Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore Inovasiya 2-son 14.04

Inovasiya 2-son 14.04

Published by Asli Tukhtaev, 2023-07-31 12:56:21

Description: Inovasiya 2-son 14.04

Search

Read the Text Version

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ ravishda 3, 6, 9 va 12 % massa ulushidagi Eksfoliatsiyalangan strukturalarda esa kom- og‘irlikda o‘zgargan va to‘ldiruvchi o‘zgar- pozitda MA-p-PP miqdori og‘irlik bo‘yicha mas 3 % ulushini tashkil etdi. 6 dan 9 % gacha bo‘lganda, qovushqoqlik minimal qiymatlarni qayd etadi. Nanokom- Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, modi�ika- pozitning shakllanishi termal barqarorlik- torning yuqori zichlikdagi (Cloisite15A) ning sezilarli o‘sishiga ham sabab bo‘ladi MMT interkalatsiyalangan tuzilmalarni (50 % vazn yo‘qotish polipropilen va uning hosil qildi. Modi�ikatorning zichligi past asosidagi nanokompozitlar uchun mos ra- bo‘lgan MMT (Cloisite20A)da, asosan, eks- vishda 360 va 430 °C haroratlarda kuzati- foliatsiyalangan nanokompozitlar yuza- ladi). Nanokompozitlarning mexanik xu- ga keldi. Birinchi holda kompozitsiyalar susiyatlari tahlili ham elastik modulining tarkibidagi MA-p-PP ning o‘sishi qatlam- 15-20 % ga oshishini ko‘rsatadi (past mo- lararo bo‘shliqning kengayishiga sabab dulli MA-p-PP mavjudligini hisobga ol- bo‘ladi (30,6 dan 39,5 Å gacha). Cloisite20A gan holda) va bu ta’sir eksfoliatsiyalangan asosidagi kompozitlarda MA-p-PP ning 3 % tuzilmalarda yanada yaqqolroq namoyon miqdori aralashtirilganda, interkalatsiya- bo‘ladi. Amaliy nuqtayi nazardan interka- langan va eksfoliatsiyalangan tuzilmalar latsiyalangan va eksfoliatsiyalangan nano- shakllanishini ko‘rsatdi. Keyinchalik ortib kompozitlarning issiqlikka chidamlilik xu- borayotgan kompatibilizator tarkibi eksfo- susiyatlari (tarkibida mos ravishda 9–12 % liatsiyalangan tuzilmalar shakllanishiga olib va 6 % MA-p-PP) elastiklik moduli bo‘yicha keladi. Kuzatilgan tuzilmalar qovushqoqlik yaxshilangan va o‘rtacha deformatsiyasi parametrida, qatlamlararo bo‘shliqda mak- 100 % dan ortiq ekanligidir. romolekulalarning interkalatsiyasi bilan bog‘liq cheklovlar va modi�ikator qatlamli Minnatdorchilik silikat yuzasi bilan o‘ziga xos o‘zaro ta’sir- Ushbu maqola mualli�lari tomonidan ning mavjudligi tufayli qovushqoqlik ortadi. Uz-Kor Gas Chemical MChJ QK ga PP namu- MA-p-PP ortishi bilan interkalatsiyalangan nalarini taqdim etganliklari uchun, UzAuto CEPLA MChJ QK ga MA-p-PP bilan ta’minla- nanokompozitlarda qovushqoqlik sezilarli ganliklari uchun minnatdorchilik bildiriladi. darajada oshadi (65 dan 20 g/daq. gacha). REFERENCES 1. Bagheri-Kazemabad, S., Fox, D., Chen, Y., Geever, L., Khavandi, A., Bagheri, R., & Chen, B. (2012). Morphology, rheology and mechanical properties of polypropylene/ethylene–octene copolymer/clay nanocomposites: Effects of the compatibilizer. Composites Science and Technology, 72(14), pp. 1697- 1704. 2. Balazs, A., Singh, C., & Zhulina, E. (1998). Modeling the interactions between polymers and clay surfaces through self-consistent �ield theory. Macromolecules, 31(23), pp. 8370-8381. 3. Berdinazarov, Q., Khakberdiev, E., Normurodov, N., & Ashurov, N. (2022). Mechanical and thermal degradation properties of isotactic polypropylene composites with Cloisite15A and Cloisite20A. Bulletin of the University of Karaganda, pp. 22-23. doi:10.31489/2022Ch3/3-22-23 4. Cervantes-Uc, J., Cauich-Rodríguez, J., Vázquez-Torres, H., Gar�ias-Mesías, L., & Paul, D. (2007). Thermal degradation of commercially available organoclays studied by TGA–FTIR. Thermochimica Acta, 457(1-2), pp. 92-102. 5. Chiu, F., Lai, S., Chen, J., & Chu, P. (2004). Combined effects of clay modi�ications and compatibilizers on the formation and physical properties of melt-mixed polypropylene/clay nanocomposites. Journal of Polymer Science Part B: Polymer Physics, 42(22), pp. 4139-4150. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 50 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ 6. Dolgov, V., Ashurov, N., Sheveleva, E., & Khakberdiev, E. (2013). Strength-strain, barrier, thermal, and �ire-resistance properties of nanocomposites based on linear polyethylene with montmorillonite. Russian Journal of Applied Chemistry(86), pp. 1885-1896. 7. Dong, Y., & Bhattacharyya, D. (2010). Dual role of maleated polypropylene in processing and material characterisation of polypropylene/clay nanocomposites. Materials Science and Engineering, 527(6), pp. 1617-1622. 8. Durmus, A., Woo, M., Kasgöz, A., Macosko, C., & Tsapatsis, M. (2007). Intercalated linear low density polyethylene (LLDPE)/clay nanocomposites prepared with oxidized polyethylene as a new type compatibilizer: structural, mechanical and barrier properties. European Polymer Journal, 43(9), pp. 3737-3749. 9. Duvall, J., Sellitti, C., Myers, C., Hiltner, A., & Baer, E. (1994). Interfacial effects produced by crystallization of polypropylene with polypropylene-g-maleic anhydride compatibilitzers. Journal of Applied Polymer Science, 52(2), pp. 207-216. 10. Fasihnia, S., Peighambardoust, S., & Peighambardoust, S. (2018). Nanocomposite �ilms containing organoclay nanoparticles as an antimicrobial (active) packaging for potential food application. Journal of Food Processing and Preservation, 42(2), p. e13488. 11. Gabr, M., Okumura, W., Ueda, H., Kuriyama, W., & Uzawa, K. (2015). Mechanical and thermal properties of carbon �iber/polypropylene composite �illed with nano-clay. Composites(69), pp. 94-100. 12. Hong, C., Lee, Y., Bae, J., Jho, J., Nam, B., & Hwang, T. (2005). Molecular weight effect of compatibilizer on mechanical properties in polypropylene/clay nanocomposites. Journal of Industrial and Engineering Chemistry, 11(2), pp. 293-296. 13. Hotta, S., & Paul, D. (2004). Nanocomposites formed from linear low density polyethylene and organoclays. Polymer, 45(22), pp. 7639-7654. 14. Kato, M., Usuki, A., Hasegawa, N., Okamoto, H., & Kawasumi, M. (2011). Development and applications of polyole�in–and rubber–clay nanocomposites. Polymer, 43(7), pp. 583-593. 15. Khakberdiev, E., Q.N.u., B., Toshmamatov, D., & Ashurov, N. (2022). Mechanical and morphological properties of poly(vinyl chloride) and linear low-density polyethylene polymer blends Vinyl Addit. Technol.(1). doi:10.1002/vnl.21920 16. Lai, S., Chen, W., & Zhu, X. (2009). Melt mixed compatibilized polypropylene/clay nanocomposites. Composites, 40(6-7), pp. 754-765. 17. Lai, S., Chen, W., & Zhu, X. (2011). Melt mixed compatibilized polypropylene/clay nanocomposites. Journal of Composite Materials, 45(25), pp. 2613-2631. 18. Lee, S., & Kim, J. (2004). Surface modi�ication of clay and its effect on the intercalation behavior of the polymer/clay nanocomposites. Journal of Polymer Science Part B: Polymer Physics, 42(12), pp. 2367-2372. 19. Lee, S., Kang, I., Doh, G., Kim, W., Kim, J., Yoon, H., & Wu, Q. (2008). Thermal, mechanical and morphological properties of polypropylene/clay/wood �lour nanocomposites. Express Polymer Letters, 2(11), pp. 78-87. 20. Qin, H., Zhang, S., Zhao, C., Hu, G., & Yang, M. (2005). Flame retardant mechanism of polymer/ clay nanocomposites based on polypropylene. Polymer, 46(19), pp. 8386-8395. 21. Rao, G., Srikanth, I., & Reddy, K. (2021). Effect of organo-modi�ied montmorillonite nanoclay on mechanical, thermal and ablation behavior of carbon �iber/phenolic resin composites. Defence Technology, 17(3), pp. 812-820. 22. Reichert, P., Nitz, H., Klinke, S., R., B., Thomann, R., & Mulhaup, R. (2000,). Poly (propylene)/ organoclay nanocomposite formation: In�luence of compatibilizer functionality and organoclay modi�ication. Macromolecular Materials and Engineering, 275(1), pp. 8-17. 23. Tang, Y., Hu, Y., Song, L., Zong, R., Gui, Z., Chen, Z., & Fan, W. (2003). Preparation and thermal stability of polypropylene/montmorillonite nanocomposites. Polymer Degradation and Stability, 82(1), pp. 127-131. 24. Tessier, R., Lafranche, E., & Krawczak, P. (2012). Development of novel melt-compounded starch-grafted polypropylene/polypropylene-grafted maleic anhydride/organoclay ternary hybrids. Express Polymer Letters, 6(11). PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 51 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ 25. Villaluenga, J., Khayet, M., López-Manchado, M., J.L., V., Seoane, B., & Mengual, J. (2007). Gas transport properties of polypropylene/clay composite membranes. European Polymer Journal(43), pp. 1132-1143. 26. Xie, S., Zhang, S., Wang, F., Liu, H., & Yang, M. (2005). In�luence of annealing treatment on the heat distortion temperature of nylon-6/montmorillonite nanocomposites. Polymer Engineering & Science, 45(9), pp. 1247-1253. 27. Zdiri, K., Elamri, A., & Hamdaoui, M. (2017). Advances in thermal and mechanical behaviors of PP/clay nanocomposites. Polymer-plastics Technology and Engineering, 56(8), pp. 824-840. Taqrizchi: Eshbekova S., f.-m.f.n., dotsent, Jizzax politexnika instituti. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 52 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-6 UDC: 528.48(045)(575.1) ФОТОЭЛЕКТРИЧЕСКИЙ СТВОРОФИКСАТОР С ОПТИКО-ЭЛЕКТРОННЫМ АНАЛИЗАТОРОМ Юсупбеков Нодирбек Рустамбекович, доктор технических наук, профессор, академик Академии наук Республики Узбекистан, ORCID: 0000-0002-2184-2368, e-mail: [email protected]; Захидов Нематжон Муратович, кандидат технических наук, докторант (DSc), ORCID: 0000-0002-8938-5888, e-mail: [email protected] Ташкентский государственный технический университет им. И. Каримова Введение Аннотация. В статье рассмотрено тех- Современные требования по улучше- ническое решение, направленное на совер- нию качества, повышению эффектив- шенствование средств створных измерений, ности, снижению расходов и стоимости с применением лазерного луча в качестве строительства относятся к числу важней- референтной опорной линии и фотоэлектри- ших научно-технических задач данной ческого регистратора с высокой точностью отрасли народного хозяйства. С ростом измерений, широким диапазоном и низкой этажности гражданское и промышленное энергоемкостью. Приведен краткий анализ строительство переходит в новое каче- классификаций современных первичных пре- ство: сооружения становятся сложными образователей средств створных измерений, и ответственными инженерными объек- на основе которого предложена запатенто- тами. ванная конструкция и электронная блок-схе- Ускоренное функциональное и кон- ма фотоэлектрического створофиксатора структивное их совершенствование вызы- с оптико-электронным анализатором. Пред- вает необходимость постановки и разра- лагаемое устройство в отличие от совре- ботки новых инженерных задач по техно- менных аналогов имеет малые массогабарит- логии строительно-монтажного процесса, ные параметры и обеспечивает высокую опе- в том числе методов обеспечения необ- ративность съема информации о смещениях ходимой точности геометрических пара- от прямолинейности. Электронная блок-схе- метров отдельных конструкций, оказы- ма и механическая конструкция устройства вающих влияние на прочность, несущую выполнена на основе линейного, поперечного способность и эксплуатационную надеж- сканирования с фотоэлектрической фикса- ность как отдельных элементов конструк- цией относительно энергетического центра ционных узлов, так и всего сооружения лазерного луча и регистрации по методу спа- в целом. Поэтому для качественного воз- да сигнала. ведения объектов тепловых, гидротех- Ключевые слова: регистратор смещений, геодезия, волоконная оптика, подвижная штор- ка, преобразователь «угол – импульс», счетчик, фотодатчик, линза, реверсный блок, электро- двигатель. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 53 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) OPTIK-ELEKTRON ANALIZATORLI нических и других видов сооружений не- FOTOELEKTRIK STVOR O‘LCHAGICH обходимо на всех этапах строительства контролировать соблюдение технических Yusupbekov Nodirbek Rustambekovich, регламентов, стандартов, строительных texnika fanlari doktori, professor, норм и правил (Bespalov and Tereshenko). O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademigi; Точность возведения сооружений в первую очередь определяется техноло- Zahidov Nematjon Muratovich, гией геодезического контроля качества texnika fanlari nomzodi, doktorant (DSc) строительства тех или иных объектов, вы- бором приборов и инструментов при про- I. Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika ведении геодезических измерений. universiteti Анализ существующих теоретических Annotatsiya. Maqolada stvor o‘lchash vosita- работ в области методов и средств инже- larini mukammallashtirishga yo‘naltirilgan, referent нерно-геодезического обеспечения пока- chiziq sifatida lazer nuri qo‘llangan, yuqori aniqlik зывает, что совершенствование промыш- bilan o‘lchaydigan, keng diapazonli hamda kam ленного строительства невозможно без energiya sarflovchi fotoelektrik registratorning texnik постоянного внедрения в производство yechimi keltirilgan. Shuningdek, stvor o‘lchash новых технических решений, и на их осно- vositalari birlamchi shakllantirgichlarining zamona- ве применения более современных изме- viy klassifikatsiyasi qisqacha tahlil qilinib, shu рительных средств и приборов (Goligin & asosda patentlangan optik-elektron analizatorli Yambayev, 2005), (Latiyev, 2015). Техноло- fotoelektrik stvor o‘lchagich qurilmaning elektron гия установки, монтажа и выверки с при- blok-sxemasi va konstruksiyasi taklif etilgan. Qurilma менением оптических способов контроля, zamonaviy analoglaridan kichik massagabarit несмотря на их широкое применение, все parametrlari va to‘g‘ri chiziqqa nisbatan yon siljish еще требует повышения точности, каче- masofasini o‘lchash haqida ma’lumot olish tezkorligi ства, оперативности, уменьшения трудо- bilan farqlanadi. Qurilmaning elektron blok- емкости контрольных операций и уровня sxemasi va konstruksiyasi ko‘ndalang to‘g‘ri chiziqli удобства эксплуатации. skanerlash va lazer nurining energetik markazga nisbatan signalning pasayish darajasini belgilovchi Основным направлением совершен- fotoelektrik usul asosida yaratilgan. ствования технологии инженерно-геоде- зических измерений является использова- Kalit so‘zlar: siljish registratori, geodeziya, tolali ние средств и элементной базы на основе optika, harakatlanuvchi parda, “burchak-impuls” полупроводниковых приборов излучения shakllantirgich, hisoblagich, fotodiod, linza, revers (лазерные, светодиодные, инфракрасные) bloki, elektr yuritkich. в совокупности с фотоэлектрическими и оптико-электронными регистрирующи- PHOTO ELECTRIC SASH LOCK WITH ми устройствами, посредством которых OPTIC-ELECTRONIC ANALYZER можно создавать новые, современные ме- тоды и средства автоматизации; системы Yusupbekov Nodirbek Rustambekovich, мониторинга с дистанционным счетом Doctor of Technical Sciences, Professor, информации и управления, улучшенны- Academician of the Academy of Sciences ми техническими параметрами; удобные of the Republic of Uzbekistan; в эксплуатации измерительные средства (Yakushenkov, 2013), (Yusupbekov, Aliyev, Zakhidov Nematjon Muratovich, & Aliyev, 2014), (Rannev, 2010). Candidate in Technical Sciences, Doctoral Student Материалы и методы Tashkent State Technical University Из патентно-технической литературы named after I. Karimov известно устройство (Canada Patent No. CA Abstract. The article discusses a technical solution for improvement of alignment measurement tools by means of a laser beam as a reference base line and photoelectrical recorder of high accuracy, wide range and capacity. It also ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 54 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) 1142347, 1986), содержащее щелевую ви- provides a brief review of classifications of modern зирную марку, линейку с отсчетным меха- primary transducers of alignment measurements низмом, шкалу с передвижной кареткой. which forms the basis for a patented design and Устройство позволяет проводить створ- an electronic block diagram of a photoelectric ные измерения с высокой точностью, од- alignment fixer with an opto-electronic analyzer. The нако недостатками данного устройства proposed device, in contrast to modern analogs, являются: низкий уровень автоматиза- has small weight and size parameters and provides ции, или оперативности; отсутствие воз- high efficiency of retrieval of data re straightness можности дистанционного управления deviations. The electronic block diagram and the и считывания информации; ограничен- mechanical design of the device are based on linear, ность дальности опорной (референтной) transverse scanning with photoelectric fixation линии. relative to the energy center of the laser beam and В (RF Patent No. RU 226266C1 IPC GOIB, registration using the signal decay method. 