Dil ve Konuşma

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU DESTEK EĞİTİM PROGRAMI

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN DESTEK EĞİTİM PROGRAMI





A. Giriş 5 1. Destek Eğitim Programları Nedir? 5 2. Destek Eğitim Programlarının Amaçları 6 3. Destek Eğitim Programlarının Perspektifi 7 9 4. Destek Eğitim Programlarının Yapısı 11 5. Destek Eğitim Programlarının Öğrenme-Öğretme Yaklaşımı 13 B. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin 13 Destek Eğitim Programı 14 1. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin 16 Destek Eğitim Programı’nın Genel Amacı 17 2. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin 23 Destek Eğitim Programı’nın Yapısı 25 3. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin 66 Destek Eğitim Programı’nın Öğretme-Öğrenme Süreci 4. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda Ölçme ve Değerlendirme 5. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nı Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar 6. Hedef ve Hedef Davranışlar Ekler

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 4

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı A. Giriş 1. Destek Eğitim Programları Nedir? 1997 yılında çıkan 573 sayılı Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararna- me’nin 14. maddesinde; “Özel eğitim gerektiren bireylere, her tür ve kademedeki eğitim or- tamlarında devam ettiği eğitim programlarının amaçlarını gerçekleştirmek üzere özel eğitim desteği verilir. Bu amaçla bireysel ve grupla eğitim imkânları sağlanır. Herhangi bir eğitim kurumuna devam edecek durumda olmayan zorunlu eğitim çağındaki özel eğitim gerektiren bireylere yetersizlikten etkilenme düzeyine bakılmaksızın temel yaşam becerilerini geliş- tirme ve öğrenme ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik eğitim programları uygulanır.” hükmü yer almaktadır. Bu madde ile destek eğitim hizmetlerinin temeli atılmıştır. Destek eğitim programlarının amacı; yaş sınırı aranmaksızın bireylere yaşamlarını bağımsız sürdürmele- rinde, gelişim alanlarında, akademik becerilerde desteklemek ve onları rehabilite amacıyla hem ailelere hem de bireylere hizmet sunmaktır. Özel eğitim alanında meydana gelen birçok değişme, hali hazırda uygulanmakta olan destek eğitim programlarının yeniden hazırlanması ihtiyacını doğurmuştur. Bu bağlamda destek eğitim programları akademisyenlerin ve öğ- retmenlerin geniş katılımı ile birey merkezli, öğretmene yol gösterecek şekilde yeni yöntem ve tekniklerin ve özel eğitim alanında gelişimlerin ışında yeniden hazırlanırken aşağıdaki süreçler izlenmiştir: 5

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı  Farklı ülkelerin son yıllarda benzer gerekçelerle yenilenip güncellenen öğretim programları incelenmiş,  Özel eğitim ve destek eğitim programları üzerine yapılan akademik çalışmalar taranmış,  Başta Anayasamız olmak üzere ilgili mevzuat incelenmiş,  Özel eğitim ve rehabillitasyon merkezlerinde çalışan, rehberlik ve araştırma mer- kezlerinde görev yapan öğretmenlerle ve uzmanlarla destek eğitim programları- nın içeriği ve uygulamalarına ilişkin görüşlerinin alındığı odak grup toplantıları yapılmış,  Destek eğitim programlarının yapılandırılması, hazırlanması ve sürecin değer- lendirilmesi için tüm ilgililerin katıldığı ortalama dört günlük dört ayrı çalıştay düzenlenmiştir. Tüm bu çalışmalar doğrultusunda bütün görüş, öneri, eleştiri ve beklentiler, Millî Eğitim Bakanlığının ilgili birimlerinden uzman personel, öğretmen ve akademisyenlerden oluşan çalışma gruplarınca değerlendirilmiştir. Yapılan tespitler doğrultusunda destek eğitim programları gözden geçirilip güncellenmiş ve yenilenmiştir. 2. Destek Eğitim Programlarının Amaçları 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’nun 2. maddesinde ifade edilen “Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları”, “Türk Millî Eğitiminin Temel İlkeleri” ve 573 sayılı Özel Eği- tim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname’de yer alan “Özel Eğitimin Temel İlkeleri” esas alınarak hazırlanan Destek Eğitim Programlarının genel amaçları şunlardır: 1. Özel gereksinimli bireylerin bireysel gelişim süreçleri göz önünde bulunduru- larak dil ve iletişim, öz bakım ve günlük yaşam, bedensel, bilişsel, sosyal ve duygusal alanlarda sağlıklı şekilde gelişimlerini desteklemek 2. Özel gereksinimli bireylerin günlük yaşamlarında ihtiyaç duyacakları temel aka- demik becerileri kazandırmak ve bunları etkin bir şekilde kullanan bağımsız bi- reyler olmalarını desteklemek 3. Millî ve manevi değerleri benimsemiş olan özel gereksinimli bireylerin toplumla etkileşimini ve bütünleşmesini sağlayacak şekilde kazandıkları yetkinlikleri ge- liştirerek desteklemek 6

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 4. İnsanlarla etkileşim kurabilen, toplumsal kurallara uyum sağlayabilen, toplum- sal yaşama katılım için çabalayan ve yaşamlarını bağımsız şekilde sürdürebilen bireyleri yaşam boyu desteklemek ve geliştirmek 3. Destek Eğitim Programlarının Perspektifi Eğitim sistemimizin temel amacı bireye değerlerimiz ve yetkinliklerle bütünleşmiş bilgi, beceri ve davranışlar kazandırmaktır. Bilgi, beceri ve davranışlar öğretim programla- rıyla kazandırılmaya çalışılırken değerlerimiz ve yetkinlikler de bu bilgi, beceri ve davranış- ların arasındaki bütünlüğü kurmaktadır. Değerler toplumun millî ve manevi kaynaklarından günümüze ulaşmış ve yarınlara aktarılacak öz mirastır. Yetkinlikler ise bu mirasın hayata aktarımıdır. Bu yönüyle değerler ve yetkinlikler birbirinden ayrılmaz bir şekilde öğrenme, öğretme süreçleriyle kazandırılmaya çalışılan bilgi, beceri ve davranışlar ile birlikte ele alı- narak programın perspektifini oluşturmaktadır. a. Değerlerimiz Değerler; bir sosyal grup veya toplumun varlık, birlik, işleyiş ve devamını sağlamak ve sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli olduğu kabul edilen ortak düşünce, amaç, temel ahl­aki ilke ya da inançlardır. Değerler toplum ya da bireyler tara- fından benimsenen, birleştirici olgulardır. Aynı zamanda değerler, toplumun sosyal ihtiyaç- larını karşıladığına ve bireylerin iyiliği için olduğuna inanılan ölçütlerdir. Değer eğitiminin temel amaçlarından biri de bireylerin sağlıklı, tutarlı ve dengeli bir kişilik geliştirmelerini sağlamaktır. Değerler, insanın tutum ve davranışlarını biçimlendirmede önemli bir role sa- hiptir. Eğitim sistemi sadece akademik açıdan başarılı, belirlenmiş bazı bilgi, beceri ve davranışları kazandıran bir yapı değildir. Temel değerleri benimsemiş bireyler yetiştirmek eğitim sisteminin asli görevidir; eğitim-öğretim faaliyetleri yeni neslin değerlerini, alışkan- lıklarını ve davranışlarını etkileyebilmelidir. Eğitim sistemi, değerleri kazandırma çerçeve- sindeki işlevini, öğretim programlarını da kapsayan bir eğitim programıyla yerine getirir. Eğitim programı; öğretim programları, öğrenme-öğretme ortamları, eğitim araç gereçleri, ders dışı etkinlikler, mevzuat gibi eğitim sisteminin tüm unsurları göz önünde bulundurula- rak oluşturulur. Destek eğitim programlarında, Millî Eğitim Bakanlığının eğitim programları için ön gördüğü on kök değerin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Bu değerler; adalet, dostluk, dürüstlük, öz denetim, sabır, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik ve yardımseverliktir. 7

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı Söz konusu değerler öğrenme öğretme süreçlerinde hem kendi başlarına hem ilişkili olduğu alt değerlerle hem de öteki kök değerlerle birlikte ele alınacaktır. Dil ve Konuşma Bozuklu- ğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda bu on kök değerin ve ilişkili olduğu alt değerlerin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Destek eğitim programlarında da bu anlayışla değerlerimiz, ayrı bir program veya öğrenme alanı, ünite, konu, bölüm vb. olarak görülmemiştir. Tam aksine bütün eğitim süre- cinin nihai gayesi ve ruhu olan değerlerimiz, destek eğitim programlarının her birinde yer almıştır. b. Yetkinlikler Eğitim sistemimiz yetkinliklerde bütünleşmiş bilgi, beceri ve davranışlara sahip ka- rakterde bireyler yetiştirmeyi amaçlar. Bireylerin hem ulusal hem de uluslararası düzeyde kişisel, sosyal, akademik ve iş hayatlarında ihtiyaç duyacakları beceri yelpazesi olan yetkin- likler Türkiye Yeterlilikler Çerçevesi’nde (TYÇ) belirlenmiştir. TYÇ’de ana dilde iletişim, yabancı dillerde iletişim, matematiksel yetkinlik ve bilimde/teknolojide temel yetkinlikler, dijital yetkinlik, öğrenmeyi öğrenme, sosyal ve vatandaşlıkla ilgili yetkinlikler, inisiyatif alma ve girişimcilik, kültürel farkındalık ve ifade olmak üzere sekiz anahtar yetkinlik belir- lenmiştir. Özel eğitim çerçevesinde yabancı dillerde iletişime ait yetkinlikler destek eğitim programlarında ele alınmamıştır. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda ele alınan yetkinlikler tanımlamaları ile birlikte aşağıda açıklanmış- tır: 1) Ana dilde iletişim: Kavram, düşünce, görüş, duygu ve olguları hem sözlü̈ hem de yazılı olarak ifade etme ve yorumlama (dinleme, konuşma, okuma ve yazma); eğitim ve öğretim, iş yeri, ev ve eğlence gibi her türlü sosyal ve kültürel bağlamda uygun ve yaratıcı bir şekilde dilsel etkileşimde bulunmaktır. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda Dil Mo- dülü’nde ana dilde iletişim yetkinliğine yer verilmiştir. 2) Kültürel farkındalık ve ifade: Müzik, sahne sanatları, edebiyat ve görsel sanatlar dâhil olmak üzere çeşitli kitle iletişim araçları kullanılarak görüş, deneyim ve duyguların yaratıcı bir şekilde ifade edilmesinin öneminin takdiridir. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda Dil ve Edinilmiş Dil Modüllerinde bu yetkinliğin desteklenmesi hedeflenmektedir. 8

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 4. Destek Eğitim Programlarının Yapısı Destek eğitim programlarında modüler yaklaşım benimsenmiştir. Modül, kelime an- lamıyla bir bütünün bölünebilen parçası anlamına gelmektedir. Bir başka deyişle kendi için- de anlam bütünlüğü olan küçük bir birimdir. Bu kapsamda modül, yazılı bir materyal olup ilgili modülün tanımı, amaçları, bu amaçlara ulaşmak için yapılması gereken etkinlikleri ve ölçme araçlarını içermektedir. Destek eğitim programları ilgili yetersizlik grubundaki bireylerin gereksinimle- ri dikkate alınarak oluşturulmuştur. Bu modüller; bireysel öğretime dayalı, başlangıcı ve sonu olan, kendi içinde bütünlük gösteren, sistematik bir çerçevede düzenlenmiş öğretim yaşantılarından oluşmaktadır. Destek modülleri bireyselleştirilmiş eğitim programını hazır- lama ve uygulamaya imkân sağlayacak şekilde, kendi içerisinde bütünlüğü olan ve birbirini işlevsel olarak tamamlayacak yapıda hazırlanmıştır. Modüllerde yer alan hedefler bireye kazandırılacak bilgi, beceri ve tutumlardan oluşmaktadır. Modüller uygulayıcıya rehber olmasının yanında, özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinin uygulayacağı eğitime bir standart getirmekte ve ölçme-değerlendirme sürecini de kolaylaştırmaktadır. Modüller ile öğretimin planlanmasında mümkün olduğu kadar bireysel öğretim temel alınır. Modüler eğitim programlarının amaçları belirlenirken birey, toplum ve konu alanı özellikleri dikkate alınmaktadır. Özel gereksinimli bireylerin düzeyine uygun, toplumun ihtiyacını karşılayan ve konuların bilimsel ve teknolojik gelişmelere göre güncellendiği bir program hazırlama, ilke olarak benimsenmiştir. Destek eğitim programları hedeflenen amaçlara ulaşmayı sağlayacak çeşitli modüller ve bu modüllere yönelik bölümlerden oluşmaktadır. Her bir modülde bireylerde ulaşılması beklenen hedefler, hedef davranışlar ve hedeflere ulaşmak için uygulamadaki bireylerin ye- terlik durumu dikkate alınarak özel açıklamalara yer verilmiştir. Açıklamalar; hedef özelliği, ön koşul öğrenmeler, öğretim yöntemi, materyal ve ölçme gibi programın alt boyutlarında olabilmektedir. Modüller kendi içinde bölümlerden oluşmaktadır. Modüller içinde yer alan bölüm- ler alanların özelliğine göre doğrusal ve sarmal yaklaşım olarak ele alınmıştır. Bu anlamda destek eğitim programları doğrusaldır çünkü bazı modüllerin içinde aşamalı ilerlemenin ve ön koşul öğrenmelerin zorunlu olduğu bölümler vardır. Yani bir hedef gerçekleşmeden diğer hedefe geçilememektedir. Bazı modüller ise içerik yaklaşımı olarak sarmal özellik taşımak- tadır. Çünkü modüllerin içindeki bölümler zaman zaman kapsam yönünden genişleyerek farklı zamanlarda tekrar edilebilmektedir. 9

