen BIO-VAC SGP 695®, kanatlıların üretim dönemi sonuna kadar bağışıklık yanıtını sağlar. BİLEŞİMİ:Her doz aşı, Salmonella gallinarum/pullorum kültürlerinin attenue suşu SGP695AV’den en az 2x108 CFU, en fazla 1x109 CFU içerir. KULLANIM SAHASI / ENDİKASYONLARI: Yumurtacı tavuklar ve broylerlerde; Salmonella gallinarum’un neden olduğu kanatlı tifosuna bağlı mortaliteyi, semptomları, lezyonları ve yumurta üretiminde azalmayı, ayrıca iç organlarda ve ovaryumda Salmonella enteritidis enfeksiyonunu ve persistansını azaltmak amacıyla, piliçlerin aktif bağışıklık kazanmasında endikedir. Bağışıklık, tek doz aşıdan 3 hafta sonra başlar ve önerilen aşılama programının uygulanmasının ardından S. gallinarum’a karşı en az 3 ay boyunca devam eder. FARMAKOLOJİK ÖZELLİKLERİ: BIO-VAC SGP 695, Salmonella gallinarum/pullorum’un SGP695AV attenue suşu içeren canlı bir aşıdır. Salmonella gallinarum kaynaklı kanatlı tifosuna ve Salmonella enteritidis kaynaklı enfeksiyonlara karşı aktif bağışıklık geliştirir. Gerek S.gallinarum/pullorum gerekse S.enteritidis, subgenus I-serotip O D1 grubundandır. Bu nedenle bu iki tür arasında çapraz koruma derecesi oldukça yüksektir. KULLANIM ŞEKLİ, DOZU VE UYGULAMA YOLU VE HEDEF HAYVAN TÜRÜ: Uygulama yolu: Aşı, en az 7 günlük tavuklara, içme suyuna karıştırılarak uygulanmalıdır. Hedef hayvan türü: Tavuklar Tavsiye edilen aşı programı: Yumurtlama evresinden önce, aşılamalar arasında en az 4 hafta olacak şekilde iki kez aşılama yapınız. Hayvanların erken enfeksiyona maruz kaldığı, ciddi kanatlı tifosu durumlarının hakim olduğu yerel koşullarda, tavsiye edilen aşı programı 7-10 günlük yaşa kadar geri çekilebilir. Yumurtlama esnasında kullanımı: Aşının, yumurtlama döneminde tavuklara uygulanması güvenlidir. Hayvanlarda kullanımı sırasında alınacak özel önlemler:16/01/2014 tarihli ve 28884 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Kuluçkahane ve Damızlık Kanatlı İşletmeleri Yönetmeliğine dayanılarak hazırlanmış olan Kuluçkahane ve Damızlık Kanatlı İşletmeleri Yönetmeliği Uygulama talimatı gereği damızlıklarda kullanılamaz. İSTENMEYEN /YAN ETKİLER: Bilinen bir yan etkisi yoktur. İLAÇ ETKİLEŞİMLERİ VE GEÇİMSİZLİK: BIO-VACSGP 695 ile aşılamanın, yumurtacı tavuk sürüleri için tasarlanan normal aşılama programlarındaki immünolojik yanıt üzerinde herhangi bir olumsuz etkisi bulunmamaktadır. Salmonellaya yönelik kemoterapötik ajanlarla veya antibiyotiklerle eş zamanlı uygulanmamalıdır; bu gibi durumda aşılama işlemini tekrarlayınız. DOZ AŞIMINDA BELİRTİLER, TEDBİRLER VE ANTİDOT: Belirlenen maksimum dozun 10 katı bir doz verilen 7 günlükten küçük civcivlerde herhangi bir semptom gözlen- memiştir. GIDALARDAKİ İLAÇ KALINTILARI HAKKINDA UYARILAR: İlaç Kalıntı Arınma Süresi (i.k.a.s): Sıfır gündür. KONTRENDİKASYONLAR: Sadece sağlıklı hayvanları aşılayınız. GENEL UYARILAR: Kullanmadan önce veteriner hekime danışınız. Çocukların ulaşamayacağı yerlerde bulundurunuz. Beklenmeyen bir etki görüldüğünde veteriner hekime danışınız. UYGULAYICININ ALMASI GEREKEN ÖNLEMLER VE HEKİMLER İÇİN UYARILAR: S.gallinarum/pullorum, türe özgü bir salmonella olup, zoonotik ajan olarak kabul edilmemektedir. Ancak, söz konusu ürün canlı bir aşı olduğundan: Aşı hazırlanırken koruyucu eldiven kullanılmalıdır. Aerosol oluşumundan kaçınılmalıdır. Aşı ile ilgili işlemlerin ardından eller dezenfekte edilerek yıkanmalıdır. Aşı yutulmamalıdır. Özellikle aşılamadan sonraki beş hafta süresince, tavuk dışkısı ile ilgili işlemlerin ardından eller yıkanarak dezenfekte edilmelidir. Aşının kazara ağız yoluyla alınması, kişinin kendisine inokülasyonu veya ciltle veya mukoza ile temas etmesi durumunda, bir doktora başvurarak, ürünün prospektüsü gösterilmelidir. Aşı suşunun (Kirby-Bauer yöntemine göre), in-vitro testlerde çeşitli antibiyotiklere duyarlı olduğu görülmüştür. Bunlar: Nalidiksik asit, oksolinik asit, amoksisilin, ampisilin, apramisin, sefadroksil, sefaleksin, sefoperazon,kloramfenikol, kolistin, enrofloksasin, florfenikol, flumequin, gentamisin, kanamisin, marbofloksasin, neomisin, nitrofurantoin, streptomisin, tetrasiklin, tiamfenikol, trimetoprim+sülfonamidler MUHAFAZA ŞARTLARI VE RAF ÖMRÜ: Liyofilize aşıyı, +2°C ila +8°C’de soğutucuda saklayınız ve taşıyınız. Satış için paketlenmiş biyolojik ürünün raf ömrü: 12 aydır. Sulandırılarak hazırlanan aşı, 3 saat içerisinde kullanılmalıdır. TİCARİ TAKDİM ŞEKLİ: 1000 dozluk beyaz, Tip III cam flakonlarda kauçuk tapalı ve aluminyum kapüşonlu olarak tekli kutularda sunulmuştur.SATIŞ YERİ VE ŞARTLARI:Veteriner Hekim reçetesine tabi tıbbi ürün Veteriner Hekim gözetim ve kontrolünde uygulanır.Prospektüs Onay Tarihi:18.07.2017 T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı G.K.G.M.Pazarlama İzni Tarih ve No.: 18.07.2017 Pazarlama İzni Sahibi ve Adresi: GÜNEŞLİ AŞI İLAÇ İTHALAT İHRACAT VE GIDA ÜRETİM SAN. VE TİC. A.Ş. Gürpınar Mah. Hilal Sok. No:2 Kat:5 34528 Beylikdüzü/İstanbul TÜRKİYE Üretici Firma ve Adresi: FATRO S.p.A. - Ozzano Emilia - Bologna – Italya tarafından FATRO S.p.A Via Emilia, 285 40064 Ozzano Emilia –Bologna-İtalya’da üretilmiştir. ‘’DAHA GENİŞ BİLGİ İÇİN FİRMAMIZA BAŞVURUNUZ’’ Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 25

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi testleri ve nonspesifik ELISA testlerinin kullanımı ile özellikle S1 gen bölgesinde mutasyonlara gidecek ve yapılmaktadır. Anti-IBV hücreye bağlı immun tepkisi bugün gözlediğimiz gibi, saha da değişik varyant veya (T-hücre tepkisi) rutinde kullanılan bir sistem değildir. mutant IBV’ların şekillenmesine sebep olacaktır. Bu IBV aşılama stratejileri tavuk sürülerinde enfeksiyonu nedenle immunizasyonların mutlaka sürüde yüksek önlemek ve/veya klinik hastalık durumunu önlemek düzeyde bağışıklığı sağlayacak şekilde yapılması çok gibi iki amaca hizmet etmek amacıyla kullanılır. kritik bir hekimlik görevidir ve immünolojik hedeftir. IBV-enfeksiyonunu hayvanlarda veya sürülerde tama- men önlemek mevcut aşılamalarla mümkün olmamış, IBV immunizasyonunda kullanılan bir başka aşı tipi bunun yanında klinik hastalık tablosu daha optimal ise inaktif aşılardır. Bu aşılar genellikle canlı aşılar- aşılama yapılan ve daha ideale yakın immunizasyon dan sonra damızlık ve yumurtacı tavuk sürüleri gibi elde edilen sürüler ve bölgelerde başarıyla engelle- uzun süre üretimde tutulacak sürülere bireysel nebilmiştir. İmmunolojik açıdan aşılamada hedef, olarak genellikle kas içi (IM) olarak uygulanırlar. virusun primer enfeksiyon sahasında yerleşimini Primer olarak canlı aşıların kullanımı ile IBV antijenik önlemektir. Bu açıdan bakıldığında IBV enfeksiyo- epitoplarına karşı oluşturulan anı (memory) sayesinde nunu önlemek için, primer olarak IBV’unun konakçı inaktif aşıların ‘booster’ uygulanmasıyla uzun süre bir hücrelerinin enfeksiyonunun önüne geçilmesi gere- immunizasyon şekillendirmeleri sağlanır. Bu sayede kir. Bu durumda IBV’unun dış ortamda biyogüvenllik, yumurtacı tavuklar uzun süre kan serumlarında IgY temizlik, dezenfeksiyon ile eliminasyonunun maksi- (tavuklarda IgG izotipinin identikali antikor tipidir) mal düzeyde yapılması, aynı zamanda aşılama ile tipi antikorlarla IB’den korunurken, damızlık sürü- hayvana olası giren minimal sayıda virusun hücreye lerde elde edilen bu antikorlar embriyolu yumurta- bağlanacağı reseptörlerine ulaşmadan bloke edil- lara yüksek düzeyde pasif şekilde aktarılmış olur. Bu mesi veya nötralize edilmesi gerekir. Bu nötralizas- sayede civcivler hayatlarının ilk 2 haftası içinde saha yon işlemi hücre yüzeyinde (mukozalarda) mukozal IBV suşunun oviductlarına ulaşmasından ve ilerideki immunizasyonla veya lokal immunizasyonla sağlanır. çağlarda kistik oviduktlu