इयत्ता चौथी परिसर अभ्यास भाग २ (शिवछत्रपती)

{edam¶-A’$ObImZ ^oQ> A\$ObImZmer PQ>mnQ> : _hmamO dma Ho$bm, nU {edam`m§Zr nQ²>Q>çmÀ`m EH$mgmdY hmoD$Z nwT>o Pmbo. ImZmZo {edam`m§Zm KmdmV Ë`mbm R>ma Ho$bo. hr IUmIUr EoHy$ZAmqbJZ {Xbo. {YßnmS> ImZmnwT>o {edam` R>|JUo ~S>m gæ`X em{_`mÝ`mV Kwgbm. Vmo {edam`m§dahmoVo. {edam`m§Mo _ñVH$ ImZmÀ`m N>mVrda dma H$aUma, EdT>çmV {OdmOr _hmbm YmdyZAmbo. Ë`mgaer ImZmZo {edam`m§Zm R>ma Ambm. ~S>m gæ`XMm dma Amnë`m A§JmdaH$aÊ`mgmR>r Ë`m§Mr _mZ Amnë`m S>mì`m ~JboV KoD$Z {OdmOr _hmbmZo EH$m KmdmV Ë`mgXm~br Am{U Xwgè`m hmVmZo {edam`m§À`m Hw$erV OmJÀ`m OmJr R>ma Ho$bo. \"hmoVm {Odm åhUyZH$Q>çmarMm dma Ho$bm. {edam`m§À`m A§Jmdarb dmMbm {edm', Aer åhUM nwT>o ê$T> Pmbr. ¶mA§JaIm Q>a©H$Z \$mQ>bm. A§Ja»`mImbr {MbIV doir Pmboë¶m g§Kfm©V g§^mOr H$mdOrZo ‘moR>mAgë`m_wio {edam` ~Mmdbo. Ë`m§Zr ImZmMm namH«$‘ Ho$bm.S>md AmoiIbm. AË`§V MnimB©Zo Ë`m§ZrImZmÀ`m nmoQ>mda dmKZIm§Mm _mam Ho$bm. S>mì`m A\$ObImZmÀ`m \$m¡OoMr XmUmXmU:hmVmÀ`m AñVZrV bndbobm {~Mdm COì`m {dO`r {edam` JS>mda Jobo. Bemè`mMr Vmo\$hmVmZo H$mTy>Z Ë`m§Zr Vmo IgH$Z ImZmÀ`m nmoQ>mV Pmbr. {edam`m§Mo g¡Ý` Bemè`mMr dmQ>MIwngbm. ImZmMr AmVS>r ~mhoa nS>br. ImZ ~KV hmoVo. Vmo\$ hmoVmM PmS>rV bnyZ am{hboboH$mogibm. EdT>çmV Ë`mMm dH$sb H¥$îUmOr {edam`m§Mo g¡Ý` ImZmÀ`m \$m¡Ooda VwQy>Z^mñH$a nwT>o Ambm. Ë`mZo {edam`m§da VbdmarMm nS>bo. ImZmÀ`m \$m¡Om ~ogmdY hmoË`m. Ë`m§Zm nim`bmhr dmQ> gmnS>oZm. _amR>çm§Zr OmoamMm 35

nmR>bmJ Ho$bm Am{U ImZmÀ`m \$m¡OoMm Ywìdm {dOmnyaMm gdmªV ~bmT>ç gaXma {edam`m§ZrCS>dbm. A\$ObImZmMm _wbJm \$mObImZ hm§ hm§ åhUVm Ywirg {_idbm. {edam`m§Mo ZmdH$gm~gm {ZgQ>bm d {dOmnyabm nmohmoMbm. gJirH$S>o Xw_Xw_bo. Ë`m§À`m namH«$_mMo nmodmS>oË`mZo gm§{JVbobr ~mV_r EoHy$Z {dOmnwamV ghçmÐrÀ`m H$S>oH$nmarVyZ Kw_y bmJbo.hmhmH$ma CS>mbm.ñdmÜ`m`1. {Xboë`m Ajam§dê$Z `mo½` eãX V`ma H$am. (Am) A\$ObImZmÀ`m ^oQ>rbm OmVmZm {edam` (A) Vm J à S> n .................... Amnë`m gaXmam§Zm H$m` åhUmbo ? (Am) d am ` {e .................... 4. H$maUo {bhm. (B) Im A O Z b \$ .................... (A) {edam` àVmnJS>mda Jobo, hr ~mV_r ImZmbm H$iVmM Vmo {MS>bm.2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. (A) A\$ObImZmZo H$moUVm {dS>m CMbbm ? (Am) {dOmnwamV hmhmH$ma CS>mbm. (Am) ào_inUmMo gm|J KoD$Z A\$ObImZmZo CnH«$_ {edam`m§Zm H$moUVm {Zamon nmR>dbm ? B{VhmgmÀ`m g§X^m©V åhUtMo g§H$bZ H$am.3. XmoZ-VrZ dmŠ`m§V CËVao {bhm. CXm., \"hmoVm {Odm åhUyZ dmMbm {edm'. (A) {edam`m§Zr A\$ObImZmer `wŠVrZoM gm_Zm XoÊ`mMo H$m R>adbo ? 36

10. eWuZo qIS> bT>dbr nÝhmim qOH$bm Am{U Am{Xbemhm `moObr. Ë`m§Zr XmoZ nmb»`m gÁO Ho$ë`m.{MS>bm : A\$ObImZmÀ`m dYm_wio {dOmnwamV EH$sVyZ {edam` AdKS dmQ>oZo ~mhoa OmUmahmhmH$ma CS>mbm. Ë`mÀ`m _mJmo_mJ {edam`m§Zr Am{U XwgarVyZ {edam`m§Mo gm|J KoVbobr ì`ŠVr{dOmnyaH$am§À`m Vmã`mVrb nÝhmiJS> qOH$bm. amOqXS>r XadmOmVyZ ~mhoa nS>Uma. Xwgar nmbIrË`m_wio Am{Xbemhm ^`§H$a {MS>bm. Ë`mbm eÌy g¡Ý`mbm ghO {XgUma Agë`mZo Vr nH$S>brAÝZnmUr JmoS> bmJoZm. {edam`m§Mm Zme OmUma Am{U {edmOramOmM nH$S>ë`mMo g_OyZH$aÊ`mgmR>r Ë`mZo {gX²Xr Om¡ha `m gaXmambm eÌy Oëbmof H$aUma, EdT>çmV {edam` AdKS>nmR>dbo. \$ma _moR>r \$m¡O KoD$Z {gX²Xr Om¡ha dmQ>oZo {ZgQy>Z OmUma, Aer Vr `moOZm hmoVr;{ZKmbm. \$mObImZhr ~mnmÀ`m dYmMm gyS> nU {edam`m§Mo gm|J H$moU KoUma ? Ago gm|JKoÊ`mgmR>r Ë`mÀ`m~amo~a {ZKmbm. ¿`m`Mo åhUOo _aUmbm gm_moao Om`Mo; nU EH$ ~hmXya VéU V`ma Pmbm. Vmo {Xgm`bm nÝhmiJS>Mm doT>m : {gX²>Xr Om¡ha eya {edam`m§gmaImM hmoVm Am{U Ë`mMo ZmdhrnU H«y$a hmoVm. Ë`mMr {eñV H$S>H$ hmoVr. Ë`mZo {edmOrM hmoVo. {edam`m§À`m godoVrb Ho$e^yfmnÝhmiJS>mbm Mm¡\o$a doT>m KmVbm. {edam`m§Zm H$aUmam Vmo godH$ hmoVm. Vmo _moR>m YmS>gr Am{UJS>mV H$m|S>bo. nmdgmiçmMo {Xdg Odi MVwa hmoVm.Ambo hmoVo. nmdgmim gwê$ Pmbm, H$s {gX²XrOm¡ha doT>m CR>drb Ago {edam`m§Zm dmQ>bo, R>aë`mà_mUo gm|J KoVboë`m {edmOrMrnU nmD$g gwê$ hmoVmM Ë`mZo doT>m A{YH$M nmbIr amOqXS>rÀ`m ~mhoa nS>br. amÌrMr doiH$S>H$ Ho$bm. JS>mdaMr {eXmoar g§nV Ambr. hmoVr. Ymo Ymo nmD$g nS>V hmoVm, Varhr eÌyMoAmVm H$m` H$amdo ? eŠVrMo H$m_ Zmhr, Voìhm H$mhr g¡{ZH$ nhmam XoV hmoVo. Ë`m§Zr hr nmbIr`wŠVrZo gwQ>H$m H$ê$Z KoÊ`mMo {edam`m§Zr R>adbo. nH$S>br. {edmOramOmM nH$S>bm! Ago g_OyZ\"bdH$aM {H$ëbm Vw_À`m ñdmYrZ H$aVmo,'Agm Ë`m§Zr Vr nmbIr {gX²>Xr Om¡haÀ`m N>mdUrV{Zamon Ë`m§Zr {gX²Xrbm nmR>dbm. Vmo Iye Pmbm. Zobr. VoWo Oëbmof gwê$ Pmbm. Xaå`mZ {edam`Ë`mZo Vo H$~yb Ho$bo. Xwgè`m AdKS> dmQ>oZo JS>m~mhoa nS>bo. gmo~V ~mOrà^y Xoenm§S>o Am{U ˶m§Mo {ZdS>H$ g¡{ZH$ doT>çmÀ`m H$m_mZo {gX²XrMo g¡{ZH$ H§$Q>mibo hmoVo. gm~o V ~mX§ b Xeo ‘Iw ¶mM§ r ’$mO¡ hr hmVo r.hmoVo. {edmOr eaU `oV Amho, ho EoHy$Z Ë`m§Zm BH$S>o WmSo >çm dio mZo Ë`m {edmOrMo gmJ| CKS>H$sgAmZ§X Pmbm. ImUo-{nUo, JmUo-~OmdUo d Amb,o Vìo hm {gX>²XrZo gV§ mnZy Ë`mbm VËH$mi R>mahþŠH$mnmUr `m§V Vo X§J hmoD$Z Jobo. H$o b.o {edam`mg§ mR>r, ñdamÁ`mgmR>r `m {edmOrZo AmË_~{bXmZ H$o b.o Vmo A_a Pmbm. {edam` doT>çmVyZ ~mhoa : {edam`m§ZrdoT>çmVyZ {ZgQy>Z OmÊ`mgmR>r EH$ `wŠVr 37

{edam` hmVmda Vwar XoD$Z {ZgQ>ë`mMo Baobm KmbUo Ë`m§À`m {Odmda Ambo hmoVo, nUbjmV `oVmM {gX²>Xr MdVmiyZ Jobm. Ë`mZo Ë`m§Zm ñdamÁ`mMo Ü`o` JmR>m`Mo hmoVo. Ë`m§ZrVmVS>rZo {gX²>Xr _gD$X `m Amnë`m gaXmambm _Z Amdabo. {edam` ~mOrbm ào_mZo ^oQ>bo d_moR>çm \$m¡Oo{Zer {edam`m§Mm nmR>bmJ åhUmbo,\"\"Amåhr JS>mda OmVmo. VoWo nmohmoMVmMH$aÊ`mg nmR>dbo. nmR>bmJ Mmby Pmbm. {Xdg Vmo\$m§Mo AmdmO hmoVrb; _J Vm~S>Vmo~ qIS>COmS>ë`mda Ë`m§Zr {edam`m§Zm nm§T>anmUr gmoSy>Z Vwåhr {ZKyZ `m.''AmoT>çmda JmR>bo. {edam` noMmV nS>bo. Ë`m§ZrH$er~er KmoS>qIS> Amobm§S>br. ~mOrZo eÌybm amoIbo : ~mOrà^ybm qIS>rV _mJo R>odyZ {edam` {demiJS>mH$S>o ~mOrà^yMm ~mUoXmanUm : MdVmiboë`m {ZKmbo. ~mOrZo {edam`m§À`m nmR>_moè`m _yVubm{gX²>XrMo g¡{ZH$ OmoamZo qIS>rH$S>o Xm¡S>V `oV bdyZ _wOam Ho$bm. _J Ë`mZo Amnë`m hmVmVhmoVo. {edam`m§Zm dmQ>bo, AmVm {demiJS> g_eoa KoVbr Am{U Vmo qIS>rÀ`m Vm|S>mer C^mJmR>Uo H$R>rU. Vo ~mOrà^ybm åhUmbo,\"\"~mOr, am{hbm. Ë`mZo _mdiçm§À`m VwH$S>çm nmS>ë`m.doi AmUr~mUrMr Amho. nwT>rb dmQ> MT>UrMr. Ë`m§Zm OmJm Zo_yZ {Xë`m. _mdiçm§Zr XJS>-JmoQ>o_mJo eÌy nmR>rda. AmVm {demiJS> hmVr bmJV O_m Ho$bo Am{U Vo Amnmnë`m OmJr V`marZoZmhr. Mbm, eÌybm CbQy>Z Vm|S> XoD$`m !'' C^o am{hbo. qIS>rÀ`m Vm|S>mda _mdiçm§Mr{edam`m§À`m _ZmVrb Kmb_ob ~mOrà^yZo nmobmXr \$ir V`ma Pmbr. BVŠ`mV eÌyÀ`mAmoiIbr. qIS>rÀ`m amoImZo eÌy MdVmiyZ `oV `wX²YJO©Zm EoHy$ Amë`m. eÌy qIS>rImbr AmbmhmoVm. {edam`m§Mo Or{dV YmoŠ`mV hmoVo. gmao hmoVm. ~mOr _mdiçm§Zm åhUmbm, \"\"~hmXyañdamÁ` YmoŠ`mV hmoVo. ~mOrà^yZo {edam`m§Zm _XmªZmo, hþema ! Ord Jobm Var OmJm gmoSy> ZH$m.H$iH$irZo gm§{JVbo, \"\" _hmamO, Vwåhr WmoS>o J{Z_m§Zm qIS> MTy> XoD$ ZH$m.'' ~mOrà^y Am{Ug¡{ZH$ KoD$Z {demiJS>mH$S>o Mbm. Caboë`m Ë`mMo _mdio qIS>rÀ`m Vm|S>mer nm` amodyZ C^og¡{ZH$m§gh _r qIS>rV C^m amhVmo. _hmamO, R>mH$bo. qIS>rVbr dmQ> {~H$Q> d ZmJ_moS>r_r _aoZ nU eÌybm qIS> MTy> XoUma Zmhr. hmoVr. EH$m doir VrZ-Mma _mUgo H$er~er daEH$ ~mOr Jobm Va Vwåhm§bm Xwgam {_iob, nU MTy> eH$V.ñdamÁ`mbm {edmOr _hmamOm§Mr JaO Amho.J{Z_m§Mr g§»`m A\$mQ> Amho. AmnU WmoS>o {VH$S>o {edam` {demiJS>mH$S>o dmè`mgmaIoAmhmoV. `oWo Amnbm {Z^md bmJUma Zmhr. YmdV hmoVo. {demiJS>mMm nm`Wm AOyZ XyaVwåhr `oWo Wm§~y ZH$m. Amåhr qIS> amoIyZ YaVmo. hmoVm. JS>mda nmohmoMÊ`mgmR>r {edam`m§Zm XrS>-J{Z_mbm Amåhr `oWoM WmondyZ Yê$. Vwåhr JS>mda XmoZ Vmg hdo hmoVo. VodT>m doi ~mOrZo qIS>nmohmoMon`ªV Amåhr `oWo eÌybm AS>dyZ Yê$. AS>dyZ R>odë`mg {edam`m§Mo H$m_ \$ËVo hmoUmaVwåhr {ZYm©ñVnUo Om.'' ~mOrà^yMr ñdm{_^ŠVr hmoVo.~KyZ {edam` J{hdabo. ~mOrgmaIm _moham qIS>rVrb Pw§O : BH$S>o qIS>rV eWuMr Pw§O gwê$ Pmbr. eÌy qIS> MTy> bmJbm. 38