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı Sonuç olarak destek eğitim modülleri; bireye yönelik, açıkça belirtilmiş hedefler et- rafında yapılandırılmış, kendi içinde bütünlüğü olan ve bireysel performansın değerlendi- rilmesine imkân sağlayan bölümlerden oluşmuştur. Ayrıca bireysel öğrenmeye yönelik olan destek eğitim modüllerinin her biri belirli beceri ve/veya bilgiyi kapsamaktadır. Hazırlanan destek eğitim modülleri bireyin ilgi, istek ve yeteneklerini dikkate alan, eğitim uygulama- larına farklı bir anlayış kazandıran ve modüller arasında geçiş yapma olanağı sağlayan bir özelliğe sahiptir. Modüller öğretmenlere öğretim süreci boyunca sürekli değerlendirme imkânı ver- mektedir. Değerlendirmeler gerçek ortamından seçilmiş olgular ya da problemlerin çözü- müyle oluşturulmuştur. Kodlar Destek eğitim programlarında bölüm, hedef ve hedef davranışlara ilişkin kodlamada aşağıdaki sistematik izlenmiştir. 1 1.1 1.1.1 1.1.1.1 Modül Numarası Bölüm Numarası Hedef Numarası Hedef Davranış Numarası 2 2.1 2.1.1 2.1.1.1 Modül Numarası Bölüm Numarası Hedef Numarası Hedef Davranış Numarası 10

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 5. Destek Eğitim Programlarının Öğrenme-Öğretme Yaklaşımı Destek eğitim programları öğrenen merkezli program tasarımlarına göre hazırlan- mıştır. Öğrenen merkezli program tasarımları ilerlemecilik ve pragmatist eğitim felsefesine dayanmaktadır. Öğrenen merkezli program tasarımlarında bireyin ihtiyaçları önceden be- lirlenir ve program bu doğrultuda hazırlanır. Program içeriği ortak ilgilerden oluşur ve öğ- renme, bireyin yaşantısının bir parçasıdır. Öğrenen merkezli program tasarımları, birey ve yaşantı merkezli olabilir. Öğrenen merkezli tasarımlarda bireyin ilgi ve ihtiyaçları önemlidir. Bu açıdan ikisi de birbirine benzer. Ancak öğrenen merkezli tasarımlarda ihtiyaç önceden belirlenirken yaşantı merkezli tasarımlarda öğrenenin ihtiyaçları okul yaşantısında ve sosyal yaşamda öğretmen tarafından belirlenmektedir. Bu anlamda destek eğitim programları hazırlanırken öğrenen merkezli hazırlanmış ancak programları uygulayan öğretmenlere yaşantı merkezli uygulamaları da esas almaları önerilmiştir. Bu anlamda öğretmenin anlık tutum ve kararları ile program uygulamalarındaki donanımları son derece önemlidir. Öğrenen ve yaşantı merkezli programlarda öğrenme ve öğretme süreci planlanırken bireyin performans düzeyi, özellikleri ile öğrenme biçimleri dikkate alınmalıdır. Bireyin mevcut ve gelecekteki eğitsel gereksinimlerinin dikkate alın- ması ve belirlenecek eğitsel ihtiyaçlarının gerektireceği bilgi, beceri ve tutumlara yönelik davranışlara yer verilmesi, destek eğitim programlarının odak noktası olmuştur. Modüler öğretim programları, uygulamada önerilen öğretim yöntem, strateji ve tek- nikleri, birey performans değerlendirmeleri, birey merkezli aktif öğrenmeye dayalı yaşam boyu öğrenmeyi destekler şekilde hazırlanmıştır. Ayrıca bireyin yaşamı boyunca destekle- yici ve yönlendirici ögeler olan aile ve öğretmenin iş birliği de bu program için oldukça önemlidir. Tüm özel eğitime gereksinimi olan bireyler için bireysel özellikleri, performansları ve ihtiyaçları doğrultusunda destek eğitim programları temel alınarak “BEP” hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. BEP’te yer alacak hedeflerin belirlenmesinde, öğrenme-öğretme sürecinin düzenlenmesinde ve başarının değerlendirilmesinde o bireyin hazır bulunuşluğu, bilişsel, sosyal ve bedensel özellikleri farklılaşabilir. Bu nedenle öğrenme-öğretme süreci planlanır- ken bireylerin bireysel farklılıkları (mevcut performansları, hazır bulunuşluk düzeyleri, öğ- renme stilleri ve ihtiyaçları, sosyo-kültürel farklılıkları vb.) göz önünde bulundurulmalıdır. Bu açıklamalar doğrultusunda bireye yönelik BEP hazırlanmalıdır. Öğrenme ve öğretme sürecinde uygun strateji, yöntem, araç-gereç ve materyaller seçilmelidir. Öğrenme ve öğretme sürecinde yer verilecek etkinliklerin, somuttan soyuta, 11

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı kolaydan zora, bilinenden bilinmeyene, yakından uzağa doğru aşamalı olarak hazırlanması- na ve uygulanmasına dikkat edilmelidir. Çalışmalarda kullanılan dilin ve uygulanan etkin- liklerin bireyin yaşına ve gelişim özelliklerine uygun olmasına özen gösterilmelidir. Günlük yaşamda bireylerin etkili iletişim kurabilmeleri ve sosyal çevreye etkinlikle katılabilmeleri için uygun ortamlar hazırlanmalı ve etkinliklerle çeşitlendirilmelidir. Öyle ki öğrenmede özel gereksinimli bireyler öğrenirken normal öğrenen bireylere kıyasla daha farklı yöntem ve tekniklere gereksinim duyarlar. Öğretim programlarında çoklu duyuya dayalı öğretim yöntem ve tekniklerinin kullanılması gerekmektedir. 12

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı B. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 1. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın Genel Amacı Bu program ile dil ve konuşma bozukluğu olan bireylerin; 1. Konuşma akıcılığının geliştirilmesi 2. Alıcı ve ifade edici dil ve iletişim becerilerinin geliştirilmesi 3. Konuşma sesi bozukluğu (artikülasyon) ve sesbilgisel (fonolojik) becerilerinin geliştirilmesi 4. Anlaşılır konuşma için gerekli motor becerilerinin geliştirilmesi 5. Uygun konuşma rezonansını kazanmaları 6. Yaş, cinsiyet ve kültüre uygun ses özelliklerini kazanmaları hedeflenmektedir. 13

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıDil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı Akıcı 2. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek EğitimDilEdinilmişKonuşmaMotorRezonansSes Konuşma Programı’nın YapısıDilSesiKonuşma Söz Öncesi Sesbirime Solunum Kekemelik Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı yedi modül-DönemAfaziKonuşmaDizartriÖzgü Nazal(Respirasyon) den oluşmaktadır. Bu modüller aşağıdaki şemada gösterilmiştir.Sesi Bozuk- Hızlı-Bozuk Söz Dönemi Bilişsel- luğu (Arti- Apraksi Kaçak Sesleme Konuşma14 İletişimsel külasyon) ve (Fonem (Fonasyon) Bozukluk Ses Bilgisi Spesifik (Fonoloji) Nazal Emisyon) Çocukluk Çağı Hipernaza- liteye Bağlı Konuşma Telafi Edici Apraksisi Konuşma Sesi Bozuk- luğu (Artikü- lasyon)

DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN DESTEK EĞİTİM PROGRAMI MODÜLLERİ VE BÖLÜMLERİ Akıcı Konuşma Dil Edinilmiş Dil Konuşma Sesi Motor Konuşma Rezonans Ses 1. Kekemelik 1. Söz Öncesi Dö- 1. Afazi 1. Konuşma Sesi 1. Dizartri 1. Sesbirime 1. Solunum 45 ders saati nem 75 ders saati Bozukluğu (Arti- 40 ders saati Özgü Nazal Kaçak (Respirasyon) 2. Hızlı-Bozuk 125 ders saati külasyon) ve Ses (Fonem Spesifik 25 ders saati Konuşma 2. Bilişsel-İleti- Bilgisi (Fonoloji) 2. Apraksi Nazal Emisyon) 2. Sesleme 45 ders saati 2. Söz Dönemi şimsel Bozukluk 50 ders saati 35 ders saati 25 ders saati (Fonasyon) 125 ders saati 75 ders saati 25 ders saati Toplam: 2. Çocukluk Çağı 2.Hipernazaliteye 90 ders saati Konuşma Aprak- Bağlı Telafi Edici Toplam: sisi Konuşma Sesi Bo- 50 ders saati 50 ders saati zukluğu (Artikülas- yon) Toplam: Toplam: Toplam: Toplam: 25 ders saati 250 ders saati 150 ders saati 100 ders saati 75 ders saati Toplam: 50 ders saati 7 Modül Toplam 765 ders saati Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 15 NOT: Millî Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Kurumları Yönetmeliği’nin 31. maddesinin 3. fıkrasına göre 1 defaya mahsus olmak üzere modül tekrarı önerilebilir.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 3. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın Öğretme-Öğrenme Süreci Programda yer alan hedef davranışları gerçekleştirmek için kullanılabilecek müdaha- le yöntemlerinin bazılarının uygulanma özellikleri aşağıda açıklanmıştır. “Akıcı Konuşma” modülünde bireylerin akıcı konuşmalarını geliştirmek, yaşanılan akıcısızlığı kontrol etmek ve akıcılıkla ilgili sahip olunan olumsuz tutumları azaltmak için akıcılığın şekillendirilmesi (fluency shaping), Lidcombe Erken Dönem Kekemelik Müdaha- le Programı, kekemeliğin değiştirilmesi (stuttering modification) ve çevre ve davranış dü- zenleme gibi çeşitli doğrudan veya dolaylı müdahale yaklaşımlarından faydalanılabilir. “Dil” modülünde bireylerin alıcı ve ifade edici dil becerilerini geliştirmek için doğal dil öğretim yöntemleri, davranışsal müdahale yöntemleri (ayrık denemelerle öğretim, işlev- sel iletişim eğitimi, fırsat öğretimi, Lovaas yöntemi), klinisyen merkezli, vaka merkezli ve hibrit yaklaşımlar, aile ve akran katılımlı yöntemler, iletişim temelli yöntemler kullanılabilir. “Edinilmiş Dil” modülünde bireylerin dili anlama ve ifade etmesine yönelik ileti- şim becerilerini kullanarak günlük yaşamda etkili iletişim kurabilmeleri için kullanılacak yöntemlerden bazıları şunlardır: Geleneksel yöntemler (uyaran yaklaşımı, tematik uyaran yaklaşımı, melodik entonasyon yaklaşımı vb.), psikonörodilbilimsel yaklaşım, bozukluğa özgün yaklaşımlar (HELPSS, ORLA, RET, Semantik Özellikler Analizi vb.) ve iletişimi destekleyen yaklaşımlar (VAT, PACE, Sohbet Ortağı Eğitimi vb.). “Konuşma Sesi” modülünde bireylerin konuşma seslerini ayırt ederek doğru, tutarlı ve dilin sesbilgisel özelliklerine uygun şekilde üreterek anlaşılır konuşma becerisi gelişti- rebilmesi için davranışçı yaklaşım, geleneksel yaklaşım ve fonolojik yaklaşımlardan (tek ayrımlı sözcük çiftleri yaklaşımı, döngüsel yaklaşım vb.) yararlanılabilir. “Motor Konuşma” modülünde bireylerin konuşurken uygun fonetik ve prozodik yapı için gerekli hareketleri planlayarak yeterli güçte kas gerginliği ile solunum, sesleme ve re- zonansı tutarlı olarak gerçekleştirebilmesi için telafi edici yaklaşımlar ve yapılandırıcı yak- laşımlar kullanılabilir. “Rezonans” modülünde sesbirime özgü nazal kaçak ve hipernazaliteye bağlı telafi edici konuşma sesi bozukluğu hatalarının giderilerek konuşma seslerini doğru olarak üretil- mesi ve günlük yaşamda anlaşılır şekilde kullanılması amacıyla görsel, sözel ve dokunsal ipuçlarının da kullanılabileceği davranışsal terapi yöntemlerinden faydalanılabilir. “Ses” modülünde bireyin ses kalitesini, perdesini ve şiddetini benzer yaş, cinsiyet, kültürel geçmiş ve coğrafik yerleşimdeki bireylere benzer şekilde ve iletişime uygun olarak kullanması için ses hijyeni, vokal fonksiyon egzersizleri, rezonant ses terapisi, yarı tıkalı ses yolu egzersizlerinden yararlanılabilir. 16