birer tavuk olmaktan korun- Mukozal immunizasyonu sağlamak için H120, 4/91, muş olurlar. IS Var2 gibi IBV’unun atenue edilmiş suşlarıyla canlı aşılarının solunum yoluyla (sprey yolla) uygulanması Kısaca IBV aşılamaları ve protektif immuniteden ideal yoldur. Böylece ilk etapta submukozal dokuda bahsettikten sonra SARS-CoV-2’ye karşı aşılar ve B-hücre tepkisi ile IBV-genotip spesifik anti-IBV S1 beklenen immuniteyi değerlendirmek gerekirse aşağı- reseptör bağlanma domain antijenik epitoplarına daki bilgileri vermek isterim. SARS-CoV-2 enfeksiyonu spesifik immunglobulin A (IgA)’lar yüksek miktarda geçirmiş olan bireylerde kan serumlarında gözlene- oluşturulur. Bu mukozal aşılar genellikle 2-3 hafta bilen ve değişik seviyelerde bir IgG titresi oluşur. IgG ara ile 2-3 kez uygulanırsa ancak yüksek düzeyde titresi düşük olsa bile bireyi tekrar enfeksiyondan koruyucu bir protektif immunite elde edilerek, olası bir ölçüde de olsa koruyacaktır. Böylece bu birey- saha IBV’unun kolonizayonu (enfeksiyonu) nötralize ler yeniden enfekte olsalar bile hastalık semptom- edilmiş veya engellenmiş olur. Eksik immunizasyon larını daha az seviyede göstereceklerdir. Enfeksiyon veya az sayıda aşı tekrarı düşük düzeyde anti-IBV IgA sonrası yüksek antikor seviyesine sahip bireyler ise üretimine ve mukozal yüzeyde varlığına yol açacak, klinik hastalık vakasından tamamen korunacaklardır. böylece antikorların varlığında bile bir kısım IBV Antikor seviyeleri bir ölçüde, endirekt olarak birey- saha suşları, aşı- saha genotipinin homoloğu olsa lerdeki hücreye bağlı immüniteyi de yansıtacağı ve bile, tavuk solunum sistem hücrelerini enfekte etme T-hücrelerinin etkinliğini gösterdiği için, bireylerin şansı bulacaktır. Bu yetersiz immunizasyon ve düşük artık tekrar hastalığa yakalanmasının olanaklı olma- proteksiyon sonucu, önemli sorunlarla karşı karşıya dığı aşikârdır. Bireylerdeki antikor tiplerini ve miktar- kalınması kaçınılmazdır: 1. Saha suşu sürüde enfekte larını rahatlıkla saptayabilen, çok yüksek özgünlük olmayan diğer hayvanları sürekli enfekte etmeye ve duyarlılıkta çok sayıda farklı ticari kalitatif ve devam edecektir, 2. Sürüde klinik IB sorunları hafif kantitatif test kitleri geliştirilmiştir. Örneğin, IgG ve te olsa bir süre daha devam edecektir, 3.Saha virüsü IgM antikor izotiplerinin varlığını saptayan flow-card ile aşı virüsü aynı konakçıda bir arada olma şansı sistemleri var-yok şeklinde sonuç verirken, bu anti- bulacak ve gelecekte olası rekombinat IBV’larının korların ne miktarda veya hangi titrelerde olduğunu oluşumuna sebebiyet verilecektir, 4. Uygun olmayan saptayabilen ELISA kitleri mevcuttur. IgG varlığı uzun aşılamalar sonu yetersiz düzeyde (titrede) meydana süre önce, en az 1 ay önce hastalığın (enfeksiyonun) gelen antikorların yarattığı kısmi baskı sonucu, IBV’u geçirildiğine işaret eder. Kan serumunda IgM varlığı ise akut enfeksiyonu gösterir ve bu bireyler burun ve solunum sisteminden virüsü saçıyor olabilirler ve 26 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 27

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi mutlaka RT-PCR ve/veya LAMP testleri ile virus saçı- adjuvan kullanımına rağmen en fazla 4-5 ay koruyucu cılıklarının saptanması gerekmektedir. düzeyde immunite verdiği için tekrarları gerekmekte- dir. Inaktif aşı haricinde, SARS-CoV-2 enfeksiyonundan SARS CoV-2 aşılarının verdiği immunite ise geçiril- korunma ve acil pandemi koşulları düşünüldüğünde, miş enfeksiyondan elde edilen immunitenin yüzlerce insanlık gelişmiş biyoteknolojik yöntemlerin hızından kat daha üstündedir. Aşı tipine bağlı olarak, gelişen yaralanma şansı bulmuş ve deneyimli bir çok labora- veya hedeflenen immünite tipi farklılık gösterir. Şu tuvar aşı çalışmalarını klasik aşı geliştirme işlerine anda Dünya Sağlık Örgütüne (WHO) müracaat ederek, göre çok kısa