2005) рассмотрены способ и устройство бесконтактного оптического измерения Keywords: displacements recorder, geodesy, размеров объектов, где измеряемый объ- fiber optics, moving shutter, angle-pulse transducer, ект размещают между источником лазер- counter, photosensor, lens, reversing unit, electric ного излучения и многоэлементным фо- motor. топриемником в виде линейки прибора с зарядовой связью (ПЗС). Принцип работы ют его непригодным для створных изме- заключается в сравнивании мощности рений. Такой же способ развертки луча лазерного излучения Р, с заданным уров- использован фотоэлектрическим устрой- нраелмлРел0,ьонсыущй епсоттволкяялурчаезйв,евртзкоунелкучоатовропгао- ством для определения координат точек расположен объект, и тем самым опреде- на фотопленке (RF Patent No. SU 1821640, ляют размеры объекта по величине тени IPC GOIB 21/00, 1993), в котором вместо от объекта, регистрируемые количеством линейки ПЗС с целью увеличения диа- затененных пикселей на линейке ПЗС. пазона измерения по двум координатам Размер детали определяется количеством использован механический зонально- пикселей, на которых напряжение поэлементный способ сканирования, а в больше порогового Uпор: U1 качестве оптического элемента разверт- ки оптического спектра потока излучения Uпор ≤ U1 = Emax exp (-2r2 / r2) (1 – е Тэкс/RC), (1) использована цилиндрическая линза. нгдиея;Emax – максимальная мощность излуче- Также известно устройство (Yambayev, N – радиус пучка луча лазера на линей- 1990) для проведения створных измере- ке ПЗС; ний, содержащее визирную марку с визир- менrь0 ш– ерйадсииунстпенучсиквансомстоьщюнвосцтеьнютрве;е2 раз ной целью и подставку с алиниометром ТRэCкс–– время экспозиции; со зрительной трубой и накладным уров- параметр линейки ПЗС. нем. Преимуществами данного устройства Способ обеспечивает высокую точ- являются значительно широкий диапа- ность измерений, однако сложность зон створной линии (до 2 км) и высокая конструкции оптической части, необхо- точность, но недостатками являются от- димость компьютерной обработки ви- сутствие возможности дистанционного деосигнала и ограниченный размерами управления и автоматизации, сравнитель- линейки ПЗС диапазон измерений дела- ная громоздкость и массивность. Оптико-электронное устройство, рас- смотренное в (Zatsarinnyy, 1976), состо- ящее из электродвигателя и вращающе- гося барабана, на боковой поверхности которого по винтовой линии вырезана щель, внутри которой расположено зер- кало под углом 45° с фотоприемником PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 55 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) (фотоумножителем), подключенным к оптической линии (Domrachev, Matveevs- электронной схеме, обеспечивает высо- kiy, & Smirnov, 1987). кий уровень оперативности получения информации и возможность дистанцион- Рассмотрим способы модуляции и рас- ной передачи информации. Опыт приме- четы применительно к техническим сред- нения этого устройства выявил ряд не- ствам створных измерений. достатков, главным из которых является громоздкость и массивность, обусловлен- На рисунке 1 приведена классифика- ные расположением зеркала внутри ба- ция первичных преобразователей, линей- рабана под углом, что является причиной ных перемещений, в которой отдельное ограничения диапазона измерений и вы- место уделено фотоэлектрическим пре- сокого показателя уровня энергопотреб- образователям (RF Patent No. SU 1821640, ления. IPC GOIB 21/00, 1993). Анализ средств измерений привел Принцип работы фотоэлектрического к необходимости разработки фотоэлек- преобразователя (ФП) состоит в преобра- тронного измерительного устройства, зовании линейного Х-перемещения в из- в котором исключается использование менение интенсивности светового потока, громоздкого зеркала с вращающимся ба- поступающего на фотоприемник. рабаном, т. е. устройства с минимальными массогабаритами, параметрами, обеспечи- Практически все существующие фото- вающими высокую точность измерений и регистраторы перемещений по характе- отличающимися низкой энергоемкостью. ру влияния светового потока излучения на фотоприемник делятся на три группы: По мнению авторов, для этой цели мо- 1) ФП с перекрытием светового потока; жет быть использован волоконно-опти- 2) растровые ФП; 3) ФП с кодовыми мас- ческий анализатор с упорядоченной гек- ками. сагональной укладкой пучков волокон на входной и выходной торцевых частях, Рис. 1. Классификация первичных посредством которых обеспечится пере- преобразователей дача световой энергии под любым углом поворота световодного волокна (жгута) При модуляции характеристика опре- и возможность разделения потока света деляется выражением при i = 1: на отдельные части (Zakaznova, 1988). (2) Результаты исследования Основными оптическими характерис- тиками световодов являются: светопро- пускание, числовая апертура – макси- мальный угол падения проходящего све- та, показатели преломления сердцевины и оболочки, разрешающая способность и контрастность изображения. В сканирующих системах в качестве регистраторов световой энергии при- меняются первичные преобразователи, к которым относятся фотоэлектрические регистраторы линейных смещений со сканирующими механизмами, позволяю- щие повысить диапазон поперечных сме- щений относительно заданной опорной ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 56 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) Промодулированный световой поток на- напряжение фотоприемника определяет- правляется на фоторегистратор с усилите- ся выражением: лем, после которого поступает на делитель: (9) (3) В отличие от существующих анализа- где i = 1, 2, 3, …, n – номер фазы. торов электронная блок-схема работает Условия равенства напряжений с выхо- на спад-минимальный сигнал. С выхода образуются напряжения, дов усилителя соответствуют условию: сдвинутые по фазе на p/2: Uy = UФ. (10) (4) Подставим (3) и (4) в (10) и после пре- образований определим: где i = 1,2. (11) Модулируются напряжения, сдвину- Условия равенства амплитуд двух сиг- тые по фазе на p/2: налов с выхода: (5) UФ = Umsinωt. (12) На выходе получим напряжения в виде: В схемах применяются фотопреобра- зователи, с выхода которых получают им- (6) пульсы длительностью t с периодом сле- дования Т = 2p / w, с условиями: (7) Суммируя напряжение после преобра- (13) зования, получим: (8) гдеНUе=прKеKрyыmвωнФы0йSo Um. пноатофкотФо0даотт- где световой t – длительность импульса. источника света поступает Разложим в ряд Фурье и получим: чик, где модулируется согласно периоди- ческому закону перемещения, выходное (14) PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 57 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) где k – номер гармоники. Электроприводная часть включает в Выходное напряжение суммируется, себя коллекторный электродвигатель (11), вращающаяся ось которого связана с его фаза зависит от перемещения X: червячным механизмом с шестерней (12), . (15) со вторым шкивом (5) и диском (13) с ра- диальным растром, в нижней и верхней Анализ результатов исследования части которого на некотором расстоянии На основании проведенного анали- друг от друга, параллельно оси вращения, за принципа работы фотоэлектрических закреплены фотодиод (14) и излучатель преобразователей и методов модуляции света (15), образующие преобразователь светового сигнала разработаны концеп- «угол – импульс», подключенный к элек- ция и блок-схема фотоэлектрического ре- тронной схеме, включающей в себя фото- гистратора отклонения от прямолиней- датчик (16), подсоединенный к входной ности со световодным оптико-электрон- части усилителя сигнала (17), выход ко- ным анализатором, которое направлено торого подключен к светодиоду (18) и па- (Uzbekistan Patent No. UZ FAP 01837, IPC раллельно на вход логического элемента GOIB 11), (Ustavich, 2005) на совершен- He (19), связанный выходом с одним из ствование средств створных измерений входов RS-триггера (20) и одновременно и основано на измерении отклонений от со входом триггера Шмитта (21), подсо- прямолинейности относительно заданной единенный к Т-триггеру (22) через элек- лазерным лучом референтной линии, с тронный ключ (23). применением регистратора, в котором ис- пользованы волоконно-оптический ана- а – вид спереди, б – вид сверху. лизатор со сканирующей шторкой и элек- Рис. 2. Механическая часть фотоэлектри- тронной блок-схемой, обеспечивающей увеличение диапазона измерений при со- ческого створофиксатора хранении минимальных массогабаритных Фотодиод (14) подключен к счетчику параметров с низкой энергоемкостью, что импульсов (25) с индикатором (26) че- имеет важное значение для переносных рез другой электронный ключ (24). Часть (мобильных) приборов и устройств. электронной схемы – коммутационный Фотоэлектрический створофиксатор блок управления коллекторного электро- (рис. 2) состоит из: каркасного основа- двигателя (11) состоит из двух RS-тригге- ния (1), выполненного из металлического ров (27, 28), выходы которых подключены сплава с низким коэффициентом тепло- к реверсному блоку (29). вого расширения, в концевых частях уста- Посредством кнопочных включателей новлены два включателя (2, 3) кнопоч- (30) и (31) осуществляется управление ного типа, расстояние между которыми определяется заданным диапазоном изме- рений, на основании также установлены два шкива (4), (5), один из них размещен на П-образном держателе (6) с притягива- ющей пружиной (7), через шкив пропущен металлический тросик (8), с прямоуголь- ной шторкой (9), перемещающейся в го- ризонтальном направлении, параллельно продольной щели, в которой равномерно размещены входные части световодных оптических волокон (10). ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 58 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) режимами работы электродвигателя. Кно- гистратора подбирают так, чтобы при ви- почный включатель подключен ко входу зуальном ориентировании лазерный пу- «сброс» счетчика импульсов (25) и парал- чок попадал на воспринимающую часть лельно на второй вход RS-триггера (20). входных торцевых частей световодов Для обеспечения автоматической уста- (10), которая фиксируется светодиодным новки включения нижней части RS-триг- индикатором (18). После чего выполня- гера (27) используется конденсатор (32). ют запуск устройства посредством вклю- Второй конденсатор (33) обеспечивает чателя (30), при котором RS-триггер (27) установку от RS-триггера (28). Определе- включает электродвигатель (11) через ние величины отклонения от заданной реверсный блок (29), вращающий момент опорной (референтной) линии лазерного через винт, шестерню (12) и шкив (4), с пучка (34) регистрируется посредством тросиком начнет перемещать шторку (9) входных торцевых участков световодных в горизонтальном направлении, т. е. вдоль волокон (10), выходные торцевые части щели, где установлены входные торцевые световодных волокон объединены в один части световодов (10). пучок в виде окружности и направлены к линзе (35), на фокусном расстоянии от ко- Световой поток пройдя через свето- торой установлен фотодатчик (16). воды, линзу 35 см будет воспринят фо- топриемником (16), сигнал от которого Напряжение от источника питания через усилитель (17) включит светодиод (36) подается через выключатель (37). (18), низкий уровень на выходе элемента Не (19), закроет нижнюю часть RS-тригге- Рис. 3. Электронная блок-схема ра, а верхнюю часть откроет электронный фоторегистратора ключ (24). Счетные импульсы от фотоди- ода (14), образуемые за счет вращения растрового диска (13), через открытый электронный ключ (24) начнут поступать на счетчик импульсов (25) и четырехраз- рядный семисегментный индикатор (26), при этом электронный ключ (23) будет находиться в закрытом состоянии. Принцип работы предлагаемого фото- Рис. 4. График выходного сигнала электрического регистратора заключает- При достижении горизонтально пере- ся в следующем. мещаемой шторки (9) момента перекры- тия лазерного пучка сигнал от усилителя Посредством выключателя (37) на будет уменьшаться до такого уровня, что электронную схему подается напряжение электронный ключ (24) закроется, так от источника питания (36). В начале зада- ется направление створной линии с помо- щью лазерного источника излучения (вы- полняющего роль референтной линии). Предварительно закрепляют регистратор на триггере, приводят в строго горизон- тальное положение посредством взаимно перпендикулярно установленных уровней и центрируют относительно контрольной точки, при этом высоту расположения ре- PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 59 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) как закроется верхняя часть RS-тригге- Выводы ра, а нижняя часть RS-триггера откроет- Как видно из расчетов, увеличение ся, соответственно, триггер Шмитта (21) диапазона измерений не приводит к куби- и электронный ключ (23) откроется, ческой зависимости, в отличие от аналога, после чего импульсы начнут поступать че- что позволяет значительно сократить га- рез Т-триггер с половинной частотой p/2. баритные размеры устройства. Передвигаясь, шторка (9) выйдет из зате- Величина отклонения будет опреде- няющей зоны лазерного пучка, при этом ляться относительно центра лазерного высокий сигнал от фотоприемника (16) пучКкаак(Sв=иnд1н+о nн2 а/2г)р. афике (рис. 4), элек- и усилителя (17) закроет триггер Шмит- тронная схема работает на спад сигнала, в та (21) и, соответственно, электронный отличие от известных анализаторов. ключ (23), электронный счетчик (25) пре- Сканирование с помощью предло- кратит счет импульсов. Далее шторка (9), женного гибкого стального троса взамен передвигаясь, замкнет контакты выклю- винтового механизма дает возможность чателя (3), импульс от которого переклю- уменьшить массогабаритные параметры. чит напряжение в обратной полярности Например, при диапазоне 200 мм габарит- на электродвигатель (11), через RS-три- ные размеры прототипа составят: длина ггер (28), далее шторка (9), передвигаясь (с учетом габаритов электродвигателя и в обратном направлении – в сторону ис- фотоэлектронного умножителя) – 250 мм, ходного состояния, замкнет контакты высота – 210 мм и ширина с учетом тол- включателя (2), при этом отключатся три- щины – 210 мм. Габариты предлагаемого ггеры (27) и (28), соответственно, отклю- регистратора при том же диапазоне из- чится через реверсный блок напряжение мерений составят: длина – 210 мм, высо- питания на электродвигатель (11), а на та – около 50 мм и ширина (включая объ- индикаторе будет зафиксировано число, ем световодных волокон) – 55 мм. Если отображающее величину отклонений от- сравнить габаритные размеры аналога носительно створной линии. =Vпр 17 =е ×д 2 л15а00г5а ×  ме м2м1о30г, о ×р 2ау1зсн0ти р=оц 1йа1ст ×ов б1аъ06еVмм2 =ом в2350си о×с 5от0ба ×ъв еи5м5т 16-кратную величину. Преобразователи «угол – импульс» Предлагаемое устройство может най- имеют большое преимущество по срав- ти практическое применение также при нению с преобразователями «время – им- производстве высокоточных инженер- пульс», так как не требуют стабильности но-геодезических измерений на объектах вращения и могут работать при любой, инженерной инфраструктуры, при монта- даже изменяющейся скорости вращения. же строительных конструкций, контроле деформации гидротехнических сооруже- Если ширину щели принять за n = 0,5 мм, ний. длину за l = 200 мм, то площадь сечения со- ставит S = 100 мм2. Радиус выходной части световодного жгута определим как: (16) REFERENCES 1. Bespalov, Y. I., & Tereshenko, T. Y. (2010). Lazernyye marksheydersko-geodezicheskiye izmereniya v stroitel'stve [Laser mine surveying and geodetic measurements in construction]. St. Petersburg State University of Architecture and Construction. 2. Domrachev, V., Matveevskiy, V., & Smirnov, Y. (1987). Skhemotekhnika tsifrovykh preobrazovateley peremeshcheniy [Circuitry of digital displacement transducers]. Moscow: Energoatomizdat. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 60 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.03.01 – АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) 3. Farris, E., Hunter, T., Loy, A., & Vardy, E. (1986, August 03). Canada Patent No. CA 1142347. 4. Goligin, N. X., & Yambayev, N. K. (2005). Geodezicheskoye instrumentovedeniye [Geodetic instrumentation]. Moscow: Yukis. 5. Latiyev, S. (2015). Konstruirovaniye tochnykh opticheskikh priborov [Designing precision optical instruments]. St. Petersburg: Lan. 6. Rannev, G. (2010). Izmeritel'nyye informatsionnie sistemy [Measuring information systems]. Moscow: Akademiya. 7. (2005, February 21). RF Patent No. RU 226266C1 IPC GOIB . 8. Ustavich, G. (2005). O sovershenstvovanii tekhnologiy nivelirovaniya [On the improvement of leveling technologies]. Geodesy and Cartography. 9. Yakushenkov, Y. (2013). Osnovy optiko-elektronnogo priborostroyeniya [Fundamentals of optoelectronic instrumentation] (2 ed.). Moscow: Logos. 10. Yambayev, H. (1990). Spetsial'nyye pribory dlya inzhenerno-geodezicheskikh rabot [Special instruments for engineering and geodesic works]. Moscow: Nedra. 11. Yusupbekov, N., Aliyev, R., Aliyev, R., & Yusupbekov, A. (2014). Intellektual'nyye sistemy upravleniya i prinyatiye resheniy [Intelligent control systems and decision making]. Tashkent. 12. Zahidov, N., & Tombu, R. (1993, June 15). RF Patent No. SU 1821640, IPC GOIB 21/00. 13. Zakaznova, N. (Ed.). (1988). Prikladnaya optika [Applied Optics]. Moscow: Mashinostroeniye. 14. Zakhidov, N., Samborskiy, A., & Imomqulov, U. (n.d.). Uzbekistan Patent No. UZ FAP 01837, IPC GOIB 11. 15. Zatsarinnyy, A. (1976). Avtomatizatsiya vysokotochnykh inzhenerno-geodezicheskikh izmereniy [Automation of high-precision geodetic engineering measurements]. Moscow: Nedra. Рецензент: Тошболтаев М.Т., д.т.н., профессор, заместитель директора по научной работе и инновациям Научно-исследовательского института механизации сельского хозяйства. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 61 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-7 UDC: 677.025(045)(575.1) ЯНГИ ТУЗИЛИШЛИ БЎЙЛАМА ПАХТА-ИПАКЛИ ТРИКОТАЖ ТЎҚИМАЛАРИ СИФАТИНИ КОМПЛЕКС БАҲОЛАШ Мусаев Нуриддин Мухитдинович, техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ORCID: 0000-0002-8398-6789, e-mail: diff[email protected]; Мусаева Муҳайё Мирхотамовна, техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ORCID: 0000-0002-0574-2674, e-mail: [email protected]; Гуляева Гулфия Харисовна, техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ORCID: 0000-0002-3999-3594, e-mail: [email protected]; Мукимов Мирабзал Мираюбович, техника фанлари доктори, профессор, ORCID: 0000-0001-5279-9465, e-mail: [email protected] Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти Аннотация. Тўқимачилик корхоналари- Кириш да сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқаришда Мамлакатимизда тўқимачилик ва ти- замонавий техника ва технологиялар билан кув-трикотаж саноатида юқори ва барқа- таъминланганлик муҳим ўринга эга. Маҳсу- рор ўсиш суръатларини таъминлаш, лот сифатининг ортиши эса ассортимент тўғридан-тўғри чет эл маблағларини турининг кенгайиши ва истеъмолчи талаби- жалб қилиш, рақобатбардош маҳсулот- ни қондиришда катта роль ўйнайди. Мақола- ларни ишлаб чиқариш ва экспорт қилиш, да маҳаллий хомашёлардан самарали фойда- модернизация қилишнинг стратегик ланиб, пахта ва йигирилган ипак ипларидан муҳим аҳамиятга эга бўлган лойиҳалари- бўйлама нақшли трикотаж тўқималарининг ни амалга ошириш ҳисобига юқори техно- сифат кўрсаткичларини комплекс баҳолаш логияли янги иш ўринлари яратиш, кор- масаласи ёритилган. Бўйлама нақшли пах- хоналарни техник ва технологик янгилаш, та-ипакли трикотаж тўқима намуналарининг илғор «кластер модели»ни жорий этишга 4 хил варианти LongXing фирмасида ишлаб қаратилган таркибий қайта ташкил этиш- чиқарилган 14-класс икки игнадонли трико- ни янада чуқурлаштириш бўйича тизимли таж тўқув машинасида тўқиб олинди. Три- ишлар амалга оширилмоқда. котаж тўқималари сифатини баҳолаш улар “2017–2019 йилларда тўқимачилик орасидан рационал вариантларни танлаш ва тикув-трикотаж саноатини янада ри- имконини беради. Олинган натижаларни ама- вожлантириш чора-тадбирлари дастури лиётга жорий этиш ички ва ташқи бозорни тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси сифатли енгил устки кийимлар билан тўлди- Президентининг 2016 йил 21 декабрдаги ришга хизмат қилади. Калит сўзлар: трикотаж, пахта, ипак, ассортимент, сифат, комплекс, баҳолаш. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 62 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ ПҚ-2687-сонли қарорида тўқимачилик КОМПЛЕКСНАЯ ОЦЕНКА КАЧЕСТВЕННЫХ ва тикув-трикотаж саноати ривожлани- ПОКАЗАТЕЛЕЙ ХЛОПКО-ШЕЛКОВОГО шининг ҳар томонлама таҳлили, рақобат- ПРОДОЛЬНОГО ТРИКОТАЖА нинг кучайиши шароитида жаҳон бозори- нинг ўзгарувчан конъюнктураси соҳани Мусаев Нуриддин Мухитдинович, давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, шу- доктор философии по техническим наукам (PhD), нингдек, янада барқарор ва жадал ривож- ланиш механизмлари ишлаб чиқилиши, доцент; иқтисодиётнинг муҳим соҳаси ва ҳара- катлантирувчи кучи бу – кичик бизнес ва Мусаева Мухайё Мирхотамовна, хусусий тадбиркорлик эканлиги ҳақида доктор философии по техническим наукам (PhD), фикрлар келтирилган. доцент; Истиқболда иқтисодиётдаги ўзгариш- ларни давом эттириш, тўқимачилик ва Гуляева Гульфия Харисовна, тикув-трикотаж саноатини модерниза- доктор философии по техническим наукам (PhD), циялаш, диверсификациялаш ва жадал ривожлантиришни таъминлаш, пахта доцент; толаси ва ипак хомашёсини чуқур қайта ишлаш, хорижий инвестицияларни кенг Мукимов Мирабзал Мираюбович, жалб этиш йўли билан рақобатбардошли, доктор технических наук, профессор ташқи бозорларда талаб қилинадиган тайёр, экспортга йўналтирилган маҳсу- Ташкентский институт текстильной и легкой лотлар ишлаб чиқариш ҳажми ва турла- промышленности рини кенгайтириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди. Аннотация. Поставка современного обо- рудования и технологий играет важную роль в Республикада кенг турдаги сифатли производстве качественной продукции на тек- тўқимачилик ва тикув-трикотаж маҳсу- стильных предприятиях. Повышение качества лотлари ишлаб чиқарилишини ташкил продукции в свою очередь способствует расши- этиш, унинг ишлаб чиқарилишини ма- рению ассортимента продукции и удовлетворе- ҳаллийлаштириш, шунингдек, маҳаллий нию потребительского спроса. В статье про- ишлаб чиқарувчиларнинг экспорт сало- ведена комплексная оценка качественных пока- ҳиятини оширишга қаратилган комплекс зателей хлопчатобумажной и шелковой пряжи чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. с использованием местного сырья. На двух- игольной вязальной машине 14-го класса произ- Ўтган давр мобайнида тўқимачилик ва водства компании LongXing было связано 4 вида тикув-трикотаж саноатини ривожланти- образцов хлопково-шелкового трикотажа с риш учун зарур ҳуқуқий база ва қулай ша- продольными узорами. Оценка качества трико- роитлар шакллантирилди. тажных полотен позволяет выбрать среди них рациональные варианты. Внедрение получен- Ўзбекистон Республикаси Президенти- ных результатов послужит наполнению отече- нинг 2017 йил 14 декабрдаги “Тўқимачи- ственного и зарубежного рынка качественной лик ва тикув-трикотаж саноатини жадал продукцией – легкой верхней одеждой. ривожлантириш чора-тадбирлари тўғриси- да”ги ПФ-5285-сон фармонида республика Ключевые слова: вязание, хлопок, шелк, тўқимачилик саноатининг жадал ривожла- ассортимент, качество, комплекс, оценка. нишини таъминлаш, юқори сифатли ва рақобатбардош тайёр маҳсулотлар ишлаб COMPREHENSIVE ASSESSMENT OF THE чиқаришни кенгайтириш, уни йирик хори- QUALITY INDICATORS OF COTTON-SILK жий бозорларга янада илгари суриш мақ- садида вазифалар белгилаб берилган. LONGITUDINAL KNITWEAR Musayev Nuriddin Mukhitdinovich, Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD), Assistant Professor; Musayeva Mukhayo Mirkhotamovna, Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD), Assistant Professor; Gulyayeva Gulfiya Kharisovna, Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD), Assistant Professor; Mukimov Mirabzal Mirayubovich, Doctor of Technical Sciense, Professor Tashkent Institute of Textile and Light Industry PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 63 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ Abstract. The supply of modern equipment ши ва истеъмолчи талабини қондиришда and technology plays an important role in катта роль ўйнайди. Бугунги кунда мамла- the production of quality products at textile катимиз тўқимачилик саноати олдида ти- enterprises. Improving the quality of products зимли ёндашувга асосланган янги улкан in turn contributes to expanding the range of вазифалар турибди, яъни илм-фан ишлаб products and satisfying consumer demand. The чиқариши интеграциялашуви. Тўқима- article provides a comprehensive assessment of чилик ишлаб чиқариш салоҳиятини оши- the quality indicators of cotton and silk yarns using риш, маҳсулот ассортиментини кенгайти- local raw materials. Four types of cotton-silk knitting риш, маҳаллий хомашёларни чуқур қайта samples with longitudinal patterns were knitted on ишлаш орқали импорт ўрнини босувчи a double-needle knitting machine of the 14th class тўқимачилик маҳсулотларини ишлаб manufactured by LongXing. Evaluation of the quality чиқариш долзарб ҳисобланади. of knitted fabrics makes it possible to select rational options among them. The introduction of these Сўнгги йилларда соҳада олиб борил- results will serve to fill the domestic and foreign ган чуқур ислоҳотлар натижасида корхо- market with high-quality products - lightweight налар тўлиқ модернизация қилинди ва outerwear. республикада етиштириладиган пахта то- ласини қайта ишлаш 100 фоизга етказил- Keywords: knitting, cotton, silk, assortment, ди. Тўқимачилик саноатини ривожланти- quality, complex, evaluation. ришда янги сектор сифатида пахта-тўқи- мачилик кластерлари ташкил қилинди ва Тўқимачилик саноати юқори техноло- пахтадан то тайёр маҳсулотгача бўлган гия ва илм талаб қиладиган тармоқлардан ишлаб чиқариш занжири тўлиқ қамраб бири бўлиб, ишлаб чиқаришда кластер олинди. Яқин уч йилда пахта-тўқимачи- тизимининг йўлга қўйилганлиги туфай- лик кластерларига 23 триллион сўмдан ли саноатнинг ўсиши, инвестицион жо- зиёд имтиёзли маблағлар ажратилди. зибадорлиги ва ишлаб чиқаришнинг экс- Ушбу тизим натижасида 350 га яқин йи- портга йўналтирилганлиги билан ўта аҳа- рик фабрикалар ишга туширилди. Ишлаб миятлидир (Musaev, Malikov, & Mukimov, чиқариш ҳажми 2016 йилга нисбатан Razrabotka novykh vidov risunchatogo 5 баробарга ошди. Экспорт эса 4 баро- trikotazha [Development of new types of барга ўсиб, қарийб 3 миллиард долларга patterned knitting fabric], 2019). етди. Маҳаллий хомашёларни чуқур қай- та ишлаш ҳисобига тайёр маҳсулот ишлаб Мамлакатимизда рақобатбардош тўқи- чиқариш ҳажми ортди (Muxamedova, мачилик ва тикув-трикотаж маҳсулотла- 2022). ри ишлаб чиқарилишини ташкил этиш, маҳаллий ишлаб чиқаришни ривожлан- Трикотаж маҳсулотларини ишлаб тириш йўлида кўплаб ишлар амалга оши- чиқаришнинг илмий асосларини ривож- рилмоқда. лантириш, янги тузилишли кўндаланг ва бўйлама нақшли трикотаж тўқималари Маълумки, барча турдаги саноат кор- сифат кўрсаткичларини тадқиқ этиш, на- хоналарининг ривожланиши иқтисодий зарий жиҳатдан асослаш кабилар ишлаб кўрсаткичлар яхшиланишига олиб кела- чиқарувчилар эътибор қаратиши лозим ди. Тўқимачилик корхоналарида сифатли бўлган муаммолар қаторига киради. маҳсулотлар ишлаб чиқаришда замона- вий техника ва технологиялар билан таъ- Бутун дунёда маҳсулот ишлаб чиқа- минланганлик муҳим ўринга эга (Musayev ришда табиий хомашёлардан оқилона & Mukimov, 2019). фойдаланиш чегарасини кенгайтириш, трикотаж тўқималарининг янги ассорти- Иқтисодиёт ривожланишида “сифат”- ментларини ишлаб чиқишда янги техника нинг тизимли равишда ортиб бориши асо- ва технологияларни такомиллаштириш сий шартлардан биридир. Маҳсулот сифа- ти ортиши эса ассортимент тури кенгайи- ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 64 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ бўйича илмий-тадқиқот ишлари олиб ишлаб чиқилган (Mukimov & Mirusmanov, борилмоқда. Трикотаж ишлаб чиқариш 2003), (Karimzhanova, Mirusmanov, & Mov- саноатида аралаш хомашёлардан фойда- lonov, 2004). Бунда трикотаж тўқималари- ланиб, нақшли тўқималар асосида турли да хомашё миқдори ўзгаришининг техно- тузилишдаги трикотаж маҳсулотларини логик кўрсаткичлари ва физик-механик ишлаб чиқариш тенденцияси кенг қўл- кўрсаткичларига таъсир этиш қонуният- ланилмоқда. Замонавий трикотаж тўқув лари тадқиқ этилган. машиналарининг технологик имконият- ларини тадқиқ қилиш янги тузилишда- Доцент Ф. Абдураҳимова томонидан ги кўндаланг ва бўйлама нақшли пахта- пахта ипакли трикотаж тўқималарининг ипакли трикотаж тўқималарининг янги янги ассортиментларини пайпоқ тўқув турларини яратиш ҳамда уларни ишлаб автоматида ишлаб чиқариш технология- чиқариш имконини беради. Бу борада си устида тадқиқот ишлари олиб борил- «Тўқимачилик матолари технологияси» ган (Abdurakhimova, Alimova, & Ikramov, кафедраси ҳамда чет эллик олимлар то- 2002), (Ikromov, Abdurakhimova, Esonova, монидан пахта-ипакли хомашё асосида & Mazlov, 2003). Олима трикотаж тўқима- пайпоқ, ички ва устки ҳамда тукли три- ларини олишда ипак хомашёси ҳалқа ҳо- котаж тўқималари ишлаб чиқариш техно- сил қилишнинг ҳар бир жараёнига таъси- логияси устида бир қанча йўналишларда рини ўрганиб, назарий асослаган. илмий тадқиқот ишлари олиб борилган (Rakhimov, 1994), (Mukimov & Mirusmanov, Иссиқлик сақлаш хусусиятлари юқори 2003), (Karimzhanova, Mirusmanov, & Mov- бўлган тукли ва футерли трикотаж тўқи- lonov, 2004), (Abdurakhimova, Alimova, & малари олиш технологияси ҳамда улар- Ikramov, 2002), (Ikromov, Abdurakhimova, нинг сифат кўрсаткичларига таъсири Esonova, & Mazlov, 2003), (Umarova, Xuday- устида тадқиқотлар ўтказилган (Umarova, nazarova, & Muqimov, 2004), (Umarova, Mirusmanov, Isabayev, & Muqimov, 2005), Mirusmanov, Isabayev, & Muqimov, 2005), (Umarova, Xudaynazarova, & Muqimov, (Yunusov, 2008). Paxta-ipakli tukli trikotaj [Cotton-silk fleece knitwear], 2004). Пахта-ипакли трикотаж тўқималари- нинг ассортимент турларини кенгайти- К.З. Юнусов (Yunusov, 2008) томони- риш мақсадида мазкур тадқиқот ишида дан пахта ва ипак ипларидан фойдала- (Rakhimov, 1994) айлана игнадонли Муль- ниб, айлана бир игнадонли трикотаж тирипп ва КТ трикотаж тўқув машинала- машиналарида ёпқичли трикотаж тўқи- рида пахта-ипак ва полиэфир ипларидан маларининг янги тузилишларини олиш фойдаланиб, трикотаж тўқималарининг устида тадқиқот олиб борилган. Мазкур янги намуналари ишлаб чиқилган. Три- тадқиқот ишида ёпқичли трикотаж тўқи- котаж маҳсулотларини олишда чизиқли маларининг янги раппортлари ишлаб зичлиги 18,5 тексли пахта-ипакли иплар- чиқилиб, уларнинг хомашё сарфи ва тех- дан фойдаланилган. Тўқималарни ишлаб нологик кўрсаткичларига таъсири ўрга- чиқаришда ушбу хомашёлар асос тўқима- нилган. сини тўқиш ва қўшимча футер ипи учун ишлатилган. Шу билан бирга, жаҳонда пахта-ипакли трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқа- Б.Ф. Мирусмоновнинг тадқиқот ишида ришда табиий хомашёлардан оқилона пахта ва ипак иплари юқори сифат кўрсат- фойдаланиш, пахта ва ипак ипларидан кичларига эгалиги сабабли табиий ипак- фойдаланиш чегарасини кенгайтириш, дан фойдаланиш муаммолари ҳал қилин- трикотаж тўқималарининг янги ассорти- ган ва трикотаж тўқималарини хом ипак ментларини ишлаб чиқишда янги техника ипидан ишлаб чиқариш технологияси ва технологияларни такомиллаштириш бўйича илмий-тадқиқот ишлари олиб бо- рилмоқда. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 65 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ Жумладан, M.A. Senthilkumar, T. Rama- ли тузилишдаги трикотаж тўқималаридан chandran томонидан олиб борилган (Sen- фойдаланиш тенденцияси кенг қўлланил- thilkumar & Ramachandran, 2018), (Senthil- моқда. kumar & Jambagi, Studies in knitting of filament silk yarn, 2005), (Prakash, 2008), Юқорида келтириб ўтилган долзарб (Seghezzi, 1996), (Yekrang & Semnani, муаммоларни қисман бўлса-да, ечиш мақ- 2018), (Basu, 2012) ишда Ҳиндистоннинг садида бўйлама нақшли пахта-ипакли шимоли-шарқий штатларида мавжуд бўл- трикотаж тўқималарининг янги тузилиш- ган “ЭРИ” номли ипак навидан фойдала- лари ва уларни олиш усуллари ишлаб ниб, турли тузилишли трикотаж тўқи- чиқилди. малари ишлаб чиқарилган ва уларнинг сифат кўрсаткичларига (иссиқлик сақлов- Мазкур тадқиқот ишида назарий изла- чанлик) таъсири ўрганилган. нишлар, трикотаж тўқималарини ишлаб чиқаришда экспериментал, уларнинг тех- Хитойлик олимлар (Chen, He, Zhang, & нологик кўрсаткичлари ва физик-меха- Tang, 2011) томонидан трикотаж ишлаб ник хусусиятларини аниқлашда амалий чиқаришнинг юқори технологиялари асо- ва назарий усуллар, шунингдек, натижа- сида аралаш тола таркибли пахта ва ипак ларни таҳлил қилиш ва якуний хулоса ипларидан фойдаланиб, спорт пайпоқлари олиш учун трикотаж тўқималарининг си- ишлаб чиқарилган. Спорт пайпоғининг ис- фат кўрсаткичларини комплекс баҳолаш, теъмолчилик, кийилиш қобилияти, шакл тадқиқот натижаларини қайта ишлаш ва сақлаш хусусияти, шу жумладан, чўзили- таҳлил қилиш усуллари, олинган натижа- ши, сўтилиши, ишқаланишга чидамлилиги, лар мувофиқлигини тегишли стандарт та- ҳаво ўтказувчанлиги, пиллинг ҳосил бўли- лабларидан келиб чиқиб шакллантириш шига қаршилиги, намликни ўтказувчан- методикаси ишлаб чиқилган. лиги каби хусусиятлари синаб кўрилган. Натижада шакл сақлаш хусусияти, ишқала- Тадқиқот натижалари нишга чидамлилиги ва ҳаво ўтказувчанлик Янги ишлаб чиқариш технологиялари- кўрсаткичлари талаб даражасида эканлиги нинг жорий қилиниши, юқори самарали, аниқланган. Ушбу турдаги спорт пайпоқла- замонавий ускуналардан фойдаланиш ва ри ишлаб чиқаришга тавсия этилган. самарали бошқарув тизими соҳа корхона- ларида меҳнатнинг юқори самарадорли- Бу борада пахта-ипакли трикотаж маҳ- ги, саноат ишлаб чиқариши ҳажми ўсиши- сулотлари ишлаб чиқаришнинг илмий ни таъминлайди. асосларини ривожлантириш, янги тузи- Кўп йиллар давомида фақат пахта то- лишли кўндаланг ва бўйлама нақшли пах- ласини экспорт қилган республика бугун- та-ипакли трикотаж тўқималари ишлаб ги кунда нафақат пахта толаси таъминот- чиқиш, трикотаж тўқималарининг техно- чиси, балки тўқимачилик маҳсулотлари, логик кўрсаткичлари ва физик-механик айниқса, тайёр маҳсулотлар экспорт қи- хусусиятларини тадқиқ этиш ҳамда наза- лувчиси сифатида жаҳон тўқимачилик рий жиҳатдан асослаш, хомашё сарфи кам, бозорида етакчи мавқега эга бўлиш учун юқори сифат кўрсаткичларига эга бўлган чекланмаган имкониятларга эга. кўндаланг ва бўйлама нақшли пахта-ипак- Хомашёдан оқилона фойдаланиш ма- ли трикотаж тўқималарининг янги ассор- саласига катта эътибор берилганига қара- тиментини олиш технологиясини ишлаб май, пахта ҳамда ипакли трикотаж тўқима чиқишга алоҳида эътибор берилмоқда. ассортиментларини кенгайтириш масала- лари ҳамон долзарб муаммолар қаторида Материал ва методлар қолмоқда. Ипак ипларининг янги турла- Ҳозирда трикотаж саноатида хома- ри, бошқа турдаги иплар билан аралашма- шё сарфини камайтириш мақсадида бош, лари ва улардан аралаш таркибли трико- нақшли ва аралаш тўқималар асосида тур- таж маҳсулот турларини ишлаб чиқариш ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 66 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ технологияларини яратиш борасида дои- 20 текс х 3 пахта ипидан, 14,3 текс х 4 йи- мо изланишлар олиб борилмоқда. гирилган ипак ипидан ва 8 тексли лайкра ипларидан фойдаланиб тўқиб (Musayev, Тадқиқот объекти сифатида йигирил- Gulyayeva, & Mukimov, 2020) олинди. Бўй- ган пахта ва ипак иплари, айлана, ясси бир лама нақшли пахта-ипакли трикотаж ва икки игнадонли трикотаж тўқув маши- тўқималари бир-биридан хомашё тури налари олинган. ва тўқима раппортлари ўзгариши билан фарқ қилади (1-расм). Бўйлама нақшли пахта-ипакли трико- таж тўқималарининг 4 та варианти Хитой Трикотаж тўқима намуналарини давлатининг Long Xing LXA 252 SC фир- олишда икки игнадонли трикотаж тўқув масида ишлаб чиқарилган 14-класс ясси машинасининг технологик имкониятла- икки игнадонли трикотаж тўқув маши- рига ўзгартиришлар киритилди. Бунда насида тўқиб олинди (Musayev, Mukimov, тўқув тизимидаги игна ҳаракатини таъ- Gulyayeva, & Holikov, 2019). минловчи зулфларнинг жойлашуви ўзгар- тирилди. Бўйлама нақшли пахта-ипакли трико- таж тўқима намуналари чизиқли зичлиги 1-расм. Бўйлама йўл-йўл нақшли пахта-ипакли трикотаж тўқимасининг графикли ёзуви Ишлаб чиқарилган пахта-ипакли жадвалда келтирилди (Shustov, 2007), нақшли трикотаж тўқима намуналари- (Torkunova, 1975). нинг физик-механик хусусиятлари стан- дарт услублар бўйича ТТЕСИ қошидаги Бўйлама нақшли пахта-ипакли трико- CentexUz синов лабораториясида мав- таж тўқималари таркибида пахта, йиги- жуд замонавий асбоб-ускуналарда си- рилган ипак иплари ва нақш раппорти ўз- новдан ўтказилди ва олинган натижалар гариши унинг физик-механик хусусиятла- рига таъсири тадқиқ этилди. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 67 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ Жадвал Бўйлама нақшли пахта-ипакли трикотаж тўқималарининг физик-механик хусусиятлари Кўрсаткичлар I Вариантлар IV 52 II III 50,3 Пахта ипи 20 текс х 3 48 49,5 48 48,2 Ипларнинг тури, чизиқли зичликлари Йигирилган ипак ипи 14,3 46,4 48 - 1,5 ва матодаги % миқдори текс х 4 465,3 343,5 1,56 1,25 Лайкра ипи 8 текс 298,3 5,6 2,5 274,8 125,8 224,4 308,8 187,2 Трикотажнинг юза зичлиги, Мs, гр/м2 674 1,15 394 548 0,8 268,5 688 Трикотаж қалинлиги Т, мм 280,5 191,2 172 71 216,3 421 167 Ҳажм зичлиги δ, мг/см3 83 406 603 78 562 161 86 Ҳаво ўтказувчанлик В, см3/см2∙сек 20 158 173 18 18 177 18 Узилиш кучи Р, Н Бўйи бўйича 80 93 82 Эни бўйича 82 90 82 4 14 4 Узилишгача чўзилиш L, % Бўйи бўйича 2 11 20 2 Эни бўйича 22 86 24,4 89 80 22,6 6Н да чўзилиши % Эни бўйича 78 3 3 2 Қайтмас деформация εн,% Бўйи бўйича 3 Қайтар деформация εо, % 23,2 Матонинг киришиши К, % Эни бўйича 21,8 Бўйи бўйича Эни бўйича Бўйи бўйича Эни бўйича Ишқаланишга чидамлилиги И, минг айлана Трикотаж тўқималаридан мақсадли Маълумки, тўқимачилик матолари ва фойдаланиш шароити ва вазифасига кўра, бошқа турдаги маҳсулотларнинг сифати- трикотаж тўқималарининг тузилиши, фи- ни баҳолаш унинг сифат кўрсаткичларини зик-механик хусуятларини тавсифлаш аниқлаш ва ўлчаш ишлари бўйича олинган орқали амалга оширилади. натижалар ҳамда стандарт ва меъёрий-ҳуж- жатларга солиштирилгандаги баҳосига Тадқиқот натижалари таҳлили асосланади. Чунки маҳсулот хоссаларини Таҳлил натижаларига кўра, ишлаб аниқлаш услублари, асосан, стандартлар ва чиқарилган намуналарнинг сифат кўрсат- бошқа меъёрий ҳужжатларда батафсил кел- кичлари турли вариантларда устуворлик- тирилади. Тўқимачилик материаллари си- ка эга бўлди. Натижада намуналар ораси- фатини баҳолашнинг бир қанча услублари дан хомашё сарфи кам ва энг яхши сифат мавжуд бўлиб, уларга экспериментал, орга- кўрсаткичларига эга бўлган оптимал ва- нолептик, эксперт, социологик, ҳисоблан- риантни аниқлаш зарурати юзага келди. ган, дифференциал, комплекс ва аралаш ка- Трикотаж тўқималарининг энг яхши ва- билар киради (Qulmetov, 2009). риантларини аниқлаш учун тўқиманинг тузилиши ва хусусиятини шакллантирув- Бунинг учун сифат кўрсаткичларини чи бир қатор омилларни ҳисобга олиш бир жойда мужассалаштирган ҳамда сифат ҳамда баҳолаш усулларидан фойдаланиш чегарасига эга бўлган комплекс баҳолаш тавсия этилади. Шу боис статистик маълу- диаграммаси қурилди. Комплекс диаграм- мотлар ҳамда олинган тажриба натижала- манинг ҳар бир ўқига бўйлама нақшли пах- рини ўзаро таққослаш мақсадида бўйлама та-ипакли трикотаж тўқималарининг тех- пахта-ипакли нақшли трикотаж тўқима- нологик кўрсаткичлари ва физик-механик ларининг сифат кўрсаткичларини ком- хусусиятларини аниқлашдан олинган қий- плекс баҳолаш усулидан фойдаланилди. матлар жойлаштирилди (жадвал, 2-расм). ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 68 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ 2-расм. Янги тузилишли бўйлама нақшли трикотаж тўқималарининг сифат кўрсаткичларини комплекс баҳолаш диаграммаси Мазкур диаграммада янги тузилишда- ҳаво ўтказувчанлиги юқори, устки трико- ги бўйлама нақшли трикотаж тўқима на- таж буюмлари учун мўлжалланган тўқи- муналарининг тўртта варианти бўйича маларда эса камроқ бўлиши керак. Трико- сифат кўрсаткичларини баҳолашнинг қи- таж тўқимасининг чидамлилик тавсифини ёсий таҳлили келтирилган. кўриб чиқишда худди шундай буюмнинг вазифаси ҳам муҳим аҳамият касб этади Тадқиқот давомида енгил устки трико- (Musaev, Mirusmanov, Karimov, & Mukimov, таж маҳсулотлари учун зарур бўлган энг 2019), (Musaev, Gulyaeva, & Mukimov, керакли хусусиятлар жамланди. Масалан, Kompleksnaya otsenka risunchatogo triko- юза ва ҳажмий зичлиги, ҳаво ўтказувчан- tazhnogo polotna, vyrabotannogo iz khlop- лик, пишиқлик, шакл сақлаш хусусиятини chatobumazhnoy i shelkovoy pryazhi тавсифловчи узилишдаги узайиш, қайтар деформация ва киришиш кўрсаткичлари [A complex autumn of a patterned knitted шулар жумласидандир. Олинган трико- fabric made from cotton and silk yarn], 2020), таж тўқималари кўрсаткичлари сони ва (Musayev & Mukimov, Scientific and practical физик-механик хусусиятларини тақсим- research in Uzbekistan, 2020). лашда матонинг вазифаси, кўрсаткичлар- нинг ўрнатилган нормалар ва берилган Диаграммада трикотаж тўқималари талабларга мувофиқлиги ҳисобга олинади. сифатининг таҳлил натижалари график Шунинг учун, масалан, ички кийим учун кўринишда келтирилган. мўлжалланган трикотаж тўқималарининг Бўйлама нақшли трикотаж тўқимала- рининг сифат кўрсаткичларини комплекс PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 69 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ баҳолаш диаграммаси (2-расм) ва сифат бўйлама йўл-йўл нақшли пахта-ипак- кўрсаткичларини баҳолашнинг қиёслаш ли трикотаж тўқимасининг III варианти гистограммаси (3-расм) келтирилган. баҳолаш гистограмма кўрсаткичлари бў- йича (4634 мм2) энг яхши вариант экан- Комплекс баҳолаш диаграммаси- лиги маълум бўлди. Шунингдек, ушбу дан олинган майдон юзаларининг қий- трикотаж тўқима варианти тўқима тар- мати трикотаж тўқималари сифат кўр- киби 52 % пахта, 48 % йигирилган ипак саткичларининг қиёсий гистограммаси ипларидан ташкил топган (асос I вари- орқали ифода этилади ва гистограмма ант) бўйлама нақшли пахта-ипакли три- кўрсаткичлари бўйича олинган энг яхши котаж тўқимасига нисбатан 329 мм2 май- натижалар ёрдамида трикотаж тўқима дон юзасига, яъни 7,1 % га юқори эканли- намуналарининг оптимал вариантлари ги аниқланди. аниқланади. Хулосалар 3-расм. Янги тузилишли бўйлама нақшли Тақдим этилган трикотаж тўқимала- трикотаж тўқималарининг сифат рини олиш усулининг оддийлиги ҳисоби- га трикотаж машинаси конструкциясига кўрсаткичларини комплекс баҳолашнинг ўзгартиришлар киритмасдан фақатги- қиёсий гистограммаси на унинг технологик имкониятларидан кенг фойдаланган ҳолда, машинанинг иш Янги тузилишли бўйлама йўл-йўл унумдорлигига таъсир этмасдан, йиги- нақшли пахта-ипакли трикотаж тўқима- рилган ипак, пахта ва лайкра ипларидан ларининг комплекс диаграмма ва қиёсий фойдаланиб, гигиеник ва шакл сақлаш баҳолаш гистограмма натижаларидан хусусиятлари яхшиланган, хомашё сарфи тўқима таркиби 49,5 % пахта, 48 % йиги- кам, юқори сифат кўрсаткичларига эга рилган ипак ҳамда 2,5 % лайкра ипидан бўлган янги тузилишли бўйлама нақш- ташкил топган ҳамда тўқима раппорти- ли пахта-ипакли трикотаж тўқималари да лайкра ипидан ластик ҳалқа қатори ишлаб чиқарилиб, уларнинг сифат кўр- тўқиб ҳосил қилинган янги тузилишли саткичлари баҳоланди. Баҳолаш натижалари асосида хомашё сарфи кам ва сифат кўрсаткичлари юқо- ри бўлган оптимал вариантлар аниқлан- ди. Бўйлама нақшли пахта-ипакли три- котаж тўқималарини ишлаб чиқаришга жорий этиш орқали ички ва ташқи бозор- ларни сифатли аёллар ва болалар учун енгил устки ассортимент турлари билан бойитиш мумкин. REFERENCES 1. Abdurakhimova, F., Alimova, X., & Ikramov, S. (2002). Osobennosti vyrabotki chulochno- nosochnykh izdeliy iz khlopko-shelkovoy pryazhi razlichnykz variantov [Features of the production of hosiery from cotton-silk yarn of various options]. Problems of Textiles(4), pp. 6-48. 2. Basu, A. (2012). Advances in the spinning, weaving, and knitting of silk. Proceedings of the 2nd International Conference on Materials Science and Information Technology, 532-533, pp. 101-104. China. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 70 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ 3. Chen, W., He, M., Zhang, M., & Tang, Z. (2011). Wearing performances of floret silk/cotton blended sports socks. Proceedings of the Conference, pp. 284-287. China. 4. Ikromov, S., Abdurakhimova, F., Esonova, N., & Mazlov, B. (2003). Osnovnyye pokazateli fiziko- mekhanicheskikh svoystv shelkovoy i khlopchatobumazhnoy pryazhi [The main indicators of the physical and mechanical properties of silk and cotton yarn]. Problems of Textiles(1), pp. 39-41. 5. Karimzhanova, R., Mirusmanov, B., & Movlonov, T. (2004). Issledovaniye deformatsionnykhx svoystv khlopko-shelkovogo trikotazha na osnove teorii vyazkouprugosti [Study of the deformation properties of cotton-silk knitwear based on the theory of viscoelasticity]. Problemy Textiles(2), pp. 37-39. 6. Mukimov, M., & Mirusmanov, B. (2003). Khlopko-shelkovyy trikotazh [Cotton-silk knitwear]. Proceedings of the All-Russian Scientific and Technical Conference (pp. 52-55). Moscow: State Textile University named after A.N. Kosygin. 7. Musaev, N., Gulyaeva, G., & Mukimov, M. (2020). Kompleksnaya otsenka risunchatogo trikotazhnogo polotna, vyrabotannogo iz khlopchatobumazhnoy i shelkovoy pryazhi [A complex autumn of a patterned knitted fabric made from cotton and silk yarn]. Design. Material. Technology, 1(57), pp. 83-87. 8. Musaev, N., Malikov, B., & Mukimov, M. (2019). Razrabotka novykh vidov risunchatogo trikotazha [Development of new types of patterned knitting fabric]. XXIII mejdunarodnaya nauchno- prakticheskaya konferensiya. “Advances in science and technology” Moskva, 15-sentabr. Proceedings of the XXIII international scientific and practical conference, pp. 59-60. Moscow. 9. Musaev, N., Mirusmanov, B., Karimov, S., & Mukimov, M. (2019). Kompleksnaya otsenka kachestva novykh struktur risunchatogo trikotaja [Comprehensive assessment of the quality of new patterns of patterned knitting fabric]. Proceedings of the XXIII international scientific and practical conference, (pp. 57-58). Moscow. 10. Musayev, N., & Mukimov, M. (2019). Yangi tarkibli naqshli trikotaj olish usuli [A method of obtaining a knitted pattern with a new content]. Innovation and modern technologies in the fashion industry. Proceedings of the International scientific and practical conference, pp. 244-247. Tashkent. 11. Musayev, N., & Mukimov, M. (2020). Paxta-ipakli trikotaj to‘qima sifat ko‘rsatkichlarini kompleks baholash [Comprehensive assessment of cotton-silk knitted fabric quality indicators]. Proceedings of the 15th multidisciplinary scientific distance online conference of the Republic Uzbekistan, (pp. 199-200). Tashkent. 12. Musayev, N., Gulyayeva, G., & Mukimov, M. (2020, July). Research of technological parameters of pattern cotton-silk knitting fabrics. The American Journal of Engineering and Technology, 2(7), pp. 65-77. 13. Musayev, N., Mukimov, M., Gulyayeva, G., & Holikov, K. (2019, August). Investigation of cotton- silk patterned knitted fabrics new struktures. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 6(8), pp. 10355-10360. 14. Muxamedova, D. (2022, December 19). Yil tendensiyasi – o‘zbek to‘qimachiligi xalqaro hamjamiyat prizmasida [The trend of the year is Uzbek textiles in the prism of the international community]. Retrieved from Website of the Association “Uztuqimachiliksanoat”: https://uzts.uz/yil- tendensiyasi-ozbek-toqimachiligi-halqaro-hamjamiyat-prizmasida/ 15. Prakash, C. (2008, August). Effect of loop length on the dimensional properties of silk and model union knitted fabric. Journal of the Institution of Engineers, 89, pp. 11-15. 16. Qulmetov, M. (2009). Mahsulot sifatini baholash va boshqarish [Product quality assessment and management]. Tashkent. 17. Rakhimov, A. (1994). Osnovy tekhnologii pererabotki v pryadenii vaty sdira s promyshlennykh kokonnikov [Fundamentals of processing technology in spinning cotton wool strip from industrial cocoons]. Tashkent Institute of Textile and Light Industry. Tashkent: Tashkent Institute of Textile and Light Industry. 18. Seghezzi, H. (1996). Problems facing the knitwear manufacturer producing real silk jersey fabrics. Melliand Textilberichte, 77(12), pp. 872-876. 19. Senthilkumar, M., & Jambagi, B. (2005, February). Studies in knitting of filament silk yarn. Textile Magazine, 46(4), pp. 45-46. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 71 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ 20. Senthilkumar, M., & Ramachandran, T. (2018). Influence of parameters of the knitting process on the thermal properties of silk knitwear. Fibers and Textiles in Eastern Europe, 26(5), pp. 47-53. 21. Shustov, Y. (2007). Osnovy tekstil’nogo materialovedeniya [Fundamentals of textile materials science]. Moscow: Sov’yazh Bevo Publ. 22. Torkunova, Z. (1975). Ispytaniya trikotazha [Knitting fabric tests]. Moscow: Legkaya industriya Publ. 23. Umarova, M., Mirusmanov, B., Isabayev, A., & Muqimov, M. (2005). Paxta-ipakli futer trikotaj [Cotton-silk futer knitting]. Textile Problems(4), pp. 28-30. 24. Umarova, M., Xudaynazarova, G., & Muqimov, M. (2004). Paxta-ipakli tukli trikotaj [Cotton-silk fleece knitwear]. Textile Problems(4), pp. 21-24. 25. Yekrang, J., & Semnani, D. (2018, March 1). Rheological modeling of tubular weft knitted textiles. Man-Made Textiles in India, 46(3), pp. 93-97. 26. Yunusov, K. (2008). Obosnovaniye tekhnologicheskikh parametrov polucheniya novykh struktur trikotazhnykh poloten [Substantiation of technological parameters for obtaining new structures of knitted fabrics]. Tashkent: Tashkent Institute of Textile and Light Industry. Тақризчи: Холиқов Қ.М., т.ф.д., профессор, Наманган муҳандислик-технологиялари институти “Трикотаж технологияси” кафедраси мудири. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 72 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-8 UDC: 677.024.1+677.074.166(045)(575.1) IPAK-PAXTA ARALASH TO‘QIMALARNI TAXTLASH KO‘RSATKICHLARINI TADQIQ QILISH (ADRAS GAZLAMASI MISOLIDA) Doniyorova Matluba Adashbayevna1, texnika fanlari nomzodi, “To‘qimachilik mahsulotlarini qayta ishlash” kafedrasi dotsenti, ORCID: 0000-0002-1214-1244, e-mail: [email protected]; Rajapova Umida Baxtiyarovna2, texnika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), “To‘qimachilik materialshunosligi” kafedrasi katta o‘qituvchisi, ORCID: 0000-0002-4998-7286, e-mail: [email protected]; Yo‘ldasheva Mohira Maxsudovna1, “To‘qimachilik mahsulotlarini qayta ishlash” kafedrasi assistenti, ORCID: 0000-0003-4236-637X, e-mail: [email protected] 1Jizzax politexnika instituti 2Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti Kirish Annotatsiya. Ushbu maqolada O‘zbekiston to‘qimachilik sanoatida mahalliy qimmatbaho Jahonda to‘qimachilik sanoatida ipak va ipak tolasini qayta ishlash, eksportbop tayyor paxta ipli gazlamalar ishlab chiqarish hamda mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish bo‘yicha ulardan olinadigan mahsulotlarni qo‘llash ye- amalga oshirilayotgan islohotlarga oid ma’lumotlar takchi o‘rinlardan birini egallamoqda. Rivoj- keltirilgan. Shuningdek, o‘zbek olima ayollarining langan davlatlarda to‘qimachilik mahsulotla- milliy brendga aylangan matolarimiz, ularning rining yangi turlarini ishlab chiqish, gazlama ahamiyatli tomonlariga doir ilmiy tadqiqotlari tahlil tuzilishi va uni ishlab chiqarishning sama- qilingan. Mavjud adras matolari asosida yangi rali usullari keng qo‘llanilmoqda. Shu jihat- turdagi milliy adras matosi ishlab chiqarilib, taxtlash dan to‘qimachilik mahsulotlari ko‘rimliligini ko‘rsatkichlari va sirt zichligi qiyosiy tadqiq qilingan. oshirish, mahalliy xomashyolardan foydalan- Tahlil natijalaridan shuni aytishimiz mumkinki, sof gan holda, yangi mato turlari yaratish va ular- paxta ipidan ishlab chiqarilgan polotno o‘rilishli adras ni ishlab chiqarish texnologiyalari va vosita- matolari va atlas o‘rilishli klassik adras matolarida laridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. taxtlash ko‘rsatkichlarini tanlashda tanda ipi ingichka, arqoq ipi nisbatan yo‘g‘on tamoyiliga amal qilinmagan, Jahonda to‘qimachilik mahsulotlarining taxtlash ko‘rsatkichlari nazariy asoslanmagan. Bu yangi turlarini yaratish, ularni ishlab chiqa- esa matoning sirt ko‘rinishi (jilosi)ga salbiy ta’sir rish samaradorligini oshirish uchun to‘quv ko‘rsatadi. Shuning uchun adras matolari ko‘rimliligini jihozlarini yangi ish rejimlarida ishlatishni oshirish uchun taxtlash ko‘rsatkichlarini tadqiq qilish asoslash, mahalliy xomashyolar, jumladan, zarur. O‘zbekistonda nafaqat milliy matolarimiz turini ipak va paxta tolalari ishtirok etadigan gaz- ishlab chiqarishni ko‘paytirish, shuningdek, ilm- lamalar yaratishning yangi ilmiy-texnikaviy fanda xotin-qizlar ishtirokidagi salmoqli tadqiqotlar yechimlarini ishlab chiqishga yo‘naltirilgan ko‘lamini kengaytirish maqsadga muvofiq. ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Bu borada to‘qimachilik mahsulotlarining yangi Kalit so‘zlar: O‘zbekiston, to‘qimachilik sanoati, mahalliy, paxta, ipak tolasi, milliy brend, milliy adras matosi, taxtlash ko‘rsatkichlari, sirt zichligi, polotno o‘rilishi, atlas o‘rilishi, sirt ko‘rinishi. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 73 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ ИССЛЕДОВАНИЕ ЗАПРАВОЧНЫХ assortimentlarini ishlab chiqish, gazlamalar- ПАРАМЕТРОВ ШЕЛКО-ХЛОПКОВЫХ ning sifat ko‘rsatkichlari iste’molchilar tala- biga to‘liq mos holda bo‘lishini ta’minlash, СМЕШАННЫХ ТКАНЕЙ matolarni to‘qish usullari va jihozlarini ta- (НА ПРИМЕРЕ АДРАСА) komillashtirish, mahalliy xomashyolar, jum- ladan, ipak va paxta tolalari ishtirok etadigan Дониёрова Матлюба Адашбаевна1, gazlamalarning yangi turini ishlab chiqishga кандидат технических наук, доцент кафедры alohida e’tibor berilmoqda. «Обработка текстильных изделий»; Respublikamizda ipak va paxta to‘qima- chiligi sohasiga innovatsion texnologiyalarni Ражапова Умида Бахтияровна2, joriy etish, resurslarni tejash, estetik badiiy доктор философии по техническим наукам (PhD), bezalgan, raqobatbardosh hamda eksport- старший преподаватель кафедры «Текстильное bop to‘qimachilik mahsulotlarining yangi материаловедение»; assortimentlarini ishlab chiqish yuzasidan keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshi- Юлдашева Мохира Махсудовна1, rilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respub- ассистент кафедры «Обработка текстильных likasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvar- dagi “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yan- изделий» gi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli farmonida uchin- 1Джизакский политехнический институт 2Ташкентский институт текстильной и легкой chi ustuvor yo‘nalish – “Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atla- промышленности rini ta’minlash”ning alohida maqsadi sifatida “…milliy iqtisodiyot barqarorligini ta’minlash Аннотация. В данной статье представлена информация о проводимых в текстильной про- va yalpi ichki mahsulotda sanoat ulushini мышленности Узбекистана реформах по пере- oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini da- работке местного ценного шелкового волокна vom ettirib, sanoat mahsulotlari ishlab chiqa- и расширению производства готовой продук- rish hajmini 1,4 baravarga oshirish, xususan, ции на экспорт. Также анализируются научные исследования узбекских женщин-ученых по оте- to‘qimachilik sanoati mahsulotlari ishlab чественным тканям, ставшими национальным chiqarish hajmini 2 baravarga ko‘paytirish” брендом, и их важные аспекты. На основе суще- masalasi ko‘zda tutilgan. ствующих тканей был изготовлен новый вид национальной ткани адрас, проведено сравни- Ushbu vazifalarni amalga oshirishda, jum- тельное исследование показателей драпировки ladan, qimmatbaho tabiiy ipak va nisbatan ar- и поверхностной плотности. По результатам zon bo‘lgan paxta iplaridan to‘qiladigan ipak анализа можно сказать, что принцип тонкой va paxta aralash to‘qimalar sifatini oshirish, хлопчатобумажной нити и толстой хлопчато- estetik badiiy bezash, assortimentini kengay- бумажной нити не соблюдался при подборе пока- tirish, iste’mol xususiyatlari yaxshilangan yan- зателей драпировки хлопчатобумажных тканей gi tarkibli to‘qimalar yaratish va zamonaviy адрас и классических атласных тканей адрас, to‘quv dastgohlari assortimentini ishlab показатели драпировки теоретически не обос- chiqarish muhim ahamiyat kasb etmoqda. нованы. Это отрицательно сказывается на внешнем виде (блеске) ткани. Именно поэтому O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining необходимо исследовать показатели драпиров- 2019-yil 31-iyuldagi PQ-4411-son qarorining ки, чтобы улучшить внешний вид тканей адра- 3-ilovasida keltirilgan 2019–2025-yillarda са. В Узбекистане желательно не только уве- «O‘zbekipaksanoat» uyushmasi tarkibida- личить производство наших национальных тка- gi korxonalar tomonidan ipak mahsulotlari ней, но и расширить масштабы значительных исследований с привлечением женщин к науке. ishlab chiqarish va eksport qilish bo‘yicha prognoz parametrlarida 2018–2025-yil- Ключевые слова: Узбекистан, текстиль- lar oralig‘ida xom, yarim tayyor va tayyor ная промышленность, местное производство, хлопок, шелковое волокно, национальный бренд, национальная ткань адрас, заправочные показа- тели, поверхностная плотность, полотняное переплетение, атласное переплетение, внеш- ний вид поверхности. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 74 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmi 5,7 bara- STUDYING THE FILLING INDICATORS OF var, jumladan, tirik pilla 1,7 baravar, xom ipak SILK-COTTON MIXED FABRICS 1,7 baravar, ipak momig‘i 2,1 baravar, kalava- langan ipak ip 8,4 baravar, ipak mato 8,2 ba- (BASED ON THE ‘ADRAS’ CLOTH) ravar, ipak gilamlari 40,8 baravar, tayyor ipakli mahsulot 207,6 baravar, ipak mahsulot- Doniyorova Matluba Adashbaevna1, lari eksport hajmi 10,2 baravar o‘sishi prog- Candidate of Technical Sciences, noz qilingan. Associate Professor of the Department Sohada olib borilayotgan islohotlar nati- “Processing of textile products”; jasida O‘zbekiston 2022-yilning dastlab- ki ikki oyida 12 ta xorijiy davlatga qiymati Razhapova Umida Bakhtiyarovna2, 10,5 mln AQSh dollariga teng bo‘lgan ipak va Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD), ipak mahsulotlarini eksport qilganligi, ipak va Senior Lecturer, Department of Textile Materials ipak mahsulotlari eksporti o‘tgan yilning mos davri bilan solishtirganda, 5 mln AQSh dol- Science; lariga oshganligini (Statistics Agency under the President of the Republic of Uzbekistan, Yuldasheva Mohira Makhsudovna1, 2022) ta’kidlash lozim. Assistant of the Department Atlas, adras, beqasam kabi abrli gazlama- “Processing of textile products” lar respublikamizning milliy ramzlaridan hisoblanadi. Na�is va mumtoz milliy mato- 1Jizzakh Polytechnical Institute larimizga chet davlatlarda ham qiziqish kun- 2Tashkent Institute of Textile and Light Industry dan-kunga ortib bormoqda. Bundan tashqari, milliy abrli gazlamalarning ishlatilish ko‘lami Abstract. This article provides information on the yanada ortmoqda. Abrli gazlamalar nafaqat reforms ongoing in the Textile Industry of the Republic ko‘ylakbop mato sifatida, balki mehmonxo- of Uzbekistan on processing local precious silk fiber na va restoranlarning chiroyli bezaklari, yon and expanding the output of finished products for daftarcha muqovalari, ayollarning har xil export. The research has made a review of the pieces turdagi sumkachalari va hatto poyabzallar- of scientific work written by Uzbek female scientists on da ham keng miqyosda qo‘llanilib (1-rasm), important aspects of the fabrics, which have become ularning ko‘rkiga yanada ko‘rk qo‘shmoqda the national brand. Existing Adras fabrics were used (Rajapova, 2021). as a basis for making a new type of the national Adras fabric; a comparative study of filling parameters and Abrli gazlamalar assortimentlari hunar- surface density was carried out. According to the mand ustalar ishlab chiqqan naqshlarning research findings, it can be stated that the principle o‘zgarishi hisobiga kengaygan. O‘zbekistonda of thinner and thicker yarns was not observed when abrli gazlamalar ustida ilmiy tadqiqot olib bo- choosing the filling parameters in plain weave Adras rishda o‘zbek olimlarining alohida hissasi bor. fabrics made with pure cotton yarn and classic Adras fabrics having satin weave. Filling indicators are O‘zbekistonda abrli gazlamalar ishlab not theoretically based, which negatively affects the chiqarishga oid qator ilmiy izlanishlar, ular- appearance (gloss) of the fabric. Therefore, improving ning �izik-mexanik, kimyoviy xususiyatlari the visibility of Adras fabrics, requires a close look tadqiq qilinib, tajribalar olib borilgan. Jum- into filling parameters. In the context of our republic, ladan, akademik M.A. Hodjinova rahbarligida it would be advisable not only to increase production bajarilgan D.Z. Xolmuhamedova va Sh. Mah- of national fabrics, but also to expand the scope of kamovalarning (Kholmukhamedova, 1985), significant research as well as to raise involvement of (Abdukarimova, 1998) ilmiy ishlarini misol females in scientific activities. keltirish mumkin. Keywords: Uzbekistan, textile industry, local D.Z. Xolmuhamedovaning “Abrli gaz- production, cotton, silk fiber, national brand, Adras lamalarning sifat ko‘rsatkichlari kompleksi- national fabric, filling indicators, surface density, plain weave, satin weave, surface appearance. ni tanlash va baholash usullarini ishlab chi- qish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsi- yasida (Kholmukhamedova, 1985) quyi- dagilar qayd etilgan: “Abrli gazlamalarning bo‘yash vaqtini aniqlash qiyin. Oqsoqol usta- lar abrband usulni juda qadimiy usul deb PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 75 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ hisoblaydilar. Ornament turini belgilov- Eng katta zichlikka ega bo‘lgan abrband chi “abr” atamasi XVI asrdagi adabiyotlarda gazlamalar eng yaxshi �izik-mexanik xususi- uchraydi. Qozi Ahmadning kolligraf va ras- yatlarga ega bo‘lishi xulosa sifatida keltirilgan. somlar haqidagi falsa�iy asarida (1956-y.) Abrband gazlamalarning sifat ko‘rsatkichlari “abr” tipidagi ornament haqida yozilgan”. chuqur o‘rganilib, qiyosiy tahlil qilingan. 1-rasm. Milliy abrli gazlamalarning ishlatilish ko‘lami Abrli gazlamalarni badiiy bezashga oid ish- tirilgan. Maqolada naqsh rapportidagi har bir lar qatorida M.Z. Abdukarimova (Abdukari- yo‘lning o‘rilishi va iplarning zichliklari hiso- mova, 1998) va ularning shogirdlari ishlarini biga “Beqasam” to‘qimasi turlarini kengayti- alohida ta’kidlash mumkin. Mazkur tadqiqot- rish hamda uning nazariyasini ishlab chiqish lar bo‘yalgan iplarning bo‘yoq mustahkam- masalasi ko‘rilgan. Ushbu maqolada milliy ligiga bag‘ishlangan bo‘lib, qator ranglarning gazlamalarimizdan faqat beqasam to‘qima- mustahkamligi talab darajasiga yetkazilganli- si o‘rganilgan. Bu esa milliy matolarimizning gi ta’kidlangan. boshqa turlari ustida ham tadqiqot ishlari olib borishni taqozo etadi (Siddikov, Abdullayev, U.I. Abdullayeva, P.S. Siddiqovlar (Abdul- & Jo‘rayeva, 2006), (Doniyorov, Israilova, & laeva & Siddikov, 2005) murakkab o‘rilishlar Alimboyev, 2018). asosida ishlab chiqarilgan abrli gazlamalar- ning tuzilishi va xususiyatlarini tahlil qilib, ikki Yuqorida keltirilgan ilmiy tadqiqot ishla- qatlamli “Xon atlas” abrli gazlama to‘qimasini rida shoyi gazlamalarni ishlab chiqarish tex- ishlab chiqishgan. Yuqori qatlami ipak, past- nologiyasi, ularga iplarni tayyorlash jarayon- ki qatlami paxta bo‘lgan. Yuqori qatlam atlas, lari tahlili va takomillashtirish yo‘llari qayd pastki qatlam esa polotno o‘rilishida to‘qima etilgan. Lekin matolarga bezak berish usullari, ishlab chiqarilgan. ularni qo‘llash va takomillashtirishga doir tadqiqotlar deyarli olib borilmagan. S.M. Jo‘rayeva, P.S. Siddiqovlarning “Yo‘l- yo‘l gazlamalarni uskunalarda ishlab chiqa- Material va metodlar rish” nomli maqolasida (Jo‘raeva & Siddikov, Professor E.Sh. Alimboyev to‘qimalar- 2005) “Beqasam” to‘qimasini ishlab chiqarish ni loyihalashga (Kayumov & et al., 2020) oid uchun ishlatiladigan xomashyo, o‘rilish ham- aksariyat ilmiy ishlarda N.G. Novikov nazari- da rapport hisobiga va naqsh rapportidagi har yasiga tayanilganligini qayd etib, iplarning xil zichlikda bo‘lgan iplar sonining hisobi kel- diametrlar yig‘indisi ularning to‘lqin baland- ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 76 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ liklari yig‘indisiga teng deb qabul qilinganli- Adras matosida tanda iplari arqoq iplari- gi, shuningdek, iplarning diametrlariga qarab dan 3-4 barobar ingichka bo‘lib, bu diametrlar ular orasidagi munosabat uch xil bo‘lishini nisbati koef�itsiyentining 1 dan kichik bo‘lishi- ta’kidlagan: birinchi holatda tanda va arqoq ga sabab bo‘ladi. Aynan mana shu jihati bilan iplari diametrlari teng; 2-holatda tanda ipi- adras matosi mavjud paxta gazlamalar arti- ning diametri arqoq diametriga nisbatan kat- kulining birontasiga mos kelmaydi. Diametr- ta; 3-holatda tanda ipining diametri arqoq lar nisbati koef�itsiyenti 1 dan qancha kichik diametriga nisbatan kichik. Bu munosabat- bo‘lsa, matodagi tanda to‘lqin balandligi shun- lar nafaqat to‘qimaning bo‘ylama (tanda) va cha yuqori bo‘ladi. Bundan adras matolaridagi ko‘ndalang (arqoq) bo‘yicha �izik-mexanik tanda (abr bezakli ipak) iplarini ko‘proq yuza- xossalari, shuningdek, uning sirt bezagiga ga chiqarishda foydalanish mumkin. Diametr- ham ta’sir etadi. lar koef�itsiyentini tushuntirish uchun to‘qima tuzilishining geometrik modeliga oid nazariy G.V. Stepanov va S.G. Stepanovlar to- tadqiqotlarni tahlil qilish maqsadga muvo�iq. monidan yozilgan to‘qima tuzilishiga oid Adras to‘qimalarini loyihalashda uning tadqiqotlarda faza koeffitsiyenti bilan iplar ko‘rimliligini oshirish uchun unga abrband tarangligining o‘zaro ta’siri hisobga olinib, usulida bezak berilgan. Qimmatbaho tan- nazariya yaratilgan. Bu nazariyada iplar da iplarini to‘qima sirtiga ko‘proq chiqarish diametrlari va ularning nisbati to‘qima tu- zarur. Ma’lumki, matoga ishlatilgan iplarning zilishiga ta’sir qilishi tadqiq etilgan va bu yo‘g‘onligi va to‘qima zichligi to‘qima sirtiga bo‘yicha ilk bor matematik model tuzilib, tanda yoki arqoq ipining qaysi biri ko‘proq tavsiya qilingan (Rajapova, An analaysis chiqishiga ta’sir etadi. of structure of different filling parameters Adras fabrics, 2019). 100 % paxtali adras gazlamasining mavjud paxta gazlamalaridan (masalan, choyshabbop, Paxta ipli gazlamalarda tanda va arqoq byaz va shunga o‘xshash) asosiy farqi unda- iplari diametrlari teng yoki bir-biriga yaqin gi iplar diametrlari nisbati koef�itsiyentidir. bo‘ladi. Sof ipak va boshqa tolalar aralash- Paxta ipli gazlamalar ma’lumotnomasi (Bu- masidan to‘qilgan gazlamalarda tanda iplari kaev, 1987) ko‘rib chiqilsa, mavjud paxta gaz- diametri arqoq ipi diametridan kamida 2-3 lamalarning deyarli 70-80 % assortimentida barobar kichik. Bunda tanda iplari maksimal tanda va arqoq iplarining chiziqiy zichliklari egilgan va ularga o‘tkazilgan urinmalar orasi- bir-biriga yaqin, ya’ni diametrlar koef�itsiyenti dagi masofa minimal qiymatga ega. Profes- nisbati 1 ga yaqin (yoki 1 atro�ida). To‘quv sor E.Sh. Alimboyev tomonidan tandasi ipak dastgohi unumdorligini oshirish uchun yuqori (qimmatbaho va abr bezagi berilgan), arqog‘i chiziqli zichlikdagi arqoq iplaridan foydala- paxta ipli (ipakka nisbatan arzon) bo‘lganli- nish holatlari mavjud. Lekin aksari sifatli satin gi uchun adras matosi sirtida tanda iplarini matolarda arqoq ipi tanda ipidan ingichkaroq ko‘proq chiqarish maqsadida ularning tanda va arqoq bo‘yicha mato zichligi (10 cm.dagi va arqoq iplar diametrlari nisbati 1 dan kichik iplar soni) yuqori bo‘lib, mato mustahkam, bo‘lishi zarurligi asoslangan (Rajapova, An ko‘rinishi silliq va yaltiroq bo‘ladi. To‘qima- analaysis of structure of different �illing pa- ning tanda bo‘yicha zichligi arqoqqa nisbatan rameters Adras fabrics, 2019). yuqori bo‘lsa, to‘qima sirtiga ko‘proq tan- da iplari chiqadi (Daminov & et al., 2021), Ishlab chiqarilayotgan adras gazlamalari (Daniyarov, Laysheva, & Alimbayev, 2018). assortimenti tahlilidan xulosa sifatida shuni Adras matolarida tanda bo‘yicha zichlik aytish mumkinki, hozirgi paytda sotuvda mav- arqoq bo‘yicha zichlikka nisbatan 2-3 barobar jud ba’zi adraslarning tandasi ham, arqog‘i yuqori. Bu matoga talabning oshishi, bosh- ham paxtadan ishlab chiqarilgan turlarining qa abrli gazlamalar, jumladan, xonatlasga taxtlash ko‘rsatkichlari nazariy asoslanma- nisbatan arqog‘iga paxta ipining ishlatilishi gan va ularning sirt ko‘rinishida kamchiliklar mavjud. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 77 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ narxini ancha arzonlashtiradi. Adras, asosan, dastgohida ishlab chiqarildi. Ushbu namu- xususiy tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqa- nani ishlab chiqarishda dastgohning o‘zida rilib, ularni taxtlash ko‘rsatkichlari to‘g‘risida o‘rnatilgan chiziqli zichligi 34 teksli paxta to- adabiyotlarda ma’lumotlar deyarli keltirilma- lali tanda iplaridan foydalanilgan bo‘lib, arqoq gan. ipi uchun modi�ikatsiya qilingan nitron tolali ipdan foydalanildi. Arqoq ipi chiziqli zichli- Tadqiqot natijalari gini tanlashda adras matosini ishlab chiqa- Adras to‘qimasi tuzilishiga ta’sir etuvchi rish tamoyili asosida tanda iplariga nisbatan omillarni o‘rganish maqsadida sotuvda va 2 barobar yuqori 72 teksli ip tanlandi. olib borayotgan tadqiqot ishlarimizda ishlab chiqarilgan namunalarning taxtlash ko‘rsat- 1-jadvalda keltirilgan sinov namunalari kichlari quyidagi 1-jadvalda keltirildi. 1-jad- uchun ishlatilgan iplarni tolaviy tarkibiga valda keltirilgan 1-12 variantgacha namu- ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin. 1-guruh nalar to‘qimalarda savdo shoxobchalaridan – tanda ipi ipak, arqog‘i paxta. Bu guruhga tajriba uchun olib kelindi. 13-variant namuna 1-jadvaldagi 1-, 2-, 4-, 5-, 7-namunalar kiradi. esa O‘zbekiston tabiiy tolalar ilmiy tadqiqot Ulardagi tanda iplarining chiziqiy zichliklari instituti (O‘zTTITI) qoshidagi ilmiy ishlab 2,33 x 4 teks, arqoq iplarining chiziqiy zich- chiqarish laboratoriyasida mitti mokili to‘quv liklari esa 29-60 teks. 1-jadval Adras matolari tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar ko‘satkichlari Namunalar Iplarning chiziqiy Mato zichligi, Matoda iplarning Mato sirt zichligi, teks 10 cm/ip qisqarishi, % zichligi, № o‘rilishi tarkibi tanda arqoq tanda arqoq tanda arqoq g/m2 (tanda+arqoq) 1 atlas 8/5 ipak + paxta 2,33 x 4 56 718 215 0,99 3,19 183,8 2,33 x 4 60 2 atlas 8/3 ipak + paxta 650 225 1,96 1,96 198,1 3 polotno paxta + paxta 34 29 318 133 2,91 4,21 149,4 4 yarim ipak + paxta 2,33 x 4 29 834 188 5,66 1,38 136,6 arqoq reps ipak + paxta 2,33 x 4 34 5 polotno 725 168 3,84 1,96 116,5 6 polotno paxta + paxta 34 29 275 145 4,76 3,84 133,1 7 polotno ipak + paxta 2,33 x 4 36 728 190 5,66 0,99 124,3 50 8 polotno paxta + paxta metanit 42 211 110 2,91 6,54 153,8 9 polotno paxta + paxta metanit 50 50 158 115 5,66 2,91 159,1 46 183 116 6,10 1,96 129,5 10 polotno paxta + paxta 38 11 atlas 8/3 ipak + ipak 2,33 x 2 2,15x5 740 378 0,99 0,99 81,6 12 polotno paxta + paxta 34 29 296 182 5,66 3,38 155,3 13 polotno paxta + mod. 34 72 282 150 18 1,96 223,5 nitron 2-guruh namunalarning tanda va arqoq ip- ka, arqoq ipi nisbatan yo‘g‘on tamoyiliga amal lari paxta iplaridan tashkil topgan. Bularga 3, qilinmagan. Bu esa matoning bezagiga salbiy 6, 8, 9, 10, 12 namunalar kiradi. Tanda iplari- ta’sir etadi. Taxtlash ko‘rsatkichlari nazariy ning chiziqiy zichligi 34-50 teks, arqoq ipla- asoslanmagan. rining chiziqiy zichligi 29-50 teks. 11-variant namunamizning tanda va arqoq iplari ipak, To‘qimaning zichligi uning bezagi, havo ya’ni xonatlas matosini qiyosiy tahlil qilish o‘tkazuvchanligi va mustahkamligiga ta’sir uchun keltirildi. etuvchi omillardan biridir. 1-guruh namu- nalarda tanda bo‘yicha zichlik 650-834 gacha, Tadqiqot natijalari tahlili arqoq bo‘yicha zichlik esa 168-225 gacha; Tahlil natijalaridan shuni aytishimiz mum- 2-guruh namunalarda tanda bo‘yicha zich- kinki, sof paxta ipidan ishlab chiqarilgan adras lik 158-318 gacha, arqoq bo‘yicha esa 110- matolarida (polotno o‘rilish) klassik adrasda- 182 gacha bo‘lishi aniqlandi. 11-namunada gi o‘rilish (atlas) turi hamda tanda ipi ingich- tanda bo‘yicha zichlik 740 tani tashkil qildi. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 78 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ Bu namunaning tanda iplari ipak iplaridan 2-guruh namunalarning tanda bo‘yicha qis- bo‘lganligi uchun ham 1-guruh namunalar- qarishi 2,91-6,1 % gacha, arqoq bo‘yicha qis- ning zichligiga to‘g‘ri kelmoqda. 13-variantda qarishi esa 1,96-6,54 % gacha. 11-namunada esa tanda bo‘yicha zichlik 282 ta bo‘lib, tan- iplarning diametri kichik bo‘lgani sababli tan- da iplari paxtadan bo‘lganligi bois 2-guruhga da va arqoq bo‘yicha qisqarish kichkina, ya’ni to‘g‘ri kelmoqda. 0,99 %. 13-namunada tanda bo‘yicha qisqa- rish eng yuqori, ya’ni 18 %. Bunga to‘qimada Matoda iplarning qisqarishi, asosan, iplarning zichligi yuqoriligi va arqoq ipining xomashyo sar�iga ta’sir etuvchi omillar- tanda ipiga nisbatan yo‘g‘onligi asosiy sabab- dan biridir. 1-guruh namunalarning tanda dir. Arqoq bo‘yicha qisqarish esa 1,96 % ni bo‘yicha qisqarishi 0,99-5,66 % gacha, arqoq tashkil etdi. bo‘yicha qisqarishi esa 0,99-3,19 % gacha. 2-rasm. Tajribaviy namunalarni sirt zichligi bo‘yicha qiyoslash Mato sirt zichligi 1-guruh namunalar Tandasi qimmatbaho va bezalgan, arqog‘i bo‘yicha 116-198 g/m2, 2-guruh namunalar arzonroq bo‘lganligi uchun adrasning sirtiga bo‘yicha 129-159 g/m2 ni tashkil qildi. 