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 4. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nda Ölçme ve Değerlendirme Özel eğitime gereksinimi olan bireyler, öğrenme sürecinde farklı ve çoklu öğrenme tekniklerinin kullanılması ve birden çok duyuya hitap eden uygulamaların yürütülmesi duru- munda daha rahat öğrenirler. Her bir yetersizlikten etkilenmiş bireyin yetersizlikten etkilenme türü, derecesi, yetersizliğin oluş zamanı, sağlanan hizmetler ve bireysel özellikleri birbirlerin- den farklılaşmaktadır. Buna bağlı olarak öğrenme düzeyleri de birbirlerinden oldukça farklılık göstermektedir. Bu nedenle her bireyin bireysel özelliklerine uygun olarak Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) hazırlanması gerekmektedir. BEP, yetersizlikten etkilenmiş bireyin eğitim gereksinimlerini uygun eğitim ortamlarında gerekli destek hizmetleriyle karşılamaya yönelik geliştirilen yazılı bir dokümandır. BEP, yetersizlikten etkilendiği belirlenen her bir birey için geliştirilmelidir. Özel eğitime başlamadan önce BEP’in geliştirilmesi, verilecek özel eğitim hizmetinin bireyin gereksinimlerine uygun olarak düzenlenmesi için gereklidir. BEP; yetersizlikten etkilenmiş bireyin var olan performans düzeyini, yıl sonunda/dönem sonunda bireyde gerçekleşmesi beklenen hedefleri, özel eğitim ve destek hizmetleri, bütünleştirme için yapılacakları (topluma katılımı-normal akranlarıyla birlikte olma süreci), bireye verilecek hiz- metlerin sağlanma süresi, tarihi ve yeri, eğitim ortamları ya da kademeleri arasında sağlanacak geçiş hizmetlerini ve ilerlemelerin ölçümlenmesini içermelidir. BEP’in hazırlanma sürecinde yer alacak şekilde bireyin gereksinimlerinin belirlen- mesi için öğretim sürecinin başlangıcında, öğretim sürecinde, öğretim sürecinin sonunda ve yıl sonunda değerlendirmelerin hatalardan arınık bir şekilde yapılması gerekmektedir. Bu süreçte özellikle başlangıçta kaba ve ayrıntılı değerlendirmelerin bireyin gerçek performan- sını yansıtacak şekilde yapılması önem arz etmektedir. Ölçme ve değerlendirme uygulama- ları yürütülürken temel ilke olarak biçimlendirici (süreci değerlendirme) ve özetleyici değer- lendirme (yıl sonu genel değerlendirme) süreçleri izlenmeli, farklı veri toplama yöntemleri ile ölçme araçları kullanılmalıdır. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı’nın ölçme ve değerlendirme uygulamaları; bireyin gereksinimlerinin belirlenmesi, öğretim öncesi (ön) değerlendirme, öğretim sonu (son) değerlendirme ve gelişimi izleme, yıl sonu değerlendir- mesi aşamalarından oluşmaktadır. Bu değerlendirme aşamalarının uygulama süreci aşağıda açıklanmıştır. 1. Bireyin Gereksinimlerinin Belirlenmesi Bireylerin gereksinimlerinin belirlenmesi amacıyla kaba değerlendirme yapılır. Reh- 17

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı berlik ve araştırma merkezinde (RAM) bireylerin ilgili destek eğitim programının içerdiği modül ve modüllerdeki bölümlerden hangilerini alacağı kaba değerlendirme sonucunda be- lirlenir. Aynı zamanda özel eğitim ve rehabilitasyon merkezinde de RAM tarafından belirle- nen modüllere ve bölümlere yönelik kaba değerlendirmeler yapılarak bireyin gereksinimleri daha ayrıntılı şekilde belirlenmelidir. Kaba değerlendirme sonucunda bireyin gereksinim alanları belirlenmeli ve hedef ve hedef davranışlar (kısa ve uzun dönemli amaçlar) koyul- malıdır. Böylece bireyin BEP’i hazırlanır. Kaba değerlendirmede gereksinimler belirlenip öncelik sırasına konurken bireylerin yaşı, sınıf seviyesi, bireysel özellikleri, öğrenme özel- likleri ve becerilerin günlük ve okul yaşamındaki işlevselliği dikkate alınmalıdır. Bireylerin kaba değerlendirmeleri için özel eğitim ve rehabilitasyon merkezinde veri toplama süreci üç boyutta yürütülmelidir. I) Görüşme yapılması: Görüşmeler için birden farklı veri kaynağı kullanılmalıdır. Bunlar: a) Bireyin ailesi b) Okulundaki öğretmenleri (okul öncesi öğretmeni, sınıf öğretmeni, rehber öğret- men vb.) c) Bireyin kendisi Bireyle görüşme yapılacaksa bireyin yaşı ve performans düzeyi önem taşımaktadır. Birey ile görüşme, bireyin ailesi ve öğretmenleriyle yapılan görüşmeleri destekleme- si ve zenginleştirmesi açısından anlamlı olacaktır. II) Gözlem yapılması: Bu aşamada özellikle öğretmenin/uzmanın kendisi gözlem yapmalıdır. Gözlem yaparken bireye ve gözlem yapılacak ortama göre yapılandırıl- mış ya da doğal gözlem tercih edilmelidir. Gözlem sonuçları yapılan görüşmelerle ilişkilendirilmelidir. III) Kontrol listeleri, dereceli puanlama anahtarlarının (rubrik) uygulanması: Görüşme ve gözlemlerden sonra kontrol listeleri ve dereceli puanlama anahtarları kullanılarak bireyler birebir olarak ölçülmelidir. 2. Öğretim Öncesi (Ön) Değerlendirme Öğretim öncesi (ön) değerlendirme, kaba değerlendirme sonucunda bireyin BEP’ ine seçilen hedef ve hedef davranışlara ilişkin öğretimine başlamadan önce hangi basamakta (düzeyde) olduğunu belirlemek amacı ile yapılacak olan ayrıntılı değerlendirmedir. 18

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı Öğretim öncesi değerlendirmelerde her birey için birebir uygulamalar yürütülerek veriler toplanır. Bu aşamada Ölçüt Bağımlı Test (ÖBT), (bk. örnek form Ek 1), küçük ba- samaklara ayrılmış becerilerin bulunduğu Kontrol Listesi (bk. örnek form Ek 2), Dereceli Puanlama Anahtarı (bk. örnek form Ek 3) kullanılabilir. Kullanılan ölçme araçlarından elde edilen veriler Performans Kayıt Formu’na kayıt edilmelidir (Ek 4). 3. Öğretim Sonu (Son) Değerlendirme ve Gelişimi İzleme Öğretim sonu değerlendirme; ilgili hedef davranışlarının öğretimi tamamlandıktan sonra bireyin davranışı ne derece kazandığını veya kavradığını görmek amacıyla yapılan değerlendirmedir. Bu aşamada öğretim öncesinde ayrıntılı değerlendirme araçları kullanıl- malıdır. Ölçme araçlarından öğretim sonunda elde edilen veriler tekrar Performans Kayıt Formu’na (Ek 4) işaretlenmelidir. Bireylerin öğretim süreci içerisinde yani ilgili hedef davranışlar kazandırılmaya çalı- şılırken öğretim ile birlikte ölçme ve değerlendirme uygulamalarının da birlikte yürütülmesi öğretimin etkililiği ve verimliliği açısından önem arz etmektedir. Bu nedenle bireyin gelişi- mini izlemeye yönelik öğretim sırasında ve oturumların sonunda değerlendirmeler yapılarak değerlendirme sonuçları grafiğe ya da kayıt çizelgelerine kayıt edilmelidir. Ayrıca bireyin ürünlerine bakılarak bireyin ilerlemesi izlenmeli ve beklenen tepkiler istenen düzeyde de- ğilse kullanılan yöntemde, araç gereçte, ortamda, alıştırma sayısında vb. gerekli öğretimsel düzenlemeler yapılmalıdır. Ayrıca kayıt çizelgeleri, grafikler, birey ürünleri (çalışma yap- rakları, ödevler vb.) dönem içerisinde belirli aralıklarla incelenerek öğretimin etkililiği ve verimliliği değerlendirilmelidir. Bunun sonucunda bireyin portfolyosu oluşturulmalıdır. Portfolyo bir bireysel gelişim dosyasıdır. Bir yıl boyunca birey performans kayıtlarının ve çalışmalarının bir amaç doğrultusunda planlı ve düzenli bir şekilde tutulduğu, çalışmalar- dan örneklerin bulunduğu, bireyin nasıl bir gelişim içinde olduğunun rahatça izlenebildiği bir değerlendirme türüdür. Portfolyolarla yapılan değerlendirmenin temel amacı, bireyin öğrenme sürecini ve sonucunu birlikte değerlendirerek bireyin nasıl bir gelişim izlediğini belirlemektir. Bireyin yaptığı çalışmaların sistematik olarak toplanması sonucu oluşturulan bireysel gelişim dosyaları bireyin farklı yeteneklerini ve düzeylerini, güçlü olduğu yönlerini, başarılarını ve bir süreç içindeki gelişimini bütünüyle değerlendirme imkânı vermektedir. Eğitim ve öğretim sü- recinde uygulayacağımız hedeflere göre portfolyolar farklılaşmaktadır. Potfolyo çeşitleri; ça- lışma portfolyosu, vitrin portfolyosu ve değerlendirme portfolyosu şeklinde sınıflandırılabilir. Bunlardan değerlendirme portfolyosu bireyi değerlendirmek için öğretmenin ihtiyaç duyduğu bütün kayıtları içerir. Bu tip portfolyolar, öğretim programlarında belirlenmiş hedefler doğrul- tusunda bireyin gelişimini gösterir. Bu tür portfolyolarda amaç, dosyaya konan her çalışmanın 19

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı puanlanarak birey başarısının değerlendirilmesidir. Bu portfolyolar, düzey belirlemeye yönelik değerlendirme için kullanılabilir ve öğretim programındaki hedef ve davranışlardan çoğunun kazanıldığını gösteren örnek ve en iyi çalışmaları içerir. Bu nedenle portfolyolar içerisinde bireylerin gelişimine ve en güçlü yönlerine odaklı ürünlerin konulması ve ürünler hakkında birey, öğretmen yorumlarının yazılması önem taşımaktadır. Bu bağlamda bireylerin portfolyoları; değerlendirme sürecinde elde edilen grafikleri, kayıt formlarını, videoları, ses kayıtlarını ve bireyin en güçlü olduğu farklı becerileri göste- ren ürünleri içermelidir. Portfolyo uygulamalarında; bireyin ürünlerinin, bireyselleştirilmiş eğitim programının, BEP Gelişimi İzleme Özet Formu’nun (Ek 5), ölçü aracı örneklerinin, performans kayıt formlarının, kayıt çizelgelerinin ve bireyin çalışmalarını gösteren video ve ses kayıt örneklerinin tutulması sürecin daha iyi izlenmesine imkân tanıyacaktır. Bu tür portfolyoları değerlendirmede bütüncül (holistik) bir yaklaşım benimsenir. Portfolyoların paylaşımı konusunda etik ilkelere dikkat edilmeli, portfolyolar bireyin ailesi, öğretmeni ve RAM dışındaki kişi ya da kurumlarla paylaşılmamalıdır. 4. Yıl Sonu Değerlendirmesi Bu değerlendirmede izlenecek basamaklar aşağıda belirtilmiştir: a) Bireyin tüm performans göstergeleri (bireyin ürünleri, öğretmen gözlemleri, gö- rüşmeler, kayıt çizelgeleri, grafikler, bireyin bir bölümdeki ya da modüldeki performansını gösteren Performans Kayıt Formu) bütüncül bir bakış açısıyla incelenir. b) Bu inceleme sonucunda bireylerin performansı BEP Gelişimi İzleme Özet For- mu’na (Ek 5) geçirilir. c) Portfolyo içeriği tamamlanır. d) Portfolyonun içindekileri gösteren Portfolyo Kontrol Listesi (Ek 6) doldurulur. e) Portfolyo Dereceli Puanlama Anahtarı (Ek 7) bireyin dosyası ile birlikte RAM’a gönderilir. Portfolyo dosyası üç bölümden oluşmalıdır. Her bölümde aşağıdaki belgeler bulun- malıdır. Birinci Bölüm: Portfolyo Kontrol Listesi, Portfolyo Dereceli Puanlama Anahtarı (her ikisi de iki tane konacak biri özel eğitim ve rehabilitasyon merkezi tarafından doldurulacak, diğeri boş bırakılarak RAM’da doldurulacaktır.), BEP, BEP Gelişimi İzleme Özet Formu (2 tane konacak biri RAM’da kalacak şekilde), öğretmenler ta- rafından ön değerlendirme ve son değerlendirmenin kayıt edildiği Performans Kayıt 20 Formları

