หลักสูตรท้องถิ่น รร บ้านเลี้ยว

เอกสารประกอบการเรียน การเรียนรู้จากรากเหง้า ภูมปิ ัญญา-สู่นวตั กรรมท้องถ่นิ โรงเรียนบ้านเลยี้ ว ตาบลงมิ อาเภอปง จังหวดั พะเยา สานกั งานเขตพืน้ ทกี่ ารศึกษาพะเยา เขต 2 สานักงานคณะกรรมการการศึกษาข้นั พืน้ ฐาน กระทรวงศึกษาธกิ าร

คานา หลกั สูตรทอ้ งถิ่นการเรียนรู้จากรากเหงา้ สู่ภมู ิปัญญา-นวตั กรรมทอ้ งถิ่นเป็นส่วนหน่ึงของการพฒั นา หลกั สูตรทอ้ งถ่ินโรงเรียนบา้ นเล้ียว เพ่ือใชศ้ ึกษารากเหงา้ ความเป็นอยู่ ความเชื่อของคนสมยั ก่อนซ่ึงเป็นความเชื่อของ คนลา้ นนา(ภาคเหนือ) ท่ีมีอิทธิพลดา้ นความเชื่อของคนในชุมชนท่ีถือปฏิบตั ิติดต่อกนั มาเป็นเวลาชา้ นาน จากการศึกษาประวตั ิและความเชื่อองคนเมือง(คนลา้ นนา) ซ่ึงมีวถิ ีชีวติ ที่อยกู่ บั ธรรมชาติ ป่ าไม้ แม่น้า ลาคลอง และความเชื่อดา้ นพุทธศาสนาและความเชื่อศาสนาพราหมณ์ฮินดู ซ่ึงแยกกนั ไมอ่ อกของศาสนาท้งั สองท่ีผสม กลมกลืนกนั จนกลายเป็นความเช่ือและนบั ถือกนั เป็นเวลาชา้ นานจนกลายเป็นส่วนหน่ึงของวิถีชีวติ และความเช่ือท่ี ปฏิบตั ิกนั มา เช่น แต่เดิมคนในชุมชนเชื่อวา่ ตน้ ไมใ้ หญ่ตดั ไม่ได้ เพราะเป็นท่ีอยอู่ าศยั ของเทวดาอารักษ์ ผีสาง นางไม้ และเป็นตน้ น้าลาธาร เมื่อคนรุ่นลูก รุ่นหลานไมไ่ ดใ้ ชช้ ีวติ ยดึ ถือจารีตประเพณีตามที่บรรพบรุ ุษยดึ ถือปฏิบตั ิกนั มาชา้ นาน เกิด การเปลี่ยนแปลงมาใชช้ ีวิตของสงั คมสมยั ใหม่ไมม่ ีการปฏิบตั ิตามแนวปฏิบตั ิและความเช่ือเดิมทาใหค้ นรุ่นเก่ากบั คนรุ่น ใหมเ่ กิดความคิดและความเช่ือท่ีแตกตา่ งกนั ไม่นบั ถือและเคารพส่ิงที่เคยปฏิบตั ิกนั มา ทางโรงเรียนจึงมีแนวคิดที่จะให้ เดก็ นกั เรียนไดศ้ ึกษารากเหงา้ และภมู ิปัญญาเพ่อื จะไดน้ าไปปรับใชใ้ หเ้ ขา้ กบั ยคุ สมยั และอนุรักษซ์ ่ึงภมู ิปัญญาทอ้ งถ่ินให้ สืบต่อและคงอยคู่ ู่กบั ชุมชน โดยผา่ นกระบวนการเรียนการสอนตอ่ ไป ในการจดั ทาเน้ือหาหลกั สูตรทอ้ งถิ่นฉบบั น้ีไดร้ ับความร่วมมือและช่วยเหลือจากคณะครู คณะกรรมการ สถานศึกษา ปราชญช์ ุมชนและ ภมู ิปัญญาในหมบู่ า้ นเป็นอยา่ งดียง่ิ จึงขอขอบคุณมา ณ โอกาสน้ีดว้ ย คณะผจู้ ดั ทาหวงั เป็นอยา่ งยงิ่ วา่ เน้ือหาหลกั สูตรทอ้ งถ่ินฉบบั น้ีจะมีประโยชนส์ าหรับผสู้ นใจที่จะนาไป พฒั นาการเรียนการสอนต่อไป คณะทางาน โรงเรียนบา้ นเล้ียว