11-na- munada tanda va arqoq iplarining chiziqiy tanda iplarini ko‘proq chiqarish maqsadida zichligi kichik bo‘lgani bois sirt zichligi ham ularning tanda va arqoq iplar diametrlari nis- eng kichkina, ya’ni 81,6 g/m2. Namunalar ichi- bati 1 dan kichik bo‘lishi zarur. da sirt zichligi eng yuqorisi 13-variant bo‘lib, 223,5 g/m2 ni tashkil etdi. Namunaning yuqori Ishlab chiqarilayotgan adras gazlamalari sirt zichligi unga tanda va arqoq sifatida ishla- assortimenti tahlilidan xulosa qilish mumkin- tilgan iplarning chiziqli zichligi bilan bog‘liq. ki, hozirgi paytda sotuvda mavjud adraslar- Ushbu eng yuqori sirt zichligiga ega bo‘lgan ning ayrimlari, ayniqsa, tandasi ham, arqog‘i adras matosi namunasi nafaqat ko‘ylakbop, ham paxtadan ishlab chiqarilgan turlarining shuningdek, kostyumbop mato sifatida foyda- taxtlash ko‘rsatkichlari nazariy asoslanma- lanish uchun tavsiya qilinadi. gan va ularning sirt ko‘rinishida kamchiliklar mavjud. Bu borada olib borilayotgan ilmiy Xulosalar tadqiqot ishlari davom ettirilmoqda. Sof paxtadan ishlab chiqarilgan adras ma- tosi mavjud paxta gazlamalar assortimentida- Minnatdorchilik. Mualli�lar tomonidan gi gazlamalardan nafaqat sirt bezagi, shuning- ushbu ilmiy tadqiqot ishini bajarishda o‘zla- dek, to‘qimaning tuzilishi va bezagini aniqlov- rining qimmatli ilmiy maslahatlarini ayama- chi omillardan biri – diametrlar koef�itsiyenti gan professor E.Sh. Alimboyevga, Marg‘ilon bilan ham keskin farqlanadi. shahridagi O‘zbekiston tabiiy tolalar ilmiy tadqiqot instituti jamoasiga minnatdorchilik bildiriladi. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 79 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.02 – ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ REFERENCES 1. Abdukarimova, M. (1998). Razrabotka effektivnoy khimicheskoy tekhnologii proizvodstva tkaney khan-atlas iz natural’nogo shelka [Development of an effective chemical technology for the production of khan-atlas fabrics from natural silk]. PhD thesis, Tashkent. 2. Abdullaeva, U., & Siddikov, P. (2005). Murakkab o‘rilishlar asosida ishlab chiqarilgan abrli gazlamalarning tuzilishi va xususiyatlari [The structure and properties of cloud gases produced on the basis of complex cuttings]. Textile Problems(1), p. 11. 3. Bukaev, P. (1987). Khlopkotkachestvo [Kidding]. Moscow: Legprombitizdat. 4. Daminov, A., & et al. (2021). Experimental determination of the wave height of the base and yarns in the tissue and a new method for measuring the tissue thickness without contact. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science, 939(1), p. 012077. 5. Daniyarov, B., Laysheva, E., & Alimbayev, E. (2018). Comparative research productivity of equipment various foundation technology. European Science Review, 1(2), pp. 217-221. 6. Doniyorov, B., Israilova, S., & Alimboyev, E. (2018). Sravnitel’nyye issledovaniya proizvoditel’nosti oborudovaniya razlichnykh tekhnologiy podgotovki osnovy [Comparative studies of equipment performance of various base preparation technologies]. Advances in Science and Technology. 7. Jo‘raeva, S., & Siddikov, P. (2005). Yo‘l-yo‘l gazlamalarni uskunalarda ishlab chiqarish [Production of road gas on equipment]. Textile Problems(4), p. 22. 8. Kayumov, A., & et al. (2020). Research on the production of new textile fabrics with a silk-cotton mixture with a road-embossed pattern. Solid State Technology, 63(4), pp. 555-564. 9. Kholmukhamedova, D. (1985). Vybor kompleksa pokazateley kachestva avrovykh tkaney i razrabotka metoda ikh otsenki [Selection of a set of quality indicators for avr fabrics and development of a method for their assessment]. PhD thesis, Tashkent. 10. Rajapova, U. (2019, January). An analaysis of structure of different �illing parameters Adras fabrics. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, 6(1), p. 7719. 11. Rajapova, U. (2021). Milliy gazlamalar tuzilishining tadqiqi asosida yangi turlarini mahalliy xomashyolardan ishlab chiqish [Development of new types from local raw materials based on the study of the structure of national gas products]. Abstract of PhD thesis, Jizzakh. 12. Siddikov, P., Abdullayev, R., & Jo‘rayeva, S. (2006). Yangi tuzilishdagi abrli matolar ishlab chiqish [Development of cloud fabrics of new structure]. Textile Problems (4), p. 44. 13. Statistics Agency under the President of the Republic of Uzbekistan. (2022). Retrieved from https:// stat.uz/ Taqrizchi: Toirova T.A., t.f.f.d., “Toʻqimachilik materialshunosligi” kafedrasi dotsenti, Toshkent toʻqimachilik va yengil sanoat instituti. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 80 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-9 UDC: 687.17:687.03(045)(575.1) УСТКИ КИЙИМ ПАКЕТИДА ИСИТУВЧИ ҚАТЛАМЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ВА УНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Расулова Мастура Кабиловна, техника фанлари доктори, доцент, ORCID: 0000-0002-5533-5946; Ходжаева Камола Турдиевна, ассистент Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти Кириш Аннотация. Мақолада устки кийимлар Ўзбекистон Республикаси Президен- учун қўлланадиган иситувчи қатлам тур- тининг 2020 йил 5 майда қабул қилинган лари, яъни табиий, синтетик ва аралаш “Тўқимачилик ва тикув-трикотаж саноа- толали материаллар, уларнинг қалинлиги, тини қўллаб-қувватлашга доир кечикти- юза зичлиги, маълум ҳароратга мослиги, риб бўлмайдиган чора-тадбирлар тўғри- афзаллик ва камчиликлари ҳамда пакет сида”ги ПФ–5989-сон фармони ҳамда намуналарининг ҳаво ўтказувчанлиги ва 2019 йил 16 сентябрда қабул қилинган иссиқлик сақлаш хусусиятлари ўрганилган. “Енгил саноатни янада ривожлантириш Иссиқлик сақловчи материалларнинг ташқи ва тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни муҳитдан совуқ кириб келишига тўсқинлик рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғри- қилиши ва тананинг иссиқлик мувозанатини сида”ги ПҚ–4453-сон қарори ижросини ушлаб туришини эътиборга олиб, Ўзбекистон таъминлаш, шунингдек, тўқимачилик иқлим шароити учун мос бўлган устки кийим ва тикув-трикотаж соҳасини янада тако- пакетини шакллантириш мақсадида авралик, миллаштириш мақсадида енгил саноат ва астарлик ва иситувчи материал пакетининг унинг энг йирик тармоғи – тикувчилик ҳаво ўтказувчанлиги ҳамда иссиқликни сақлаш ишлаб чиқариш зиммасига муҳим вази- кўрсаткичлари асосида ўтказилган тадқиқот фалар юклатилган. Юқори сифатли тикув натижалари бўйича таҳлил олиб борилди. маҳсулотларини ишлаб чиқариш нафақат Ҳаво ўтказувчан пахталик иситувчи қатламли тайёрлаш, бичиш, тикиш ва пардозлаш пакет намунаси энг юқори кўрсаткич (70,7 технологиялари, балки ишлатиладиган дм3/см2с) қайд этди. Пар иситувчи қатламли хомашё хоссаларини чуқур ўрганиш билан пакет намуналари иссиқлик сақлаш хусусия- ҳам бевосита боғлиқдир. ти бўйича энг юқори натижани (63 %) кўр- Устки кийим пакетида иситувчи қат- сатди. Мақолада, шунингдек, болалар устки ламларни қўллаб, маҳсулот ишлаб чиқа- кийими учун пакет материалларини тан- риш ва тадқиқ қилиш бўйича кўплаб ил- лашда уларнинг қулайлиги, енгиллиги, гиг- мий тадқиқот ишлари олиб борилган. роскопиклиги, гипоаллергенлиги, чидамлилиги Болалар ва катталар кийими пакети- ва об-ҳаво шароитига мослигини эътиборга ни шакллантиришда тўқимачилик мате- олиш ва истеъмолчи талабини ўрганган ҳолда, риаллари асосида янги ассортиментдаги материал пакетини тавсия этиш масаласи ўрганиб чиқилди. Калит сўзлар: табиий, синтетик, аралаш тола, синтепон, холлофайбер, тинсулейт, слимтех, жун, пар, ватин, пахта, шерстин, шерстепон, иситувчи қатлам. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 81 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ УТЕПЛЯЮЩИХ кийимлар ишлаб чиқилган ва тадқиқ МАТЕРИАЛОВ В КОМПЛЕКТАХ ВЕРХНЕЙ қилинган (Besshaposhnikova, Klimova, & ОДЕЖДЫ И ИХ ОСОБЕННЫЕ СВОЙСТВА Kovaleva, 2018). Бунда пакет материали учун авралик газлама сифатида янги тола- Расулова Мастура Кабиловна, вий таркибли материал тавсия этилган. доктор технических наук, доцент; Мазкур илмий тадқиқот ишида (Karta- Ходжаева Камола Турдиевна, shova & Klesnik, 2021) болалар устки кийи- ассистент ми пакетида кийим ости бўшлиғидаги ком- фортлик хусусияти тадқиқ қилинган. Ма- Ташкентский институт текстильной и легкой териал пакетини шакллантиришда улар- промышленности нинг физик-механик хусусиятлари эъти- борга олинган. Аннотация. В статье рассмотрены виды материалов, применяемых для утепляющих сло- Ҳажмий материаллар ёрдамида кийим ев верхней одежды, т. е. были изучены образцы иссиқлик сақловчи пакети конструкция- материалов из натуральных, синтетических сини оптималлаштириш ҳамда кийимнинг и смешанных волокон, их толщина, поверхност- кўп қатламли пакети шакл барқарорлиги- ная плотность, пригодность для определенной ни баҳолаш бўйича олиб борилган илмий температуры, преимущества и недостатки, тадқиқот ишларида авралик, астарлик ва а также воздухопроницаемость и теплосбере- иситувчи қатлам материалларининг ҳаво гающие свойства. Принимая во внимание, что ўтказувчанлиги, иссиқлик сақлаш хусу- теплосберегающие материалы препятствуют сиятининг материал толавий таркибига поступлению холода из внешней среды и поддер- боғлиқлиги ўрганиб чиқилган (Vershinina, живают тепловой баланс тела, для создания 2019), (Klimova, 2019), (Aleynikova, 2006). верхней одежды, соответствующей климати- ческим условиям Узбекистана, проанализиро- Юқорида келтирилган илмий тадқиқот ваны результаты проведенного исследования: ишларида устки кийим учун пакет мате- показатели воздухопроницаемости и тепло- риалини танлаш, материал пакети учун сбережения одежды, ее внешнего материала и авралик, астарлик, иситувчи материал утеплителя. По воздухопроницаемости образец хусусияти Ўзбекистон иқлим шароитини хлопчатобумажного слоя утеплителя был равен эътиборга олган ҳолда тадқиқ қилинма- наивысшему показателю (70,7 дм3/см2с). По теп- ган. Шу боис Ўзбекистон иқлим шароитини лосбережению наибольший результат (63 %) ҳисобга олиб, болалар учун функционал ва показали парные образцы с верхним и утепляю- эксплуатацион талабга жавоб берувчи уст- щим слоями. При выборе материалов верхнего ки кийим учун материал пакетини шакл- слоя для детской верхней одежды учитывались лантириш ҳамда тадқиқ қилиш долзарб комфортность, легкость, гигроскопичность, масала ҳисобланади. гипоаллергенность, износостойкость, соот- ветствие погодным условиям. Даны рекоменда- Материал ва методлар ции для материалов верхней одежды с учетом Маълумки, Ўзбекистон иқлими ўзга- потребительского спроса. рувчан бўлиб, қиш фаслида фойдаланила- диган устки кийимлар истеъмолчи талаб- Ключевые слова: натуральное волокно, син- ларига жавоб бериши лозим. Мамлакати- тетическое волокно, смесовое волокно, синте- мизнинг аксарият қисмида совуқ мавсум пон, холлофайбер, тинсулет, слимтекс, шерсть, октябрдан мартгача давом этади. Бундай перо, ватин, хлопок, шерстин, шерстепон, мине- иқлим шароитида функционал ва эргоно- ральная вата, пенопласт, утепляющий слой. мик талабга жавоб берувчи қулай ҳамда иссиқ устки кийим кийиш тавсия этилади. THE USE OF INSULATING MATERIALS IN Устки кийим пакети, асосан, иссиқ сақлов- SETS OF OUTERWEAR AND THEIR SPECIAL чи ва шу билан бирга, енгил вазнга эга бў- лиши керак. Бунинг учун ишлаб чиқариш PROPERTIES Rasulova Mastura Kabilovna, Doctor of Technical Sciences, Assistant Professor; Khodjaeva Kamola Turdiyevna, Assistant Tashkent Institute of Textile and Light Industry ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 82 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ корхоналарида турли иситувчи қатлам- Abstract. The article discusses types of insulating лардан фойдаланилади (Nazarenko, 2006). layers used for outerwear, i.e. materials made with natural, synthetic and mixed fibers, their thickness, Маълумки, устки кийим авра, астар ва surface density, suitability for certain temperatures, иситувчи қатламдан иборат бўлиб, кийим advantages and disadvantages, as well as their air пакетини ташкил этади. Иссиқлик сақлов- permeability and heat storage properties of packaging чи материалларнинг асосий вазифаси samples. Taking into account the fact that heat- ташқи муҳитдан совуқ кириб келишига retaining materials prevent the intake of cold from тўсқинлик қилади ва тананинг иссиқлик the outer ambience and maintain the thermal balance мувозанатини ушлаб туради. Бу жараён ма- of the body as well as in view to create a package териал пакети толалари орасида жойлаш- of outerwear that will meet climatic conditions of ган ҳаво туфайли содир бўлади (Goryachev, Uzbekistan, findings have been reviewed and 2002). the study - launched based on the indicators of air permeability and heat saving properties of the Устки кийимлар ишлаб чиқаришда, insulation package, lining and insulation. As for the асосан, табиий, синтетик ва аралаш толали air permeability, readings of a cotton insulation bag иситувчи қатламлардан фойдаланилади sample reached the highest point (70.7 dm3/cm2s). (Kulichenko, 2005), (Nazarova & Romanov, As per the heat saving indicators, the highest point 2016): was shown by paired (63 %) packaging samples with heating layers. When choosing packaging - табиий – қайта ишланмаган ёки ми- materials for children’s outerwear, consideration нимал қайта ишланадиган, табиий келиб was given to their comfort, lightness, hygroscopicity, чиқиши жун, пахта ва бошқа толалар; hypoallergenicity, wear resistance, compatibility with weather conditions, the issue of recommending - синтетик – полиэстер, синтетик ис- packaging materials at account of consumer demand, сиқлик сақловчи материаллар ва нефтни has been closely studied. қайта ишлашнинг бошқа сунъий маҳсу- лотларидан олинадиган тола; Keywords: natural fiber, synthetic fiber, blended fiber, sintepon, holofiber, tinsulet, slimtex, wool, - комбинацияланган – табиий ва синте- feather, batting, cotton, woolen, woolstepon, mineral тик толаларни ўз ичига олган аралаш ком- wool, foam, insulation layer. позицияларга эга. иссиқлик сақловчи материалларни иссиқ Иссиқлик сақловчи материал кўрсат- ҳавода сақлаш қийин (иссиқ об-ҳаво ша- кичлари бўйича табиий толали матери- роитида куя личинкалари кўпаяди). Шу са- аллар синтетик толалидан устундир, ле- бабли –30 0С совуқдан юқори бўлмаган ҳу- кин шаклини сақлаб қолмайди. Шунинг дудларда табиий иссиқлик сақловчи мате- учун ундан болалар кийимлари тикишда риалларга бўлган талаб паст бўлади. Aммо фойдаланиш тавсия этилмайди. Бундан ҳаво ҳарорати –30 0С бўлганда, табиий иси- ташқари, биологик омиллар таъсири нати- тувчи қатламли материалларга бўлган та- жасида (куя личинкаларининг кўпайиши) лаб ортади. Қишки кийимлар учун иссиқ- маҳсулот сифати пасаяди. Синтетик то- лик сақловчи материал сифатида қушлар, лалардан тайёрланган иситувчи матери- ғоз ёки ўрдак, оққуш патлари ишлатилади ал енгил, иссиқ, чидамли, шаклини яхши (Murashova, 2008). сақлайди ва мавсумий кийимларга мос ке- лади (Bessonova, 2005). Олиб борилган таҳлил натижала- ри асосида (Klimova, Prognozirovaniye Табиий иссиқлик сақловчи материал- svoystv termoreguliruyushchikh materialov i лар асрлар давомида ишлатилган. Фақат proyektirovaniye paketov teplozashchitnykh технологиялар ривожланиши натижа- izdeliy [Predicting the properties of thermal- сида жун ва пахтани тозалаш ҳамда қай- regulating materials and designing packages of та ишлаш такомиллашиб борди. Қайта thermal protection products], 2021) иссиқлик ишлашдан табиий материалларнинг ху- сақловчи материалларнинг совуққа чидам- сусиятлари яхшиланади ва улар муқаррар лилик даражаси қуйидагича белгиланди: равишда қимматлашади. Табиий толали PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 83 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ - 60 г: –0 0C гача бўлган ҳаво ҳарорати ди ҳамда Тошкент тўқимачилик ва енгил учун тавсия этилади; саноат институти қошидаги Centex.Uz ла- бораториясида мавжуд методикалар асо- - 80–100 г: –10 0C гача бўлган ҳаво ҳаро- сида тажрибавий тадқиқот ишлари олиб рати учун тавсия этилади; борилди (Zhernitsyn, 2007). - 100–150 г: –15-18 0C гача бўлган ҳаво Иссиқлик сақловчи материаллар- ҳарорати учун мўлжалланган; нинг оғирлиги, совуқ об-ҳавога чидам- лилик даражаси, материалнинг афзал- - 150–300 г: –50 0C гача бўлган юқори лик ва камчиликлари 1-жадвалда келти- даражадаги иситувчи қатлам. рилган (Kulichenko, Razrabotka modeley Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, i eksperimental’nykh metodov izucheniya устки кийим учун қўлланадиган иситувчи қатлам материалларини ўрганиш, матери- vozdukhopronitsayemosti tekstil’nykh ал пакетларининг физик-механик хусуси- ятларини аниқлаш вазифаси белгиланди. materialov [Development of models and Тадқиқот объекти сифатида тикувчилик experimental methods for studying the air саноатида қўлланадиган иситувчи қат- permeability of textile materials], 2005), лам материаллари турлари танлаб олин- (Shapochka, 2010). 1-жадвал Иссиқлик сақловчи материаллар ҳақида маълумот № Намуна Материал Об-ҳаво Афзаллиги Камчилиги оғирлиги Синтепон 1 102 –15...–18 0С Эластик, енгил, Кўп ювилганда ўз ҳаво чидамли хусусиятини йўқотади ҳарорати учун ва электрланиш мўлжалланган хусусиятига эга Холлофайбер 80,0 –15...–18 0С Кимёвий модда- Гигроскопиклик 2 ҳаво лар ишлатилмай- 0 даражада ва ди, ювилганда ўз электрланиш Тинсулейт ҳарорати учун хусусиятини йўқот- хусусиятига эга 3 мўлжалланган майди, чидамли Слимтекс 180 –50 0С дан паст Шакл барқарор, 0–20 0С ҳаво 4 бўлмаган ҳаво иссиқлик сақлаш ҳароратида ҳарорати учун хусусияти юқори, танадан тернинг Пар мўлжалланган ажралиши кўпаяди 5 енгил, ювишга ва электрланиш чидамли хусусиятига эга Пахта 6 85 –10 0С гача Иссиқ сақловчи, Намни шиммайди бўлган ҳаво шакл барқарор, ва электрланиш ҳарорати учун гипоаллерген, хусусиятига эга мўлжалланган ювишга чидамли Гигроскопик, –10 0С ҳаво 28,5 0 0С дан паст енгил, иссиқликни ҳароратида танадан бўлмаган ҳаво яхши сақлайди, тер ажралиши ҳарорати учун электрланмайди, мўлжалланган намлик ва ҳавони кўпаяди, оғир вазнга яхши ўтказади эга, аллергияси бор инсонларга тавсия этилмайди 63,5 0 0С дан паст Иссиққа чидамли Кўп ишлатилганда, бўлмаган ҳаво ва намликни материал буришиб ҳарорати учун мўлжалланган яхши ўтказади, кетади, иситувчи иссиқликни қатлам орасидаги ҳаво кетиб ёпишиб яхши сақлайди, кетиши мумкин, электрланмайди эскиради ва чирийди ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 84 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ Ватин 150 –15...