KmoS>qIS>rV {edam¶ d ~mOrà^y 39

eÌyMr n[hbr VwH$S>r qIS>rda `oD$Z YS>H$br. ~mOrà^yda hëbm MT>dbm. ~mOrbm Koabo. ~mOr ËdofmZo bTy> bmJbm. ˶mZo namH«$_mMr_mdiçm§Zr eÌyda XJS>m§Mm dfm©d gwê$ Ho$bm. eW© Ho$br. ~mOrÀ`m A§Jmda AZoH$ dma Pmbo. OmJmoOmJr OI_m Pmë`m. A§JmVyZ aŠVmÀ`mXJS>Ym|S>çm§Mm _mam H$aÊ`mV _mdio nQ>mB©V. Ymam dmhÿ bmJë`m. Varhr Ë`mZo qIS>rMo Vm|S> gmoS>bo Zmhr. Ë`mMm gmam Xoh aŠVmZo ÝhmD$ZË`m§Zr gamB©VnUmZo hmUm_mar gwê$ Ho$br. {ZKmbm, nU Vmo _mJo hQ>bm Zmhr. Ë`mZo ‘YoM AmoaSy>Z _mdiçm§Zm gyMZm {Xbr. _mdiçm§Zr{edam`m§À`m _mdiçm§Zr {H$Ë`oH$ J{Z_m§Zm eÌyda {ZH$amMm _mam Ho$bm. eÌy hQ>bm.{Q>nbo. {H$Ë`oH$m§Mr S>moH$s \w$Q>br. n{hbr ~mOrà^y Km`mi Pmbm hmoVm, Varhr _mdiçm§ZmVwH$S>r Zm_moha_ Pmbr. _mJo hQ>br. nwÝhm Pw§O Mmby R>odÊ`mg Vmo ~OmdV hmoVm. Ë`mMoXwgar VwH$S>r ZoQ>mZo qIS> MTy> bmJbr. ~mOrà^y gmao bj Vmo\$m§À`m AmdmOmH$S>o hmoVo.AmoaS>bm,\"\"hmUm, _mam.'' _mdiçm§Zm ñ\w$aUMT>bo. \"ha ha _hmXod' Aer JO©Zm H$aV Vo Vr nmdZqIS> : EdT>çmV Vmo\o$MmeÌyda VwQy>Z nS>bo. nwÝhm XJS>m§Mm dfm©d gwê$ AmdmO H$S>mS>bm. Vmo\$m§Mo AmdmO YmamVrWuPmbm. eÌy YS>mYS H$mogiy bmJbm. ~mOr H$mogiboë`m ~mOrÀ`m H$mZr nS>bo. \"\"_hmamO~ohmoe hmoD$Z AmoaS>bm, \"\"emã~mg _mÂ`m JS>mda nmohmoMbo. _r _mPr MmH$ar ~Omdbr.nR²>R>çm§Zmo! \o$H$m AmUIr XJS>. R>oMm J{Z_m§Zm. AmVm _r gwImZo _aVmo,'' Ago åhUyZ Ë`mhmoD$ Xçm OmoamMm _mam ! emã~mg Vw_Mr.'' ñdm{_^ŠV ~mOrà^yZo àmU gmoS>bm. hr dmVm©Xwgè`m VwH$S>rMm {ZH$mb bmJbm. {demiJS>mda _hmamOm§Zm g_Obr, Voìhm Ë`m§Zm _moR>o Xw:I Pmbo Am{U Vo åhUmbo, \"\"~mOrà^y {VH$S>o {edam` {demiJS>mH$S>o KmoS>Xm¡S> Xoenm§S>o ñdamÁ`mgmR>r YmamVrWu nS>bo.H$aV hmoVo. JS>mMm nm`Wm Odi `oV hmoVm. ~m§Xbm§À`m bmoH$m§Zr `wX²YmMr eW© Ho$br!''àË`oH$ jU _hËËdmMm hmoVm. {demiJS>mÀ`mnm`Ï`merhr eÌyMm doT>m hmoVm. {edam`m§Zr ~mOrà^ygmaIo Xoe^ŠV hmoVo, åhUyZAmnë`m {ZdS>H$ gmWrXmam§gh eÌyÀ`m ‘moMm©da ñdamÁ`mMo nmD$b nwT>o nS>bo. Ë`m ñdm{_{ZîR>m§À`mhëbm MT>dbm. eÌy~amo~a P§wO XoV {edam` nwT>o aŠVmZo KmoS>qIS> nmdZ Pmbr. \"nmdZqIS>' `mgaH$bo. Vo Amnë`m _mdiçm§gh eÌyMr H$m|S>r ZmdmZoM B{VhmgmV Vr A_a Pmbr. YÝ` Vo dra\$moSy>Z {demiJS>mÀ`m _mÏ`mH$S>o Ymd KoV hmoVo. Am{U YÝ` YÝ` Vmo ~mOrà^y ! ~mOrMm namH«$_ : BH$S>o KmoS>qIS>rVeWuMr Pw§O AOyZ Mmby hmoVr. {gX²>Xr _gD$X{MS>bm hmoVm. Ë`mMr {Vgar VwH$S>r qIS> MTy>bmJbr. _amR>çm§Zr em¡`m©Mr eW© Ho$br. eÌyZo ñdmÜ`m`1. [aH$må`m OmJr `mo½` eãX {bhm. (A) {gX²>Xr Om¡haZo ......... JS>mbm Mm¡\o$a (B) KmoS>{I§S> ........ `m ZmdmZoM B{VhmgmVdoT>m KmVbm. A_a Pmbr. (Am) ~mOrà^My r ......... ~KZy {edam` J{hdab.o 40

2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. 4. H$maUo {bhm. (A) {edam`m§Zr nÝhmiJS>mÀ`m doT>çmVyZ gwQ>H$m (A) Am{Xbemhm ^`§H$a {MS>bm. H$ê$Z KoÊ`mgmR>r {gX²>Xrbm H$moUVm {Zamon nmR>dbm ? (Am) {edam`m§À`m godo_Yrb {edmOr A_a Pmbm. (Am) {gX²>Xr Om¡ha H$m MdVmibm ? (B) nmdZqIS> B{VhmgmV A_a Pmbr. (B) {demiJS>mH$S>o OmVmZm {edam` ~mOrà^ybm H$m` åhUmbo ? 5. H$moU Vo {bhm. (A) eya nU H«y$a hmoVm. .....................3. XmoZ-VrZ dmŠ`m§V CËVao {bhm. (Am) KmoS>qIS>rV eWuMr Pw§O XoUmao. ........... (B) doT>çmVyZ {ZgQy>Z OmUmao. .................. (A) nÝhmiJS>mÀ`m doT>çmVyZ ~mhoa nS>Ê`mgmR>r {edam`m§Zr H$moUVr `wŠVr `moObr ? CnH«$_ (Am) ~mOrà^yZo eÌybm KmoS>qIS>rV amoIÊ`mgmR>r {edam`m§À`m godo_Yrb ñdm{_{ZîR> godH$m§Mr H$moUVr `moOZm AmIbr ? {ejH$m§À`m _XVrZo A{YH$ _m{hVr {_idm. 41

11. em{¶ñVmImZmMr ’${OVr em{`ñVmImZmMr ñdmar : {dOmnyaÀ`m ZagmiçmZo _moR>çm ‘Xw©_H$sZo em{`ñVmImZmerAm{XbemhmZo O§JO§J nN>mS>bo, nU {edam`m§nwT>o _wH$m~bm Ho$bm. XmoZ _{hZo {\$a§JmOo rZo {H$ëbmË`mMo H$mhr Mmbbo Zmhr. Ë`mÀ`m àË`oH$ bT>dbm, nU em{`ñVmImZmÀ`m Vm\o $ImÝ`mnTw >ogaXmambm {edam`m§Zr Mm§JbmM hmV XmIdbm. Ë`mMm {Q>H$md bmJbm Zmhr. {\$a§JmOo reodQ>r Am{Xbemhm Za_ Pmbm. Ë`mZo {edam`m§er ZagmiçmÀ`m em¡`m©da em{`ñVmImZ IeyVh H$o bm Am{U Ë`mM§ o ñdV̧ amÁ` _mÝ` H$o b.o Pmbm. Ë`mZo Ë`mbm ~mXemhr MmH$arMo Am{_f`m_iw o H$mhr H$mi X{jUMo r ~mOy gaw {jV Pmbr. XmIdbo, nU {\$aJ§ mOo r ~Xbbm Zmhr. _J {edam` CËVaoVrb _wKbm§H$S>o dibo. bmb _hmbmV em{`ñVmImZ :_wKbm§À`m ñdmè`m§Zr _hmamîQ´>mMr YyiYmU em{`ñVmImZ nwÊ`mV Ambm. Ë`mZo {edam`m§À`mCS>mbr hmoVr. Ë`m doir {Xëbrbm Am¡a§JOo~ bmb _hmbmV _wŠH$m_ R>moH$bm. Ë`mÀ`m \$m¡OoZohm _wKb ~mXemhm hmoVm. Ë`mÀ`m _wbImda bmb _hmbm^modVr Vi {Xbm. EH$ df© Jobo,{edam`m§Zr ñdmè`m Ho$ë`m. Ë`m_wio ~mXemhm Xwgao Jobo, nU ImZ H$mhr bmb _hmbmVyZ{MS>bm. Ë`mZo Amnbm _m_m em{`ñVmImZ `mbm hboZm. CbQ> Vmo AYyZ_YyZ Amnbr \$m¡O{edam`m§da nmR>dbo. Vmo nwÊ`mda MmbyZ Ambm. ^modVmbÀ`m _wbImV nmR>dr. a`VoMr Jwao AmoTy>ZË`mÀ`m~amo~a nmD$U bmI g¡Ý` hmoVo. eoH$S>mo AmUr, eoVrMr ZmgYyg H$ar. Aem arVrZo Ë`mZohËVr, C§Q> Am{U Vmo\$m hmoË`m. {eadi, {edmnya, nwÊ`mÀ`m ^modVmbMm _wbyI CX²ÜdñV Ho$bm.gmgdS> Aer Jmdo KoV KoV em{`ñVmImZAmbm. Ë`mZo nwa§Xa {H$ëë`mbm doT>m {Xbm. Vmo YmS>gr ~oV : em{`ñVmImZmMr ImoS>nwT>onwT>oM `oV hmoVm, nU EH$Xm _mÌ S>m|JamÀ`m _moS>m`MrM, Ago {edam`m§Zr R>adbo. ImZ bmbqIS>rV _amR>çm§Zr Ë`mbm JmR>bo. _amR>o A{Ve` _hmb ~iH$mdyZ ~gbm hmoVm, ho EH$m X¥îQ>rZoMni, ^r_WS>r VQ²>Q>mda ~gUmao! MQ>Ur- {edam`m§Zm gmoB©MoM hmoVo, H$maU Ë`m dmS>çmVrb^mH$ar Imdr, A§Jmda Km|JS>r Q>mH$mdr Am{U Imoë`m, XmbZo, {IS>Š`m, Xmao, dmQ>m, MmoadmQ>mdmè`mÀ`m doJmZo S>m|JaXè`m§VyZ Ymdni H$amdr, `m§Mr {edam`m§Zm gmar H$mhr _m{hVr hmoVr.`m§V _amR>o \$ma nQ>mB©V. _amR>çm§À`m J{Z_r {edm` {edam`m§Mo hþema hoa ImZmÀ`m JmoQ>mVH$mì`m_wio em{`ñVmImZmMo g¡Ý` h¡amU Pmbo. {eabobo hmoVoM. IwX²X em{`ñVmImZmÀ`mH§$Q>miyZ Ë`mZo nwa§XaMm doT>m CR>dbm. _hmbmV _Ü`amÌr {eamdo Am{U Ë`mbm CS>dmdo, Agm ~oV {edam`m§Zr Ho$bm. {H$Vr YmS>gr ~oV {\$a§JmoOr Zagmim : _J em{`ñVmImZ hmoVm hm ! _hmbmV {eam`bm _w§Jrbmhr dmdnwÊ`mH$S>o dibm. àW_ Ë`mZo MmH$UMm ZìhVm. bmb _hmbm^modVr nmD$U bmI \$m¡OoMm{H$ëbm KVo bm. MmH$UÀ`m {H$ëë`mV {\$aJ§ mOo r IS>m nhmam hmoVm. hË`ma~§X _amR>çm§Zm JmdmV 42

{edam¶m§Mm em{¶ñVmImZmda hëbm`m`bm em{`ñVmImZmZo _ZmB© Ho$br hmoVr, nU em{`ñVmImZmMr ImoS> _moS>br :{edam`m§Mm {ZYm©a EH$Xm Pmbm åhUOo Pmbm. dmS>çmÀ`m q^Vrbm ^JXmS> nmSy>Z {edam` {edam`m§Zr {Xdg {ZpíMV Ho$bm. VmarI AmV {eabo. Ë`m§Mm ñdV:MmM dmS>m Vmo!5 E{àb 1663 Mr amÌ. dmOVJmOV b½ZmMr Ë`m§Zm Ë`mMm H$moZmH$monam _mhrV hmoVm.damV Mmbbr hmoVr. nwT>o M§ÐÁ`moVr OiV ImZmMo nhmaoH$ar n|JV hmoVo. {edam`m§À`mhmoË`m. eoH$Smo ñÌr-nwéf ZQy>ZWQyZ Mmbbo _mUgm§Zr Ë`m§Zm ~m§YyZ Q>mH$bo. {edam` AmUIrhmoVo. H$moUr nmb»`m§V, H$moUr ‘oÊ`m§V, Va AmV {eabo. BVŠ`mV H$moUrVar Vbdma KoD$ZH$moUr nm`r. {edam` Amnbr _mUgo KoD$Z Ë`m Ë`m§À`mda YmdyZ Ambm. {edam`m§Zr Ë`mbm R>madamVrV {eabo hmoVo. damV nwT>o {ZKyZ Jobr. gd©Ì Ho$bo. Ë`m§Zm dmQ>bo em{`ñVmImZ Agmdm, nUgm_gy_ Pmbr. {edam` Am{U Ë`m§Mr _mUgo Vmo Ë`mMm _wbJm hmoVm. JS>~S> Pmbr. bmoH$bmb _hmbmÀ`m q^VrH$S>o gaH$br. `m doir OmJo Pmbo.em{`ñVmImZ JmT> Pmonbm hmoVm. 43