สารบญั 1-4 1 คานา 1 สารบญั 2 2 หน่วยการเรียนรู้ที่ 1 รากเหงา้ คนเมือง 2-4 ความหมาย/ท่ีมาและประเภทของ “ขึด” 4 ขึดจากการกระทา 5 ขึดในการก่อสร้าง ขึดจากการถม ทาลาย ยา้ ยที่ 12 ขึด ขอ้ หา้ มและความเชื่อที่เก่ียวขอ้ งกบั ชีวติ ประจาวนั ( 29-41 ) ขึดเกี่ยวกบั แหล่งน้า 29-30 ควาเชื่อกบั กบั ผ,ี เจา้ ที่ประจาโรงเรียน 30-31 หน่วยการเรียนรู้ท่ี 2 ประวตั ิชุมชนบา้ นเล้ียว 32 ประวตั ิและความเป็นมาของบา้ นเล้ียว วถิ ีชุมชนคนบา้ นเล้ียว ( 42-53 ) หน่วยการเรียนรู้ท่ี 3 การสืบทอดภมู ิปัญญาทอ้ งถิ่น หมอเมือง การนวดแผนไทย การย่าขาง การตอกเส้น การกินออ้ ผญา การสู่ขวญั ปราชญช์ ุมชนบา้ นเล้ียว หน่วยการเรียนรู้ท่ี 4 ศูนยก์ ารเรียนรู้นวตั กรรม การกลน่ั น้ามนั ตะไคร้หอม การทาน้ามนั มะพร้าวสกดั เยน็ การทาน้ามนั มะพร้าวตะไคร้หอม การทาน้ามนั เหลือง(น้ามนั ข่า) การทาโคมหอมไล่ยงู (ตะเกียงหอมไล่ยงู ) ภาคผนวก

1 หน่วยการเรียนรู้ที่ 1 รากเหง้าคนเมือง …………………………………………. ขอ้ หา้ ม ขึด และความเช่ือพ้นื ฐานของคนเมืองบา้ นทงุ่ แต – น้าฮาก ชาวบา้ นมีความเชื่อที่สืบทอดกนั มา ต้งั แต่บรรพบุรุษ มกั จะเป็นความเชื่อเกี่ยวกบั สิ่งตา่ งๆที่เก่ียวขอ้ งกบั การดาเนินชีวติ ประจาวนั ซ่ึงเป็นขอ้ หา้ มกระทาส่ิง น้นั ส่ิงน้ี หากฝืนกระทาจะไม่บงั เกิดผลดีตอ่ ตวั ผทู้ า และอาจนาเป็นเหตุใหเ้ กิดเภทภยั ต่างๆ และขอ้ หา้ มเหลา่ น้ีคนเมือง เหนือเรียกวา่ ขึด ขึด หมายถึงความอปั มงคล การกระทาผดิ ท่ีเรียกวา่ ขึดหรือการละเมิดจารีตประเพณีโบราณ เป็นส่ิงไม่ ควรทา เพราะจะนามาซ่ึงเภทภยั ตา่ งๆ คาวา่ ขึดมี 3 ท่ีมาคือ 1. เป็นคาไทแท้ มกั ปรากฏคู่กบั คาวา่ ขวง ( บางทอ้ งถิ่น เช่น แพร่ ออกเสียงคาวา่ ขวางเป็นขวง)ดงั น้นั ขึดน่าจะเป็นคา ๆ เดียวกบั คาวา่ ขดั ( คือคาวา่ ขดั ขวาง ) 2.