sürede, adeta ışık hızıyla geliştirebil- aşı üretimini ve durumunu bildiren 200’e yakın aşı miştir. Bu biyoteknolojik aşı tiplerini şu şekilde sırla- çalışması bulunmaktadır. Aşı geliştirme çalışmaları, yabiliriz: 1. Subunit aşılar, 2. mRNA aşıları, 3. Çıplak 2 etaptan oluşur: 1. Preklinik etap, 2. Klinik etap. Bu DNA aşıları, 4. Sentetik peptit aşıları, 5. Viral vektör etaplar birbiri ardına gelir ve bir aşı adayının preklinik rekombinant aşılar, 6. Virus benzeri partikül (VLP) fazdan klinik faza geçme onayını ilgili ülkenin sağlık aşılarıdır. Güncel olarak faz III çalışmaları yürütülen bakanlığı verir. Preklinik etapta, aşı dizayn edilir, aşıların 2’si mRNA, 3 adedi inaktif ve 4 tanesi ise hayvan denemelerinde yeterli bağışıklık verip verme- Adenovirus vektörlü rekombinant aşılardır. İnaktif diği ve yan etkileri değerlendirilir. Klinik faza geçen aşıların sadece kan serumunda IgG tip nötralizasyon aşı adayı insanlarda denemeye alınmış demektir. Bu antikorları ile klinik hastalık gelişimini tamamen önle- klinik etap 3 faz içerir. Faz I’de aşı 10-100 insanda yeceği beklenmektedir. Ancak bu aşların hücreye bağlı toksisitesi ve yan etkileri ile immunite gelişimi ince- immunite ile virus-enfekte hücreleri elimine etme lenir. Bu I. Fazdan onay alan aşı adayı ortalama güçleri ya hiç olmayacak ya da diğer aşı tiplerine 1000 insanı içeren ve farklı gruplara ayrılan grup- göre çok düşük olacaktır. Ancak pandemi koşullarında, lara değişik dozlarda aşı verilerek virusun antikor ve yan etkisi olmadan üretilecek inaktif aşıların vere- hücresel immuniteyi ne miktarda uyardığı test edilir. ceği bağışıklık ve insan ölümlerinin önlenmesi tüm Aslında bu fazda aşının Faz III’de uygulanacağı dozu eleştirilerden uzak durmamızı gerektirmektedir. Diğer ve tekrar sayısı netleştirilir. Faz III’de ise aşının Faz mRNA ve rekombinant vektör aşılarının coronavirus II’de belirlenen dozlarda 10000’lerce farklı insanda immunitesinde çok önemli olan hücreye bağlı immnu- denenir. Faz III aşaması değişik yaş, cinsiyet ve ırk nite verme güçleri ve aynı zamanda antikora bağlı gibi parametreler göz önünde bulundurularak, farklı immunite güçleri çok fazladır ve uzun sürelidir. En enfeksiyonun yüksek olduğu ülkelerde ve özellikle son olarak gerek hayvan gerekse insan salgın hasta- risk grubunda insanlarda gerçekleştirilir. Bu aşamada lıklarının, daha da ötesi pandemilerinin önlenmesi aşılanan bireylerin saha koşullarında virusa gerçek ancak etkin bir aşılama stratejisi ile olanaklıdır. Diğer anlamda ne denli bir koruyucu immunite geliştirdiği bir deyişle salgınlar aşısız önlenemez. Tabi aşılama net biçimde değerlendirilmiş olur. Faz III’den onay sonrası antikor ve immunite takibi aşının ne denli alınan aşı ise hızla üretilerek pazara ve insanlarda başarılı olduğunun denetlenmesi açısından kritik yaygın kullanımına başlanır. Şu anda tüm dünyada Faz bir değer taşımaktadır. Bu açıdan elimizde duyarlı III aşamasında 9 aşı bulunmaktadır. Muhtemelen bu yıl ve spesifik başta onaylanmış serolojik testler olmak Kasım ayı ile başlayarak, 2021 yılı ilk çeyreğinde bu 9 üzere, immunite değerlendirme test platformlarına aşının tüm dünyada rutin kullanımının olanaklı olacağı gereksinim bulunmaktadır. görüşündeyim. SARS CoV-2 aşı tipleri ile IBV aşılarını aşı türleri bağlamında değerlendirmek gerekirse, her IBV ve SARS CoV-2 Salgınlarından Korunmanın 2 virus enfeksiyonunda ortak kullanılacak aşı tipinin Değerlendirilmesi. inaktif aşı olduğunu söyleyebiliriz. SARS-CoV-2’de inaktif aşılar yaygın şekilde ve yalın olarak kullanıla- Salgın yönetimi iki yoldan ve tek bir otorite tarafından caktır. Halbuki yukarıda belirtildiği gibi kanatlılarda yönetilmelidir. Bu yönetim salgın bilimini (epidemi- IBV enfeksiyonundan korunmada inaktif aşılar canlı yoloji) çok iyi bilen epidemiyologlar, mikrobiyologlar aşılardan