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı İkinci Bölüm: Kullanılan ölçme araçları örnekleri, gelişimi izlemede kullanılan ka- yıt formları örnekleri ve grafik örnekleri, bireyin performansını gösteren ses kayıt ve video örnekleri Üçüncü Bölüm: Bireyin öğretim süreci içerisinde yapmış olduğu çalışmalar; ödev örnekleri, çalışma yaprakları örnekleri, bireyin çalışmalarını gösteren video ve ses kayıt örnekleri vb. yer almalıdır. RAM Yıl Sonu Değerlendirmesi RAM izleme süreci; BEP’te tanımlanan hedef ve hedef davranışlar çerçevesinde bi- reyin gelişimi değerlendirilerek ve portfolyosunda sunulan bilgi ve verilerin incelenmesi ile gerçekleştirilir. RAM’ın değerlendirmesinde izlenecek basamaklar aşağıda belirtilmiştir: a) Bireyin portfolyosu incelenerek Portfolyo Kontrol Listesi’nde belirtilen doküman- ların bulunup bulunmadığı kontrol edilir. Bu form doldurularak arşivlenmek üzere alınır. b) Bireyin BEP’i, BEP Gelişimi İzleme Özet Formu, bireyin performansını gösteren kayıt çizelgeleri, grafikler incelenir. c) Bireyin performansı değerlendirilir. d) Bireyin BEP’i, bireyin performansını gösteren kayıt çizelgeleri, grafikler, varsa video ve ses kayıtları incelenerek iki kopya hâlinde dosyada bulunan Portfolyo Dereceli Puanlama Anahtarı (Ek 7) doldurulur. e) Portfolyonun güçlü ve geliştirilmesi gereken yönlerine ilişkin açıklamalar yazılır. Biri özel eğitim ve rehabilitasyon merkezinde diğeri de RAM’da kalacak şekilde düzenlenir. f) Yapılan değerlendirmeler ve incelemeler sonucunda bireyin gelişimine göre eğitim tekrar planlanır. RAM, bireyin portfolyosunda bulunan BEP Gelişimi İzleme Özet Formu, Port- folyo Dereceli Puanlama Anahtarı, Portfolyo Kontrol Listesi’nin bir örneğini alarak arşivler. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Programı Kapsamında Ölçme Araçları ve Kayıt Formları Aşağıda yer alan ölçme araçları bireyin performansını değerlendirmek amacıyla kullanı- labilir. Ölçme Araçları Bireyin performansını öğretim öncesinde, sırasında ve sonunda belirlemek amacıyla kullanılır. 21

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı Görüşme Formları: Özellikle kaba değerlendirme sürecinde ailelerle, bireyin oku- lundaki öğretmenleriyle ve kendisiyle yapılan görüşmelerde kullanılan yarı yapılandırılmış ölçme araçlarıdır. Gözlem Formları: Kaba değerlendirme, ön değerlendirme, öğretim sürecinde değer- lendirme ile son değerlendirme de birebir olarak bireylerin gözlemlenmesi sürecinde kulla- nılan ölçme araçlarıdır. Gözlem formları daha çok yarı yapılandırılmış formlardır. Ölçüt Bağımlı Test (ÖBT): Önceden belirlenmiş niteliklere, kişilerin sahip olup ol- madığını ve bireylere hangi konularda öğretim yapılması gerektiğini belirlemek amacıyla doğrudan gözlem yoluyla kullanılan ölçme aracıdır. ÖBT; öğretim programındaki hedefler ve hedef davranışlara göre hazırlanır. Öğretime nereden başlanacağını gösterir ve öğretim sırasında bireyin gelişim kaydedip etmediği, öğretim sonrasında amaçların gerçekleşip ger- çekleşmediği hakkında bilgi sağlar. ÖBT’de, birey performansı çoğunlukla önceden belir- lenmiş bir ölçütle karşılaştırılır. ÖBT’ler öğretmen yapımı testler olup öğretimsel amaçları daha belirgin ve özel hâle getirir. Öğretimsel içeriğin sınırlarını çizer. Kontrol Listesi: Bireylerin çeşitli süreçlerde daha çok hedef davranışlarının gözlen- mesi sırasında kullanılan ve bireyin bir davranışı yapma durumunda (+), yapmaması duru- munda (-) olacak şekilde iki kategorili tepkilerin işaretlendiği ölçme aracıdır. Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubric): Belirli bir amaç doğrultusunda birey per- formansını ölçmek amacıyla çeşitli ölçütlerin ve her bir ölçüte ilişkin performans düzeyinin tanımlandığı araçlardır. Bu araçlar, hangi durumda hangi puanın verileceğinin önceden be- lirlenmesini gerektirir. Analitik ve bütüncül olmak üzere iki tür puanlama anahtarı bulun- maktadır. Bütüncül puanlama anahtarları bireyin performansı hakkında genel bir yargıya ulaşmada, analitik puanlama anahtarları ise ayrıntılı bir şekilde performansın değerlendiril- mesinde kullanılır. Dereceleme Ölçeği: Dereceleme ölçekleri ölçülen özelliğe ilişkin performansı çe- şitli düzeyleri ile tanımlayan ve ölçütlerin ne dereceye kadar olanak sağladığını gösteren ölçü araçlarıdır. Dereceleme ölçeklerinin iki formu vardır. Bunlardan birisi “kesinlikle ka- tılıyorum”, “katılıyorum” gibi tepki kategorilerini içeren tutum ölçekleridir. Diğeri ise pu- anlayıcıların bireyin performansını belli bir ölçüte göre “zayıf”, “orta”, “iyi”, “çok iyi” gibi sınıflandırmalarına olanak sağlayan performans dereceleme ölçekleridir. Portfolyo Dereceli Puanlama Anahtarı: RAM’da bireyin portfolyosunun yeterlili- ğini incelemek ve özel eğitim ve rehabilitasyon merkezine rehberlik sunmak amacıyla geliş- tirilmiştir. 22

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı Kayıt Formları Performans Kayıt Formu: Her bir hedef davranışın ön ve son değerlendirme so- nuçlarının işaretlendiği bir formdur. Bireyin ilgili bölümdeki hedef ve hedef davranışları gerçekleştirme durumu konusunda bilgi verir. Portfolyo Kontrol Listesi: Portfolyonun içindekileri gösteren bir kontrol listesidir. BEP: Bireyin gereksinimlerini, hedef ve hedef davranışları içeren bireye özgü eğitim prog- ramıdır. BEP Gelişimi İzleme Özet Formu: Bu formda ön değerlendirme sonucuna göre bire- yin gerçekleştirdiği hedef davranış numaraları, öğretilmesi hedeflenen hedef davranış numara- ları, çalışılan hedef davranışlar, hedeflendiği hâlde ulaşılmayan hedef davranışlar, ulaşılamama nedeni ve öneriler sütunları bulunmaktadır. “Çalışılan hedef davranışlar” sütununa dönem için- de öğretilen hedef davranış numaralarına, “hedeflendiği hâlde ulaşılmayan hedef davranışlar” sütununa öğretilemeyen hedef davranış numaralarına, “ulaşılamama nedeni” sütununa süre yetersizliği, donanım yetersizliği, devamsızlık gibi detaylı açıklamalara, “öneriler” sütununa ise her bölüm için önerilere (bölümün bireye uygunluğu, hedef davranışların bireye uygunlu- ğu, hedef davranışlardan ulaşılamayanların tekrar çalışılması vb.) yer verilmelidir. 5. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Prog- ramı’nı Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar  Programı oluşturan modüller bireylerin dil ve konuşma alanında sahip olduğu yetersizlikler göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Bireyin ihtiyaçlarına göre aynı anda birden fazla modülden yararlanabilir. Örneğin bir bireyde hem konuşma sesi hem de akıcı konuşma bozukluğu olabilir. Bu durumda birey her iki modülden yararlanabilir.  Modüller arasında bir aşama ve sıra bulunmamaktadır. Modüllerin seçiminde bi- reyin ihtiyaçları ve özellikleri dikkate alınmalıdır.  Bireyin bireyselleştirilmiş eğitim programına alınacak hedef ve hedef davranışlar belirlenirken kişinin dil gelişimi, bilişsel, fiziksel, psiko-sosyal özellikleri, yaşı, cinsiyeti, çevresi, sağlık durumu vb. faktörler dikkate alınmalıdır.  Dil ve konuşma bozukluğu olan bireylerin ek olarak başka bir yetersizliği olma- sı hâlinde ihtiyaç duyulan diğer destek eğitim programlarından da yararlanması sağlanmalıdır. 23

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı  Program modüllerinde yer alan hedef ve hedef davranışların gerçekleşebilmesi için uygulama sürecinde gerekli modüllerde çeşitli araç gereç ve donanımlar sağ- lanmalıdır. Destek eğitim sürecinde kullanılacak araç ve gereçler bireyin yaşı, dil gelişimi, sağlık durumu, bilişsel, psiko-sosyal, fiziksel özellikleri vb. dikkate alı- narak seçilmelidir. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı uygulanırken bireylere yönelik olarak sesli ve renkli oyuncaklar (pelüş ve plastik hayvanlar, taşıtlar, bebekler, legolar, hamur vb.), resimli kartlar, oyun kartları, fotoğraflar, eşleme kartları, sıralama kartları, boyama ve kavram kitapla- rı, değerlendirme formları, test materyalleri, sözcük/cümle listeleri, Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’ne uygun olan okuma ve resimli hikâye kitapları, teknolojik araç ve gereçler, ayna, kronometre, sayaç- lar, metronom vb. araç ve gereçler kullanılabilir. Yetişkinlerle ise yaşı, mesleği, sosyokültürel özelliklerine uygun araç ve materyaller kullanılmalıdır.  Bireyin eğitim planı doğrultusunda bağlı olduğu rehberlik araştırma merkezi, varsa devam ettiği okul ya da kurum ve diğer ilgili kuruluşlarla iş birliği ya- pılmalıdır. Bireyin eğitim planı, yapılacak çalışmalar, öneriler konusunda varsa devam ettiği kurum/okul personeli (sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, özel eğitim öğretmeni, branş öğretmeni, kurum psikoloğu, birey gelişimcisi, birey eğiticisi, doktor vb.) ile görüş alışverişi yapılarak bireyin gelişimi desteklenmelidir. Ge- rektiğinde psikolog, psikiyatr, rehber öğretmen, KBB uzmanı, çocuk hastalıkları uzmanı, plastik cerrahi uzmanı, nörolog, ortodonti uzmanı/diş hekimi ile de iş birliği yapılabilir. Bireyin kayıtlı olduğu eğitim kurumuna, öğretimsel uyarla- malar ve değişikliklere (sınıf ortamı, öğretim yöntemi, öğretmenin yönergelerin niteliği, etkinliğin tamamlanması için verilen süre, etkinlik sayısı, etkinliğin/ça- lışmanın tekrar yapılması için süre verilmesi, grup çalışmaları vb.) yönelik öne- rilerde bulunulmalıdır.  Destek eğitim alan bireyin eğitim sürecinde edindiği kazanımların sosyal yaşama geçişinin ve deneyim zenginliğinin sağlanması için çevresi ile iletişimde bulu- nacağı oyun, drama, tiyatro, gezi, spor vb. etkinliklere bireysel eğitim programı içinde yer verilmelidir. Birey ve aile dil ve konuşma becerilerinin gelişimine des- tek olabilecek izcilik, tiyatro, spor etkinlikleri, müzik aleti çalma, resim yapma, iş ve mesleğine uygun etkinlikler vb. biçimde zamanını değerlendireceği sosyal ve kültürel faaliyetler konusunda bilgilendirilmeli ve yönlendirilmelidir.  Programı uygulayan personel tarafından destek eğitim programı kapsamında ih- tiyaç duyulduğunda uzman desteği alınabilir. 24  Destek eğitim her yaş (0-99) aralığında verilebilir.