{edam` WoQ> ImZmÀ`m Pmno Ê`mÀ`m _hmbmV _mUgo qghJS>mH$S>o {ZKyZ Jobr. ImZmMr _mUgoJobo. Ë`mZ§ r g_eoa Cngbr. em{`ñVmImZ {edam`m§Zm amÌ^a emYo VM am{hbr.Km~abm. \"g¡VmZ ! gV¡ mZ !' åhUZy Amao S>V{IS>H$sdmQ>o niy bmJbm. {edam` Ë`mÀ`m em{`ñVmImZmZo Va hm`M Imëbr. \"AmO_mJm_o mJ Ymdb.o em{`ñVmImZ {IS>H$sdmQ>o ~moQ>o VwQ>br, CXçm Amnbo era {edmOr H$mnyZ~mhao CS>r Q>mH$Uma, VmMo {edam`m§Zr Ë`mÀ`mda ZoB©b', Aer ^rVr Ë`mbm dmQy> bmJbr. Am¡a§JOo~dma Ho$bm. ImZmMr VrZ ~mQo >o H$mnbr Jbo r. ~mXemhmbm hm àH$ma g‘OVmM Ë`mbm ^`§H$aàmUmda Ambo Vo ~mQo >md§ a {Z^mdbo. ImZ amJ Ambm. Vmo em{`ñVmImZmda ZmamO Pmbm.{IS>H$sVyZ CS>r Q>mH$y Z nimbm. \"{edmOr Ambm, Ë`mZo \$_m©Z H$mTy>Z ImZmMr admZJr ~§Jmb_Ü`oYmdm, Ymdm! nH$S>m Ë`mbm,' Ago _wX>²Xm_ Ho$br.\$gdÊ`mgmR>r åhUV {edam` Am{U Ë`m§Mr‘mUgo Amao S>V niV gwQ>br. ImZmMr _mUgohr _wKb gËVobm ~gbobm hm n{hbm VS>mImKm~ê$Z niV hmVo r. {edam` Am{U Ë`m§Mr _moR>m O~aXñV hmoVm. {edam` \$ËVo hmoD$Z Ambo. Vmo\$m CS>më`m. gmè`m _hmamîQ´>mV AmZ§XrAmZ§X Pmbm. ñdmÜ`m`1. [aH$må`m OmJr H§$gmVrb `mo½` n`m©` {bhm. 3. H$maUo {bhm. (A) em{`ñVmImZmZo ......... {H$ëë`mbm doT>m (A) Am¡a§JOo~ ~mXemhm {edam`m§da {MS>bm. {Xbm. (Am) em{`ñVmImZ {IS>H$sdmQ>o niy (nwa§Xa, nÝhmim, {edZoar) bmJbm. (Am) em{`ñVmImZmZo nwÊ`mV......... _wŠH$m_ 4. KQ>Zm H$mbmZwH«$_o bmdm. R>moH$bm. (A) {edam` Am{U Ë`m§Mr _mUgo qghJS>mH$S>o (e{ZdmadmS>çmV, bmb _hmbmV, {ZKyZ Jobr. nd©Vrda) (Am) em{`ñVmImZmZo bmb _hmbmV _wŠH$m_ (B) Am¡a§JOo~ ~mXemhmZo em{`ñVmImZmMr R>moH$bm. admZJr ........ Ho$br. (B) em{`ñVmImZmZo MmH$UMm {H$ëbm KoVbm. (Amgm__Ü`o, H$Zm©Q>H$_Ü`o, ~§Jmb_Ü`o) (B©) {edam`m§Zr em{`ñVmImZmMr ImoS> _moS>br.2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. CnH«$_ (A) em{`ñVmImZ H$moUVr Jmdo KoV nwÊ`mbm Ambm ? bmb _hmbmg ^oQ> XoÊ`mgmR>r ghbrMo Am`moOZ H$am. (Am) em{`ñVmImZmMo g¡Ý` h¡amU H$m Pmbo ? (B) em{`ñVmImZmbm H$moUVr ^rVr dmQy> bmJbr? 44

12. nwa§XaMm doT>m d Vh gwaVoda N>mnm : `m {dO`mZ§Va {edam` H$aÊ`mMm {ZíM` Ho$bm. {‘Pm©amOo O`qgJ `mñdñW ~gbo ZmhrV. Am¡a§JOo~ ~mXemhmÀ`m Amnë`m ~bmT>ç goZmnVrbm Ë`mZo {edam`m§da\$m¡Om _hmamîQ´mV Yw‘mHy$i KmbV hmoË`m, YmS>bo. Ë`mÀ`m gmo~Vrbm {XboaImZ hm AmnbmVoìhm ~mXemhmda O~a dMH$ ~gdÊ`mgmR>r {dídmgy gaXma {Xbm. AbmoQ> I{OZm Am{U{edam`m§Zr gwaV ehamda N>mnm KmVbm. Hw$R>o A\$mQ> Xmê$Jmoimhr ~amo~a {Xbm. O`{g§JnwUo d Hw$R>o gwaV ? gwaV åhUOo Ë`m doiMr Am{U {XboaImZ àM§S> \$m¡Oogh X{jUoV `oD$Z_wKbr _wbImVrb _moR>r ì`mnmanoR. Iyn gYZ. nmohmoMbo. ñdamÁ`mda \$ma _moR>o g§H$Q> Ambo.{edam`m§Zr gwaVoda N>mnm KmbyZ bjmdYrén`m§Mr byQ> {_idbr. gwaVoÀ`m bwQ>rV gwaVoÀ`m _mo{h_odê$Z {edam` naVVmV,{edam`m§Zr ZrVr gmoS>br Zmhr. MM© AWdm VmoM gZ 1664 ‘ܶo Ë`m§Zm H$Zm©Q>H$mVyZ_{eXr `m§Zm hmV bmdbm Zmhr. {ñÌ`m§Zm Ìmg EH$ Xþ:IX> ~mV_r g‘Obr. ehmOramOo `m§Mo{Xbm Zmhr. {eH$marÀ`m àg§Jr AnKmVr {ZYZ Pmbo. {edam` d {OOmD$ `m§À`mda Xw:ImMm S>m|Ja gwaVodarb ¶m AmH«$‘Um_wio ~mXemhm H$mogibm. _mVmolr§À`m Jim nSy>Z {edam`m§Zr^`§H$a {MS>bm. Ë`mZo _amR>çm§Mo amÁ` ZîQ> `m Xw:ImVyZ Ë`m§Zm gmdabo.nwa§Xa {H$ëbm 45

nwa§Xabm _wKbm§Mm doT>m : nwa§Xa hm Kwgbo. N>mdUrV EH$M Jm|Yi _mObm.{edam`m§Mm àM§S> d ~iH$Q> {H$ëbm hmoVm. YmdmYmd, AmaS>mAmoaS>m, qH$H$miçm `m§Mmhm {H$ëbm KoVë`m{edm` {edam`m§Mm ~r_moS> hmhmH$ma CS>mbm. KmB©KmB©Zo {XboaImZ hËVrdahmoD$ eH$Uma Zmhr, ho {XboaImZ OmUyZ hmoVm. A§~marV ~gbm. Ë`mZo g_moa nm{hbo, VmoË`m_wio {XboaImZmZo nwa§Xabm doT>m {Xbm. Ë`mMr Ë`mg _wama~mOr {Xgbm. _wama~mOrMr Vbdma\$m¡O \$ma _moR>r hmoVr, nU nwa§XaMm {H$ëboXma H$moUmÀ`m N>mVmS>mV, H$moUmÀ`m _ñVH$mV,‘wama~mOr _moR>m {OX²XrMm dra hmoVm. Ë`mÀ`m Va H$moUmÀ`m H§$R>mV KwgV hmoVr. _wama~mOrhmVmImbMo {enmB© _moR>o eya JS>r hmoVo. ho gmao H$moUmbmhr AmQ>monV ZìhVm. Ë`mMo em¡`© ~KyZeya {enmB© KoD$Z ‘wama~mOr bT>mB©bm C^m {XboaImZ WŠH$ Pmbm.am{hbm. _wama~mOrMm AVwb namH«$_ : {XboaImZmÀ`m Vmo\$m H$S>mSy> bmJë`m. {XboaImZmbm ~KyZ ‘wama~mOr MdVmibm.Vmo’o$Mo bmb^S>H$ Jmoio {H$ëë`mda H$mogiy \"H$mnm, VmoS>m, _wS>Xo nmS>m', Ago AmoaSy>Z VmobmJbo, nU ‘wama~mOr d Ë`mMo _mdio hQ>bo eÌyda Ymdbm. Ë`mMr g_eoa OmoamZo {\$ê$ZmhrV. Vo A{YH$ OmoamZo Pw§Oy bmJbo. _wKbm§Zr bmJbr. Omo AmS> Ambm, Vmo R>ma Pmbm. `mVmo\$m§Mm ^{S>_ma Ho$bm. _mMrMm ~wê$O T>mgibm. EH$Q>çm drambm _wKbm§Zr MmohmoH$Sy>Z Koabo._wKb _mMrda Kwgbo. {XboaImZmZo ‘mMr BVŠ`mV {XboaImZ A§~marVyZ AmoaS>bm,{O§H$br. _amR>çm§Zr daÀ`m ~mbo{H$ëë`mMm \"\"Wm§~m!'' _wKb Wm§~bo. jU^a _mJo gabo.Aml` KoVbm. Vo bT>VM am{hbo. {XboaImZ ImZ _wama~mOrbm åhUmbm, \"\"_wama~mOr,Amnë`m N>mdUrVyZ hr bT>mB© ~KV hmoVm. VwÂ`mgmaIm g_eoa~hmX²Xa _r AmOda nm{hbm Zmhr. Vy Am_À`m ~mOybm `o, H$m¡b Ko. ~mXemhm _wama~mOr amJmZo bmb Pmbm hmoVm. Vwbm gaXma H$aVrb. OhmJra XoVrb, ~jrgË`mZo nmMeo _mdio {ZdS>bo. Ë`m§Zm KoD$Z XoVrb!'' ‘wama~mOrZo {XboaImZmMo eãX EoH$bo.Ë`mZo _wKbm§da hëbm H$am`Mm ~oV Ho$bm. amJmZo Ë`mMo S>moio bmb Pmbo. Vmo MdVmiyZ~mbo{H$ëë`mMm XadmOm CKS>bm. \"ha ha åhUmbm, \"\"Aao, Amåhr {edmOr _hmamOm§Mr_hXod' Aer JO©Zm H$aV _wama~mOr Am{U _mUgo ! VwPm H$m¡b KoVmo H$s H$m` ? Amåhm§bmË`mMo _mdio _wKbm§da VwQyZ nS>bo. WmoS>m doi H$m` H$_r Amho ? VwÂ`m ~mXemhmMr OhmJra^`§H$a bT>mB© Pmbr. _wKbm§Mo g¡Ý` A\$mQ> hmoVo, hdr H$moUmbm ?'' _wama~mOrZo ImZmÀ`m {XeoZonU _amR>çm§Zr Ë`m g¡Ý¶mMm Ywìdm CS>dbm. Pon KoVbr Am{U Vmo Vw\$mZ H$ËVb H$aVeodQ>r _wKbm§Zr _mKma KoVbr. Vo {XboaImZmÀ`m gwQ>bm. {XboaImZmZo A§~marVyZ ~mU gmoS>bm.N>mdUrH$S>o Ord KoD$Z niV gwQ>bo. Vmo ~mU WoQ> _wama~mOrÀ`m H§$R>mV {eabm. Vmo O{_Zrda H$mogibm. _mdiçm§Zr Ë`mMm Xoh _wama~mOrZo Ë`m§Mm nmR>bmJ gwê$ Ho$bm. CMbbm Am{U ~mbo{H$ëbm JmR>bm. {H$ëboXma_wama~mOrMo g¡Ý` {XboaImZmÀ`m N>mdUrV 46

‘wama~mOr-{XboaImZ ¶wX²Yàg§JnS>bm åhUyZ Ë`m§Zm Iyn Xw:I Pmbo, nU \"EH$ \"\"{_Pm©amOo, AmnU aOnyV AmhmV. Am_Mo Xw:I AmnU OmUVm. ~mXemhmÀ`m ñdmè`m§Zr_wama~mOr nS>bm Var H$m` Pmbo ? Amåhr V¡goM _hmamîQ´> CX²ÜdñV Pmbm Amho. bmoH$m§Mo hmb hmoV AmhoV. bmoH$ gwIr ìhmdo, åhUyZ Amåhreya Amhmo. qh_V Yê$Z bT>Vmo', Ago åhUyZ Vo ñdamÁ`mMo H$m_ hmVr KoVbo Amho ! AmnUhr ho H$m_ hmVr ¿`m. _r Am{U _mPo _mdio Amnë`mZ S>J_JVm nwÝhm {ZH$amZo bTy> bmJbo. nmR>rer C^o amhÿ''. O`qgJ _moR>m YyV© hmoVm. Ë`mZo {edam`m§Zm Vh H$aÊ`mg gm§{JVbo. Ë`m§Zr hr ~mV_r {edam`m§Zm H$ië`mda Vo \$ma Vh Ho$bm. `m VhmV {edam`m§Zr Vodrg {H$ëboXw:Ir Pmbo. Ë`m§Zr {dMma Ho$bm, EHo$H$ {H$ëbm d Ë`mImbMm Mma bj hmoZm§Mm _wbyI _wKbm§gdf©df© bT>dVm `oB©b, nU {dZmH$maU _mUgo XoÊ`mMo H$~yb Ho$bo. hm Vh 1665 gmbr Pmbm._aVrb. {edam`m§Zm Vo ZH$mo hmoVo. nwa§XaMm Vh Pmbm. `mM doir, {edam`m§Zr nwa§XaMm Vh : H$aUma H$m` ? eŠVr Am½è`mg OmD$Z ~mXemhmMr ^oQ> ¿`mdr, AgoMmboZm, `wŠVr Cn`moJr nS>oZm, Voìhm H$mhrH$mi _mKma KoUoM `mo½`; åhUyZ _wKbm§er O`qgJmZo gwMdbo. Ë`m§Zm gwa{jVVoMr h_r {Xbr.Vh H$am`Mm Ago {edam`m§Zr R>adbo. {edam`ñdV: O`qgJmH$S>o Jobo. ˶m§Zr Ë`mÀ`mer_wËgX²Xo{JarMo ~mobUo Ho$bo. Vo åhUmbo, 47

{edam¶-{‘Pm©amOo O¶qgJ ^oQ>O`qgJmÀ`m gyMZoda {edam`m§Zr {dMma Ho$bm. Xçmdo, Ago Ë`m§Zr R>adbo. AmnU ~mXemhmMr~mXemhm H$nQ>r Amho, ñdV:À`m ^mdm§ergwX²Ym ^oQ> KoÊ`mg Am½è`mbm OmÊ`mg V`ma AmhmoV,Ë`mZo XJb~mOr Ho$br, ho {edam` AmoiIyZ Ago {edam`m§Zr O`qgJmbm H$idbo.hmoVo. VarnU `m àg§Jmbm gmdY{JarZo Vm|S>ñdmÜ`m`1. [aH$må`m OmJr H§$gmVrb `mo½` n`m©` {bhm. 2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. (A) Ë`m doiMr _wKbr _wbImVrb _moR>r (A) {edam`m§Zr gwaV ehamda N>mnm H$m KmVbm? ì`mnmanoR åhUOo...... . (Am) {XboaImZmZo nwa§Xabm doT>m H$m {Xbm ? (nwUo, gwaV, {Xëbr) (B) _wKbm§er Vh H$aÊ`mMo {edam`m§Zr H$m (Am) nwa§XaMm {H$ëboXma ......... _moR>m {OX²>XrMm R>adbo ? dra hmoVm. (B©) nwa§XaÀ`m VhmV {edam`m§Zr _wKbm§Zm (~mOrà^y, VmZmOr, _wama~mOr) H$moUVm _wbyI XoÊ`mMo H$~yb Ho$bo ? 48

3. XmoZ-VrZ dmŠ`m§V CËVao {bhm. CnH«$_ (A) _wama~mOrMo em¡`© nmhÿZ {XboaImZ Ë`mbm Vw_À`m n[agamVrb {H$ëë`mbm ^oQ> Xçm. Ë`m H$m` åhUmbm ? {H$ëë`m{df`r {ejH$m§H$Sy>Z _m{hVr {_idm. (Am) _wama~mOrZo {XboaImZmg H$moUVo CËVa {Xbo?4. nmR>mV Amboë`m Zmdm§À`m Ajam§dê$Z eãX nyU© H$am. (A) Am¡ ................. (Am) nw ................. (B) _w ................. (B©) O ................. (C) {X ................. 49