มาจากคาวา่ กฤษณะ อนั หมายถึง สีดา คือความมืดมน เหมือนกบั ความอปั มงคลซ่ึงเปรียบ เสมือนความมืด 3 มาจากคาวา่ กฤตยา อนั หมายถึง ไสยศาสตร์ เวทยม์ นตต์ า่ ง ๆ การแบ่งประเภทของ ขึด อาจจะแบ่งได้ดงั นี้ 1. ขึด จากการกระทา มีดังนี้ - ผหู้ ญิงหา้ มนง่ั คาบนั ได หรือนอนขวางบนั ได เพราะเชื่อวา่ จะทาใหค้ ลอดลกู ยาก - หา้ มเหยยี บธรณีประตู - หา้ มเอาสากครกแช่ในครกหรือจุ่มลงในหมอ้ แกง เพราะเชื่อวา่ จาทาใหค้ นทาฉิบหายไม่เจริญ - เวลาตาน้าพริกอยา่ เอาสากไปตีท่ีปากครก - หา้ มเอาน้ามะพร้าวลา้ งหนา้ เพราะน้ามะพร้าวเอาไวล้ า้ งหนา้ คนตายเทา่ น้นั - หา้ มตดั ตน้ โพธ์ิ เพราะเป็นของที่พระพทุ ธเจา้ หวงแหน - หา้ มเอาแมวดาขา้ มศพคนตาย(ในบา้ นศพ) เพราะคนตายจะลกุ ข้ึนมานง่ั - หา้ มเอาเขียงซอ้ นกนั (ในบา้ นศพ) เพราะจะมีศพซอ้ นข้ึนอีก - หา้ มเอาดา้ ยสีแดงมาผกู กบั ลอ้ รถ เพราะจะทาใหต้ ายโหง - หา้ มผวิ ปากในเวลากลางคืน เพราะผจี ะมาบีบปาก - หา้ มใส่เส้ือกลบั ดา้ น เพราะจะใส่สาหรับใหค้ นตาย

- หา้ มเอาดา้ ยสายสิญจน์ไปผกู กบั คนที่ยงั ไม่ตาย เพราะเป็นสิ่งท่ีไมด่ ี 2 2. ขึด ในการก่อสร้าง มดี งั นี้ - หา้ มสร้างประตรู ้ัวบา้ นตรงกบั ประตบู า้ นคนอื่น เพราะถา้ เราคา้ ขายเงินทองจะไหลออกจากบา้ นไปอยบู่ า้ น หลงั ท่ีตรงกบั ประตบู า้ นเรา - หา้ มสร้างบา้ นคร่อมตอ - หา้ มเอาไมเ้ สาวิหารวดั ไปสร้างสะพาน - หา้ มเอาไมเ้ ก่าที่สร้างยงุ้ ขา้ ว ฉางขา้ วมาสร้างบา้ นเรือน เพราะจะทาใหค้ นอาศยั ไมส่ บายเจบ็ ไขไ้ ดป้ ่ วย - หา้ มปลกู ตน้ โพธ์ิในบริเวณบา้ น เพราะตน้ โพธ์ิเป็นของพระพทุ ธเจา้ - ร้ือบา้ นหลงั เก่าแลว้ เอาไปสร้างเป็นบา้ นใหม่สองหลงั ไม่ดี - สร้างบา้ นใหม่คร่อมที่เคยต้งั ครกกระเด่ืองไมด่ ี - ถา้ ไปขดุ ร้ือถอนและตดั ฟันจอมปลวก แลว้ เอาไปถมท่ีสร้างบา้ นเรือนไมด่ ี จะฉิบหาย - หา้ มไมใ่ หเ้ อาที่บา้ นทาเป็นนาหรือเอาท่ีนาทาเป็นบา้ นไมด่ ี อยกู่ จ็ ะฉิบหายลม่ จมได้ - หา้ มไมใ่ หเ้ อาไมส้ องนางคือไมท้ ่ีมีตน้ เดียวแตกออกเป็น 2 ตน้ 2 ก่ิงมาสร้างบา้ น - หา้ มไมใ่ หเ้ อาไมท้ ี่มีเครือเถาวลั ยข์ ้นึ พนั เก่ียวมาสร้างบา้ น จะทาใหง้ ูข้นึ บา้ น 3. ขึด จากการถม ทาลาย หรือย้ายท่ี