6. Hedef ve Hedef Davranışlar DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN BİREYLER İÇİN DESTEK EĞİTİM PROGRAMI HEDEF, HEDEF DAVRANIŞLAR VE AÇIKLAMALAR 1. Modülün Adı AKICI KONUŞMA 1. Modülün Amacı 1. Modüldeki Bölümler Dil ve konuşma bozukluğu olan bireylerin konuşma akıcılığında görülen blok, tekrarlama, uzatma ve normal olmayan hızın giderilmesi, konuşma akıcılığının artırılması ve akıcı konuşmanın günlük yaşamda farklı konuşma ortamlarında kullanılabilmesi amaçlanmaktadır. Kekemelik, Hızlı-Bozuk Konuşma Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 1.1.1. Konuşma sıra- 1.1.1.1. Konuşmaya başlamadan sında nefes kontrolünü önce nefes alır. sağlar. 1.1.1.2. Nefes verirken konuşur. 1.1.2. Konuşma pro- 1.1.2.1. Konuşma sırasında uygun Hedef davranış 1.1.2.1. için bireyin ses yüksekliği ve ses perdesinde zodisini ayarlayarak yerlerde vurgu yapar. bilinçli değişiklikler yapması sağlanarak sözcükleri ve farklı cümle konuşur. türlerini doğru vurgu ile üretmesi amaçlanır. 1.1.2.2. Konuşma sırasında ses to- nundaki iniş-çıkışları uygun şekilde Hedef davranış 1.1.2.3. için bireyin konuşma sırasında uygun du- ayarlar. raksamalar yapması sağlanarak konuşma hızını kontrol etmesi amaçlanır. 1.1.2.3. Konuşma sırasında uygun hızla konuşur. Bölüm 1.1. Kekemelik Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 25 1.1.3. Akıcı konuşur. 1.1.3.1. Heceleri akıcı söyler. Akıcı konuşan bireylerde de zaman zaman akıcı olmayan (kısa du- raksamalar, tekrarlar, boşluk doldurucu sözcük (“hımm”, “ııııı”, 1.1.3.2. Giderek artan uzunluktaki “şey”, “yani” kullanımı gibi) konuşma gözlenebildiği için bireyin sözcükleri akıcı söyler. %100 akıcı konuşma performansı göstermesi beklenmemelidir. 1.1.3.3. Sözcük gruplarını akıcı söyler. 1.1.3.4. Cümle düzeyinde akıcı ko- nuşur.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 1.1.4. Akıcı okur. 26 1.1.4.1. Heceleri akıcı okur. Bölüm 1.1. Kekemelik 1.1.5. Akıcı konuşmayı Açıklamalar farklı kişi, ortam ve 1.1.4.2. Giderek artan uzunluktaki Bireyin %100 akıcı okuma performansı göstermesi beklenmeme- durumlara geneller. sözcükleri akıcı okur. lidir. 1.1.6. Kekemeliğine yö- 1.1.4.3. Sözcük gruplarını akıcı Hedef davranış 1.1.6.1. için ses, hece veya tek heceli sözcük tek- nelik olumsuz duygusal okur. rarı, seslerin uzatılması, sesli ya da sessiz bloklar. tepkileriyle başa çıkar. Hedef davranış 1.1.6.2. için te-te-te-tekrarları taklit etme. 1.1.4.4. Cümleleri akıcı okur. Uuuuuuuzaatmaları taklit etme. Blokları taklit etme. 1.1.5.1. Farklı kişilerle akıcı ko- nuşur. 1.1.5.2. Farklı ortamlarda akıcı konuşur. 1.1.5.3. Farklı durumlarda akıcı konuşur. 1.1.6.1. Kekemelik davranışlarını tanımlar. 1.1.6.2. Kekemelik davranışlarını taklit eder. 1.1.6.3. Terapistle konuşurken ke- kelediğinde ortaya çıkan olumsuz duygularına rağmen konuşmasını sürdürür. 1.1.6.4. Farklı kişilerle konuşurken kekelediğinde ortaya çıkan olum- suz duygularına rağmen konuşma- sını sürdürür. 1.1.6.5. Farklı ortamlarda konu- şurken kekelediğinde ortaya çıkan olumsuz duygularına rağmen konuşmasını sürdürür.

Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar Bölüm 1.1. 1.1.6.6. Farklı durumlarda konu- Kekemelik şurken kekelediğinde ortaya çıkan olumsuz duygularına rağmen konuşmasını sürdürür. 1.2.1. Hızlı-bozuk ko- 1.2.1.1. Konuşma hızındaki deği- Bireyin kendi hızlı-bozuk konuşma özelliklerinin farkında olması nuştuğunu belirtir. şiklikleri ayırt eder. ve konuşma özelliklerini uygun şekilde ifade etmesi beklenmek- tedir. 1.2.1.2. Hızlı-bozuk konuşmayı normal konuşmadan ayırt eder. Bölüm 1.2. Hızlı-Bozuk Konuşma 1.2.2. Konuşma sırasın- 1.2.2.1. Konuşmaya başlamadan Bu sorunu yaşayan bireylerde nefes alırken konuşmaya devam etme da doğru nefes kontro- önce nefes alır. gözlenebildiği için bireyin nefes alırken duraklaması, konuşmasını lünü sağlar. nefes verirken gerçekleştirmesi beklenmektedir. Bireyin konuşur- 1.2.2.2. Nefes verirken konuşur. ken içe dönümlü havayı değil, dışa dönümlü havayı kullanması beklenmektedir. 1.2.3. Konuşma pro- 1.2.3.1. Konuşma sırasında uygun zodisini ayarlayarak yerlerde vurgu yapar. Hedef davranış 1.2.3.1. için bireyin ses yüksekliği ve ses perde- konuşur. sinde bilinçli değişiklikler yapması sağlanarak sözcükleri ve farklı 1.2.3.2. Konuşma sırasında ses cümle türlerini doğru vurgu ile üretmesi amaçlanır. tonundaki iniş-çıkışları uygun şe- kilde ayarlar. Hedef davranış 1.2.3.3. için bireyin konuşma sırasında uygun du- raksamalar yapması sağlanarak konuşma hızını kontrol etmesi 1.2.3.3. Konuşma sırasında uygun amaçlanır. hızla konuşur. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 27 1.2.4. Tam ve anlaşılır 1.2.4.1. Giderek artan uzunluktaki Bu sorunu yaşayan bireylerde sözcük içinden ses ve hecelerin, konuşur. sözcükleri tam ve anlaşılır söyler. cümle içinden sözcüklerin atılması veya binişik üretilmesi görüle- bilmektedir. “Tam” ifadesi bu tür eksikliklerin olmadığı durumlar 1.2.4.2. Sözcük gruplarını tam ve için kullanılmıştır. anlaşılır söyler. 1.2.4.3. Cümle düzeyinde tam ve anlaşılır konuşur.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef DavranışlarAçıklamalar Bölüm 1.2. Hızlı-Bozuk Konuşma281.2.5. Tam ve anlaşılır 1.2.4.4. Anlatı düzeyinde tam ve konuşmayı farklı kişi, anlaşılır konuşur. ortam ve durumlara geneller. 1.2.4.5. Terapistle tam ve anlaşılır konuşarak sohbet eder. 1.2.5.1. Farklı kişilerle tam ve an- laşılır konuşur. 1.2.5.2. Farklı ortamlarda tam ve anlaşılır konuşur. 1.2.5.3. Farklı durumlarda tam ve anlaşılır konuşur.

2. Modülün Adı DİL 2. Modülün Amacı Dil ve konuşma bozukluğu olan bireylerin söz öncesi ve söz dönemi dil becerilerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. 2. Modüldeki Bölümler Söz Öncesi Dönem, Söz Dönemi Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.1.1. Göz kontağı Bölüm 2.1. Söz Öncesi Dönem kurar. 2.1.1.1. Karşısındaki kişinin yüzüne kısa süreli bakar. 2.1.2. Ortak dikkat kurar. 2.1.1.2. Konuşan kişinin ağzını ve yüzünü izleyerek konuşan kişiyle 2.1.3. Sıra alır. göz kontağı kurar. 2.1.1.3. Adı söylendiğinde kişi ile göz kontağı kurar. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı2.1.2.1. Dikkatini karşısındaki bireye veya nesneye yöneltir. 29 2.1.2.2. Yetişkinle birlikte nesne Hedef davranış 2.1.3.1. için yetişkin birkaç kez davula vurur. Birkaç veya resimlere bakar. saniye bekler ve tekrar davula vurur. Bireyin de aynı hareketi yaparak sıra alması beklenir. 2.1.2.3. Parmakla gösterilen nesneye/resme bakar. 2.1.2.4. Çevresinde gördüğü nesneleri işaret ederek yetişkine gösterir. 2.1.3.1. Oyun ortamında veya doğal ortamda yetişkinin hareketini izledikten sonra aynı hareketi yaparak sıra alır.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 30 2.1.4. Taklit yapar. 2.1.3.2. Oyun ortamında Bölüm 2.1. Söz Öncesi Dönem veya doğal ortamda yetişkini Açıklamalar 2.1.5. Günlük hayatın- dinledikten sonra aynı sesi da yer alan sözcük ve çıkararak sıra alır. Hedef davranış 2.1.3.2. için yetişkin araba sürerken “nn” sesi çıkarır. cümlelerin anlamları 2.1.3.3. Oyun oynarken sırasını Birkaç saniye bekler ve tekrar tekrar araba sürerek tekrar “nn” sesi arasında ilişki kurar. bekler. çıkarır. Bireyin de aynı veya benzer sesi çıkarması beklenir. 2.1.4.1. Vücut hareketlerini taklit eder. Hedef davranış 2.1.3.3. için şekil kutusuna şekil atma, küpleri üst üste 2.1.4.2. Nesne kullanarak taklit koyma gibi sıra almaya uygun oyun etkinlikleri sırasında yetişkinle yapar. sıra alarak oynaması, sıra yetişkine geldiğinde beklemesi beklenir. 2.1.4.3. Ağız ve yüz hareketlerini taklit eder. Hedef davranış 2.1.4.1. için el çırpma hareketini taklit etme örnek 2.1.4.4. Çevresel sesleri taklit eder. olarak verilebilir. 2.1.4.5. Konuşma seslerini taklit eder. Hedef davranış 2.1.4.2.de nesneleri işlevine uygun veya uygun ol- 2.1.4.6. Heceleri taklit eder. mayan şekilde taklit yaparak kullanması beklenmektedir. Ör. Araba- yı amaçlı olarak en az bir yönde masa boyunca sürer. Bardağı amaçlı 2.1.5.1. Adı söylenen nesneyi/nes- olarak en az bir yönde masa boyunca sürer. ne resmini gösterir. 2.1.5.2. Söylenen eylemin resmini Hedef davranış 2.1.4.3.te ağzını açma-kapatma, yanağını şişirip vur- gösterir. ma, dilini çıkarıp hareket ettirme, kaş çatma gibi beceriler beklen- 2.1.5.3. Söylenen eylemin nasıl mektedir. yapıldığını gösterir. 2.1.5.4. Söylenen vücut bölümünü Hedef davranış 2.1.4.4. için yağmur sesi, rüzgâr sesi örnek olarak gösterir. verilebilir. 2.1.5.5. Yetişkinin kullandığı cüm- lelerin anlamını kavrayayak bağla- Hedef davranış 2.1.4.5.te ünlü ve ünsüz konuşma seslerini taklit et- ma uygun tepkiler verir. mesi beklenmektedir. Öncelikli olarak ünlülerin ve “p,b, m” gibi gö- rülebilir ön sesleri taklit etme çalışılabilir. Hedef davranış 2.1.5.5.te “İşimiz bittikten sonra parka gideceğiz.” Cümlesini duyduktan sonra elleriyle kaydırağı belirten bir işaret yapması veya pencereden parkı göstermesi gibi.

Bölüm 2.1. Söz Öncesi Dönem Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.1.6. Yönergeleri yeri- ne getirir. 2.1.6.1. Jestlerle birlikte verilen Hedef davranış 2.1.7.1.de yetişkinin giysisini dikkat çekme ama- tek eylem içeren yönergeleri yerine cıyla çekiştirir. 2.1.7. İletişim amaçlı getirir. Hedef davranış 2.1.7.2.de istediği oyuncağı elde etmek için oyun- jest kullanır. cağı işaret eder. 2.1.6.2. Tek eylem içeren yönerge- Hedef davranış 2.1.7.3.te birey, yetişkinin kitap okumasını istediği 2.1.8. Oyun oynar. leri yerine getirir. için yetişkinin elini kitabın üzerine koyar. Hedef davranış 2.1.7.4.te birey yetişkinle resimli kitap bakarken bir 2.1.6.3. İstendiğinde tanıdığı/bildiği nesneyi işaret eder ve yetişkinin nesnenin adını söylemesini bekle- bir nesneyi başka bir odadan getirir. diğini belli eder. Hedef davranış 22.1.7.5.te istemediği bir yiyecek teklif edildiğinde 2.1.7.1. Dikkat çekme amaçlı jest eli ile iter. kullanır. Hedef davranış 2.1.7.6.da birisi ile karşılaştığında “merhaba” anla- mında el sallar. 2.1.7.2. Nesne isteme amaçlı jest Hedef davranış 2.1.7.7.de kucağa alınmak istediğini belirtmek için kullanır. kollarını kaldırır. Hedef davranış 2.1.7.8.de ce-e oyunu oynar. 2.1.7.3. Eylem isteme amaçlı jest Hedef davranış 2.1.8.1.de nesneleri vurarak, ağzına götürerek, sal- kullanır. layarak ve atarak keşfedici oyunlar oynaması beklenir. Bu hedef davranış çalışılırken farklı doku ve türdeki materyallerden oluşan 2.1.7.4. Bilgi isteme amaçlı jest renkli ve ışıklı oyuncaklar; vurulduğunda veya sallandığında farklı kullanır. sesler çıkaran oyuncaklar tercih edilmelidir. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 2.1.7.5. Reddetme amaçlı jest kul- 31 lanır. 2.1.7.6. Selam verme amaçlı jest kullanır. 2.1.7.7. Sosyal düzenleme amaçlı jest kullanır. 2.1.7.8. Sosyal oyun amaçlı jest kullanır. 2.1.8.1. Keşfetme amaçlı oyun oy- nar. 2.1.8.2. İlişkisel oyun oynar. 2.1.8.3. İşlevsel oyun oynar.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 32 2.1.8.4. Bir nesneyi başka bir nesne imiş gibi kullanarak oyun Açıklamalar oynar (oto-sembolik oyun). 2.1.8.5. Tek aşamalı sembolik Hedef davranış 2.1.8.2.de yapboz yapma, kovaya kum doldurma, şe- oyun oynar. kil kutusuna şekilleri atma örnek olarak verilebilir. Bu aşamada şekil 2.1.8.6. Birleştirilmiş sembolik kutuları, çivi tahtası gibi oyuncaklardan yararlanılabilir. Önemli olan oyun oynar. bireyin nesneler arası ilişkilere uygun şekilde oynaması ve nesneler 2.1.8.7. Planlanmış sembolik üzerinde eylemler gerçekleştirmesidir. oyun oynar. Hedef davranış 2.1.8.3.te önemli olan bireyin nesne veya minyatür Bölüm 2.1. Söz Öncesi Dönem nesnelerle, nesnenin işlevine uygun bir şekilde oynamasıdır. Örneğin oyuncak bir arabayı sürerken “vınn” demesi, bardaktan içer gibi yap- ması. Bu hedef davranış çalışılırken gerçek nesne veya nesnelerin min- yatürü olan oyuncaklar kullanılabilir. Hedef davranış 2.1.8.4.te silindir kalem kutusunu bardak yerine ko- yarak içer gibi yapma örnek olarak verilebilir. Birey bu kalem kutusu ve bardağın farklı nesneler olduğunu ve işlevlerini bilmektedir, ancak bardak gibi silindir olan kalem kutusunu işlevi dışında kullanmaktadır. Hedef davranış2.1.8.5.te birey bu aşamada daha önceki aşamalarda kendi üzerinde gerçekleştirdiği davranışları kendi dışındaki kişi ve oyuncak bebek gibi nesnelerde gerçekleştirir. Örneğin bebeğinin saçını tarama gibi. Hedef davranış 2.1.8.6.da birey bu aşamada ardışık sembolik oyun davranışları gösterir. Aynı eylemi farklı özneler üzerinde ardışık olarak gerçekleştirebilir. Örneğin bir kaşıkla önce kendisi yer gibi yapar, son- ra bebeğine yedirir gibi yapar sonra yine kendisi yer gibi yapar. Veya aynı özne üzerinde ardışık sembolik oyun eylemleri gerçekleştirir. Ör- neğin bebeğinin saçını yıkar gibi yaptıktan sonra, tarakla tarar. Çalışırken en az üç aşamalı sembolik oyun oynaması yani üç şemayı birleştirmesi hedeflenmelidir. Hedef davranış 2.1.8.7.de birey bu aşamada önce oyununu zihninde planlar, sonrasında planı doğrultusunda niyetini kontrol eder. Araların- da benzerlik olmayan nesneleri birbiri yerine kullanır (Örneğin oyun sırasında ayakkabı kutusunu bebeğine yatak yapar) veya vücut bölüm- lerini olmayan bir nesnenin yerine kullanır (parmaklarını bükerek tarak yetine kullanıp saçını tarar).