13. ~mXemhmÀ¶m hmVmda Vwar {Xë¶m O`qgJmÀ`m eãXmda {dídmg R>odyZ {edam` g§^mOramOo gmo~V hmoVo. Ë`m {Xder Am¡a§JOo~~mXemhmÀ`m ^oQ>rg Am½è`mbm OmÊ`mg {ZKmbo. ~mXemhmMm nÝZmgmdm dmT>{Xdg hmoVm.OmÊ`mnydu {edam`m§Zr ñdamÁ`mMm H$ma^ma ~mXemhm Xa~ma g§ndyZ gëbm_gbVrÀ`m{OOm‘mVoÀ`m hmVr gmondbm Am{U Ë`m§Mm ‘hmbmV Jobm. Ë`mÀ`m g_moa {ZdS>H$Amerdm©X KoVbm. ~amo~a Amnbo nwÌ g§^mOramOo, gaXma _mZmà_mUo Amnmnë`m am§JoV C^o hmoVo.{ZdS>H$ gaXma, H$mhr {dídmgy _mUgo Am{U ~mXemhmZo {edam`m§Zm _mJrb am§JoV C^o Ho$bo.~amM I{OZm KoVbm. _Ob Xa‘Ob H$aV Vo _amR>çm§Zm AZoH$ doim nmR> XmIdyZ nimbobmAm½è`mg nmohmoMbo. Ogd§VqgJ amR>moS> {edam`m§À`m nwT>rb am§JoV hmoVm. {edam`m§Zm dmQ>bo, \"AmnU _hmamîQ´>mMo Xa~mamVrb ~mUoXmanUm : R>aë`mà_mUo amOo, Amnbm _mZ n{hë`m am§JoV amhÊ`mMm,{edam` ~mXemhmÀ`m Xa~mamg Jobo. N>moQ>o~mXemhmÀ¶m Xa~mamV-{edam¶ 50

nU ~mXemhmZo Amnë`mbm _mJrb am§JoV C^o H$im `oD$ bmJë`m. hH$s_, d¡Xç Ambo.H$amdo åhUOo H$m`?' Ë`m§Mo S>moio amJmZo bmb Am¡fYnmUr gwê$ Pmbo. AmOma ~am ìhmdm åhUyZPmbo. hm An_mZ Ë`m§Zm ghZ Pmbm Zmhr. {edam`m§Zr gmYy d _m¡bdr `m§Zm {_R>mB©Mo noQ>maoamJmamJmZo {edam` _hmbm~mhoa nS>bo. Vo VS>H$ nmR>dÊ`mg gwédmV Ho$br.Amnë`m _wŠH$m_mda Jobo. `mnwT>o ~mXemhmMoVm|S> nmhm`Mo Zmhr, Ago Ë`m§Zr R>adbo. noQ>mè`mVyZ ngma Pmbo : nhmaoH$ar {_R>mB©Mo noQ>mao CKSy>Z nmhV, nU nwT>onwT>o Vo ^oQ>rMm ~oV Agm {~Zgbm. KS>boë`m H§$Q>mibo d noQ>mao CKSy>Z nmhrZmgo Pmbo. amoOamoOàg§JmMr hH$sH$V gJirH$S>o ngabr. H$m` nmhm`Mo, Ago Ë`m§Zm dmQ>bo. EHo$ {Xder gm`§H$mir {edam`m§Zr {hamoOrbm Amnë`m OmJr ~mXemhmMr XJb~mOr : Am¡a§JOo~mZo Pmondbo, _Xmarg Ë`mMo nm` MonV ~gdbo.{edam`m§À`m _wŠH$m_mÀ`m {R>H$mUm^modVr {edam` d g§^mOramOo EHo$H$m noQ>mè`mV ~gbo.{enm`m§Mm nhmam ~gdbm. {edam` Am{U noQ>mao {ZKmbo. nwT>o R>aboë`m {R>H$mUr Vo gwIê$ng§^mOramOo ~mXemhmÀ`m H¡$XoV nS>bo. {edam`m§Zr nmohmoMbo. VoWo {edam`m§Mo ñdm{_^ŠV godH$AmoiIbo, H$s ~mXemhmZo Amnë`mer XJb~mOr KmoS>o KoD$Z V`ma hmoVo. BH$S>o {hamoOr Am{UHo$br Amho. AmVm Vmo Amnë`mbm H$YrM _Xmar \"_hmamOm§Mo Am¡fY AmUm`bm OmVmo'gmoS>Uma Zmhr. Ago gm§JyZ VoWyZ {ZgQ>bo. ‘hmamOm§Zm H¡$XoVyZ gmoS>{dʶmÀ¶m H$m‘r ¶m XmoKm§Zr Ordmda CXma {Xdgm_mJyZ {Xdg OmD$ bmJbo. EH$ {Xdg hmoD$Z ‘mobmMo ¶moJXmZ {Xbo.{edam`m§Zr ~mXemhmH$S>o AO© Ho$bm, \"_bm_hmamîQ´>mV OmD$ Xçm.' nU ~mXemhmZo Vo EoH$bo Xwgè`m {Xder hr ~mV_r ~mXemhmbmZmhr. Ë`m§Zr Iyn IQ>nQ> Ho$br, nU ~mXemhmZo H$ibr. Amnë`m VmdS>rVyZ {edmOr {ZgQ>bm!_mZbo Zmhr. {edam`m§Zr _Zmer {ZYm©a Ho$bm, ~mXemhm amJmZo ^S>H$bm. Ë`mMo gmao gaXmaH$s H$mhrhr H$ê$Z ~mXemhmÀ`m H¡$XoVyZ gwQy>Z hmXabo. {edmOrMm OmarZo Vnmg bmdʶmgmR>rOm`MoM. Ë`mMr nadmZJr KoD$Z {edam`m§Zr ~mXemhmZo gJirH$S>o hoa nmR>dbo, nU ì`W© !Amnë`m~amo~a AmUboë`m _mUgm§Mr X{jUoV ~mXemhmÀ`m H¡$XoVyZ _amR>çm§Mm qgh {ZgQ>bmadmZJr Ho$br. ~mXemhmbm dmQ>bo, \"~ao Pmbo. Vmo H$m¶‘Mm ! dofm§Va H$ê$Z eÌybm PwH$m§S>r{edmOrMo ~i H$_r Pmbo.' AmVm {edam`m§À`m XoV XoV {edam` Amnë`m _wbImH$S>o {ZKmbo.~amo~a g§^mOramOo Am{U {hamoOr \$OªX d _Xmar Ë`m§Zr g§^mOrbm _WwaoV EH$m gwa{jV {R>H$mUr_ohVa ho godH$, EdT>oM OU am{hbo. Rodbo Am{U Vo nwT>o {ZKmbo. {edam` amOJS>mg gwIê$n Ambobo nmhÿZ {OOm_mVobm YÝ` dmQ>bo. nwT>o EH$ {Xdg {edam`m§Zr AmOmar nS>ë`mMogm|J Ho$bo. gm|JM Vo ! Ë`m§À`m nmoQ>mV ^`§H$a 51

{edmOr ‘hmamOm§Mr Am½è¶mhÿZ gwQ>H$mnwT>o XmoZ _{hÝ`m§Zr g§^mOramOo gwIê$n amOJS>mg Amnbr gwQ>H$m H$ê$Z KoVbr. hr KQ>Zm gZ`oD$Z nmohmoMbo. Aem àH$mao _moR>çm `wŠVrZo 1666 _Ü`o KS>br.~mXemhmÀ`m hmVmda Vwar XoD$Z {edam`m§Zr ñdmÜ`m`1. [aH$må`m OmJr H§$gmVrb `mo½` n`m©` {bhm. (Am) Am½è`mÀ`m H¡$XoV {edam`m§À`m ~amo~a H$moU H$moU am{hbo ? (A) {edam` ~mXemhmÀ`m Xa~mamg Jobo, Ë`m {Xder Am¡a§JOo~ ~mXemhmMm ....... (B) AmOma ~am ìhmdm åhUyZ {edam`m§Zr H$m` dmT>{Xdg hmoVm. Ho$bo ? (nÝZmgmdm, Mm{igmdm, gmR>mdm) 3. XmoZ-VrZ dmŠ`m§V CËVao {bhm. (Am) Am½è`mhÿZ `oVmZm g§^mOramOm§Zm .......... (A) {edam` Am¡a§JOo~mÀ`m Xa~mamVyZ amJmamJmZo EH$m gwa{jV {R>H$mUr R>odbo. ~mhoa H$m nS>bo ? (PmerV, _WwaoV, {XëbrV) (Am) {edam`m§Zr Amnbr gwQ>H$m H$ê$Z KoÊ`mgmR>r H$moUVr `wŠVr Ho$br ?2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. CnH«$_ (A) Am½è`mbm OmÊ`mnydu {edam`m§Zr {edam` Am½è`mÀ`m H¡$XoVyZ gwQy>Z Amë`mMo ñdamÁ`mMm H$ma^ma H$moUmÀ`m hmVr àg§J{MÌ V`ma H$am. gmondbm ? 52

14. JS> Ambm, nU qgh Jobm _mgmho~m§Mr BÀN>m : {edam`m§Zr O`qgJmg H$m_{JargmR>r {ZdS>mdo Hw$Umbm ? H$m|T>mUm ga{Xbobo Vodrg {H$ëbo AOyZ _wKbm§H$S>o hmoVo. H$aÊ`mMr H$m_{Jar \$ma H$R>rU hmoVr.H$m|T>mUm hm Ë`m§VbmM EH$ {H$ëbm. EH$ {Xdg{OOm_mVm {edam`m§Zm åhUmë`m, \"\"{ed~m, VmZmOr _mbwgao : VmZmOr Ama§^mnmgyZH$m|T>mÊ`mgmaIm ~iH$Q> {H$ëbm _wKbm§À`m hmVr {edam`m§Mm gmWrXma hmoVm. H$moH$UmVAgUo ~ao Zmhr. Vmo naV Ko.'' nwÊ`mOdirb _hmS>Odi C_aR>o Jmd Amho, {VWbm VmoH$m|T>mUm ñdamÁ`mV Agmdm åhUyZ {edam`hr amhUmam. {edam`m§À`m H$m_mV VmZmOrbmVi_iV hmoVo. H$m|T>mÊ`mdarb _wKbm§Mm Vm~m Hw$MamB©, {Xa§JmB© _mhrVM ZìhVr. {edm`hr ~m~ {OOm_mVm Am{U {edam` `m§À¶m _ZmV _hmamO Or H$m_{Jar gm§JVrb Vr hmVr ¿`m`bmgbV hmoVr. {edam`m§Zr H$m|T>mUm ¿`m`Mm VmZmOr Ho$ìhmhr V`ma ! _moR>m qh_VdmZ JS>r !~oV Ho$bm, nU H$m|T>mUm qOH$Uo A{Ve` Vmo A§JmZo {YßnmS> hmoVm. VmH$XrZo ^mar hmoVm.AdKS> hmoVo. {edam` {dMma H$ê$ bmJbo, `m ~wX²YrZo MbmI hmoVm. {edam`m§da Ë`mMr AbmoQ> ^ŠVr hmoVr.VmZmOrMr à{Vkm 53

AmYr b½Z H$m|T>mÊ`mMo : VmZmOr Amnë`m VmZmOrbm dmQ>bo, \"_hmamO Am{U _mgmho~_wbmÀ`m b½ZmÀ`m JS>~S>rV hmoVm. Ë`mMm `m§Zm b½Zmbm ~mobdmdo.' Vmo eobma_m_mbm ~amo~a KoD$Z am`~mÀ`m b½ZmMo Am_§ÌU XoÊ`mgmR>r EHw$bVm EH$ _wbJm {edam`m§H$S>o Ambm. eobma_m_mZo {edam`m§Zm am`~m. VmZmOrÀ`m Kar b½ZmMo Am_§ÌU {Xbo. {edam` åhUmbo, am`~mÀ`m b½ZmMr V`mar \"\"eobma_m_m, Vwåhr am`~mMo b½Z CaHy$Z ¿`m. OmoamV Mmbbr hmoVr. Amåhr ñdV: H$mhr b½Zmbm `oD$ eH$Uma Zmhr, b½Z Mma {Xdgm§da H$maU Amåhr OmVrZo H$m|T>mÊ`mÀ`m H$m_{Jarda `oD$Z R>onbo hmoVo. OmUma AmhmoV.'' {edam`m§Mo ho eãX EoH$VmM VmZmOr åhUmbm, \"\"‘hmamO, VmZmOr {Od§V AgVmZm Agë`m {OdmdaÀ`m H$m_{Jarda AmnU OmUma? _J Amåhr H$embm? Vo H$mhr Zmhr. AmYr b½Z H$m|T>mÊ`mMo, _J am`~mMo. H$m|T>mÊ`mÀ`m H$m_{Jarda _rM OmUma. _bm Amerdm©X Xçm.'' VmZmOrMm ~oV : VmZmOr H$m|T>mÊ`mÀ`m ñdmarda {ZKmbm. H$m|T>mUm {H$ëë`mda O`qgJmZo Zo_bobm CXo^mZ hm aOnyV {H$ëboXma hmoVm. Vmo _moR>m H$S>H$ hmoVm. JS>mbm XmoZ XadmOo hmoVo.VmZmOrMr H$m|T>mʶmda MT>mB© 54

XmoÝhr {R>H$mUr CXo^mZmZo nŠH$m ~§Xmo~ñV R>odbm CKS>bm. VmZmOr qghmgmaIm bT>V hmoVm.hmoVm, Voìhm JS>mda Om`Mo H$go ? VmZmOrZo CXo^mZmZo Ë`mÀ`mda Pon KoVbr. XmoKm§Mr P§wOJS>m^modVr Q>ohiUr Ho$br. npíM_obm C§MM gwê$ Pmbr. XmoKohr eya dra ! H$moUrhr hQ>oZm.C§M H$S>m hmoVm. Ë`m ~mOybm nhmam ZìhVm. BVŠ`mV VmZmOrMr T>mb VwQ>br. Ë`mZo hmVmbmVmZmOrZo H$S>m MTy>Z Om`Mm ~oV Ho$bm. VmZmOr eobm J§wS>mibm. eoë`mda dma PobV Vmo bTy>Amnë`m YmH$Q>çm ^mdmbm åhUmbm, \"\"gy`m©Or, bmJbm. eodQ>r XmoKohr EH$_oH$m§À`m dmam§ZrVy nmMeo JS>r KoD$Z H$ë`mU XadmOm JmR>. _r O~a OI_r Pmbo Am{U YmamVrWu H$mogibo.VrZeo _mdio KoD$Z H$S>m MTy>Z JS>mda `oVmo.JS> MT>VmM Amåhr H$ë`mU XadmOm CKS>Vmo. JS> Ambm nU qgh Jobm ! : VmZmOr_J `m Vwåhr AmV, Kwgm EH$X_, Ywìdm CS>dy nS>bm, ho nmhÿZ _mdiçm§Mm Yra IMbm. Vo niyeÌyMm. Mbm.'' gy`m©Or Am{U VmZmOr XmoKo XmoZ bmJbo. BVŠ`mV gy`m©Or d Ë`mÀ`m ~amo~aModmQ>m§Zr {ZKmbo. _mdio H$ë`mU XadmOmVyZ AmV `oD$Z nmohmoMbo. Amnbm ^mD$ nS>bobm nmhÿZ gy`m©Orbm Xw:I H$S>çmdê$Z JS>mda : amÌrMr doi hmoVr, Pmbo, nU Vr doi Xw:I H$aÊ`mMr ZìhVr,VmZmOr d Ë`mMo _mdio H$S>çmÀ`m nm`Ï`mbm bT>Ê`mMr hmoVr. gy`m©OrZo H$S>çmdaMm Xmoa H$mnyZH$mimoImV C^o hmoVo. amV{H$S>o {H$a{H$aV hmoVo. Q>mH$bm. niUmè`m _mdiçm§Zm Vmo AmS>dm JobmVmZmOrMo nmM-ghm VéU ‘mdio H$S>m MT>m`bm Am{U åhUmbm, \"\"Aao, Vw_Mm ~mn BWo _ê$ZnwT>o Pmbo. H$S>m Ho$dT>m C§M ! nU Vo H$nmarg nS>bm Amho. Vwåhr Ago ^mJy~mB©gmaIo H$m`Yê$Z, H$moR>o \$Q>rV ~moQ>o KmbyZ _moR>çm {h_VrZo niVm ? _mJo {\$am. _r H$S>çmdaMm Xmoa H$mnyZH$S>m MTy>Z da Jobo. da OmVmM Ë`m§Zr XmoamMo Q>mH$bm Amho. H$S>çmdê$Z CS>çm Q>mHy$Z _am,Q>moH$ EH$m PmS>mbm KQ²>Q> ~m§Ybo. _J H$m` ? ZmhrVa eÌyda VwQy>Z nS>m.''VmZmOr Am{U Ë`mMo _mdio Xmoamdê$Z ^am^admZamgmaIo H$S>m MTy>Z JS>mda Jobo. _mdio _mJo {\$abo. KZKmoa bT>mB© Pmbr. _mdiçm§Zr JS> ga Ho$bm, nU JS> ga H$aVmZm VmZmOrMm namH«$_ : BH$S>o gy`m©OrZo VmZmOrgmaIm eya _moham YmamVrWu nS>bm.Amnë`m ‘mdiçm§gh H$ë`mU XadmOm JmR>bm {OOm_mVog d {edam`m§Zm hr ~mV_r H$ibr.d Vmo CKS>Ê`mMr Vo dmQ> nmhV am{hbo. bT>mB©bm Ë`m§Zm Iyn Xw:I Pmbo. JS> Vmã`mV Ambm, nUgwédmV Pmbr. CXo^mZbm I~a bmJbr. ZJmam qghmgmaIm eya VmZmOr Jobm. {edam` IyndmObm. CXo^mZmMo g¡Ý` ‘mdiçm§da Mmb hihibo Am{U åhUmbo, \"\"JS> Ambm, nUH$ê$Z Ambo. hmVKmB©Mr bT>mB© gwê$ Pmbr. qgh Jobm !''Vbdmarbm Vbdmar {^S>ë`m. gnmgn dma hmoD$bmJbo. T>mbr IUmUy bmJë`m. _embtMm H$m|T>mÊ`mMo qghJS> ho Zmd gmW© Pmbo. hrZmM gwê$ Pmbm. _mdiçm§Zr H$ë`mU XadmOm KQ>Zm gZ 1670 _Ü`o KS>br. nwT>o C_aR>o Jmdr OmD$Z {edam`m§Zr am`~mMo b½Z Ho$bo. 55