sonra booster aşı olarak kullanılmakta- ve virologlar tarafından sağlanmalıdır. Salgın hasta- dır. İnsanlarda canlı atenue bir aşı suşu kullanımı lıklarla mücadele 3 kısımda ele alınır. Birinci kısım olanaklı olmadığı için, inaktif aşı pandeminin acili- hastaların hastanelerde tedavisi, izolasyonu ve filyas- yeti ve insanlarda bireysel immunite düşünüldüğünde yon (hasta veya enfekte takibi) olup kesinlikle sadece mantıklıdır. Ancak bilindiği gibi inaktif aşıların verdik- doktor ve sağlık çalışanlarının işidir. İkinci kısım ise leri immunitenin immun sistemde anı mekanizmasını yine insan hekimleri ve sağlık personelinin birlikte- oluşturmadığı için ve inaktif aşılarda immunite süresi liği ile saha taramaları, sürekli yaygın RT-PCR, LAMP, 28 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Damızlık ve Yumur tacı Tavuklar İçin Koksidiyoza Karşı Canlı Zayıflatılmış Aşı YAŞAM BOYU BAĞIŞIKLIK* * İstatistiksel Proses Kontrol, oosist geri dönüşümüne izin veren ortamda, aşılamadan sonra 60 hafta koruma sağlandığını göstermiştir. Bu süre uluslararası broiler damızlık üreticileri yönetim kılavuzuna göre damızlık bir tavuğun ortalama ömrüne denktir (Bech G. ve ark., 2015. Extended duration of immunity in a new live vaccine (EVALON®) for breeders and layers with the use of an adjuvanted solvent (HIPRAMUNE T®). 19th WVPA Congress. 158.). EVALON® Damızlık ve yumurtacı tavuklar için koksidiyoza karşı canlı zayıflatılmış aşı ve HIPRAMUNE-T® (çözücü). SADECE HAYVAN SAĞLIĞINDA KULLANILIR. Bileşimi: 0.007 ml’de, Eimeria acervulina suş 003 332-450*, Eimeria brunetti suş 034 213-288*, Eimeria maxima suş 013 196-265*, Eimeria necatrix suş 033 340-460*, Eimeria tenella suş 004 276-374*. *Üreticinin karışımı hazırladığı in vitro işlemlere göre prekosiyöz zayıflatılmış koksidiyal hatlardan elde edilen sporlu oosist sayısıdır. Endikasyonları: Damızlık ve Yumurtacı Tavuklarda, Eimeria acervulina, Eimeria brunetti, Eimeria maxima, Eimeria necatrix ve Eimeria tenella kökenli koksidiyoza ait klinik belirtilerin, bağırsak lezyonlarının ve oosist oluşumunun azaltılmasında civcivlerin aktif immunizasyonu için kullanılır. Bağışıklığın başlaması aşılamadan 3 hafta sonradır ve koruma 60 hafta boyunca devam eder. Kullanım Şekli ve Dozu: Bir günlük hayvanlarda sprey yolla (iri damlacık, >200µ) uygulama yapılır ve civcivler aşıyı oral yolla alır. Ambalaj: Karton kutu içinde 1.000 dozluk (7 ml) bir şişe ve 50 ml HIPRAMUNE T® (çözücü) içeren 1 şişe. Karton kutu içinde 5.000 dozluk (35 ml) bir şişe ve 250 ml HIPRAMUNE T® (çözücü) içeren 1 şişe. Raf Ömrü: 10 ay. İstenmeyen/ Yan Etkiler: Yoktur. Arınma Süresi: “0” (sıfır) gündür. Kontrendikasyonları: Yoktur. Yumurtlama döneminde ve yumurtlamaya girmeden önceki 2 hafta içerisinde kullanmayınız. Doz Aşımı: Şiddetli doz aşımı (10 kat), ilk hafta içinde günlük kilo alımının geçici olarak azalmasına neden olur ancak nihai performansı etkilemez. Geçimsizlikler: Bu veteriner tıbbi ürünü, kullanım için birlikte sunulan çözücüsü dışında başka bir veteriner tıbbi ürünle karıştırılmamalıdır. Öneriler: Tavuklara, yem ya da su yoluyla hiç bir antikoksidiyal madde veya antikoksidiyal aktiviteye sahip diğer ajanlar verilmemelidir. Bu durum, aşı oosistlerinin doğru replikasyonunu ve sonrasında sağlam bir bağışıklık geliştirilmesini engelleyebilir. Ek olarak, oosist re-enfeksiyonu ile oluşan koruma artışını da sınırlandırır. Özel Önlemler: Aşı, tavuk haricindeki türleri koksidiyoza karşı korumaz ve sadece belirtilen Eimeria türlerine karşı etkilidir. Tavuklar aşılama sonrası ilk 3 hafta kesinlikle zeminde yetiştirilmelidir. Sadece sağlıklı tavuklar aşılanmalıdır. Saha enfeksiyonunun önlenmesi için dışkıların uzaklaştırılması ve gerek tesisin gerekse tüm materyalin üretim döngüleri arasında temizlenmesi tavsiye edilir. Uyarılar: Çocukların göremeyeceği