–18 0С Енгил бўлишига Чидамсиз, кўп 7 ҳаво қарамасдан ишлатилганда ёпишиб, ўз иссиқлик Жун ҳарорати учун иссиқлик сақлаш хусусиятини тез 8 мўлжалланган даражаси юқори, намлик ва ҳавони йўқотади Шерстин 9 яхши ўтказади 550-700 –50 0С дан Табиий иссиқ Аллергияси бор юқори бўлган сақлайди, намлик инсонларга тавсия ҳаво ҳарорати ва ҳавони яхши этилмайди. Кир ювиш машинасида ювиш учун ўтказади тавсия этилмайди мўлжалланган 220 –50 0С дан паст Жун ва вискоза Гигроскопиклиги бўлмаган ҳаво толали, паст, намликни яхши ҳарорати учун мўлжалланган иссиқликни яхши ўтказмайди сақлайли Шерстепон 100-600 –50 0С дан паст Жун ва синтетик Синтепондан жуда 10 бўлмаган ҳаво толали, оғир, кир ювиш ҳарорати учун машинаси ва мўлжалланган иссиқликни яхши сақлайди, қўлда ювиш тавсия гигроскопиклиги этилмайди синтетик толалар каби 2-жадвал Устки кийим пакетларининг физик-механик хусусиятлари Ҳаво Материал Мате- Пакет Пакет ўт- Иссиқ- пакети қат- риал қалин- юза Материал Материал қалин- лиги, зичли- казув- лик ламлари артикули юза зич- лиги, ги, г/м2 № Намуна таркиби лиги, г/м2 мм мм чанли- сақлаш ги, хусусия- дм3/ ти, % см2с 1 – плашбоп арт – 2176 113,0 0,2 материал 1 2– арт – 0171 150-240 3,0 3,35 296,3 32,4 39 синтепон 3– G-405 21,0 0,15 флезилин 1 – астарлик арт – 2167 58,0 0,1 2 2– ID-76 140-180 1,1 1,2 200,6 28,12 31 синтепон 1 – саржа арт – 6163 119,0 0,2 астарлик 3 2 – ватин С152-СК 260 -300 1,8-3,5 3,9 379,0 28,12 46 4 1 – плашбоп арт – 2167 113,0 0,2 1,5 470,0 39,8 61 материал 250-300 0,9 85 PRINT ISSN 2181-9637 СОФТ 0,1 ONLINE ISSN 2181-4317 2 – холло- ПРИМ ZP 57,0 2 / 2023 файбер 8391 3 – астарлик арт – 597 1507 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ 1 – плашбоп арт – 2167 113,0 0,2 материал 5 2 – пар P-0212534 410-420 2,4 2,7 582,6 32,4 63 3 – астарлик арт – 597 57,0 0,1 1507 1 – адрас арт – 101 133,0 0,3 2 – пахта BC-082- 630 3,9 O080-013 6 4,3 820,6 70,7 51 3 – астарлик арт – 597 57,0 0,1 1507 1 – плашбоп арт – 2167 113,0 0,2 материал 7 2 – жун ST24 430,0 4,8 5,1 600,0 37,7 48 3 – астарлик арт – 597 57,0 0,1 1507 1 – плашбоп арт – 2167 113,0 0,2 материал 8 2 – шерстин RW-G 220,0 0,9 1,2 390,0 45,0 55 3 – астарлик арт – 597 57,0 0,1 1507 1 – плашбоп арт – 2167 113,0 0,2 материал 9 2– F10235 180-220 3,0 4,5 375,0 42,4 50 шерстепон 3 – астарлик арт – 597 57,0 0,1 1507 Келтирилган маълумотлардан кўриш сад болалар устки кийими учун пакет мате- мумкинки, устки кийим учун қўлланади- риалларини шакллантириш ва Ўзбекистон ган иситувчи қатлам материаллари турли иқлим шароитига мос бўлган иситувчи оғирликда бўлиб, об-ҳавога чидамлилик қатламни танлаш ҳамда тавсия этишдир. даражаси турлича ҳамда қўлланишига қа- Шуни эътиборга олиб, табиий, синтетик раб афзаллик ва камчиликларга эга. ва аралаш толали иссиқлик сақловчи ма- териалларнинг хусусиятлари ўрганилди Тадқиқот натижалари (2-жадвал). Тадқиқот ишини олиб боришдан мақ- 3-жадвал Табиий ва синтетик иссиқлик сақловчи материаллар кўрсаткичлари № Кўрсаткичлар Табиий иссиқлик Синтетик иссиқлик сақловчи сақловчи материал материал 1 Иссиқликни сақлаш даражаси Аъло Яхши/аъло 2 Компрессия Юқори Ўртача 3 Оғирлик Минимал 4 Чидамлилик Ўртача Иситувчи қатламга боғлиқ 5 Намлик билан ўзаро таъсири Тавсия этилмайди Юқори 6 Ҳаво ўтказувчанлиги Аъло Юқори барқарорлик Ўртача 7 Ҳажмини тиклаш тезлиги Ўртача Юқори 8 Вазифаси Қуруқ шароитлар Ўзгарувчан шароитлар 9 Нарх Юқори Ўртача ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 86 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ Жадвалдан кўриниб турибдики, та- 2-расм. Пакет намуналарининг иссиқлик биий иссиқлик сақловчи материалнинг сақлаш хусусияти кўрсаткичлари иссиқликни сақлаш даражаси ва ҳаво ўт- казувчанлиги аъло, компрессион хусусия- Тадқиқот натижалари шуни кўрсата- ти ва нархи бўйича юқори кўрсаткичга дики, ҳаво ўтказувчанлик бўйича пахта- эга. Синтетик иссиқлик сақловчи мате- лик иситувчи қатламли пакет намунаси риалларнинг эса иссиқликни сақлаш да- энг юқори кўрсаткичга эга (70,7 дм3/см2с). ражаси, чидамлилиги, ҳажмни тиклаш Шерстин ва шерстепон иситувчи қатламли тезлиги юқори; компрессион хусусияти, пакет намунасининг ҳаво ўтказувчанлиги ҳаво ўтказувчанлиги ва нархи бўйича эса 45,0 ва 42,4 дм3/см2с га тенг бўлди. Иссиқ- ўртача кўрсаткичга эга (Mestnikov, 1999), лик сақлаш хусусияти бўйича энг юқори на- (Rapatsevich, Kovchur, & Shaydorov, 2007). тижани пар (63 %) ва холлофайбер (61 %) иситувчи қатламли пакет намуналари, ун- Олиб борилган таҳлиллар шуни кўр- дан кейин шерстин (55 %) ва шерстепон сатдики, барча турдаги иссиқлик сақловчи (51 %) иситувчи қатламли пакет намуна- материаллар ўзига хос хусусиятларга эга лари кўрсатди. Синтепон (2-намуна) ва ва- бўлиб, маълум ассортиментдаги болалар тин (3-намуна) иситувчи қатламли пакет устки кийимига қўллаш учун уларнинг фи- намунасининг ҳаво ўтказувчанлиги 28,12 зик-механик хусусиятларини ўрганиш ва дм3/см2с га тенг бўлди. Иссиқлик сақлаш тадқиқ қилиш талаб этилади (Shaydorov & хусусияти эса 1- ва 2-намуналарда 39 % ва Garskaya, 2007), (Ves uteplitelya na m2 dlya 31 % кўрсаткични қайд этди. zimney kurtki [Insulation weight per m2 for a winter jacket] , 2021). Хулосалар Устки кийимлар учун иситувчи қатлам Тадқиқот натижалари таҳлили турлари, уларнинг қалинлиги, юза зичли- Болалар устки кийими учун қўлланади- ги, маълум ҳароратга мослиги, афзаллик ган авралик, астарлик ва иситувчи қатлам ва камчиликлари ҳамда пакет намунала- материалларининг қалинлиги, юза зичли- рининг ҳаво ўтказувчанлиги ва иссиқлик ги ва пакет материалнинг қалинлиги, ҳаво сақлаш хусусиятлари ўрганиб чиқилди. ўтказувчанлиги, иссиқлик сақлаш кўрсат- Олинган натижалар шуни кўрсатдики, бо- кичлари лаборатория шароитида тажри- лалар устки кийими пакетини шакллан- бавий тадқиқот натижасида аниқланди тириш учун ҳар бир иситувчи материал- (3-жадвал). нинг хусусиятларини чуқур таҳлил қилиш Ҳаво ўтказувчанлик ва иссиқлик ва Ўзбекистон иқлим шароитини ҳисобга сақлаш хусусиятлари бўйича олинган на- олиб, пакет материалларини танлаш тав- тижалар диаграмма кўринишида келти- сия этилади. рилди (1-2-расмлар). Кейинги босқичда болалар устки кийи- мида пакет материаллари учун қўлланади- 1-расм. Пакет намуналарининг ҳаво ган авралик ва астарлик газламаларнинг ўтказувчанлик кўрсаткичлари PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 87 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ физик-механик кўрсаткичларини тадқиқ намуналарининг оптимал вариантини қилиш ҳамда иситувчи қатламли пакет ишлаб чиқиш вазифаси белгиланди. REFERENCES 1. Aleynikova, O. (2006). Optimizatsiya konstruktsiy teplozashchitnykh paketov odezhdy s ob”yemnymi materialami [Optimization of Designs of Heat Protection Clothing Packages with Volumetric Materials] . Moscow: Shakhty. 2. Besshaposhnikova, V., Klimova, N., & Kovaleva, N. (2018). Issledovaniye vliyaniya struktury na svoystva ob”yemnykh netkanykh utepliteley odezhdy [Study of the influence of structure on the properties of volumetric nonwoven clothing insulators]. Materials and Technologies(2), p. 28. 3. Bessonova, N. (2005). Razrabotka metodov i issledovaniye teplofizicheskikh svoystv tekstil’nykh materialov i paketov pri deystvii vlagi i davleniya [Development of methods and research of thermal- physical properties of textile materials and bags under the action of moisture an. Moscow: Standards Publishing House. 4. Goryachev, M. (2002). Razrabotka metoda otsenki i rascheta vozdukhopronitsayemosti tkaney, vyrabotannykh iz mononitey [Development of a method for assessing and calculating the air permeability of fabrics made of monofilament]. Moscow: Standards Publishing House. 5. Kartashova, M., & Klesnik, S. (2021). Razrabotka predlozheniy po formirovaniyu paketov detskoy teplozashchitnoy odezhdy na osnove izucheniya assortimenta novykh tekstil’nykh materialov [Development of proposals for the formation of children’s thermal protective clothing packages based…]. Proceedings of the student forum. Sochi: South Russian State University of Economics and Service. 6. Klimova, N. (2019). Innovatsionnyye materialy dlya teplozashchitnoy odezhdy [Innovative materials for thermal protective clothing]. Proceedings of the International Scientific and Technical Symposium. 2, p. 34. International Journal of Applied and Basic Research. Technical Sciences. 7. Klimova, N. (2021). Prognozirovaniye svoystv termoreguliruyushchikh materialov i proyektirovaniye paketov teplozashchitnykh izdeliy [Predicting the properties of thermal-regulating materials and designing packages of thermal protection products]. Moscow: Standards Publishing House. 8. Kulichenko, A. (2005). Razrabotka modeley i eksperimental’nykh metodov izucheniya vozdukhopronitsayemosti tekstil’nykh materialov [Development of models and experimental methods for studying the air permeability of textile materials]. Moscow: Standards Publishing House. 9. Kulichenko, A. (2005). Razrabotka modeley i eksperimental’nykh metodov izucheniya vozdukhopronitsayemosti tekstil’nykh materialov [Development of models and experimental methods for studying the air permeability of textile materials]. Moscow: Standards Publishing House. 10. Mestnikov, A. (1999). Teploizolyatsionnyye materialy dlya sloistykh ograzhdayushchikh konstruktsiy, rabotayushchikh v surovykh usloviyakh ekspluatatsii [Thermal insulation materials for laminated building envelopes operating in harsh environments]. Moscow: Standards Publishing House. 11. Murashova, V. (2008). Razrabotka resursosberegayushchey tekhnologii igloprobivnogo netkanogo materiala iz termostoykikh volokon [Development of resource-saving technology of needle-punched nonwoven material of heat-resistant fibers]. Moscow: Standards Publishing House. 12. Nazarenko, Y. (2006). Issledovaniye i razrabotka teplozashchitnoy odezhdy s pero-pukhovym uteplitelem s vertikal’nym prostegivaniyem [Research and development of thermal protective clothing with feather and down insulation with vertical quilting]. PhD thesis, Moscow. 13. Nazarova, M., & Romanov, V. (2016). Razrabotka optimal’nykh tekhnologicheskikh parametrov vyrabotki petel’noy tkani s maksimal’noy vozdukhopronitsayemost’yu [Development of optimal technological parameters of production of looped fabric with maximum air permeability]. International Journal of Applied and Fundamental Research Technical Sciences, 12(3), pp. 422-425. 14. Rapatsevich, T., Kovchur, S., & Shaydorov, M. (2007). Issledovaniye vliyaniya uteplyayushchikh materialov i vozdushnykh prosloyek na gigiyenicheskiye svoystva paketov materialov dlya verkhney ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 88 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ odezhdy [Study of the effect of insulating materials and air interlayers on the hygienic properties of packages...]. Vestnik of Vitebsk State Technological University, p. 64. 15. Shapochka, N. (2010). Razrabotka metodov otsenki i issledovaniye svoystv ovchinnogo polufabrikata razlichnykh sposobov obrabotki [Development of methods to assess and study the properties of sheepskin semi-finished products of different processing methods]. Moscow: Standards Publishing House. 16. Shaydorov, M., & Garskaya, N. (2007). Issledovaniye fizicheskikh svoystv vetrozashchitnykh prokladochnykh materialov «sumpoteks» [Study of physical properties of windproof cushioning materials Sumpotex]. Vestnik of Vitebsk State Technological University, p. 43. 17. Vershinina, A. (2019). Razrabotka metoda i issledovaniye komfortnosti pododezhnogo prostranstva paketov materialov detskoy odezhdy [Development of a method and study of the comfort of under-wear space packages of materials for children’s clothing]. Moscow: Standards Publishing House. 18. Ves uteplitelya na m2 dlya zimney kurtki [Insulation weight per m2 for a winter jacket] . (2021, October 19). Retrieved from Internet resource Stroy Master : https://www.7kub.ru/ves-uteplitelya-na- m2-dlya-zimney-kurtki 19. Zhernitsyn, Y. (2007). Metodicheskoye ukazaniye po vypolneniyu nauchno-issledovatel’skikh i laboratornykh rabot po ispytaniyu produktsii tekstil’nogo naznacheniya [Guidelines for scientific research and laboratory work on testing of textile products]. Tashkent. Тақризчи: Исмоилова Р.М., т.ф.н., “Либос дизайни” кафедраси доценти, К.Беҳзод номи- даги рассомлик ва дизайн институти. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 89 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-10 UDC: 687.152-057.36(045)(575.1) КИЙИМ ОСТИДАГИ МИКРОИҚЛИМ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ Мамасолиева Шоҳиста Лутфуллаевна, “Умумтехника фанлари ва технологиялар” кафедраси катта ўқитувчиси, ORCID: 0000-0002-9616-2834, e-mail: [email protected] Ўзбекистон-Финляндия педагогика институти Аннотация. Махсус кийимни эксплуатация Кириш қилиш мобайнида унинг остида метаболик маҳ- Бугунги кунда мамлакатимизда авто- сулотлар, яъни буғ-газ ва нам фаза кўринишида- мобиль саноати иқтисодиётнинг жадал ги тер тўпланади. Ишчиларнинг меҳнат унум- ривожланаётган соҳаларидан бирига ай- дорлигини ошириш ва организмнинг комфорт ланиб, ўзбек автосаноати замонавий тех- муҳити, яъни махсус кийим остидаги оптимал нологиялар билан жиҳозланган кўплаб микроиқлимни сақлаб қолиш учун тўпланган корхоналарни ўз ичига олади. Ҳозирда намлик ва бошқа метаболик маҳсулотларни автомобиль ишлаб чиқариш тармоғи- тезда бартараф этиш лозим. Ушбу муаммони да 75 дан зиёд корхоналар бўлиб, унда ечиш усули меҳнатнинг оғирлик даражаси ва 225 минг нафардан ортиқ ишчи ва ходим- атроф-муҳит параметрларининг ўзгариши би- лар меҳнат қилади. Республикамиз авто- лан боғлиқ бўлган инсон танаси томонидан ис- мобиль саноатидаги муаммоларни ҳал сиқлик узатилиши ҳолатини меъёрлаштириш- этиш учун автосаноат тармоғини ривож- га қаратилган бўлиши керак. Қўйилган муаммо лантиришнинг барча чора-тадбирларини махсус кийим конструкциясининг рационаллиги ўз ичига олувчи “2025 йилгача Ўзбекис- ёки махсус кийимбоп матоларнинг гигиеник ху- тон Республикаси автомобиль саноатини сусиятини ошириш йўли билан бартараф эти- ривожлантириш концепцияси” лойиҳаси лиши мумкин. Мазкур мақолада автомобиль ишлаб чиқилди (The project “Concept for саноати корхоналари ишчилари учун тавсия the development of the automotive industry этилаётган янги толавий таркибли газла- of the Republic of Uzbekistan until 2025”, мадан тайёрланган ва амалдаги махсус кийим 2019). остидаги микроиқлим параметрлари аниқлан- Автосаноат тармоғидаги ишлаб чиқа- ган ҳамда олинган натижалар қиёсий таҳлил риш жараёнларини комплекс опти- қилинган. Гигиеник хусусияти оширилган янги маллаштиришнинг муҳим масалалари- толавий таркибли газламадан тайёрланган дан бири – бу “инсон – меҳнат шарои- махсус кийимда микроиқлимнинг комфорт дара- ти – меҳнат объекти” тизими элементла- жаси қайд этилган ва мазкур махсус кийим ав- рининг мувозанатли ишлашидир. 2016 томобиль заводларининг йиғув цехи ишчилари йил қабул қилинган “Меҳнатни муҳофа- учун тавсия этилган. за қилиш ҳақида”ги қонунга кўра, қулай меҳнат шароитини яратиш учун зарарли Калит сўзлар: кийим ости микроиқлими, ишлаб чиқариш ва иқлимий омиллардан иссиқлик ўтказувчанлик, гигиеник хусусият, ҳимоя қилувчи махсус кийимлар ишлаб янги толавий таркибли газлама, махсус кийим. чиқиш ҳамда ишчиларни бепул таъмин- лаш белгиланган. МЕТОДЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ПАРАМЕТРОВ МИКРОКЛИМАТА ПОД ОДЕЖДОЙ Мамасолиева Шохиста Лутфуллаевна, старший преподаватель кафедры “Общетехнические науки и технологии” Узбекско-финский педагогический институт ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 90 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ Бугунги кунда катта ҳажмда тўпланган Аннотация. В процессе эксплуатации спец- илмий материаллар асосида махсус кийим- одежды под ней скапливаются продукты обме- ни физиологик-гигиеник баҳолаш усул- на веществ – пот в виде парогазовой и влаж- лари ҳамда мезонлари ишлаб чиқилган ной фазы. Для повышения производительности (Ismail, Ammar, & El-Okeily, 1988), (Chen & труда рабочих и поддержания комфортной сре- et al., 2011), (Ueda & Havenith, 2005). Мах- ды тела, то есть оптимального микроклимата сус кийимбоп газламаларнинг техник ва под специальной одеждой, необходимо быстро технологик кўрсаткичлари ҳамда махсус устранять скопившуюся влагу и другие продук- кийимлар ўртасидаги умумий муносабат- ты обмена. Метод решения этой задачи должен лар ўрнатилган. Махсус кийимларни ло- быть направлен на нормализацию состояния йиҳалаш ва муайян меҳнат шароитлари теплообмена организмом человека, связанного талабларига мувофиқ ишлаб чиқариш- с уровнем тяжести труда и изменением пара- нинг асосий методологик тамойиллари метров внешней среды. Проблема может быть шакллантирилган. Бироқ автомобиль са- решена за счет повышения рациональности ноати корхоналари ишчилари махсус ки- конструкции спецодежды или гигиенических йимларининг ҳимоя, эксплуатацион, ги- свойств тканей спецодежды. В данной статье гиеник ва эстетик хусусиятлари иқлим ва определяются параметры микроклимата под меҳнат шароитларига боғлиқлиги етарли- специальной одеждой из новой волокнистой ча ўрганилмаган. марли, рекомендованной для работников ав- томобильной промышленности, и проводится Ишлаб чиқариш корхоналари ишчила- сравнительный анализ полученных результа- ри учун мўлжалланган махсус кийимнинг тов. Зафиксирован уровень комфортности мик- сифатини белгилайдиган омиллардан роклимата в специальной одежде, полученный бири – бу метеорологик шароитлардир. благодаря новой композиции волокон с повышен- Унга мувофиқ, ишчининг жисмоний иш ными гигиеническими свойствами, рекомендо- интенсивлиги, иш жойида бўлиш вақтига ванной для рабочих сборочных цехов автомо- қараб ишлаб чиқариш шароитида инсон- бильных заводов. нинг иссиқлик алмашинуви учун нормал шароитларни таъминлайдиган газлама ва Ключевые слова: микроклимат под одеж- конструкция танланади. Танланган газ- дой, теплопроводность, гигиенические свой- лама ва конструкция, шунингдек, махсус ства, марля с новым содержанием волокон, кийимнинг эксплуатация муддати ва иш- специальная одежда. чининг ишчанлик қобилиятини ҳам бел- гилайди (Yermakova, 2006). METHODS FOR DETERMINING MICROCLIMATE PARAMETERS UNDER CLOTHES Ишлаб чиқаришда инсон иссиқлик ажралиб чиқишининг тегишли даражаси- Mamasolieva Shokhista Lutfullaevna, да ҳар хил интенсивлик билан ҳаракат қи- Senior Lecturer, Department of General Technical лади. Ишчи жисмоний иш пайтида ортиқ- ча иссиқлик туфайли қизиб кетиши мум- Sciences and Technologies кин (Merabia & et al., 2009). Шунинг учун ҳам махсус кийимлар ишлаб чиқаришда Uzbek-Finnish Pedagogical Institute уларнинг гигиеник талабларга жавоб бе- ришини инобатга