ñdmÜ`m`1. AMyH$ n`m©`mMo dVw©i a§Jdm. 2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. (A) H$m|T>mUm {H$ëbm H$moUmÀ`m Vmã`mV hmoVm ? (A) VmZmOr hm H$moH$UmVrb `m JmdMm amhmUma hmoVm. (Am) H$m|T>mUm {H$ëë`mg§~§Yr {OOm_mVm {edam`m§Zm H$m` åhUmë`m ? (1) _hmS> ¡ (2) {MniyU ¡ (3) C_aR>o ¡ (4) aËZm{Jar ¡ (B) \"AmYr b½Z H$m|T>mÊ`mMo, _J am`~mMo' Ago H$moU åhUmbo ? (Am) O`qgJmZo Zo_bobm CXo^mZ `m {H$ëë`mMm {H$ëboXma hmoVm. 3. XmoZ-VrZ dmŠ`m§V CËVao {bhm. (A) eobma_m_mZo {edam`m§Zm am`~mÀ`m b½ZmMo (1) nwa§Xa> ¡ (2) H$m|T>mUm ¡ (3) am`JS> ¡ (4) àVmnJS> ¡ Am_§ÌU {Xbo, Ë`m doir {edam` H$m` åhUmbo ? (B) VmZmOrÀ`m ^mdmMo Zmd ho hmoVo. (1) am`~m ¡ (2) gy`m©Or ¡ (Am) qghJS>mda gy`m©Or _mdiçm§Zm H$m` (3) _wama~mOr> ¡ (4) {\$a§JmoOr> ¡ åhUmbm ? CnH«$_ Vw_À`m n[agamVrb Eo{Vhm{gH$ dmñVy§Mr `mXr H$am. 56

15. EH$ Anyd© gmohim amÁ`m{^foH$ H$m Ho$bm ? : am`aoídamÀ`m _m¡ë`dmZ aËZo OS>dbr. Ë`mda ew^« N>Ì_§{XamV {edam`m§Zr ñdamÁ`mMr à{Vkm Ho$br. ~gdbo. amOoaOdmS>o, {dX²dmZ ~«måhU dñdamÁ`ñWmnZoÀ`m H$m`m©V Ë`m§À`mda {H$VrVar hmVmImbMo gaXma, H$m_Xma `m§Zm Am_§ÌUog§H$Q>o Ambr, nU Ë`m§VyZ {edam` _moR>çm em¡`m©Zo Jobr. amÁ`m{^foH$mMo nm¡amo{hË` H$aÊ`mgmR>rAm{U MmVw`m©Zo nma nS>bo. ~mOrà^y, _wama~mOr, H$merhÿZ JmJm^Q²>Q> Ambo. JmJm^Q²>Q>m§Mo KamUoVmZmOr BË`mXtZr ñdamÁ`mgmR>r bT>Vm bT>Vm _yi n¡R>UMo, nU H$mer‘Ü`o ñWm{¶H$ Pmbobo.Amnbo àmU doMbo. eodQ>r ñdamÁ` C^o am{hbo. Vo Wmoa n§{S>V hmoVo. H$merjoÌmV Ë`m§Zm _moR>m _mZeÌyda dMH$ ~gbm. hmoVm. gd©Ì Ë`m§Mr H$sVu ngabr hmoVr. `m ñdamÁ`mbm gd© amOoaOdmS>çm§Zr _mÝ`Vm {edam`m§Zr amÁ`m{^foH$mMr V`marXçmdr, åhUyZ {edam`m§Zr amÁ`m{^foH$mMr `Wmgm§J Ho$br. gßVJ§Jm Am{U g_wÐ `m§Mo`moOZm AmIbr. eoH$S>mo dfmªZ§Va gd© Y_mªZm Ob AmUÊ`mgmR>r _mUgo Jobr. am`JSm>dag_mZVoZo dmJdUmam, àOobm Ý`m` d gwI XoUmam gw_mao nÝZmg hOma _mUgo O_br. Ë`m§À`mgmR>ramOm _hmamîQ´>mV {Z_m©U Pmbm hmoVm. ñdamÁ` {OH$S>o{VH$S>o V§~y, S>oao, amhþQ>çm `m§Mr JXu{Z_m©U Pmbo Amho ho OJmbm H$im`bm hdo, Pmbr.åhUyZ {edam`m§Zr amÁ`m{^foH$ H$ê$Z KoÊ`mMoR>adbo. ho Ë`m§Zr ñdV:À`m gwImgmR>r qH$dm amÁ`m{^foH$mMm gmohim : amÁ`m{^foH$mMmd¡^dmgmR>r Ho$bo Zmhr, Va ho Ho$bo ñdamÁ` {Xdg COmS>bm. _hm_§Jb {Xdg hmoVm Vmo. dmXço^ŠH$_ H$aÊ`mgmR>r. dmOy bmJbr. JdB© JmD$ bmJbo. gJirH$S>o AmZ§XrAmZ§X Pmbm. {edam` gmoÝ`mÀ`m Mm¡a§Jmda ñdamÁ`mMr amOYmZr : {edam`m§Zr ~gbo. Ë`m§À`mda N>ÌMm‘ao YaʶmV Ambr.amOYmZrgmR>r am`JS>mMr {ZdS> Ho$br. am`JS> hm Vyn, Xhr, _Y `m§Mo H$be nwamo{hVm§À`m hmVm§V_O~yV {H$ëbm hmoVm. am`JS>mdê$Z ñdamÁ`mda hmoVo. JmJm^Q²>Q> `m§À`m hmVm§V gmoÝ`mMr KmJaXoIaoI H$aUo gmono hmoVo. eÌyda ZOa R>odUo hmoVr. {VÀ`mV J§Jm, qgYy, `_wZm, JmoXmdar,gmoB©Mo hmoVo. H¥$îUm, Z_©Xm d H$mdoar `m gmV ZXçm§Mo Am{U g‘wÐmMo nmUr ^abobo hmoVo. JmJm^Q²>Q>m§Zr Vr {MniyUbm OmD$Z {edam`m§Zr Amnë`m gmoÝ`mMr KmJa {edam`m§À`m S>moŠ`mda Yabrg¡Ý`mMr nmhUr Ho$br. àVmnJS>mÀ`m ^dmZrXodrMo d Vo _§Ì åhUy bmJbo. KmJarÀ`m e§^aXe©Z KoVbo. {Vbm ^pŠV^mdmZo gmoÝ`mMo N>Ì {N>Ðm§VyZ {edam`m§da Obm{^foH$ Pmbm. _JAn©U Ho$bo. {edam` CR>bo Am{U {OOm_mVoÀ`m nm`m nS>bo. _mgmho~m§Zr {edam`m§Zm nmoQ>mer Yabo. Ë`m§À`m g_ma§^mMr V`mar : Z§Va {edam`m§ZrgmoÝ`mMo qghmgZ V`ma H$adyZ KoVbo. Ë`mbm 57

58 gmohim {edamÁ¶m{^foH$mMm

S>moiçm§VyZ AmZ§Xmly dmhÿ bmJbo. Ë`m§Zr Ho$boë`m JS>mJS>m§da Vmo\$m Pmë`m. gd© _hmamîQ´>^aVrg dfmªÀ`m H$îQ>m§Mo MrO Pmbo. {ed~mÀ`m {edam`m§Mm O`O`H$ma Pmbm. Aem àH$mao gZOÝ_mAmYrnmgyZ Ë`m _mCbrZo _Zr Yabobo 1674 _Ü`o {edam`m§Mm amÁ`m{^foH$ Pmbm.ñdßZ AmO gmH$ma Pmbo hmoVo. AmB©Mm AmZ§X Ë`m gmbmnmgyZ _hmamOm§Zr \"amÁ`m{^foH$' hmAly§dmQ>o ~mhoa nS>bm. {edam`hr J{hdabo. eH$ gwê$ Ho$bm. {edmOr _hmamO \"eH$H$V}YÝ` _mgmho~! YÝ` {edam` ! amOo' Pmbo. Ë`m§Zr Amnbr ñdV§Ì ZmUr nmS>br. {Za{Zamiçm Xoem§Mo dH$sb `m g_ma§^mg hOa ‘mgmho~m§À¶m ^oQ>rZ§Va _hmamO qghmgZmda hmoVo. B§J«Om§Zr Am°pŠP§S>oZ ZmdmMm Amnbm~gbo. Ë`m§À`mOdi _hmamUr gmo`am~mB© d dH$sb ZOamUm KoD$Z nmR>dbm hmoVm. hm gmohim`wdamO g§^mOramOo ~gbo. AîQ>àYmZ Ë`m§À`m nmhʶmgmR>r XÿaXÿaMo àOmOZhr O‘m PmboXmoÝhr ~mOy§Zm C^o am{hbo. JmJm^Q²>Q>m§Zr hmoVo. {edam`m§À`m amÁ`m{^foH$mMr hH$sH$VgmoÝ`m_moË`m§À`m PmbarMo N>Ì _hmamOm§À`m gd© OJmbm g‘Obr. {edam`m§Mr H$sVu gd©ÌS>moŠ`mda Yabo d Vo _moR>çmZo åhUmbo, ngabr.\"\"j{Ì`H$w bmdVg§ qghmgZmYrída lr{edN>ÌnVr`m§Mm {dO` Agmo.'' gdmªZr O`O`H$ma Ho$bm.ñdmÜ`m`1. [aH$må`m OmJr H§$gmVrb `mo½` n`m©` {bhm. 3. XmoZ-VrZ dmŠ`m§V CËVao {bhm. (A) {edam`m§Zr amOYmZrgmR>r ....... {ZdS> (A) {edam`m§Zr amÁ`m{^foH$ H$ê$Z KoÊ`mMo H$m Ho$br. R>adbo ? (qghJS>mMr, am`JS>mMr, nÝhmiJSmMr) (Am) {edam`m§Zr amOYmZrgmR>r am`JS>mMr {ZdS> H$m Ho$br ? (Am) {edam`m§Mm amÁ`m{^foH$ gZ .......... _Ü`o Pmbm. (B) _mgmho~m§À`m S>moiçm§VyZ AmZ§Xmly H$m dmhÿ bmJbo ? (1674, 1675, 1647) CnH«$_2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. (A) amÁ`m{^foH$àg§Jr {edam`m§Zr nmS>boë`m (A) gmoÝ`mÀ`m KmJarV H$moUH$moUË`m ZXçm§Mo ZmÊ`m§{df`r {ejH$m§H$Sy>Z A{YH$ _m{hVr nmUr ^abobo hmoVo ? {_idm. (Am) {edam`m§Zr amÁ`m{^foH$mnmgyZ H$moUVm eH$ (Am) {d{dY àH$maÀ`m Q>nmb {V{H$Q>m§Mm g§J«h gwê$ Ho$bm ? H$am. Ë`mMo {_Ìm§À`m _XVrZo dJm©V àXe©Z ^adm. 59