Bölüm 2.1. Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.2.1. Sözcükleri farklı Bölüm 2.2. Söz Dönemi durumda/bağlamda 2.2.1.1. Söylenen aile üyesine (fo- *Oyun hedefi çalışılırken oyun hedef davranışlarının yanında ayırt eder. toğraf veya aile üyesinin kendisi) oyun oynama oranının (süresinin), oyun eylemlerinin çeşitliliğinin bakar/aile üyesini gösterir. (oyuncakla gerçekleştirilen eylem sayısının ve oynanan oyun sayı- 2.2.2. Sözcükler arası 2.2.1.2. “… (bireyin adı) nerede?” sının), oyun karmaşıklığının da (oyun eylemlerinin gelişim düzeyi ilişkileri temsil eden diye sorulduğunda kendini gösterir. ve oyunda kullanılan dizi sayısının) artırılması da hedeflenmelidir. nesneyi/resmi gösterir. 2.2.1.3. Günlük yaşantısında sık Hedef davranış 2.2.1.1.de aile üyelerinin olduğu fotoğraflara bakı- karşılaştığı sözcüklerin temsil ettiği lırken “Anne nerede?” diye sorulduğunda bireyin, annesini diğer nesneleri/resimleri gösterir. aile üyeleri arasından seçerek göstermesi beklenir. 2.2.1.4. Söylenen eylemi resim üze- Hedef davranış 2.2.1.2.de oyun sırasında “… nerede?” diye sorul- rinde gösterir. duğunda bireyin kendisini göstermesi beklenir. 2.2.1.5. Söylenen eylemin nasıl ya- Hedef davranış 2.2.1.3.te birey oyun sırasında, sebze şeklindeki pıldığını hareketleriyle gösterir. oyuncaklar içinden adı söyleneni verir. Kitap bakarken “Araba ne- rede?” diye sorulduğunda arabayı gösterir. 2.2.2.1. Zıt anlamlı sözcüklere uy- Hedef davranış 2.2.1.4.te resimli kart veya kitap bakarken söylenen gun olan nesneyi/resmi gösterir. eylemi temsil eden görseli diğerleri içinden ayırt ederek gösterir. 2.2.2.2. Zaman bildiren sözcüklere Hedef davranış 2.2.1.5.te “Ellerimizi nasıl yıkıyoruz?” diye sorul- uygun olan resmi gösterir. duğunda bireyin ellerini yıkar gibi yaparak eylemin nasıl yapıldığı- 2.2.2.3. Yer-yön-durum bildiren nı göstermesi beklenir. sözcüklere uygun olan resmi gös- terir. Hedef davranış 2.2.2.1.de büyük-küçük, genç-yaşlı, uzun-kısa gibi 2.2.2.4. Nesneleri/resimleri katego- anlam olarak birbirinin zıttı olan sözcükler gerçek nesne ve resim- rilerine göre gruplandırır. lerle çalışılır. Hedef davranış 2.2.2.2.de günün bölümleri (sabah, akşam, gece vb.) ve mevsim adları gibi zaman bildiren sözcükler resimli kartlar ve kitaplar üzerinde çalışılabilir. Hedef davranış 2.2.2.3.te nesnelerin birbirlerine göre yerlerini ve ko- numlarını (altında, üstünde, yanında, içinde vb.) ve durumlarını (ya- kınında, uzağında vb.) bildiren sözcükler gerçek nesnelerle çalışılır. Hedef davranış 2.2.2.4.te nesnelerin ait oldukları kategoriler resim- lerle, mümkünse üç boyutlu gerçek nesnelerle çalışılır. Öncelikle bireyin sınıflama yapması, sonrasında kategorinin adını söylemesi beklenir. Örneğin taşıt, giysi, meyve kartları kategorilerine göre uy- gun şekilde sınıflanır ve sonrasında “Bunların hepsine birden taşıt/ giysi/meyve diyoruz.” şeklinde adlandırılır. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 33

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 34 2.2.3. Sıralı yönergeleri 2.2.3.1. İki eylem içeren sıralı yö- yerine getirir. nergeleri yerine getirir. Açıklamalar 2.2.3.2. Üç eylem içeren sıralı yö- nergeleri yerine getirir. Hedef davranış 2.2.3.1. için “Kalem kutunu çıkar, boyaları içine koy!” Hedef davranış 2.2.3.2. için “Kalem kutunu çıkar, boyaları içine koy, masanı sil!” Bölüm 2.2. Söz Dönemi 2.2.4. Tek sözcüklü ifa- 2.2.4.1. Dikkat çekme amaçlı tek Hedef davranış 2.2.4.1.de birey kendi ilgilendiği etkinliği göster- delerle iletişim kurar. sözcük kullanır. mek için yetişkine etkinliği göstererek “bak” der. 2.2.5. İki sözcükten 2.2.4.2. Nesne talep etme amaçlı tek Hedef davranış 2.2.4.2.de birey bir nesneyi elde etmek için “ver” oluşan ifadelerle ileti- sözcük kullanır. der veya nesnenin adını söyler. şim kurar. 2.2.4.3. Eylem talep etme amaçlı Hedef davranış 2.2.4.3.te birey sevdiği bir eylemin gerçekleşmesi tek sözcük kullanır. için “yine, yap, daha” gibi tek sözcükler kullanır. 2.2.4.4. Nesneleri reddetme amaçlı Hedef davranış 2.2.4.4.te birey istemediği bir nesneyi (sevmediği tek sözcük kullanır. bir yemek, oyuncak vs.) reddetmek için “hayır, istemiyorum” gibi tek bir sözcük kullanır. 2.2.4.5. Eylemleri reddetme amaçlı tek sözcük kullanır. Hedef davranış 2.2.4.5.te birey istemediği bir eylemi reddetmek için “hayır, yapma, istemiyorum” gibi tek bir sözcük kullanır. 2.2.4.6. Selam verme amaçlı tek sözcük kullanır. Hedef davranış 2.2.4.6.da birey selam vermek için “merhaba” gibi tek bir sözcük kullanır. 2.2.5.1. Özne ve nesneden oluşan sözcük öbeklerini kullanır. Hedef davranış 2.2.5.1. için “Anne top”, “Dede araba”, “Baba be- bek” vb. 2.2.5.2. Özne ve eylemden oluşan sözcük öbeklerini kullanır. Hedef davranış 2.2.5.2. için “Baba gel!”, “Anne bak!”, “Dede ver!” vb. 2.2.5.3. Nesne ve eylemden oluşan sözcük öbeklerini kullanır. Hedef davranış 2.2.5.3. için “Mama al!”, “Su ver!”, “Top düştü.”, vb. 2.2.5.4. Sıfat içeren sözcük öbekle- rini kullanır. Hedef davranış 2.2.5.4. için “Cici köpek”, “Küçük kuş”, “Minik kedi” vb.

Bölüm 2.2. Söz Dönemi Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.2.6. Üç veya daha 2.2.5.5. Belirteç içeren sözcük öbekle- Hedef davranış 2.2.5.5. için “Baba dışarıda!”, “Hadi gidelim!”, fazla sözcükten oluşan ri kullanır. “Şimdi gel!” vb. ifadelerle iletişim 2.2.5.6. Adılları içeren sözcük öbekle- kurar. rini kullanır. Hedef davranış 2.2.5.6. için “Benim topum.”, “Kendim yap- 2.2.5.7. İlgeç içeren sözcük öbeklerini tım.”, “Kimse yok!” vb. 2.2.7. Yetişkin/akranı kullanır. ile sohbet eder. 2.2.5.8. Basit yapıda soru sorar. Hedef davranış 2.2.5.7. için “Soğuk değil.”, “Bu kadar.” vb. 2.2.6.1. Basit ifadeler kullanır. Hedef davranış 2.2.5.8. için “Bu ne?” “Kim geldi?” “Top nere- 2.2.6.2. Karmaşık ifadeler kullanır. de?” “Kaç şeker?” vb. 2.2.6.3. Soru sorar. *Bu amaçlarda yer alan yapıdaki cümlelerin zamanla uzunluk 2.2.7.1. Yetişkinin/akranının sohbet olarak artması beklendiği için sonraki amaçlarda aynı yapıdaki başlatma girişimine karşılık verir. cümleler tekrarlanmamıştır. 2.2.7.2. Yetişkin/akranı ile başlatılan sohbeti sürdürür. *Amaçlar söz dizimi olarak ele alınmıştır ancak iletişim niyet- 2.2.7.3. Yetişkin/akranı ile sohbet lerinin de gelişen cümle yapılarında ele alınması gerekmektedir. sırasında sıra alır. 2.2.7.4. Yetişkin/akranı ile sohbet Hedef davranış 2.2.6.1. için “Burada kuşlar var.”, “Bugün okula başlatır. gitmeyeceğim.”, “Yemeğimi okulda yiyorum.” vb. 2.2.7.5. Yetişkin/akranı ile sohbeti bitirir. Hedef davranış 2.2.6.2. için “Kar yağınca oynarız.”, “Yap da görelim!”, “Kuş, yavrularına yemek almaya gitmiş.”, “Bunu te- mizlemeni söylemiştim.”, “Bana ‘Sen oynama!’ dedi.” Hedef davranış 2.2.6.3. için “Köpekler nasıl yüzer?”, “Babam ne zaman geldi?”, “Balıklar uyur mu?”, “Biz neden eve gittik?”, “Hangisi babanın arabası?” Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 35

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 2.2.8. Sohbet sırasında 36 sorulan soruları 2.2.8.1. Cevabı Evet/Hayır olan Bölüm 2.2. Söz Dönemi yanıtlar. sorulara yanıt verir. Açıklamalar 2.2.9. Sohbet sırasında 2.2.8.2. 5N1K sorularına yanıt verir. Hedef davranış 2.2.10.1. için “Dünden kalan resmini boya, kitabın- soru sorar. dan bir etkinlik seç ve etkinliği arkadaşınla tamamla!” 2.2.8.3. Mantık yürütme sorularına Hedef davranış 2.2.10.2. için “Eşyalarını toplamadan önce çalışma- 2.2.10. Karmaşık yö- yanıt verir. nı bitir ve dosyana koy!” nergeleri yerine getirir. 2.2.8.4. Tahmin etme sorularına yanıt verir. 2.2.8.5. Yansıtma sorularına yanıt verir. 2.2.9.1. Yanıtı evet/hayır olan soru- lar sorar. 2.2.9.2. 5N1K soruları sorar. 2.2.9.3. Mantık yürütme soruları sorar. 2.2.9.4. Tahmin etme soruları sorar. 2.2.9.5. Yansıtma soruları sorar. 2.2.10.1. 2-3 eylem içeren karmaşık yönergeleri takip eder. 2.2.10.2. Sıralı olmayan yönergeleri takip eder.