มีดงั นี้ - หา้ มถมบอ่ น้าคร้ังเดียวใหเ้ ตม็ แต่ใหถ้ มทีละเลก็ ทีละนอ้ ย - หา้ มถมลาหว้ ยและหนองน้า - หา้ มสร้างบา้ นคร่อมลาหว้ ยและลาเหมือง - หา้ มตอ่ เติมบา้ นภายหลงั เม่ือเจา้ ของบา้ นอาศยั อยหู่ ลายปี แลว้ - หา้ มเอาข้ีเถา้ หรือดินป่ าชา้ มาไวใ้ นบา้ น หรือเอามาถมที่สร้างบา้ น 4. ขึด ข้อห้าม และความเชื่อทีถ่ ือว่า ขึด ทเี่ กย่ี วข้องกบั การดาเนนิ ชีวติ ประจาวัน มดี ังนี้ - เวลาสู่ขวญั หา้ มนงั่ ขวางประตู เพราะขวญั จะไมม่ า - หา้ มเอาลกู นกลกู กามาเล้ียง เพราะจะทาใหพ้ รากพอ่ พรากแม่ - หา้ มไมใ่ หท้ านขา้ วก่อนพระ เพราะจะทาใหเ้ ป็นบาป - เวลาทานขา้ วไม่ใหค้ ุยกนั เพราะผจี ะมากินดว้ ย - หา้ มไมใ่ หท้ านตบั ไก่ไตไก่ เพราะจะทาใหล้ ืมง่าย - หา้ มทานตีนไก่ เพราะจะเขียนตวั หนงั สือไมส่ วย - เวลาทานขา้ วใหเ้ หลือไวบ้ า้ ง เพราะเผ่ือไวใ้ หผ้ บี รรพบรุ ุษจะมาเยย่ี ม - ก่อนจะทานขา้ วใหมใ่ หค้ นท่ีเกิดปี ราศีไมท่ านขา้ วทานก่อน เช่นคนเกิดปี งู เพราะงูเป็นสัตวท์ ่ีไม่กินขา้ ว ขา้ วจะ ไดไ้ มเ่ ปลือง

3 - หา้ มเอาชอ้ นคาถว้ ยหลงั จากทานขา้ วอ่ิมแลว้ เพราะเชื่อวา่ จะทาใหฉ้ ิบหาย - หา้ มหาวเสียงดงั เพราะจะทาใหเ้ งินทองไหลออกจากบา้ น - หา้ มคนร่วมเพศกบั ควาย - ลูกหมูที่เกิดมาเทา้ มี 5 กีบถือวา่ ขึดใหเ้ อาไปปลอ่ ยที่วดั - หา้ มไม่ใหแ้ มวขา้ มศพฟ้าจะผา่ ศพ - บา้ นที่จดั งานศพหา้ มไมใ่ หแ้ กงปลี เพราะจะมีศพอีกภายใน 1 ปี - หา้ มเผาศพวนั ข้ึนหรือแรม 9 ค่า เพราะผีจะกินผี - หา้ มนาสตั วป์ ่ ามาอยทู่ ี่บา้ น - หา้ มนาพระพุทธรูปเศียรขาดมาบชู าที่บา้ น - หา้ มแบกมีดเขา้ บา้ น เพราะเสือจะเขา้ บา้ น - ถา้ ทาครกแตก ใหบ้ วชแกห้ รือแกผ้ า้ เตน้ รอบบอ่ น้า - หา้ มนงั่ กลางถนนตอนกลางคืน เพราะผีจะขา้ มหวั - หา้ มนง่ั ยองๆ เพราะสติปัญญาจะหายไป - หา้ มไมใ่ หจ้ บั หวั คนแก่คนเฒ่า เพราะจะเป็นบาป - หา้ มนบั เงินตอนกลางคืน เพราะจะทาใหพ้ ่อ แมต่ ายเร็ว - หา้ มเอากอ้ นหินรูปร่างแปลกคลา้ ยสิ่งต่างๆมาไวใ้ นบา้ น เพราะจะทาใหไ้ ม่สบาย - เวลาข้ึนตน้ ไมห้ า้ มพดู วา่ ตก