16. X{jUoVrb ‘mohr‘ _mo{h_oMm ~oV : amÁ`m{^foH$mMm gmohim ho X{jUoVrb V§OmdaMr OhmJra gm§^miyZ hmoVo.nma nS>bm, nU hm AmZ§X ’$ma H$mi {Q>Hy$ eH$bm d{S>bm§Mr H$Zm©Q>H$mVrb OhmJrahr Ë`m§À`mH$S>oZmhr. amÁ`m{^foH$mZ§Va AënmdYrV 17 OyZ hmoVr. Ë`mVrb H$mhrhr dmQ>m ì`§H$moOramOm§Zr1674 amoOr _mgmho~ _¥Ë`y nmdë`m. {edam`m§Mm {edam`m§Zm {Xbm ZìhVm. EdT>oM Zìho, Va_moR>m AmYma Jobm. ñdamÁ`mVrb gd© àOoMm ñdamÁ`m~X²Xb Ë`m§Zm \$magm AmXa ZìhVm. VoAmYma {edam` hmoVo; na§Vw {edam`m§Mm AmYma {edam`m§er \$Q>Hy$Z dmJV AgV. Ë`m§Mr ^oQ>_mgmho~ hmoË`m. Ë`m Ë`m§À`m OrdZmVrb Iè`m KoD$Z ñdamÁ`mÀ`m H$m`m©gmR>r Ë`m§Mr _XV_mJ©Xe©H$ Am{U Jwê$ hmoË`m. AmB©À`m _¥Ë`y_wio {_imbr Va nmhmdr, Agm hoVy {edam`m§À`mË`m§Zm A{Ve` Xw:I Pmbo; na§Vw Xw:I H$aV _ZmV hmoVm.~gUo Ë`m§Zm eŠ` ZìhVo. Ë`m§Zm ñdamÁ`mMmJmS>m hmH$m`Mm hmoVm. JmodiH$m|S>çmbm ^oQ> : H$Zm©Q>H$mV OmÊ`mgmR>r {edam` {ZKmbo. JmodiH$m§oS>çmMm {edam`m§Zr H$Zm©Q>H$ àm§Vmda ñdmar A~wbhgZ Hw$Vw~emhm `mZo Ë`m§Zm ^oQ>rMoH$aÊ`mMm {ZíM` Ho$bm. Ë`m§Zm AmVm Am_§ÌU {Xbo hmoVo, Voìhm àW_ Hw$Vw~emhmÀ`mAm{XbemhrMr _wirM ^rVr ZìhVr, H$maU amOYmZrbm ^oQ> XoD$Z _J X{jU {Xp½dO`mgmR>rAm{Xbemhr _moS>H$irg Ambr hmoVr; na§Vw nwT>o Om`Mo, Aer `moOZm Ë`m§Zr AmIbr.CËVaoMm _wKb ~mXemhm Am¡a§JOo~ hm _mÌ_amR>çm§Mo amÁ` ZîQ> H$aÊ`mgmR>r Q>nyZ ~gbm JmodiH$m|S>m hrM Hw$Vw~emhmMr amOYmZrhmoVm. Vmo ñdamÁ`mMm Kmg Ho$ìhm KoB©b, `mMm hmoVr. Hw$Vw~emhmZo _hmamOm§À`m ñdmJVmgmR>rZo_ ZìhVm. _wKbm§Mo g§H$Q> ñdamÁ`mda Ambo _moR>r V`mar Ho$br. ^oQ>rgmR>r Img V§~y C^mabm.Va X{jUoVhr EImXo _O~yV R>mUo Agmdo, {edam` amOYmZrV `oD$Z XmIb Pmbo. Ë`m§MoAgm {dMma {edam`m§À`m _ZmV Ambm, åhUyZ Xe©Z KoÊ`mgmR>r añVmoañVr bmoH$ XwV\$m© C^oË`m§Zr X{jU Amnë`m Vmã`mV KoÊ`mMo R>adbo. hmoVo. Ë`m§À`m namH«$_mÀ`m ~mVå`m XoemV`m ‘mo{h_ogmR>r {edam`m§Zr JmodiH$m|S>çmÀ`m MhÿH$S>o ngaë`m hmoË`m. A\$ObImZmMm dY,Hw$Vw~emhmMr _XV _m{JVbr. Ë`mZo _moR>çm em{`ñVmImZmMr \$Q>\${OVr Am{U Am½è`mhÿZIwerZo {edam`m§Zm _XV XoÊ`mMo H$~yb Ho$bo. gwQ>H$m `m amo_hf©H$ àg§Jm§Mr hH$sH$V Xoe^a ngabr hmoVr. Ë`m_wio VoWo _hmamOm§Mo àM§S> `m _mo{h_oÀ`m _mJo {edam`m§Mm AmUIr ñdmJV Pmbo. KamKam§VyZ bmoH$ _hmamOm§daEH$ hoVy hmoVm. Ë`m§Mo gmdÌ ^mD$ ì`§H$moOramOo \w$bm§Mm dfm©d H$aV hmoVo. bmoH$m§Mo ñdmJV 60

{edam¶m§Mr JmodiH$m|S>çmMr Eo{Vhm{gH$ ^oQ>ñdrH$mê$Z _hmamO Hw$Vw~emhmÀ`m Xa~mamV doT>m {Xbm. {H$Ë`oH$ _{hZo doT>m XoD$Zhr {H$ëbmAmbo. Hw$Vw~emhm Ë`m§Zm gm_moam Jobm. Ë`mZo Vmã`mV `oB©Zm. Voìhm dobyaOdiÀ`m S>m|Jamdê$Z_hmamOm§Zm Img V`ma Ho$boë`m qghmgZmda {edam`m§Zr Ë`m {H$ëë`mda Vmo\$m§Mm _mam Ho$bmAmnë`m ~amo~arZo ~gdbo. Ë`mZo _hmamOm§À`m Am{U {H$ëbm ga Ho$bm. Ë`m§Zr H$Zm©Q>H$mVgËH$mamV H$emMrhr H$_VaVm amhÿ {Xbr EHy$U drg bj CËnÝZmMm àXoe Am{U {H$Ë`oH$Zmhr. ñdmJVgËH$ma ñdrH$maë`mda {edam` N>moQ>o_moR>o {H$ëbo qOH$bo.H$Zm©Q>H$mÀ`m _mo{h_oda {ZKmbo. ì`§H$moOramOm§Mr ^oQ> : _hmamOm§Zr qOOr qOH$br : {edam` nyd©{H$Zmè`mda Amnbo gmdÌ ^mD$ ì`§H$moOramOo `m§Zm ^oQ>rgmR>rAmbo. MoÝZB©À`m X{jUog qOOrMm {H$ëbm ~mobmdbo. ZmIwerZoM Vo Ambo. _hmamOm§ZrAmho. hm am¶JS>mà‘mUoM àM§S> Am{U _O~yV Ë`m§Mm `mo½` gËH$ma Ho$bm. Ë`m§Mr g_OyVAmho. Ë`mbm doT>m KmbyZ _hmamOm§Zr Vmo {H$ëbm KmbÊ`mMm à`ËZ Ho$bm. ñdamÁ`mÀ`m H$m`m©VqOH$bm. X{jUoV ñdamÁ`mMo EH$ _O~yV R>mUo ì`§H$moOramOm§Zr ghH$m`© H$amdo, Aer Ë`m§ZrV`ma Pmbo. Z§Va Ë`m§Zr dobyaÀ`m {H$ëë`mbm Ë`m§Zm Ji KmVbr. H$mhr {Xdg ì`§H$moOramOo 61

{edam¶ - 춧H$moOramOo ^oQ>_hmamOm§~amo~a am{hbo; na§Vw EH$m amÌr _hmamOm§Zm am`JS>mda naVbo. `m _mo{h_oMr XJXJH$mhr Z H$idVm Vo V§Omdabm {ZKyZ Jobo Am{U OmUdV AgVmZmM ‘hmamOm§Zm O§{Oè`mÀ`mCbQ> Ë`m§À`m \$m¡OodaM Ë`m§Zr hëbm Ho$bm, {gX²>Xr{déX²Y Ama_mar _mohr_ H$mT>mdr bmJbr.Voìhm _hmamOm§À`m \$m¡OoZo Ë`m§Mm g_mMma `m doir _hmamOm§Mo d` nÝZmg dfmªMo hmoVo.KoVbm. ì`§H$moOramOm§Mm nam^d Pmbm. Amnë`m Vrg-nñVrg df} Ë`m§Zr gVV H$îQ> Ho$bo hmoVo.^mdmÀ`m Aem dmJUwH$s_wio _hmamOm§Zm \$ma Ë`m§Zm H$Yrhr {dlm§Vr {_imbr Zmhr.dmB©Q> dmQ>bo. Ë`m§Zr ì`§H$moOramOm§Zm g_OwVrMrnÌo nmR>dbr. qOOrÀ`m X{jUoH$S>rb H$mhr a`VMo m dmbr Jbo m : VmarI 3 E{àbàXoe Ë`m§Zm {Xbm. Ë`m§Mr nËZr Xrnm~mB© {hbmhr 1680. gdmZª m X:w IgmJamV bmQo >yZ {edam`mZ§ r_hmamOm§Zr Mmoir~m§JS>rgmR>r H$Zm©Q>H$mVrb OJmMm H$m`_Mm {Zamno KVo bm. a`VMo m dmbrWmoS>m àXoe {Xbm. ‘hmamOm§Zr ì`§H$moOramOm§Zm Jbo m! Amnë`m h`mVrV _hmamOmZ§ r H$o dT>çmnÌmV {b{hbo, \"naŠ`m eÌy§Mm ^adgm Yê$ Z`o. KS>m_mSo >r H$o ë`m. O~aXñV eÌZ§y m Z_dZynwéfmW© JmOdmdm.' _hmamOmZ§ r qhXdr ñdamÁ` {Z_mU© H$o b.o A{Ib ^maVmV _hmamOmÀ§ `m H$m`mb© m VmSo > ZìhVr. H$Zm©Q>H$mVrb {dO` {_idyZ _hmamO _hmamO Wmao amîQ>´néw f hmVo .o 62

The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2014. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher.(3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquartersof Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are asinterpreted from the \"North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,\" but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with theRecord/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradeshhave not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources. 63

ñdmÜ`m`1. [aH$må`m OmJr H§$gmVrb `mo½` n`m©` {bhm. 3. H$maUo {bhm. (A) ì`§H$moOramOo ho X{jUoVrb ....... OhmJra (A) {edam`m§Zr X{jU Amnë`m Vmã`mV KoÊ`mMo gm§^miyZ hmoVo. R>adbo. (dobyaMr, V§OmdaMr, ~§JiyaMr) (Am) {edam`m§Zr ì`§H$moOramOm§Zm g_OwVrMr nÌo (Am) Hw$Vw~emhmMr ....... hr amOYmZr hmoVr. nmR>dbr. ({Xëbr, qOOr, JmodiH$m|S>m>) CnH«$_ {edam` d ì`§H$moOramOo `m§À`m ^oQ>rMo d g§dmXmMo2. àË`oH$s EH$m dmŠ`mV CËVao {bhm. ZmQ>çrH$aU H$am. (A) {edam`m§Mm ì`§H$moOramOm§Mr ^oQ> KoÊ`m_mJo H$moUVm hoVy hmoVm ? (Am) {edam`m§Zr ì`§H$moOramOm§Zm H$moUVr Ji KmVbr ? (B) {edam`m§Zr ì`§H$moOramOm§Zm nÌmV H$m` {b{hbo ?{edmOr ‘hmamOm§Mr g‘mYr-am¶JS> 64

१७. गडकोटांचे आणि अारमाराचे व्यवस्थापन शिवरायांनी अनेक शतूवरं् र मात करून असहे ी म्हणतात. त्यांनी हिरोजी इदं लु कर आणिस्वराज्याची स्थापना केली. यदु ‌्ध असो अथवा अर्जोजी यादव अशा तज्ज्ञांकरवी राजगड, प्रतापगड,राज्यकारभार, शिवरायाचं े व्यवस्थापन कौशल्य सिधं दु रु ्ग इत्यादी अनके नवीन किल्ेल बाधं ल.ेसर्व क्षेत्रांत पहायला मिळते. या पाठात आपण त्याचप्रमाणे रायगड किल्ल्याची नव्याने उभारणीशिवरायांच्या व्यवस्थापन कौशल्याविषयी माहिती कले ी. इतकचे नव्हे, तर विजयदरु ्ग, तोरणा, रागं णाघेणार आहोत. इत्यादी काही जनु ्या किल्ल्यांची दरु ुस्ती कले ी. शिवरायाकं डे समु ारे ३०० किल्ले होत.े ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ?l व्यवस्थापन कौशल्य म्हणजे काय? ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ? व्यवस्थापन कौशल्य म्हणजे निश्चित ध्येय l शिवाजी महाराजांचे धाकटे पतु ्र छत्रपती साध्य करण्यासाठी हाती घेतलले े कार्य राजाराम महाराज यांच्या आज्वेञ रून रामचदं ्रपंत शिस्तबद्ध पद्धतीने करणे होय. अमात्य यानं ी ‘आज्ञापत्र’ हा ग्रंथ लिहिला असल्याचे मानले जात.े या ग्रंथात शिवरायाचं े व्यवस्थापन कौशल्य जसे त्यांनी शिवछत्रपतींच्या राजनीतीचे स्पष्ट प्रतिबिबंआयषु ्यभर कले ले ्या लढायामं ध्ये नहे मी दिसनू यते ,े उमटले आहे.तसे त्यांच्या एकणू राज्यकारभारातही ते अनभु वयासमिळत.े त्याची काही उदाहरणे पढु ीलप्रमाण.े करून पहा.गडकोटांची उभारणी l दिवाळीच्या सटु ‌ट् ीत मित्रांच्या मदतीने गडकोट-किल्ल्यांच्या साहाय्याने शिवरायानं ी एखाद्या किल्ल्याची प्रतिकतृ ी तयार करा.स्वराज्याचे रक्षण कले .े ‘संपूर्ण राज्याचे सार ते दरु ्ग’या नमे क्या आणि मोजक्या शब्दांत ‘आज्ञापत्र’ या - किल्ला तयार करण्यासाठी साहित्याचीशिवकालीन ग्रंथामध्ये दरु ्गंचा े म्हणजचे गडकोट- यादी तयार करा.किल्ल्यांचे महत्त्व सागं ितले आह.े शिवरायतरुणपणी सह्याद्रीच्या पर्वतरागं ामं धून फिरले होते. - किल्ल्यासाठी जागचे ी निवड करा.सह्याद्रीच्या अगं ा-खादं ्यावर उभे असणारे गड- - किल्ल्यावर पाण्याची, घराचं ी व्यवस्थादरु ्ग त्यांनी असंख्य वेळा न्याहाळले होते. कशी असावी याचा आराखडा तयार करा.स्वराज्याच्या संरक्षणासाठी गडकोटांचे महत्त्वत्यांना उमगले होते. gm§Jm nmhÿ ! शिवरायांनी वनदरु ्ग, गिरिदुर्ग आणि जलदुर्ग या l तुमच्या परिसरात असलले ्या किल्ल्याच/ेतिन्ही प्रकारचे किल्ले बांधले. जलदुर्गंना ा ‘जजं िरा’ लेण्याचे नाव सागं ा. l किल्ल्यावर कोणत्या वस्तू/वास्तू आहेत ? l किल्ला कोणत्या प्रकारचा आहे ? 65

गडाची उभारणीगडाचं े व्यवस्थापन आणि कारखानीस हे अधिकारी नमे लले े असत.गडकोटाचं ्या संरक्षणाची निश्चित अशी किल्दले ाराच्या हाताखाली सबनीस आणिव्यवस्था महाराजांनी केली होती. कारखानीस काम करत.प्रत्येक गडकिल्ल्यांवर किल्दले ार, सबनीस या अधिकाऱ्यांची कामे पढु ीलप्रमाणे सांगता यते ील. किल्दले ार (हवालदार) l किल्ल्याचे सरं क्षण व कारभार करण.े l सबनीस, कारखानीस यांना आज्ञा देण.े l सरकारी पत्रे, हुकमू व आदशे ाचे पालन करणे. सबनीस कारखानीसl गडावरील जमाखर्चाचा हिशोब ठवे ण.े l गडावर राहणाऱ्या लोकांना धान्याचा व वस्तूंचाl गडावरील आणि गडाखालील प्रजेकडून पुरवठा करणे. कराची वसलु ी करण.े l यदु ्धाच्या वेळी तोफांना, बदं ुकांना लागणाऱ्याl पत्रव्यवहार साभं ाळण.े दारूगोळ्याची व्यवस्था करण.े l गड आणि गडावर असणाऱ्या इमारतींची दखे भाल आणि दुरुस्ती करणे. 66

तोफा-दारूगोळा चर्चा करा. शिवरायाचं ्या काळात शत्रूपासनू गड- l गडावरील तोफा गंजू नयते म्हणनूकिल्ल्यांचे सरं क्षण करण्यासाठी लहान-मोठ्या त्यांना मेणाचा लेप लावला जात अस.ेतोफाचं ा वापर कले ा जात अस.े या तोफाकिल्ल्यांच्या तटावं र आणि बरु ुजावं र ठवे लले ्या gm§Jm nmhÿ !असत. परु दं र, भीमगड यासं ारख्या काही गडावं रतोफा तयार करण्याचे कारखानहे ी होत.े लोखडं , l शिवाजी महाराजांच्या आरमारातील पितळ, ताबं े इत्यादी धातपंू ासनू तोफा तयार कले ्या जहाजांचे प्रकार सागं ा. उदा. गुराब, जात. पावसाळ्याच्या दिवसातं गडावं रील तोफा गलबत, पाल, मचवा, नाव, होडी.गजं ू नयते , म्हणनू त्यांना मणे ाचा लपे लावला जात l स्वतंत्र भारताच्या आरमारातील जहाजांचीअस.े तोफामं ध्ये  शत्रूवर मारा करण्यासाठी लोखडं ी, नावे सांगा.दगडी व कुलपी गोळे (ज्यामध्ये शिशाच्या गोळ्या आरमारअसत.) याचं ा वापर करत. या तोफा उडवण्यासाठी आरमार म्हणजे यदु ्धनौकाचं ा समहू होय.दगडी कोळसा, गधं क, शिसे आणि सरब नावाची इगं ्रज, पोर्तुगीज, सिद्दी, डच याचं ्याकडे प्रबळ असेविशिष्ट प्रकारची माती याचं ्यापासनू तयार कले ले ी आरमारी दल होत.े त्यांच्यापकै ी काही लोक समदु ्रदारू वापरली जात अस.ेआरमाराची पाहणी करताना शिवराय 67