Bölüm 2.2. Söz Dönemi Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.2.11. İfadelerinde 2.2.11.1. Durum eklerini kullanır. isimlere gelen çekim 2.2.11.2. Sahiplik eklerini kullanır. Hedef davranış 2.2.11.1. için yönelme: Okul-a, kalma: okul-da, be- eklerini doğru yer ve 2.2.11.3. İlgi zamiri ekini kullanır. lirtme: okul-u, ayrılma: okul-dan sırada kullanır. 2.2.11.4. Soru ekini kullanır. 2.2.11.5. Ekfiil eklerini kullanır. Hedef davranış 2.2.11.2. için birinci tekil (baba-m), üçüncü tekil 2.2.12. İfadelerinde 2.2.11.6. Tamlayan ekini kullanır. (kalem-i), ikinci tekil (araba-n). eylemlere gelen çekim 2.2.11.7. Çoğul eklerini kullanır. eklerini doğru yer ve 2.2.11.8. Eşitlik ekini kullanır. Hedef davranış 2.2.11.3. için “-ki” eki sırada kullanır. 2.2.11.9. Vasıta ekini kullanır. Hedef davranış 2.2.11.4. için “Mi, mı, mu, mü” 2.2.12.1. Haber kip eklerini kulla- nır. Hedef davranış 2.2.11.5. için “güzeldir.” 2.2.12.2. Dilek kip eklerini kulla- nır. Hedef davranış 2.2.11.6. için “-ın, -in” eki 2.2.12.3. Olumsuzluk eklerini kul- lanır. Hedef davranış 2.2.11.7. için “-ler, -lar” 2.2.12.4. Soru eklerini kullanır. Hedef davranış 2.2.11.8. için “-ca,-ce” “Çocukça, bence, saatlerce, sınıfça, sessizce” Hedef davranış 2.2.11.9. için “-le,-la” eki. “Kalemle, kolaylıkla” * Bu hedefte hedef davranışlar eş zamanlı olarak gelişmektedir. Bu nedenle hedef davranışların sıralanmasında bir hiyerarşi bulunma- maktadır. *Eklerin çalışılma sırası bireyin hazır bulunuşluğuna göre belirlen- melidir. * Hedef davranışta yer alan “sıra” ifadesi sözcüğe gelen eklerin eklenme sırasını ifade etmektedir. Ör. elma-lar-ım/elma-ım-lar, bi- zim-ki-ler/bizim-ler-ki Hedef davranış 2.2.12.1. için -di’li geçmiş (yap-tım), şimdiki (gel-iyor), gelecek (al-acak), -miş’li geçmiş (gel-miş), geniş zaman (yap-ar) ekleri. Hedef davranış 2.2.12.2. için “Yap-malı-sın, oku-r-sa-n, yap-a-yım, yap-sın.” Hedef davranış 2.2.12.3. için “Gel-me, oku-ma.” Hedef davranış 2.2.12.4. için “Gel-ir mi?”, “Alabilir miyim?” Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 37

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 38 2.2.12.5. Birleşik zaman eklerini kullanır. Açıklamalar Bölüm 2.2. Söz Dönemi 2.2.13. İfadelerinde ya- 2.2.13.1. İsimden isim yapan ekleri Hedef davranış 2.2.12.5. için “Yarış-mış-tı, yi-yor-muş, oku-yor- pım eklerini kullanır. kullanır. du.” * Bu hedef davranışta alt hedefler eş zamanlı olarak gelişmektedir. 2.2.14. Sözcükler ara- 2.2.13.2. İsimden fiil yapan ekleri Bu amaçlar hiyerarşik değildir. sındaki anlam ilişkileri- kullanır. * “sıra” ifadesi sözcüğe gelen eklerin eklenme sırasını (morfosen- ni söyler. taks) ifade etmektedir. Örneğin “Elma-lar-ım/elma-ım-lar, bizim- 2.2.13.3. Fiilden isim yapan ekleri ki-ler/bizim-ler-ki” 2.2.15. Sözcük dağarcı- kullanır. Hedef davranış 2.2.13.1. için “-lik, -ce, -ci, -siz, -ki, -daş.” ğını geliştirir. Hedef davranış 2.2.13.2. için “-le, -al, -da, -kır, -at.” 2.2.13.4. Fiilden fiil yapan ekleri Hedef davranış 2.2.13.3. için “-im, -gi, -gın, -ıcı, -ca.” kullanır. Hedef davranış 2.2.13.4. için “-tı, -r, -dır, -l, -n, -ş.” 2.2.14.1. İki sözcük arasındaki an- Hedef davranış 2.2.14.1. için “Kar ve buz ikisi de sudan oluşur, lam ilişkisini söyler. ikisi de soğuktur.” Hedef davranış 2.2.14.2. için “Kırmızı da al da aynı renktir.” 2.2.14.2. Eş anlamlı sözcükler ara- Hedef davranış 2.2.14.3. için “Yaz sözcüğünün iki anlamı vardır sındaki anlam ilişkisini söyler. birisi kalem ile yazmak birisi de mevsim olan yazdır.” Hedef davranış 2.2.14.4. için “Uzun-kısa, soğuk-sıcak zıt anlamlı 2.2.14.3. Eş sesli sözcükler arasın- sözcüklerdir.” daki anlam ilişkisini söyler. Hedef davranış 2.2.15.1.de anlamı her zaman doğru olmasa da yeni 2.2.14.4. Zıt anlamlı sözcükler ara- öğrendiği sözcükleri konuşmalarında kullanır. Ör. “titiz” sözcüğü- sındaki anlam ilişkisini söyler. nü yeni öğrenen birey “Odam her zaman çok titizdir.” gibi bir cüm- le kurabilir. Böyle durumlarda sözcüğün uygun kullanımına model 2.2.15.1. Yeni öğrendiği sözcükleri olunmalıdır. konuşmasında kullanır. 2.2.15.2. Zaman ve ölçme ile ilgili sözcükleri konuşmalarında kullanır.

Bölüm 2.2. Söz Dönemi Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.2.16. Dinlediği/oku- 2.2.15.3. Bağlam ipuçlarından ya- Hedef davranış 2.2.15.2. için “Yüzyıl, bu ay, yarım, litre” vb. duğu kısa bir öykü ile rarlanarak anlamını bilmediği söz- ilgili soruları yanıtlar. cüklerin anlamlarını tahmin eder. Hedef davranış 2.2.15.3.te “çiftlik” hakkında konuşurken saman 2.2.15.4. Konuşmalarında nadir sözcüğünün anlamını bilmese de konuşulanlardan yola çıkarak söz- kullanılan bağlaçları kullanır. cüğün anlamını tahmin eder. 2.2.15.5. Konuşmalarında duygu ve düşünceleri ifade eden sözcükleri Hedef davranış 2.2.15.4. için “Meğer, üstelik, hiç olmazsa” vb. kullanır. 2.2.15.6. Nesne isimlerine karşılık Hedef davranış 2.2.15.5. için “Arkadaşının mutlu olduğunu düşün- gelen sözcükleri çeşitli özelliklerine düğü için sevindi.” Bu hedef davranış çalışılırken belli durumları/ göre tanımlar. olayları ve bu durumlara/olaylara kişilerin verdikleri tepkileri be- timleyen resimli kartlar kullanılabilir. 2.2.16.1. Dinlediği/okuduğu öykü ile ilgili 5N1K sorularını görseller- Hedef davranış 2.2.15.6.da sözcüklerin boyut, şekil, renk ve işlev den destek alarak yanıtlar. gibi özelliklerini betimleyerek sözcükleri tanımlar. Örneğin tek bir 2.2.16.2. Dinlediği/okuduğu öykü nesnenin olduğu resimli kartlardan bir tanesi seçilir, resimdeki nes- ile ilgili 5N1K sorularını görsel nenin özellikleri betimlenir ve bireyden nesneyi tahmin etmesi is- ipucu olmadan yanıtlar. tenir. Bu şekilde model olunduktan sonra birey sıra alarak bir tane 2.2.16.3. Dinlediği/okuduğu öykü kart seçer ve özelliklerini betimleyerek karşıdakinin tahmin etmesi ile ilgili çıkarım yapma sorularını için nesneyi tanımlar. yanıtlar. Hedef davranış 2.2.16.1.de öykünün geçtiği yer ve zamana, öyküde bulunan karakterlere ve öyküde açık bir şekilde ifade edilen olay, durum ve bilgilere yönelik soruları sıralı kartlara/resimli öykü kita- bına bakarak yanıtlaması beklenir. Hedef davranış 2.2.16.2.de öykünün geçtiği yer ve zamana, öyküde bulunan karakterlere ve öyküde açık bir şekilde ifade edilen olay, durum ve bilgilere yönelik soruları sıralı kartlara/resimli öykü kita- bına bakmaksızın yanıtlaması beklenir. Hedef davranış 2.2.16.3.te öyküde yanıtı açıkça bulunmayan, bire- yin kendi yaşamındaki bilgi ve deneyimleri ile öyküde anlatılanlar arasında ilişki kurarak yanıtlaması gereken sorulardır. Mantık yü- rütme, yansıtma yapma, tahmin etme ve ana düşünce soruları gibi. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 39

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedefler 2.2.17. Öykü anlatır. 40 Bölüm 2.2. Söz Dönemi 2.2.18. Uzun ve karma- Hedef Davranışlar Açıklamalar şık cümleler kullanır. Hedef davranış 2.2.17.1. çalışılırken öykü haritası/şeması 2.2.17.1. Başından geçen bir olayı kullanılması önerilmektedir. anlatır. Hedef davranış 2.2.17.2.de öykü ögelerini içeren ana öyküye ek olarak ek konular, olaylar ve ayrıntılı betimlemeler içeren öyküler 2.2.17.2. Sıralı kartlara bakarak anlatması beklenir. resimlerle ilgili öykü anlatır. Hedef davranış 2.2.18.1. birleşik, girişik birleşik, iç içe birleşik, ilgi 2.2.17.3. Kendisine anlatılan bir cümlesi, şartlı birleşik cümleleri ifade etmektedir. öyküyü tekrar anlatır. * Bu hedefler çalışılırken giderek artan uzunluktaki ve karmaşıklık- taki cümleleri tekrar etme, karışık sırada verilen sözcükleri uygun 2.2.17.4. Basit bir konuyla ilgili şekilde sıralayarak anlamlı cümleler oluşturma gibi etkinliklerden zaman, mekân, kişi bilgisi ve olay de yararlanılabilir. sıralamasını içeren bir öykü anlatır. Hedef davranış 2.2.19.1.de belirtilmek istenen bireyin cümle için- deki sözcük sayısını sözcük sayısı kadar alkış yaparak, masaya vu- 2.2.17.5. Mekân, zaman, kişi bilgi- rarak, ayağını vurarak vb. ritim ile göstermesi/bireyin cümledeki sini, başlatıcı olay, çözüm ve sonuç sözcük sayısını söylemesidir. bölümlerini içeren öyküler anlatır. 2.2.17.6. Birden fazla konudan oluşan öyküler anlatır. 2.2.17.7. Öykü anlatırken öyküyü ilgi çekici ve heyecanlı hâle getir- mek için ses tonunda değişiklikler yapar. 2.2.18.1. Doğal konuşmasında uzun cümleler kullanır. 2.2.18.2. Doğal konuşmasında kar- maşık cümleler kullanır. 2.2.19. Ses bilgisel (fo- 2.2.19.1. Cümle içinde kaç sözcük nolojik) farkındalık ge- olduğunu gösterir/söyler. rektiren görevleri doğru olarak yerine getirir.

Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 2.2.19.2. Sözcük içinde kaç hece Hedef davranış 2.2.19.2.de belirtilmek istenen bireyin sözcük için- olduğunu gösterir/söyler. deki hece sayısını hece sayısı kadar alkış yaparak, masaya vurarak, ayağını vurarak vb. ritim ile göstermesi/bireyin sözcükteki hece sa- 2.2.19.3. Verilen heceleri birleştire- yısını söylemesidir. rek sözcük oluşturur. Hedef davranış 2.2.19.6.da bireyin söylediği sözcük, verilen söz- 2.2.19.4. Verilen sözcüğü heceleri- cükle kafiyeli olan anlamsız bir sözcük de olabilir. ne ayırır. Bölüm 2.2. Söz Dönemi Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 2.2.19.5. Söylenen sözcüklerin ka- 41 fiyeli olup olmadığını söyler. 2.2.19.6. Verilen sözcükle kafiyeli olan bir sözcük söyler. 2.2.19.7. Verilen sözcüğün ilk sesi- ni söyler. 2.2.19.8. Verilen sesle başlayan bir sözcük söyler. 2.2.19.9. Verilen sözcüğün son se- sini söyler. 2.2.19.10. Verilen sesleri birleştire- rek sözcük oluşturur. 2.2.19.11. Verilen sözcüğü sesleri- ne ayırır. 2.2.19.12. Verilen sözcüğün ba- şındaki veya sonundaki sesi atarak oluşan yeni sözcüğü söyler. 2.2.19.13. Verilen sesle biten bir sözcük söyler. 2.2.19.14. Sözcükteki bir sesi değiştirerek yeni oluşan sözcüğü söyler.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 42 Bölüm 2.2. Söz Dönemi 2.2.20. Sohbeti genişle- 2.2.20.1. Grupla sohbette söz alır. Açıklamalar tir. * Küçük grup etkinliği sırasında çalışılması önerilmektedir. Birey- 2.2.20.2. Sohbet sırasında anlatı- den sevdiği bir kahraman, izlediği bir film, ilgi duyduğu bir konu 2.2.21. Biçim birim lanları anlamadığında daha fazla hakkında grup içinde konuşması istenir. Grup sohbeti sırasında farkındalığı edinir/ge- açıklama ister. yönlendirme ve ipuçları ile bireyin kurallara uyarken hedef davra- liştirir. nışları kazanması sağlanır. 2.2.20.3. Sohbet sırasında açıklama ve gerekçelendirme yaparak kendi Hedef davranış 2.2.21.1. için “Ablam marketten 20 tane yumurta fikrini savunur. aldı, eve gelirken ayağı takılıp düştü ve …. hepsi kırıldı.” Cümlede- ki boşluğun “yumurta” sözcüğüne uygun ekler getirilerek tamam- 2.2.20.4. Dinleyicinin anlama du- lanması istenir. “Ayşe her sabah kahvaltıda zeytin yer. Dün sabah rumuna göre anlattıklarında uyarla- da Ayşe kahvaltıda beş tane zeytin ….” cümlesinin “ye” sözcüğüne malar yapar. uygun ek getirilerek tamamlanması istenir. 2.2.20.5. Sohbet ettiği kişiye uygun bir dil kullanır. 2.2.20.6. Sohbet sırasında açıkça söylenmeyenlere bağlam ipuçların- dan yararlanarak ulaşır. 2.2.20.7. Sohbet sırasında ses to- nunu, vurgulamaları ve jestlerini uygun şekilde kullanır. 2.2.21.1. Cümlede eksik bırakılan sözcüğü, uygun sözcüğe uygun eki ekleyerek tamamlar.

3. Modülün Adı EDİNİLMİŞ DİL 3. Modülün Amacı 3. Modüldeki Bölümler Dil ve konuşma bozukluğu olan bireylerin dili anlama ve ifade etmeye yönelik iletişim becerilerini kullanarak günlük yaşamında etkili iletişim kurabilmeleri amaçlanmaktadır. Afazi, Bilişsel-İletişimsel Bozukluk Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 3.1.1. İşitsel anlama gerektiren görevleri 3.1.1.1. Söylenen komutları yerine Sözcük öbeği, anlatımı için birden çok sözcüğe gereksinim duyulan yerine getirir. getirir. nesne ve kavramlara karşılık gelen ifadelerdir. Örneğin “Kırmızı büyük araba”, “Kapının kolu” vb. 3.1.2. Söylenen ifadele- 3.1.1.2. İşlevi söylenen nesnenin Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıBölüm 3.1. Afaziri tekrar eder.resmini gösterir. 43 3.1.1.3. Söylenen bir kategoriye ait resmi gösterir. 3.1.1.4. Söylenen sözcüklere ait resimleri gösterir. 3.1.1.5. Söylenen sözcük öbeklerine ait resimleri gösterir. 3.1.1.6. Söylenen basit cümleleri resimleriyle eşler. 3.1.1.7. Söylenen karmaşık cümle- leri resimleriyle eşler. 3.1.1.8. Basit evet-hayır sorularına doğru yanıt verir. 3.1.2.1. Söylenen sözcükleri tekrarlar. 3.1.2.2. Söylenen sözcük öbeklerini tekrarlar. 3.1.2.3. Söylenen cümleleri tekrarlar.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedeflerHedef Davranışlar 44 3.1.3. Kendisine yö- 3.1.3.1. Kendisine yönelik bilgi neltilen sorulara uygun içeren sorulara uygun konuşma Açıklamalar konuşma uzunluğuyla uzunluğuyla yanıt verir. yanıt verir. Bireyin yöneltilen sorulara, duruma ve bağlama uygun konuşma 3.1.3.2. Çevresine yönelik bilgi içe- uzunluğuyla cevap vermesi beklenmektedir. Kullanılan sözcük sa- ren sorulara uygun konuşma uzun- yısı ve dil bilgisel yapı çeşitliliğinin soruya uygun değişiklik gös- luğuyla yanıt verir. termesi beklenmektedir (Örneğin kapalı uçlu sorular, seçenekli so- rular ya da açık uçlu sorulara uygun uzunlukta yanıt verebilme). Bölüm 3.1. Afazi 3.1.4. Otomatik konuş- 3.1.4.1. İstenilen sayıya kadar rit- ma ile ilgili görevleri mik sayar. yerine getirir. 3.1.4.2. Haftanın günlerini doğru 3.1.5. Adlandırma ge- sırayla sayar. rektiren görevleri yeri- ne getirir. 3.1.4.3. Yılın aylarını doğru sırayla sayar. 3.1.6. Okuduğunu anla- ma gerektiren görevleri 3.1.4.4. Alfabenin harflerini doğru yerine getirir. sırayla sayar. 3.1.5.1. Verilen bir kategoriye ait sözcükleri sıralar. 3.1.5.2. Gösterilen nesne/nesne res- mini adlandırır. 3.1.5.3. Sorulan sorulara isim/eylem kullanarak yanıt verir. 3.1.6.1. Yazılı olarak verilen komut- ları yerine getirir. 3.1.6.2. Yazılı olarak verilen söz- cükleri resimleri ile eşler. 3.1.6.3. Yazılı olarak verilen sözcük öbeklerini resimleri ile eşler.

Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar Bölüm 3.1. Afazi 3.1.7. Sesli okuma ge- 3.1.6.4. Yazılı olarak verilen cümle- rektiren görevleri yeri- leri resimleri ile eşler. ne getirir. 3.1.6.5. Okuduğu metinle ilgili so- 3.1.8. Yazma gerektiren rulan soruları yanıtlar. görevleri yerine getirir. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı3.1.7.1. Yazılı olarak verilen sayıları okur. 45 3.1.7.2. Yazılı olarak verilen harfleri okur. 3.1.7.3. Yazılı olarak verilen söz- cükleri okur. 3.1.7.4. Yazılı olarak verilen sözcük öbeklerini okur. 3.1.7.5. Yazılı olarak verilen cümle- leri okur. 3.1.7.6. Yazılı olarak verilen metni okur. 3.1.8.1. Sorulan soruların yanıtlarını yazar. 3.1.8.2. Söylenen sayıları (rakamla) yazar. 3.1.8.3. Söylenen harfleri yazar. 3.1.8.4. Söylenen sözcükleri doğru olarak yazar. 3.1.8.5. Söylenen cümleleri doğru olarak yazar. 3.1.8.6. Yazılı olarak verilen söz- cükleri bakarak yazar.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programı 46 Bölüm 3.1. Afazi Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar Bölüm 3.2. Bilişsel-İletişimsel Bozukluk 3.1.9. Dil bilgisel yapı- 3.1.8.7. Yazılı olarak verilen sözcük Hedef davranış 3.2.1.1. bireyin yer, zaman, durum ve kişilere or- ları kullanır. öbeklerini bakarak yazar. yantasyonuna yöneliktir. Hedef davranış 3.2.1.3. için yaşadığı sağlık sorunun, yaşadığı ile- 3.2.1. İçinde bulunduğu 3.1.8.8. Yazılı olarak verilen cümle- tişimsel/fiziksel sorunların ne olduğuna yönelik sorular sorulabilir. yer, zaman, durum ve leri bakarak yazar. Örneğin “Kolunda felç var mı?” kişilere ilişkin soruları yanıtlar. 3.1.9.1. İsimlere gelen ekleri üretir. Hedef 3.2.2. bireyin anlık belleğine yöneliktir. 3.2.2. Artan uzunlukta- 3.1.9.2. Eylemlere gelen ekleri üre- ki rakam, sözcük, cüm- tir. le ve kısa öyküyü tekrar eder. 3.1.9.3. Cümle ögelerini dil bilgisel olarak doğru sıralamayla üretir. 3.2.1.1. Bulunduğu yeri söyler. 3.2.1.2. İçinde bulunduğu zamana ilişkin soruları doğru yanıtlar. 3.2.1.3. Kendi durumuna ilişkin soruları doğru yanıtlar. 3.2.1.4. Çevresindeki kişilerin kim olduğuna ilişkin soruları doğru ya- nıtlar. 3.2.2.1. Giderek artan uzunluktaki sayı dizilerini tekrarlar. 3.2.2.2. Giderek artan uzunluktaki sözcük dizilerini tekrarlar. 3.2.2.3. Farklı uzunluktaki cümlele- ri tekrarlar. 3.2.2.4. Dinlediği bir kısa öyküyü tekrar anlatır.

Bölüm 3.2. Bilişsel-İletişimsel Bozukluk Hedefler Hedef Davranışlar Açıklamalar 3.2.3. Geçmişine ilişkin 3.2.3.1. Yakın geçmişine ilişkin Hedef 3.2.5. için “Anahtarınızı evde unuttunuz, ne yaparsınız?”, sorulara doğru yanıt sorulara yanıt verir. “Eğitim hayatınızı anlatır mısınız?”, “Buz neden erir?” verir. 3.2.3.2. Uzak geçmişine ilişkin so- Hedef 3.2.7. kapsamında matematik öğretimi yapılması amaçlan- 3.2.4. Cevabı evet-ha- rulara yanıt verir. mamaktadır. Sayısal işlemleri hesaplama, genel bilişsel iletişim yır olan sorulara doğru müdahalesi içinde bütüncül becerinin bir parçası olarak yer almak- yanıt verir. 3.2.4.1. Basit evet-hayır sorularını tadır. Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim Programıyanıtlar. 3.2.5. Problem çöz- 47 meye yönelik verilen 3.2.4.2. Karmaşık evet-hayır soru- durumlara uygun yanıt larını yanıtlar. verir. 3.2.5.1. Günlük yaşamda sık karşı- 3.2.6. Verilen durum- laşılan problemlere uygun çözümle- larla ilgili düşüncelerini ri söyler. uygun biçimde organize ederek ifade eder. 3.2.5.2. Günlük yaşamda nadiren karşılaşılan problemlere uygun çö- 3.2.7. Verilen sayısal zümleri söyler. problemleri/işlemleri hesaplama yaparak 3.2.6.1. Zamansal sıra izleyen olay- çözer. lara ilişkin düşüncelerini ifade eder. 3.2.8. Okuma gerekti- 3.2.6.2. Neden sonuç ilişkisi içeren ren görevleri yapar. olay/durumlara ilişkin düşüncelerini ifade eder. 3.2.7.1. Verilen basit sayısal işlem- leri hesaplama yaparak çözer. 3.2.7.2. Verilen karmaşık sayısal işlemleri hesaplama yaparak çözer. 3.2.8.1. Yazılı olarak verilen komut- ları yerine getirir. 3.2.8.2. Yazılı olarak verilen sayıla- rı sesli okur.

Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Bireyler İçin Destek Eğitim ProgramıHedefler 48 3.2.9. Görsel işlemleme Bölüm 3.2. Bilişsel-İletişimsel Bozukluk gerektiren görevleri Hedef Davranışlar Açıklamalar yapar. 3.2.8.3. Yazılı olarak verilen harfleri sesli Hedef 3.2.9.da bireyin okuma yazma bilmesi durumunda de- okur. ğerlendirilmeli ve çalışılmalıdır. 3.2.8.4. Yazılı olarak verilen sözcükleri Hedef davranış 3.2.9.4.te harf, rakam ve şekillerin birbirleri- sesli okur. nin sağında, yanında, altında, arkasında vb. gibi konumunu 3.2.8.5. Yazılı olarak verilen sözcük öbek- belirtir. lerini sesli okur. 3.2.8.6. Yazılı olarak verilen cümleleri sesli okur. 3.2.8.7. Yazılı olarak verilen metni sesli okur. 3.2.8.8. Okuduğu metinle ilgili sorulan soruları yanıtlar. 3.2.8.9. Yazılı olarak verilen sözcükleri resimleri ile eşler. 3.2.8.10. Yazılı olarak verilen sözcük öbeklerini resimleri ile eşler. 3.2.8.11. Yazılı olarak verilen cümleleri resimleri ile eşler. 3.2.9.1. Harf, rakam ve şekiller arasından benzer/ farklı olanları ayırt eder. 3.2.9.2. Verilen karışık örüntü içerisinden istenilen harf, rakam ve şekilleri bulur. 3.2.9.3. Görsel olarak verilen örüntüye göre harf, rakam ve şekilleri sıralar. 3.2.9.4. Görsel olarak verilen harf, rakam ve şekillerin birbirlerine göre veya bir düzlemdeki konumunu belirtir.