ve ulaşamayacağı yerlerde saklayınız. Aşı açıldıktan sonra çözücüsü ile karıştırılıp hemen kullanılmalı ve kullanılmayan aşı çözeltisi atılmalıdır. Talimatlara göre seyreltildikten sonraki raf ömrü 10 saattir. Muhafaza Şartları: EVALON® ve HIPRAMUNE-T® (çözücü) soğuk zincirde saklanmalı ve taşınmalıdır (+2°C - +8°C). Dondurulmamalıdır. Kullanılmamış Ürünün ya da Atık Maddenin Uzaklaştırılması için Özel Önlemler: Kullanılmamış veteriner tıbbi ürünün ya da ürün kullanımından kalan atık materyallerin imhası yerel yönetmelikler uyarınca yapılmalıdır. Pazarlama İzni Tarihi: 08.06.2017 Pazarlama İzni Sahibi ve Adresi: Hipra Veteriner Müstahzarları Ticaret. Ltd. Şti. Y. Dudullu Mah. Necip Fazıl Bulvarı Keyap Çarşı Sitesi B2 Blok, No:44/29-30 Ümraniye, İstanbul Tel: (0216) 526 60 00 Web Adresi: www.hipra.com E-posta Adresi: [email protected] Veteriner Hekim Reçetesi ile kullanılmalıdır. Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 29

Avian Coronavirus IBV ve Human Coronavirus SARS CoV-2 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme ve Pandemi antikor testleri ile epidemiyolojik tablonun takibi- veya az olduğu bölgelere insan ve hayvan hareket- dir. İkinci kısımda yapılacak aktif surveylerle yaka- leri mümkün olduğunca denetlenmelidir. İşte işin bu lanacak semptomsuz enfekte bireylerin izolasyonu kısımları epidemiyolog, bu konularda deneyimli viro- ile ilk kısımdaki hastanelerin yüklerinin düşürülmesi log ve mikrobiyologlarca yönetilmelidir. önemlidir. Üçüncü kısım ise kolluk güçleridir. Burada sağlık bakanlığı ve içişleri bakanlığı koordineli biçimde SARS Cov-2 gibi pandemilerin sahada önlenmesi ve sahada mücadelede alınan kararların uygulanmasını bir sonraki başka böyle olası pandemilerin tahmini, disiplinize eder. Örneğin, solunum yoluyla bulaşan doktor, veteriner ve yukarıda belirttiğim uzmanların bir virus olan SARS-CoV-2’nin bulaşı, enfekte birey- ve sağlık çalışanlarının birlikte harmonize çalışması lerin maske kullanımı ve kendini diğer bireylerden ile başarılabilir. Sağlıkla kalınız  izole etmesiyle önlenebilir. Enfekte yörelerde insan hareketleri kısıtlanmalı ve enfeksiyonun olmadığı ve/ Kaynaklar yazarın kendisinden temin edilebilir. 30 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 31

Sıcaklık Stresinin Kanatlı Et Kalitesi Üzerine Etkisi SICAKLIK STRESİNİN KANATLI ET KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ Tolga Uyanık*, Ali Gücükoğluı Ondokuz Mayıs Üniversitesi Veteriner Fakültesi Besin Hijyeni ve Teknolojisi ABD, SAMSUN. *Sorumu Yazar: [email protected] ...... Sıcaklık stresi; hayvan sağlığı, üretkenliği ve ürün (Renaudeau ve ark., 2012). Kanatlılar, poikloterm özel- kalitesi üzerinde olumsuz sonuçları olan hayvanların likte doğarlar ve kuluçkadan 4-5 gün sonra homeoterm yaşamındaki en zararlı ve maliyetli olaylardan biridir. özellik gösterirler. Termonötr koşullarda, erişkin kanat- Küresel ısınma, iklim değişiklikleri ve artan hayvansal lılarda iç vücut sıcaklığı memelilerden daha yüksektir. gıda talebini karşılamak için üretimin tropik ortam- Sıcaklık stresine maruz kalan kanatlılar; soluk alıp lara taşınması gibi olaylar hayvanlarda sıcaklık stresi vermenin hızlanması, kloakada sıcaklık artışı, hareket- riskini artıran faktörler olarak göze çarpmaktadır. Gıda lerin kısıtlanması ve kanatlarını açarak vücutlarından endüstrisinde sıcaklık stresi ile ilişkili hayvan refahı uzak tutmak suretiyle yanıt verirler ile yanıt verir- endişelerinin yanısıra ekonomik kayıplar arasında; ler. Etlik piliçler vücut boyutuna göre fazla miktarda yavaş büyüme oranları, fertilitede azalma, artan yem alan ve yüksek metabolik ısı üretimi olan hızlı veteriner hekim maliyetleri, karkas kalitesinin azal- büyüyen hayvanlardır ve bu durum termoregülasyonu ması, karkas ağırlığının azalması gösterilmektedir. etkilemektedir. Broylerlerde