किनाऱ्यांवर असणाऱ्या गावाचं ी लटू मार करत. सुरतेवरील मोहिमेसारख्या मोहिमा यशस्वीतथे ील लोकाचं ा छळ करत. शिवरायानं ी या सागरी होण्याला त्याने आणलेल्या अचकू माहितीचीशतचंूर् ा कायमचा बदं ोबस्त करण्यासाठी स्वततं ्र मोठी मदत झाली. शिवरायाचं े हेर गुप्तपणे शत्रूच्याआरमार निर्माण कले .े गोटात शिरून गोटातील खडान‌ख् डा माहिती काढून आणत. कोणतीही चढाई करण्यापूर्वी शिवराय शिवरायांनी लहान-मोठी जहाज-े नावा तयार हेराकं डनू बातम्या मिळवत आणि मगच चढाईचाकरण्याचे कारखाने उभारले. समदु ्रातील जनु े किल्ेल बते आखत.जिंकनू ताब्यात घेतले. सवु र्णदरु ्ग, विजयदरु ्गयासं ारखे जलदरु ्ग त्यांनी दरु ुस्त कले े. शिवरायांनी गनिमी कावा ः शिवाजी महाराजांच्यामालवणजवळ करु टे या बेटावर सिंधुदुर्ग हा नवीन युद्‌धनीतीत गनिमी काव्याच्या तंत्राला विशेषजलदरु ्ग बाधं ला. तसचे मबुं ईजवळ खांदरे ीचा महत्त्व होते. गनिमी काव्याच्या युदध‌् तंत्रातकिल्ला बांधला. आपल्या सोईच्या ठिकाणी व अनकु लू वळे ेस शत्रूवर अचानक आणि अनपके ्षितपणे हल्ला स्वराज्याच्या आरमारात कोळी, भंडारी, करून, शत्रू त्यातनू सावरतो न सावरतो तोपर्यंतआगरी यांसारख्या विविध दर्यावर्दी जाती-धर्माचे सनै ्य सरु क्षित स्थळी पोहोचत.े या ततं ्राचा अवलंबसैनिक होते. दौलतखान, मायनाक भंडारी, लाय करताना महाराजानं ा सह्याद्री परवत् रांगांतीलपाटील, दर्यासारंग, तकु ोजी आगं ्रे यांसारखे घनदाट जगं ल, डोंगरी किल्ले आणि प्रजेचा पाठिबं ानावाजलले े आरमारी योद्धे याच काळात याचं ी मदत झाली.प्रसिद्धीस आले. मराठ्यांच्या आरमारामळु े इंग्रज, पोर्तुगीज, ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ?सिद्दी आणि डच अशा सागरावरील शतरूं्ना त्यांचादरारा वाटू लागला. त्यामळु े शत्रचंू ा स्वराज्याला l शिवरायाचं े सनै ्य शिस्तबदध‌् होत.े त्यांचेहोणारा त्रास कमी झाला. शिवरायांनी स्वतंत्र सैनिक स्त्रियाचं ा आदर करत. त्यामुळे स्त्रियाचं ेआरमाराची उभारणी करून त्याच्या बळावर रक्षणकर्ते म्हणनू शिवरायांची कीर्ती सरतव् ्रआपली सागरी हद्द निश्चित करून पसरली होती. सनै िकानं ी दारू पिऊ नय,े रयतले ाकिनारपट्टीलगतच्या भागावर स्वामित्व प्रस्थापित त्रास देऊ नय,े रयतेची लूट करू नये अशीकेले. आपला समदु ्रकिनारा सरु क्षित केला. सैनिकानं ा त्यांची सक्त ताकीद होती.मध्ययगु ीन काळातील भारतात शिवरायानं ी उभेकेलले े हे पहिले स्वकीय आरमार होय. त्यामुळे ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ?शिवछत्रपतींचा ‘भारतीय आरमाराचे जनक’ म्हणनूउचित असा गौरव कले ा जातो. l शिवरायांचे काही सहकारी-कान्होजी जेधे, वीर बाजी पासलकर, फिरगं ोजी नरसाळा, शिवरायाचं े हरे खाते ः शिवरायाचं ्या लष्करी प्रतापराव गजु र, सिधोजी निंबाळकर अाणिव्यवस्तेथ गपु ्त हरे खाते होते. बहिर्जी नाईक सिदद‌् ी हिलाल.त्यांच्या हरे खात्याचा प्रमुख होता. महाराजांच्या 68

ñdmÜ`m`१. सांगा पाहू ! ४. महाराष्र्ट ाच्या नकाशा आराखड्यात पुढील ठिकाणे (अ) दुर्गचंा े म्हणजचे गडकोट किल्ल्यांचे महत्त्व सागं णारा दाखवा. ग्रंथ................. (अ) सिंधुदरु ्ग किल्ला (आ)विजयदरु ्ग (आ) जलदुर्गनंा ा असहे ी म्हणत................. (इ) मुंबई (ई) प्रतापगड२. तमु ्हांला काय वाटते ते सागं ा. ५. छत्रपती शिवाजी महाराजाचं ्या व्यवस्थापन कौशल्यातील (अ) शिवछत्रपतींचा ‘भारतीय अरमाराचे जनक’ म्हणून कोणती बाब तमु ्हांला सर्धवा िक आवडली ? या बाबीचा उचित असा गौरव कले ा जातो. तमु च्या दनै दं िन जीवनात कसा उपयोग कराल ? (अा) शिवरायाचं े व्यवस्थापन कोणकोणत्या क्ेषत्रांत उपक्रम पहायला मिळते ? (अ) ‘शिवरायाचं ्या मलु ाखतीचे आयोजन’ ही मुलाखत३. किल्ल्यावरील पुढील अधिकाऱ्यांची दोन कामे लिहा. नाटिका वर्गात सादर करा. (अ) किल्देल ार - १. ......... २. ......... (आ) भारतीय नौदलातील युद‌ध् नौकांविषयी माहिती मिळवा. (आ) सबनीस- १. ......... २. ......... (इ) विविध प्रकारच्या किल्ल्यांना भेटी द्या व किल्ल्यांच्या (इ) कारखानीस- १. ......... २. ......... विविध भागांची नावे जाणनू घ्या. 69

१८. लोककल्याणकारी स्वराज्याचे व्यवस्थापनgm§Jm nmhÿ ! पाहून महाराज स्वतः करत. त्यांच्या कारभारावर महाराजाचं ी दखे रखे अस.े l शिवरायांनी कोणकोणत्या सत्तांशी ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ?संघर्ष केला? शिवरायांनी आदिलशाही, मोगल, पोर्तुगीज लोककल्याणकारी राज्यात प्रजचे ्या अन्न,आणि जजं िरके र सिद्दी या अन्यायकारी सत्तांशी वस्त्र आणि निवारा या जीवनावश्यक गरजा पूर्णदीर्घकाळ लढा दिला. त्यामळु े स्वतंत्र अशा हिदं वी होतात. स्त्रियाचं ा सन्मान कले ा जातो. सामान्यस्वराज्याची निर्मिती झाली. जनतचे ी, शते कऱ्यांची फसवणकू होत नाही. कोणावरही अन्याय होत नाही. प्रजले ा जलद राज्यकारभाराचे काम व्यवस्थित चालावे म्हणनू न्याय मिळतो. शते ी आणि उद्योगाचं ा विकासशिवरायानं ी राज्यकारभाराची अाठ खात्यांत विभागणी होतो. लोककला बहरू लागतात. प्रजा सखु ा-कले ी, हचे शिवरायाचं े अष्टप्रधान मडं ळ होय. प्रत्येक समाधानाने राहत.ेखात्याचा एक प्रमखु नमे ला. त्यातनू च महाराजाचं ेअष्टप्रधान मडं ळ साकार झाल.े अष्टप्रधान शिवछत्रपतींनी निर्माण केलेल्या स्वराज्यातमडं ळाच्या माध्यमातनू चालवलले े शिवरायाचं े त्यांची प्रजा सखु ासमाधानाने राहू लागली. त्यामळु ेस्वराज्य हे खऱ्या अर्थाने लोककल्याणकारी राज्य महाराष््रट ातील लोकांच्या ठिकाणी प्रखरहोत.े या अष्टप्रधानाचं ्या व इतरही महत्त्वाच्या आत्मविश्वास, स्वाभिमान आणि दशे प्रेम दिसूअधिकाऱ्यांच्या नमे णकु ा, त्यांची पात्रता व गणु वत्ता लागले. अष्टप्रधान मडं ळ प्रधानाचे नाव पद काम१. मोरो त्रिंबक पिंगळे प्रधान राज्यकारभार चालवण.े२. रामचंद्र नीळकठं मुजमु दार अमात्य राज्याचा जमाखर्च पाहणे.३. हबं ीरराव मोहिते सेनापती सैन्याचे नते तृ ्व करण.े४. मोरशे ्वर पडं ितराव पडं ितराव धर्माची कामे पाहण.े५. निराजी रावजी न्यायाधीश न्यायदान करण.े६. अण्णाजी दत्तो सचिव सरकारी आज्ञापत्रे पाठवण.े७. दत्ताजी त्रिंबक वाकनीस मतं ्री पत्रव्यवहार सांभाळण.े८. रामचंद्र त्रिंबक डबीर समु ंत परराज्यांशी संबंध ठवे णे. 70

शिवराय शेतकऱ्यांना बलै जाेड्या व इतर जीवनावश्यक साहित्य देताना करून पहा. पर्यावरणातील या विविध घटकाचं ा नाश l पाठ्यपुस्तकातील ‘आज्ञापत्रातील होणार नाही, याची शिवरायांनी दक्षता घेतलले ीपर्यावरण रक्षण’ हा भाग मोठ्या अक्षरातं लिहून दिसनू यते े.त्याचा तक्ता तयार करा, त्याचे वर्गात सामूहिकवाचन करा. आपल्या राज्यातील जंगले लोकाकं डून नष्ट होणार नाहीत, याकडे शिवरायांनी अधिक लक्षपर्यावरणाचे सरं क्षण दिले. उदा. आरमारासाठी लहान-मोठ्या नावा, त्या त्या प्रदशे ावं र निसर्गाने निर्माण कले ले ी जहाजे, वल्हे, सोट इत्यादी तयार करावे लागतात. त्यासाठीलाकडू लागत.े म्हणूनफक्तसागवानाचीचभमू ी, हवा, पाऊस, नद्या, समदु ्र, ओढ,े जगं ल,े झाडे तोडावीत. अधिक सागवान पाहिजे असेललहान-मोठे प्राणी, पक्षी, सूर्यप्रकाश, चदं ्रप्रकाश तर ते परक्या मुलखातनू खरेदी करावे, परंतुइत्यादी सर्व घटकामं धनू च मानवाच्या आजबू ाजसू कोणत्याही परिस्थितीत आबं ,े फणस इत्यादी झाडेजो परिसर तयार होतो, त्यालाच ‘नसै र्गिक पर्यावरण’ तोडू नयेत. असली झाडे वर्षा दोन वर्षंात तयार होतअसे म्हटले जात.े या पर्यावरणाचा आवश्यक त्या नाहीत. प्रजने े ही झाडे आपल्या मुलांसारखी जतनप्रमाणात उपयोग करून घणे े मानवाच्या हिताचे करून वाढवलले ी असतात. ती तोडनू प्रजेला द:ु खअसत.े देऊ नये. अगदीच एखादे झाड जीर्ण असले , तर त्या झाडाच्या मालकाला रोख पैसे दऊे न त्याचे 71

पर्यावरणाचे संरक्षणसमाधान करून मगच ते तोडावे. अशा प्रकारचे त्यामळु े स्वराज्याचे उत्पन्न वाढले. स्वराज्यातीलअनके हुकमू शिवरायानं ी दिले होत,े असे रयतेला दषु ्काळाची कधीही तीव्रता जाणवलीआज्ञापत्रावरून समजून येते. नाही. शिवरायाचं ्या काळात गडावं र वस्ती करून राहणाऱ्या प्रजेची सखं ्या मोठी असे. तेथे पाण्याची ho Zoh‘r bjmV R>odm. व्यवस्था करण्यासंबधं ी शिवराय काळजी घेत असत. गड बाधं ण्यापूर्वी त्या जागवे र पुरसे े पाणी पर्यावरण रक्षणाचे महत्त्व पटवनू दणे ्यासाठी आहे का याची पाहणी केली जात अस.े अशा आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास रोखण्यासाठी ५ जनू एखाद्या जागी पाणी नसेल, तर तथे े हा दिवस दरवर्षी ‘जागतिक पर्यावरण दिन’ पावसाळ्यापूर्वीच तळी आणि टाक्या बांधनू म्हणनू साजरा कले ा जातो. पावसाचे पाणी त्यांमध्ये साठवले जाई.जल व्यवस्थापन हे साठवलेले पाणी जपनू वापरले जात अस.े शिवरायांनी स्वराज्यातील गावोगावी छोट-े अशा जलव्यवस्ेथमळु े गडांवरील लोकानं ा आणिमोठे बंधारे बांधनू लोकानं ा पिण्यासाठी पाणी स्वराज्यातील प्रजेला दुष्काळातही पाण्याची टंचाईउपलब्ध करून दिले. तसेच या बंधाऱ्यांना पाट जाणवत नसे.काढनू शते ीसाठीही पाणी उपलब्ध करून दिले. 72

शिवरायानं ी पाटबंधारे बाधं नू शेती व पिण्याच्या पाण्याची व्यवस्था केली gm§Jm nmhÿ ! विविध सवलती देत असत. प्रजेला सारा माफ करत असत. त्यामळु े स्वराज्यातील दुष्काळाची l पाण्याचा वापर काटकसरीने का करावा ? दाहकता कमी होत असे. एखाद्या वर्षी स्वराज्यात l तमु च्या गावात/परिसरात कोणते धरण, दषु ्काळ पडल्यास शिवराय सरकारी कोठारात तळे आहे ? साठवलले े धान्य रयतेला माफे त वाटनू दते असत. l जल व्यवस्थापन म्हणजे काय ? तसेच दुष्काळाच्या वर्षी शिवराय वगे वगे ळ्या l जल व्यवस्थापनाबाबत शासनाच्या किल्ल्यांवर दुरूस्तीची कामे सुरू करत. त्याचप्रमाणे कोणत्या योजना आहेत ? धरण,े कालव,े बधं ारे याचं ीही कामे सरु ू करत. या कामामं ुळे शते कऱ्यांबरोबरच कारागिरांना म्हणजचे ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ? बलुतदे ारानं ा रोजगार मिळत असे. रोजगार मिळाल्यामळु े स्वराज्यातील रयतेला दषु ्काळाची l राज्याला कायमस्वरूपी दषु ्काळापासनू तीव्रता कधीच जाणवली नाही. मकु ्त करण्यासाठी शासनाने ‘जलयुक्त शिवार’ ही योजना सुरू कले ी आहे. शते करी समृदध‌् झाल्यामुळे काल ज्याच्या पायात जोडा नव्हता, त्याने जोडा घते ला. अंगावरदुष्काळ निवारण वस्त्र नव्हते, त्याने वस्त्र घते ले. त्यामुळे विणकरांना दषु ्काळग्रस्त काळात शिवराय शेतकऱ्यांना काम मिळाले. राहायला ज्यांना घर नव्हत,े त्यांची 73