เพราะเด๋ียวจะตกจริงๆ - หา้ มผหู้ ญิงข้ึนกฏุ ิวดั เพราะจะทาใหเ้ ป็นบาป - หา้ มผหู้ ญิงเอามือจบั จีวรพระ - หา้ มผหู้ ญิงเอามือแตะบาตรพระเวลาใส่บาตร - หา้ มผหู้ ญิงข้ึนตน้ มะขาม เพราะจะทาใหม้ ะขามเปร้ียว - หา้ มผหู้ ญิงข้ึนตน้ ลาไย เพราะจะทาใหล้ าไยแตก - เวลาน่ึงขา้ วหา้ มนง่ั อา้ ขาใหน้ ง่ั คุกเขา่ แทน - หา้ มเอามือหยบิ ขา้ วในบาตรพระ เพราะจะทาใหย้ ากจน - หา้ มนง่ั ขวางประตู เพราะเจา้ พอ่ เจา้ แม่ เดินไปมา - หา้ มเอามีดไปฟันเสาบา้ น เพราะมีดจะบาดมือและถูกหนา้ แขง้ - หา้ มเอาทพั พีคาหมอ้ แกง เพราะจะทาใหอ้ บั โชค - หา้ มเอาผา้ ถงุ พาดกางเกง เพราะถา้ มีคนเขา้ ป่ าจะกลายเป็นสัตวป์ ่ า - หา้ มลกั ขโมยของในวดั เพราะตายไปจะเป็นเปรต

- เวลาทานขา้ วหา้ มนอน เพราะเกิดชาติหนา้ จะกลายเป็นงู 4 - หา้ มนงั่ บนหนา้ ตา่ งบา้ น เพราะเป็นของสูง - หา้ มเอาเทา้ ไปเหยยี บเสาบา้ น - หา้ มเอาฟางขา้ วมาหยอกลอ้ หรือแกลง้ กนั จะทาใหเ้ ป็นบาป เพราะฟางถือวา่ ตน้ ขา้ ว - หา้ มถ่ายอจุ จาระลงในแม่น้าลาคลอง เพราะเป็นการลบหลแู่ ม่น้าลาคลอง - หา้ มอมเงิน เพราะเงินมาจากปากผี - หา้ มเอาแกงหอยขมมาใหแ้ ขกท่ีมาเยย่ี มบา้ นทาน เพราะเขาจะไม่มาเยย่ี มอีก - หา้ มเอาเป็ดมาทาเป็นอาหารใหแ้ ขกที่มาเยย่ี มบา้ น เพราะเขาจะไมม่ าเยยี่ มอีก - เวลาเพ่ือนบา้ นแบง่ แกงมาให้ หา้ มลา้ งชามท่ีใส่แกงมา เพราะจะทาใหเ้ กลียดกนั - เวลาศพผา่ นหนา้ บา้ นหา้ มตากเส้ือผา้ ไวห้ นา้ บา้ น เพราะวญิ ญาณผจี ะรอคนที่ตากผา้ - หา้ มเอาหมอนที่หนุนหวั มานง่ั เพราะจะเป็นบาป - เวลาจะพาเดก็ เลก็ ๆออกจากบา้ นในเวลากลางคืน ใหเ้ อาเขม่าหมอ้ แกงทาที่หนา้ ผาก ผีจะไดไ้ ม่มารบกวน - สาหรับคนท่ีมีลูกเลก็ ๆเวลากลบั จากงานศพ ใหอ้ าบน้าก่อนไปหาลกู เพราะวา่ ผจี ะตามมาดว้ ย ขดึ เกย่ี วกบั แหล่งนา้ ถมสมทุ รมี 5 ประการ คือ 1.ถมบอ่ น้า 2.ถมสระหนอง 3.ถมเหมืองฝาย 4.ถมที่วดั 5.ถมที่อยเู่ ทวดา ถมหนองน้าเดิมไปทาเป็นท่ีนา ไมด่ ีขึด ลานประหนม คือ ขดุ ร้ือจอมปลวก ภเู ขา แลว้ สร้างบา้ นเรือนอาศยั บนพ้นื ท่ีน้นั ไมด่ ี เอาหินดินไปถม หรือปิ ดปากถ้าไม่ดี ขึด