termoregülasyondaki bu Geçtiğimiz yirmi yıl içerisinde, ABD’de kanatlı hayvan bozulma, tüylerin sağladığı yalıtımdan da etkilenmek- endüstrisinin sıcaklık stresi nedeniyle yıllık ekonomik tedir (Moller, 2015). Bu nedenle kümes hayvanlarında kaybının yılda yaklaşık 128 milyon dolar olduğu tahmin termoregülasyonda evaporatif ısı kayıpları önem arz edilmektedir (St-Pierre ve ark., 2003). Ülkemizde bu etmektedir. konu hakkında veriler sınırlı olmakla birlikte, dünya genelinde özellikle iklim değişikliklerinin sonuçları Sıcaklık stresi hayvanlarda stres yanıtının gelişmesi, daha belirgin hale geldikçe sıcaklık stresinin mevcut yem tüketiminde azalma, su tüketiminde artış, meta- maliyetlerinin daha yüksek olacağı varsayılmaktadır. bolik asidozis, oksidatif stres, ısı şok proteinlerinin Termotolerans ve iklim adaptasyonu gibi durumlar göz salınımı, azalmış tiroid hormon aktivitesi, bazal insülin ardı edilerek yoğun üretime öncelik verilmesi duru- sekresyonunda artış gibi fizyolojik ve metabolik sonuç- munda, sıcaklık stresinin hayvan sağlığı ve üretimi lara sebep olmaktadır (Gonzalez-Rivas ve ark., 2020). üzerindeki zararlı sonuçlarının gelecekte de devam edeceği öngörülmektedir (Gonzalez-Rivas ve ark., Sıcaklık Stresinin Et Kalitesi Üzerine Etkisi 2020). Sıcaklık stresi dünya çapında yoğun ve kapsamlı Kanatlılarda Termoregülasyon sistemlerde kümes hayvanlarının üretkenliğini ve refahını etkileyen temel çevresel stres faktörlerin- Homeotermik organizmalar, termoregülasyon için den biridir (Lara ve Rostagno, 2013). Modern kanatlı daha fazla enerjiye ihtiyaç duyulmadığı durumlarda ırkları, yüksek metabolik ısı üretimi hızlı büyüme oran- optimum sıcaklık aralığına veya termonötr bölgeye ları nedeniyle yerli ırklardan daha fazla ısı stresinden sahiptirler. Hava sıcaklığı, güneş radyasyonu ve bağıl etkilenmektedir. Ekonomik önem ve sıcaklık toleransı nem gibi çevresel koşullar termonötr bölge sınırlarının arasında güçlü bir negatif korelasyon bulunmaktadır ötesine yükselirse; vücut sıcaklığı artar, ortam sıcaklığı (Lu ve ark., 2007). vücut sıcaklığına yaklaşır, soluma ve terleme yoluyla sıcaklık düşürülmeye çalışılır. Bu koşullar altında, vücut Kanatlılarda hızlı kas büyümesi için genetik seçim, sıcaklığı ve metabolik ısı üretimi artar ve hayvanlarda hayvanların çevresel stres faktörlerine tepki verme kaçınılmaz olarak hipertermi ve sıcaklık stresi görülür ve adapte olma yeteneğini değiştirmiştir. Hızlı gelişme gösteren tavuk ve bıldırcın ırklarında sıcaklık stresine 32 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 33

Sıcaklık Stresinin Kanatlı Et Kalitesi Üzerine Etkisi yanıt olarak plazma tiroid hormon (T3 ve T4) konsant- oksidatif hasara, lipit peroksidasyonunun indüklenme- C rasyonunda artış görüldüğü bildirilmektedir. Benzer sine ve proteinlerin oksidatif modifikasyonuna neden M şekilde hindilerde bir günlük sıcaklık stresi T3 seviye- olmaktadır (Imik ve ark., 2012; Mujahid ve ark., 2007; Y sinde azalmaya sebep olurken, üçüncü günde belirgin Wang ve ark., 2009). CM şekilde arttığı gözlemlenmiştir (Bowen ve Washburn, MY 1985; Chiang ve ark., 2008). Seçilmiş ticari ırklarda Yapılan diğer çalışmalarda kronik sıcaklık stresinin CY tiroid tepkilerindeki bu değişiklik PSE (Pale, Soft, broylerlerde (34-36 ºC, 4 ila 6 hafta) göğüs kası- CMY Exudative - Soluk, Yumuşak, Sulu) et insidansını artı- nın oranını azalttığı, karkas ağırlığına göre uyluk K rarak et kalitesini etkilemektedir. Tiroid hormonları kasının oranını arttırdığı, göğüs etinin yağ oranını iskelet kasındaki kalsiyum içeriğini düzenlemektedir ve artırıp protein konsantrasyonunu azaltarak kimya- bu nedenle ticari kümes ırklarında sarkoplazmik reti- sal bileşimini değiştirdiği gösterilmiştir (Zhang ve kulumdan artan Ca2+ salınımının veya kanalın açıklık ark., 2012). Benzer