घर बांधण्याची परिस्थिती निर्माण झाली. त्यामुळे मिठाची किंमत वाढली. याउलट, स्वराज्यातघर बाधं णाऱ्या गवड्यांना, सुतारानं ा, लोहारानं ा व तयार होणाऱ्या मिठावरील कर त्यांनी कमी कले े.वीट बनवणाऱ्या कभंु ारानं ा काम मिळाले. अशा त्यामुळे लोकांना स्वराज्यातील मीठ स्वस्त मिळूप्रकारे स्वराज्यात शते कऱ्यांबरोबर कारागीर व लागले. अर्थातच स्वराज्यातील मिठाचा व्यापारबलुतेदार सखु ी व समदृ ध‌् झाल.े वाढला. त्यामळु े स्थानिक व्यापाराला चालना मिळाली. gm§Jm nmhÿ ! स्वराज्यातील व्यापार-उद्योगाचं ी वाढ l तुमच्या गावातील/परिसरातील होण्यासाठी शिवराय प्रयत्न करत होते. आपल्या बाजारपेठेचे नाव सांगा. प्रजचे ी व्यापाऱ्यांकडून कोणत्याही प्रकारची l बाजारपेठेला ते नाव का पडले असले , फसवणूक होता कामा नये, याकडे ते जातीने लक्ष, त्याची माहिती सांगा . दते . कोकणामध्ये नारळ, सपु ारीच्या व्यापारातंसागरी व्यापार आणि इतर व्यापारपठे ा लोकांची फसवणूक होत आहे हे समजल्यावर स्वराज्याचे संरक्षण चांगल्या प्रकारे करता शिवरायानं ी तथे ील सभु ेदाराला ताकीद दिली होती.यावे म्हणून स्वराज्याला लागनू असणाऱ्या स्त्रियाचं ा सन्मानसमुद्रावर आपली हुकमत असली पाहिज,े या हते नू ेशिवरायानं ी आपले स्वततं ्र आरमार उभे केले. युद्धाच्या काळात शत्रूपक्षाच्या स्त्रिया किंवातितकेच करून ते थांबले नाहीत, तर स्वराज्यातील मलु े यांना कोणत्याही प्रकारची इजा करता कामाव्यापार वाढावा म्हणून त्यांनी मालाची वाहतकू नय,े उलट त्यांना अतिशय मानाने वागणकू दणे ्याचेकरणारी खास जहाजे बाधं ून घते ली. राजापरू सारखी हुकमू महाराजांनी दिले होते. त्यांनी स्वत: अनेकदाव्यापारी बंदरे विकसित केली. त्याचप्रमाणे आपल्या वर्तनातनू स्त्रियानं ा मानाने कसे वागवावेरायगडावर खास बाजारपठे वसवली. पुण्याशजे ारी याचे आदर्श घालून दिलेले आढळतात.खडे शिवापरू ही वेगळी व्यापारी पठे सरु ू कले ी.मोठ्या गावात आणि रस्त्यावरील गावात व्यापार कर्नाटकातील बले वे ाडी यथे ील गढीपठे ा निर्माण कले ्या. वीरमाता जिजाबाईंच्या जिंकण्यासाठी मराठी सनै ्य गले े होत.े तथे ीलहुकमु ाप्रमाणे पुण्याजवळील पाषाण गावात एक गढीच्या रक्षणासाठी मल्लम्मा देसाई या शूरनवीन पेठ तयार करण्यात आली होती. तिचा महिलेने मोठा सघं र्ष कले ा. तिच्या पराक्रमाचीउल्लखे ‘जिजापरू ’ म्हणून केला जात अस.े बातमी शिवरायांना समजली. तेव्हा त्यांनी स्वराज्यातील व्यापार वाढावा म्हणून मल्लम्माला आपली धाकटी बहीण मानून तिचीशिवरायांनी बाहरे ील प्रदशे ांतनू यणे ाऱ्या वस्तूंवर गढी व गावे सन्मानपूरकव् तिला परत कले ी, तसचेजास्त कर बसवला. पोर्तुगीज हद्दीत यणे ाऱ्या तिला ‘सावित्री’ हा किताब दिला.मिठावर त्यांनी अधिक कर बसवला. त्यामळु े त्या स्वच्छतेविषयी दक्षता घरे आणि सार्वजनिक ठिकाणे अधिकाधिक स्वच्छ कशी ठेवता यते ील, यासंबंधीही 74

बेलवे ाडीच्या मल्लम्मा दसे ाईचा सन्मान करताना शिवरायशिवरायांच्या काळात उपाययोजना कले ी दारूगोळा, आरमार, पर्यावरणाचे संरक्षण, जलअसल्याचे समजनू यते .े घराभोवती निरगडु ीच्या व्यवस्थापन, सागरी व्यापार आणि व्यापार पेठा,झाडाचे कंुपण घालून घरामध्ये उंदीर, विंचू, किडा, स्वच्छतेविषयी दक्षता यासंबंधी जे व्यवस्थापनमंगु ी यांसारखे प्राणी येणार नाहीत याची दक्षता केले होते ते आजही मार्गदर्शक ठरणारे आहे.घ्यावी. त्याचप्रमाणे धरू करून आरोग्यालाधोकादायक असणारे जतं ू नष्ट करावते , अशाही हिंदवी स्वराज्यआज्ञा शिवरायानं ी दिलेल्या पहायला मिळतात. हिदं वी स्वराज्य हे शिवरायाचं े स्वप्न होत.े गडावरील बाजारपठे ते , रस्त्यांवर केरकचरा हिंदवी म्हणजे हिदं सु ्थानात राहणार;े मग तेराहणार नाही, याची ताकीद देण्यात आलले ी कोणत्याही धर्माचे असोत, काणे त्याही जातीचेदिसते. इतकहे ी करून जर जागोजाग कचरा पडला असोत. त्यांचे राज्य ते हिदं वी स्वराज्य.असेल, तर तो गडाखाली फके ू नये. तो कचरा उदार धार्मिक धोरणत्याच जागवे र जाळून टाकावा आणि त्यापासनू शिवरायाचं े धार्मिक धोरण उदार होत.ेहोणारी राख परड्यातील भाजीपाल्यासाठी खतम्हणून वापरावी, अशा विविध सचू ना कले ेल्या मोहिमवे र असताना शिवरायानं ी मशिदींना उपद्रवआढळतात. दिला नाही. करु आन शरीफची एखादी प्रत हाती आल्यास ते ती प्रत सन्मानपूर्कव मसु लमानाकं डे शिवरायांनी गडांची उभारणी, तोफा- सोपवनू देत. कोणी मुसलमान म्हणून ते त्याचा 75

द्षेव करत नसत. कोणी धर्म बदलला, पण पनु ्हा ‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ?त्याला स्वत:च्या धर्मात परत यावे असे वाटले, तरते त्याला दूर लोटत नसत. बजाजी नाईक निंबाळकर l शिवराय साध-ु सज्जनांना फार मान देत.हा शिवरायांचा महे ुणा होता. तो विजापरू च्या त्यांना मदं िरे प्रिय होती. त्यांनी मशिदींचेहीआदिलशहाच्या चाकरीत होता. आदिलशहाने रक्षण कले े. त्यांना भगवदग‌् ीता पजू ्य होती.त्याला स्वत:च्या धर्मात घेतल.े बजाजी विजापरु ात त्यांनी कुरआन शरीफचाही मान राखला.राहू लागला. त्याला काही कमी नव्हत,े पण ख्रिस्ती लोकांच्या प्रार्थनामंदिरांनाही ते जपत.आपला धर्म बदलला याबद्दल त्याचे मन त्याला शिवराय विद्‌वानाचं ा आदर करत. परमानदं ,खाई. त्याला वाईट वाट.े त्यामळु े त्याने स्वधर्मात गागाभट‌ट् , धंडु ीराज, भूषण इत्यादी विद‌व् ानाचं ापरत यायचे ठरवल,े तवे ्हा शिवरायांनी त्याला त्यांनी सत्कार केला. तसचे संत तकु ाराम,स्वधर्मात घेतले. नते ोजी पालकर याची हकीकतही समर्थ रामदास, बाबा याकूत, मौनीबाबाअशीच आह.े नेताजे ी पालकर याचा धर्म बदलला, याचं ाही त्यांनी बहुमान कले ा.पण नंतर त्याला स्वधर्मात यणे ्याची इच्छा झाली,तवे ्हा शिवरायानं ी त्यालाही स्वधर्मात घते ले.शिवरायांचे आठवावे रूप 76

शिवरायांचे आठवावे रूप ः काळ्याकुटट‌् दुर्जनाचं ा कर्दनकाळ, सज्जनांचा कवै ारी आणिअंधारात आपली दिशा ठरवून वाट काढायची, एका नव्या यगु ाचा निर्माता, असे शिवरायाचं ्यासंकटे आली असता डगमगून न जाता त्यांवर मात व्यक्तिमत्त्वाचे कितीतरी तजे स्वी पैलू आहते .करून पढु े जायच,े बलाढ्य शत्रूंशी आपल्या हे सारे पाहिल,े की पनु ्हापनु ्हा वाटत-ेतटु पुंज्या बळाने झुंज देत आपले सामर्थ्य वाढवतजायच,े सहकाऱ्यांना उत्साह देत व शतूर्नं ा सतत ‘ शिवरायाचं े आठवावे रूप ।चुकवत यश मिळवायचे - हे सर्व गणु शिवरायामं ध्ये शिवरायाचं ा आठवावा प्रताप ।होते. आदर्श पतु ्र, सावध नेता, कशु ल संघटक, शिवरायांचा आठवावा साक्पेष भूमंडळी ।।’लोककल्याणकारी प्रशासक, हिकमती लढवय्या, ñdmÜ`m`१. सांगा पाहू ् ! ३. चर्चा करा. (अ) स्वततं ्र अशा हिंदवी स्वराज्याची निर्मिती झाली. पर्यावरणातील विविध घटकांचा नाश होणार नाही याची (आ) स्वराज्यातील रयतले ा दुष्काळाची कधीही तीव्रता दक्षता शिवरायानं ी कशाप्रकारे घेतलले ी दिसून यते े. तुम्ही पर्यावरण रक्षणासाठी काय काय करू शकाल ? जाणवली नाही. (इ) शिवरायानं ी मल्लम्मा देसाई हिला दिलले ा किताब. ४. वाचा व तमु च्या शब्दांत माहिती सागं ा.२. रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा व तक्ता पूर्ण करा. ‘जल व्यवस्थापन’ या विषयीची माहिती वाचा व या विषयावर तमु च्या शब्दांत माहिती सांगा. प्रधानाचे नाव पद काम१. मोरो त्रिंबक पिंगळे ------ राज्यकारभार चालवण.े२. ------------ अमात्य राज्याचा जमाखर्च पाहणे.३. हबं ीरराव मोहिते सने ापती ------------४. मोरेश्वर पंडितराव ------ धर्माची कामे पाहणे.५. ------------ न्यायाधीश ------------६. अण्णाजी दत्तो ------ ------------७. ------------ ------ पत्रव्यवहार सांभाळणे.८. रामचदं ्र त्रिंबक डबीर समु ंत ------------उपक्रम (अा) तुमच्या शाळेच्या परिसरात तुम्ही कोणती झाडे लावली(अ) तमु च्या वर्गातर्फे शाळचे ्या आवारात बाजार भरवा. विविध आहेत, त्यांचे जतन तुम्ही कसे करता ते सागं ा. वस्तू व त्यांच्या किंमतींची यादी तयार करा. त्यासाठी परिसरातील बाजारपेठसे भटे द्या. 77

\"AmkmnÌmVrb' n¶m©daU ajU am‘M§Ðn§V A‘m˶m§Zr \"AmkmnÌ' {b{hbo. ¶mV {edmOr ‘hmamOm§À¶m YmoaUm§Mo à{Vq~~ AmT>iVo. Imbrb CVmè¶mVyZ ‘hmamOm§Mm n¶m©daUmg§~§YrMm ÑpîQ>H$moZ ñnîQ> hmoVmo. \"\"Ama‘mamg V»Vo, gmoQ>, S>mobmÀ¶mH$mR>çm Am{XH$ê$Z Wmoa bmHy$S> Agmdo bmJVo Amnbo amÁ¶mV AaʶmV gmJdmZm{X d¥j AmhoV, ˶m§Mo Oo AZwHy$b nS>ob Vo hþOya bohÿZ hþOyaMo nadmZJrZo VmoSy>Z ݶmdo. ¶m{da{hV Oo bmJob Vo na‘wbH$shÿZ IaoXr H$ê$Z AmUdrV Omdo. ñdamÁ¶mVrb Am§~o, ’$Ug Am{XH$ê$Z hohr bmH$S>o Ama‘maMo à¶moOZmMr, na§Vw ˶m§g hmV bmD$ Z Xçmdm. H$m¶o åhUmoZ H$s, hr PmS>o dfm© XmoZ dfmªZr hmoVmV ¶¡go Zmhr. a¶VoZo hr PmS>o bmD$Z boH$am§gmaIr ~hþV H$mb OVZ H$ê$Z dmT>{dbr. Vr PmS>o Vmo{S>ë¶mdar ˶mMo Xþ…Img nmamdma H$m¶o? EH$mg Xþ…I XoD$Z Oo H$m¶© H$arZ åhUob VoH$m¶© H$aUmamg{hV ñdënH$mboM ~wS>moZ ZmhrgoM hmoVo;qH$~hþZm YݶmMoM nXar àOmnrS>UmMm Xmof nS>Vmo. ¶md¥jm§À¶m A^mdo hmZrhr hmoVo. ¶mH$[aVm ho JmoîQ> gd©WmhmoD$ Z Xçmdr. H$Xm{MV EImXo PmS> Oo ~hþV OrU©hmoD$Z H$m‘mVyZ Jobo Agob Var ˶mMo Yݶmg amOrH$ê$Z Ðì¶ XoD$Z ˶mÀ¶m g§Vmofo VmoSy>Z ݶmdo...'' 78

{H$ëbo amOJS>  qOOr {H$ëë¶mMm ~mbo{H$ëbm qOOrMm {H$ëbm gܶmÀ¶m V{‘iZmSy> amÁ¶mV Amho. N>ÌnVr {edmOr ‘hmamOm§Zr X{jU {Xp½dO¶mÀ¶m‘mo{h‘oda AgVmZm Vmo qOHy$Z KoVbm. hm {H$ëbm ‘yiMmM XþJ©‘ hmoVm. Var XoIrb ‘hmamOm§Zr ˶mMoAmYrMo VQ> nmS>bo Am{U Zdo VQ> d ~wê$O ~m§YyZ Vmo A{YH$ ‘O~yV ~Zdbm. {H$ëbo XþJ©‘ H$go~ZdmdoV, ¶mMo {ejU ehmOramOm§Zr ˶m§Zm bhmZnUrM {Xbo hmoVo. {edmOr ‘hmamOm§Zr ˶m kmZmMm Cn¶moJ¶m àg§Jr Ho$bm, Ago {XgVo. nwT>o amOmam‘ ‘hmamOm§Zr ¶m {H$ëë¶mda Amnbr amOYmZr ñWmnZ Ho$br. Vo ˶m{H$ëë¶mda AgVmZm ‘wKbm§Zr ˶mbm doT>m {Xbm. na§Vw amOmam‘ ‘hmamOm§Zr ˶m doT>çmV AS>Hy$Zhr gw‘mao gmVdf}n¶ªV {H$ëbm bT>dbm. {edmOr ‘hmamOm§Zr XÿaÑîQ>r R>odyZ hm {H$ëbm A{YH$ ‘O~yV Ho$bobm Agë¶m‘wioMamOmam‘ ‘hmamO BVH$m H$mi ¶m {H$ëë¶mda gwa{jV amhÿ eH$bo. 79

^dmZrXodr-àVmnJS> 80