şekilde, Shakeri ve ark. (2018), durumunu artıran ryanodin reseptörüne doğrudan etki döngüsel sıcaklık stresi koşullarında (33 ºC gündüz ve yoluyla oluşan kas hiper metabolizması PSE et oluş- 25 ºC gece) muhafaza edilen broylerlerde termonötr turabilmektedir (Strasburg ve Chiang, 2009). Zhang koşullarda muhafaza edilen tavuklara kıyasla göğüs ve ark. (2012), tarafından yapılan bir araştırmada 4 kası ağırlığında %16 azalma gözlemlemiştir. Göğüs kas ila 6 haftalıktan kesime kadar kronik sıcaklık stresine ağırlığındaki bu değişiklik, uzun süreli sıcaklık stresi (34-36 ºC) maruz bırakılan etlik piliçlerde 23 ºC’de sırasında tavukların büyüme ve kas gelişimi yerine tutulan gruba kıyasla göğüs ve uyluk kaslarında hızlan- termoregülasyon için enerji kullanımına öncelik verdi- mış kas glikolizi, artan laktat üretimi, pH değerinde ğini göstermektedir. Lu ve ark. (2017), sıcaklık stresine düşüş, L (lightness) değerinde artış, pişirme kaybında maruz kalan broylerlerde (32 ºC 2 hafta), termonötr artış ve Warner-Bratzler kesme kuvvetinde (WBSF) koşullarda (22 ºC) yetiştirilenlere göre intramusku- artış gözlemlendiği bildirilmiştir. Benzer şekilde ler yağ oranında, laktik asit içeriğinde, pektoralis Akter ve ark. (2017) tarafından yapılan çalışmada kasındaki laktat dehidrojenaz ve piruvat kinaz akti- broylerlerde 3 ila 5 hafta uygulanan döngüsel kronik vitelerinde belirgin artış görüldüğünü bildirmişlerdir. ısı stresinin (32 ± 1 ºC'de 8 saat %80–90 bağıl nem; Sonuç olarak kronik sıcaklık stresinin, broylerlerde 22 ± 1 ºC'de 16 saat %60 bağıl nem) termoneutral mitokondriyal işlev bozukluğuna neden olarak aero- koşullarda tutulan hayvanlara göre (22 ± 1 ºC; %60 bik metabolizmayı azalttığı ve bu durumun glikoliz ve bağıl nem) yem tüketimini, günlük canlı ağırlık artışını, kas içi yağ birikiminin artırarak et kalitesini düşürdüğü vücut ağırlığını ve et pH değerini azalttığı, L ve WBSF gösterilmiştir. değerlerinde artışa neden olduğu gösterilmiştir. Buna karşın Dai ve ark. (2012) tarafından yapılan çalışmada Kümes hayvanlarında sıcaklık stresi ile ilişkili fizyo- piliçlerdeki sıcaklık stresinin (30–34 ºC) termonötral lojik ve metabolik yanıtlar, yağ depolarının dağılımı, koşullarda (22-24 ºC) yetiştirilen gruba kıyasla daha kas glikojen ve protein konsantrasyonunda azalma soluk göğüs eti (L: 41.8 ve 37.5), yüksek pH (6.2 ve 5.9) vasıtasıyla et kalitesi üzerinde etki göstermektedir. ve pişirme kaybında azalmayla (%32.4 ve %35.8) ilişkili Etin kimyasal kompozisyonundaki değişiklikler raf olduğu gösterilmiştir. Gözlenen yüksek pH değerinin ömrünü kısaltarak ekonomik kayıplara sebep olmak- kronik sıcaklık stresi nedeniyle glikojen rezervlerinin tadır. Ayrıca sıcaklık stresine maruz kalan broylerlerin azalmasına bağlı olabileceği savunulmuştur. patojenlere duyarlı hale gelerek, gıda kaynaklı infek- siyonların görülmesinde daha fazla risk teşkil ettiği Sıcaklık stresine maruz kalan broylerlerde, düşünülmektedir. Artan küresel ısınma göz önünde 24-25 ºC'de yetiştirilen hayvanlara kıyasla, vücut bulundurulduğunda sağlıklı hayvansal üretimin, fizyo- ağırlığı artışında azalma, artmış oksidatif stresin lojik ve metabolik ihtiyaçları tam anlamıyla karşılanan yanısıra etlerde protein ve lipit oksidasyonu gerçek- hayvanlardan elde edileceği unutulmamalıdır  leştiği ve de bu etlerin daha kısa ürün raf ömrüne sahip olduğu gösterilmiştir. Sıcaklık stresi, tavukların Kaynaklar yazarın kendisinden temin edilebilir. iskelet kasında mitokondriyal reaktif oksijen türlerinin (Reactive Oxygen Species, ROS) üretimini arttırarak, 34 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3

Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3 35

SINCE 1983 ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘ 36 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3



38 Yıl: 2020 Cilt: 18 Sayı: 3