олиш ҳам катта аҳамият Abstract. When using the overalls, metabolic касб этади. products accumulate under it - sweat in the form of a vapor-gas and wet phase. To increase Автомобиль саноати соҳасида мавжуд productivity of workers and maintain a comfortable бўлган индивидуал ҳимоя воситалари body ambience, that is, an optimal microclimate (ИҲВ) таҳлилининг кўрсатишича (Rasulova under special clothing, it is important to remove & Mamasolieva, Features of increasing some accumulated moisture and other metabolic products of the physical and mechanical properties as soon as possible. The method for solving this problem should be aimed at normalizing the state of heat exchange by the human body, associated with the level of severity of labor and changes in the parameters of the external environment. The problem can be solved by improving the design of work-wear or the hygienic properties of the work-wear cloth. This article determines parameters of the ambience under special clothing made of a new fibrous gauze PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 91 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ recommended for workers in the automotive industry пахтага нисбатан 1,8 марта намликни кўпроқ and compares the findings. The level of comfort of шимиш хусусиятига эга. Модал толасининг the microclimate in special clothes made of gas with намликни ассимиляция қилиш имкония- a new composition of fibers with increased hygienic ти пахта толасига нисбатан 50 % кўп бўлиб, properties, recommended for workers in assembly бу модал толали матоларни қуруқ ва юқо- shops of automobile plants, has been maintained. ри ҳаво ўтказувчанлик ҳолатига келтиради. Унинг бу хусусияти организмнинг физиоло- Keywords: microclimate under clothing, thermal гик цикли ва барқарорлигини яхшилайди conductivity, hygienic properties, gauze with a new (Atkins & Thompson, 2011), (Wright, Mahmud- fiber content, special clothing. Ali, & Bechtold, 2020), (Kozlowski, 2012). of fabrics for workwear, 2021), (Rasulova & Юқорида санаб ўтилган хусусиятла- Mamasoliyeva, 2020), махсус кийим реал ри туфайли модал толаси қўшиб тўқил- шарт-шароитларда унинг гигиеник талаб- ган матолардан тайёрланадиган махсус ларига тўлиқ жавоб бера олмайди. Мавжуд кийимлар иқлими иссиқ бўлган минтақа- махсус кийим иш-смена мобайнида қувват лар учун энг мақбул эканлиги аниқлан- сарфланиши, яъни терлаш жараёни ҳисо- ди (Rasulova & Mamasolieva, Development бига ишчиларнинг меҳнат фаолияти учун of fabrics for special clothing for workers of ноқулайлик туғдиради. Чунки тер ажра- the automotive Industry taking into account лиш аломатларининг пайдо бўлиши ин- the climatic conditions of Uzbekistan, 2021), сон организмида конвекция ва нурланиш (Mamasolieva, Rasulova, & Norboeva). йўли билан иссиқлик узатилишини қи- йинлаштиради. Бунда кийим ости муҳити- Ҳаво ҳарорати ва унинг ҳаракатланиш да ҳаво намлиги ортади, кийим намланади тезлиги қанчалик паст бўлса, иссиқлик ва инсоннинг комфорт ҳолати бузилади шунчалик нурланиш билан узатилади. (Zhongxuana, Fengzhi, Yingxi, & Yi, 2004). Юқори ҳароратларда иссиқликнинг кат- тагина миқдори тер буғланиши ҳисобига Меҳнат фаолияти давомидаги жисмо- йўқотилади (Wu & Fan, 2008). Тер билан ний ҳаракатлар натижасида ишчиларда бирга организм сув, витамин ва минерал интенсив тер ажралиши кузатилади. Шу- тузларни ҳам йўқотади. Натижада тана сув- нинг учун ҳам турли хил жисмоний ҳара- сизланиб, моддалар алмашинуви бузилади. катларда махсус кийимнинг инсон танаси- Шунинг учун иссиқ цехларда ишлайдиган дан ажралиб чиқадиган иссиқлик оқимини ишчиларга тузли газланган сув ва тузли сув ютиб, ташқи муҳитга узатишини баҳолаш берилади. Ишлаб чиқариш биноларининг вазифаси қўйилди. иш зонасидаги ҳарорат, нисбий намлик ва ҳаво ҳаракат тезлигининг оптимал ва рух- Кўпгина сунъий толалардан фарқли сат этилган нормалари “Ишлаб чиқариш ўлароқ, модал толаси экологик тоза ҳисоб- бинолари микроиқлимининг санитар-ги- ланиб, ёғоч целлюлозасидан олинади. Мо- гиеник меъёрлари” бўйича тартибга соли- дал толанинг таркиби токсик моддалар ва нади. бошқа зарарли аралашмалардан бутунлай холи. Шу боис мазкур толалар экологик тоза Юқорида санаб ўтилган ҳолатларни ўр- ва инсон саломатлиги учун зарарсиз хома- ганган ва таҳлил қилган ҳолда, автомобиль шё ҳисобланади. Бундан ташқари, модал саноати ишчилари учун махсус кийим тай- толасидан тайёрланадиган матолар табиий ёрлашда биз томондан яратилган гигие- матоларга нисбатан бир қатор афзаллик- ник хусусияти оширилган ва махсус пардоз ларга эга, яъни юқори даражадаги гигро- берилган пахта+модал толали газламадан скопиклик, ҳаво ўтказувчанлик, енгиллик, фойдаланиш тавсия этилади (Rasulova & чидамлилик, қулайлик, майинлик ва ҳ. к. et al., Issledovaniye ustoychivosti tekstil’nykh materialov k vneshnim vozdeystviyam i yeyo Модал ва пахта толаларининг кимёвий таркиби бир хил бўлишига қарамай, модал zavisimost’ ot razlichnykh faktorov [Study of ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 92 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ the resistance of textile materials to external connecting details of workwear from fabrics of new structures, 2022), (Tashpulatov & et influences and its dependence on various al., 2022). Биз томондан тавсия этилаёт- factors], 2021), (RF Patent No. 2739185, ган пахта+модал толали газламадан тай- 2020). ёрланган махсус кийим предметларда ўл- чанди. Бунда тадқиқотчи Н. Миртолипова Материал ва методлар томонидан яратилган метод ва ускунадан Кийим остидаги микроиқлим ҳаво фойдаланилди (Mirtolipova, 2022). ҳарорати, нисбий намлик, карбонат- ангидрид гази миқдори каби бир қатор Микроиқлим параметрлари кўрсат- кўрсаткичлар билан баҳоланади. Кийим кичларини аниқлайдиган ускуна кийим остидаги микроиқлим кўрсаткичларини остидаги муҳитнинг ҳарорати, нисбий лабораторияларда стандарт усуллардан намлиги ва карбонат-ангидрид миқдори- фойдаланган ҳолда, газламалар ва ки- ни комплекс аниқлаш ҳамда маълумот- йим предметларида ўлчаш ёки кийимни ларни “блутус” орқали бевосита мобиль фойдаланувчининг субъектив реакция- телефондаги иловага узатиш имконини си орқали синаб кўриш мумкин (Rasulova беради. & et al., Selection of sewing thread for 1-расм. Кийим ости микроиқлими кўрсаткичларини аниқлайдиган ускуна схемаси Мазкур ускуна (1-расм) дастурий таъ- либ, намлик ва терморезисторнинг ҳажм- минотининг коди “Arduino-1.8” дастурида ли датчикларидан ташкил топган. яратилган бўлиб, ускуна қуйидаги пред- метлар мажмуидан ташкил топган: ESP-32 Кийим ости муҳити параметрларини WiFi+Bluetooth – бу замонавий микрона- аниқлаш методи шундан иборатки, юқо- зоратчи бўлиб, унинг ёрдамида интернет рида тавсифи келтирилган ускуна махсус орқали масофавий бошқариладиган уску- кийимнинг ички томонидан кўкрак қисми на яратиш мумкин; СJMCU-811 CCS811 – бу ёки кураклар орасига эластик тасма ёр- юқори энергия тежовчи рақамли газ дат- дамида жойлаштирилади. Ускуна ишга чиги бўлиб, ҳаводаги карбонат-ангидрид туширилиши билан кийим ости муҳити б(СиОр2и)кммиалқадронриинвга(TуVчOибC) юрувчи органик параметрлари кўрсаткичлари мобиль те- кенг спектрини лефондаги иловада акс этади. аниқлайдиган CCS801 ва MCU датчикла- рини аналогли-рақамли шакллантирув- Тадқиқотчи Н. Миртолипова мазкур чи (ADC) билан бирлаштиради. Юқори метод ёрдамида ҳарбий хизматчиларнинг энергия тежовчи ушбу датчик ускунада дала кийими остидаги микроиқлим кўр- батареяли таъминот билан ишлайди, тез саткичларини инсоннинг статик (тинч қизийди ва юқори сезувчанликка эга; турган) ҳолати мисолида тадқиқ қилган. DHT11/DHT22 – бу ҳарорат ва нисбий Мазкур метод биз томондан автомобиль намликни аниқлайдиган датчиклар бў- заводи ишчиларининг динамик (жисмо- ний ҳаракатдаги) ҳолати учун татбиқ қи- линди. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 93 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ Тадқиқот натижалари кийим остидаги ҳарорат кўрсаткичининг Тадқиқот давомида амалдаги пах- амалдагига нисбатан 1,6 оС дан 5,6 оС гача та + полиэстер толали ва тавсия этилаёт- паст эканлигини кўрсатди. Бу шундан да- ган пахта + модал толали газламалардан лолат берадики, пахта + модал толали газ- тайёрланган махсус кийимларнинг ки- ламадан тайёрланган махсус кийим инсон йим остидаги микроиқлим параметрлари, танасидан чиқаётган иссиқлик оқимини яъни ҳарорат, ҳавонинг нисбий намлиги ютиб, ташқи муҳитга узатишда катта роль ҳамда ҳаводаги кмаирбқодноарти-наиннгиг дсрмиедна(СдOа2)- ўйнайди. концентрацияси вомидаги кўрсаткичлари ўрганилди. “SamAUTO” МЧЖнинг йиғув цехи иш- чилари ўртасида бир кунлик смена даво- мида кийим ости муҳити параметрларини аниқлашга доир тадқиқотлар олиб борил- ди ва олинган натижалар 2-, 3- ва 4-расм- ларда келтирилди. 3-расм. Кийим ости микроиқлимининг смена давомидаги нисбий намлик кўрсаткичлари 2-расм. Кийим ости микроиқлимининг 3-расмдан кўриниб турибдики, сме- смена давомидаги ҳарорат кўрсаткичлари на бошланишида амалдаги пахта + поли- эстер толадан тайёрланган махсус кийим 2-расмдан кўриниб турибдики, смена остидаги нисбий намлик 33 %, биз томон- бошланишида амалдаги пахта + полиэстер дан тавсия этилаётган пахта + модал тола- толадан тайёрланган махсус кийим ости- ли газламадан тайёрланган махсус кийим даги ҳарорат 26,5 оС, биз томондан тавсия остидаги нисбий намлик эса 30 % ни таш- этилаётган пахта + модал толали газлама- кил этди. Ишчи бир соат ишлагандан кейин дан тайёрланган махсус кийим остидаги мос равишда 35 % ва 31 % кўрсаткич қайд ҳарорат эса 22,3 оС ни ташкил этди. Ишчи этилди. Соат 11.00 да бу кўрсаткич мос ра- бир соат ишлагандан кейин бу кўрсаткич вишда 37 % ва 31 %; соат 12.00 да 38 % ва мос равишда 28,6 оС ва 23 оС ни кўрсатди. 33 %; соат 13.00 да 42 % ва 30 %; соат 14.00 да Соат 11.00 да мос равишда 29,7 оС ва 26,9 оС; 58 % ва 32 %; соат 15.00 да 65 % ва 40 %, соат соат 12.00 да 29,7 оС ва 26,9 оС; соат 13.00 да 16.00 да 70 % ва 39 %; соат 17.00 да 60 % 29,7 оС ва 27 оС; соат 14.00 да 29,4 оС ва 26,1 оС; ва 33 %; смена якунида эса 58 % ва 33 %ни соат 15.00 да 32,3 оС ва 28,1 оС, соат 16.00 да ташкил этди. Рақамлар биз томондан тав- 30,1 оС ва 27,6 оС; соат 17.00 да 29,6 оС ва сия этилаётган пахта + модал толали газла- 26 оС, смена якунида эса 28,1 оС ва 26,5 оС мадан тайёрланган махсус кийим остидаги кўрсаткич қайд этилди. Рақамлар биз то- нисбий намлик миқдорининг амалдагига мондан тавсия этилаётган пахта + модал нисбатан 3 % дан 31 % гача паст эканлиги- толали газламадан тайёрланган махсус ни кўрсатди. Бу шундан далолат берадики, пахта + модал толали газламадан тайёрлан- ган махсус кийим инсон танасидан ажралиб чиқаётган терни шимиб, ташқи муҳитга буғлантириб узатишга ёрдам беради. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 94 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ сия этилаётган пахта + модал толали газ- ламадан тайёрланган махсус кийимда эса 28,1 оС. Кийим ости муҳитининг энг юқори нисбий намлиги соат 16.00 да кузатилган бўлиб, бунда нисбий намлик амалдаги мах- сус кийимда 70 %, тавсия этилаётган мах- сус кийимда эса 39 %. Кийим ости муҳити- сдаатгкииСчОи2 гази миқдорининг энг юқори кўр- соат 18.00 да кузатилган бўлиб, кбиунйдиамдСаО299га5зpиpмmи, қтдаоврсиияаэмтаиллдааёгтигамнамхсаухс- 4-расм. Кийим ости микроиқлимининг сме- сус кийимда 719 ppm ни ташкил этди. Бир на давомидаги СО2 миқдори кўрсаткичлари 4-расмда юқорида билдирилган фикр- сўз билан айтганда, амалдаги пахта + по- лиэстер толали газлама ва биз томондан ларнинг ўринли эканлигини кўриш мум- тавсия этилаётган пахта + модал толали кин. Бунда биз томондан тавсия этила- ётган пахта + модал толали газламадан газламадан тайёрланган махсус кийим- лардаги кийим ости микроиқлим кўрсат- тайёрланган махсус кийим остидаги 1С6О12 кичлари таҳлил қилинганда, ҳарорат 5,6 оС гази миқдори амалдагига нисбатан гача, нисбий намлик 31 % гача, СО2 гази ppm дан 351 ppm гача паст. Бу шундан да- миқдори эса 351 ppm пасайди. лолат берадики, пахта + модал толали газ- ламадан тайёрланган махсус кийим биоло- Хулосалар гик жараёнлар натижасида инсон танаси- Автомобиль саноати корхоналарининг дан ажралиб чиқадиган СО2 газини ютиб, амалдаги махсус кийимлари уни эксплуа- ташқи муҳитга узатади. тация қилишнинг реал шароитлари ва иқ- лимий омиллардан ҳимоя қилишнинг ком- Тадқиқот натижалари таҳлили плекс талабларига тўлиқ жавоб бермайди. Автомобиль саноати ишчиларининг Махсус кийим ишчилар соғлигига салбий амалдаги махсус кийимлари тадқиқоти таъсир кўрсатмаслиги, меҳнат шароитини шуни кўрсатдики (Zhongxuana, Fengzhi, яхшилаши, иш унумдорлигини ошириши Yingxi, & Yi, 2004), махсус кийим учун мўл- ва смена давомида ишчиларга қулайлик жалланган газламалар давлат стандартла- яратишга хизмат қилиши керак. Автомо- рига тўғри келмайди. Айниқса, матолар- нинг гигроскопиклиги ва ҳаво ўтказувчан- биль саноати ишчилари учун қўлланади- лиги кўрсаткичларининг талаб даража- ган газлама намуналари гигиеник кўрсат- сида эмаслиги бунинг ёрқин далилидир. кичлар бўйича талабга жавоб бермайди, Шунинг учун махсус кийимнинг янги ас- чунки барча газламаларнинг ҳаво ўтказув- сортиментини яратишда гигиеник талаб- чанлик кўрсаткичлари ГОСТ 11209-2014 ларнинг ўзига хослигини инобатга олган – “Махсус кийим учун газламалар. Уму- ҳолда, газлама ёки конструкция танлаш мий техник талаблар”да кўрсатилган меъ- муҳим аҳамиятга эга. ёрдан кам (ҳаво ўтказувчанлик камида 20 дм3/м2*с бўлиши керак); барча газла- Микроиқлим параметрларини ўлчай- маларнинг гигроскопиклик кўрсаткичла- диган ускуна орқали олиб борилган ри ГОСТ 29298-2005 – “Пахта ва аралаш тадқиқотлардан шундай хулосага келин- толали маиший матолар” бўйича меъёр- дики, кийим ости муҳитининг энг юқори ҳаво ҳаророрати соат 15.00 да кузатилган дан кам (камида 12,0 % бўлиши керак). бўлиб, бунда ҳарорат амалдаги пахта + по- ТТЕСИнинг лаборатория базасида пахта лиэстер толали газламадан тайёрланган ва модал толали тўқимачилик иплари- махсус кийимда 32,3 оС, биз томондан тав- дан тўқилган, ҳаво ўтказувчанлиги ҳамда PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 95 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ гигроскопиклик кўрсаткичлари юқори бўл- тўқимачилик ва енгил саноат институти- ган аралаш толали махсус кийимбоп мато- нинг бир гуруҳ олимлари – т.ф.д. М.К. Расу- дан тайёрланган махсус кийим гигиеник лова, PhD Н.Х. Миртолиповага, шунингдек, нуқтаи назардан техник талабларга жавоб “Йигириш технологияси” ва “Тўқимачилик берди ва автомобиль саноати ишчилари материаллари технологияси” кафедра- махсус кийимлари учун тавсия этилди. лари лабораториялари ҳамда “Сentexuz” лабораторияси, “Нурафшон НУР” МЧЖ ти- Миннатдорчилик кувчилик корхонаси, Ўзбекистон-Финлян- Тадқиқотни олиб боришда ёрдам дия педагогика институти раҳбариятига берганлиги учун Самарқанд шаҳридаги миннатдорчилик билдирилади. “SamAUTO” МЧЖ раҳбарияти, Тошкент REFERENCES 1. Atkins, K., & Thompson, M. (2011). Еffect of textile hygroscopicity on stratum corneum hydration, skin erythema and skin temperature during exercise in the presence of wind and no wind. Discipline of Exercise and Sport Science, 9(2), pp. 100-108. 2. Chen, Q., & et al. (2011, April). An alternative criterion in heat transfer optimization. Proceedings of the Royal Society a Mathematical Physical and Engineering Sciences, 467(2128), pp. 1012-1028. doi:10.1098/rspa.2010.0293 3. Ismail, M., Ammar, A., & El-Okeily, M. (1988, August). Heat transfer through textile fabrics: mathematical model. Applied Mathematical Modelling, 12(4), pp. 434-440. 4. Kozlowski, R. (2012). Handbook of textile fibers. Natural fibers (Series in Textiles ed.). Woodhead Publishing. 5. Mamasolieva, S., Rasulova, M., & Norboeva, G. (n.d.). Development of special clothes with high hygienic properties. India: Novateur Publication. Retrieved from www.novateurpublication.org 6. Merabia, S., & et al. (2009, August). Heat transfer from nanoparticles: A corresponding state analysis. Proceedings of the National Academy of Sciences, 106(36), pp. 15113-8. doi:10.10 73/pnas.0901372106 7. Mirtolipova, N. (2022). Razrabotka komfortnoy polevoy odezhdy dlya voyennosluzhashchikh Uzbekistana [Development of comfortable field clothing for the servicemen of Uzbekistan]. PhD thesis, Tashkent. 8. Rasulova, M., & et al. (2020). RF Patent No. 2739185. 9. Rasulova, M., & et al. (2021). Issledovaniye ustoychivosti tekstil’nykh materialov k vneshnim vozdeystviyam i yeyo zavisimost’ ot razlichnykh faktorov [Study of the resistance of textile materials to external influences and its dependence on various factors]. Problems of the textile industry and ways to solve them, pp. 175-181. 10. Rasulova, M., & et al. (2022). Selection of sewing thread for connecting details of workwear from fabrics of new structures. Proceedings of the AIP Conference, 2430, p. 030007. doi:10.1063/5.0076965 11. Rasulova, M., & Mamasolieva, S. (2021). Development of fabrics for special clothing for workers of the automotive Industry taking into account the climatic conditions of Uzbekistan. Solid State Technology, 64(2), pp. 2393-2399. 12. Rasulova, M., & Mamasolieva, S. (2021, January). Features of increasing some of the physical and mechanical properties of fabrics for workwear. International Journal of Progressive Sciences and Technologies (IJPSAT), 24(2), pp. 526-528. Retrieved from http://ijpsat.ijsht-journals.org 13. Rasulova, M., & Mamasoliyeva, S. (2020). Studying the characteristics of a new composite fabric for workwear. Proceedings of International Scientific and Technical Conference on “Problems and Prospects of Innovative Technique and Technology in Agri-Food Chain”. International Journal of Innovations in Engineering Research and Technology (IJIERT). Retrieved from www.ijiert.org 14. Tashpulatov, S., & et al. (2022). Development of a method for providing low-shrink textile materials and sewing products. Journal of Optoelectronics Laser, 41(4). doi:10050086.2022.04.60 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 96 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.06.04 – ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ 15. The project “Concept for the development of the automotive industry of the Republic of Uzbekistan until 2025”. (2019, June 26). Retrieved from Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portali: https://regulation.gov.uz/uz/document/4087 16. Ueda, H., & Havenith, G. (2005). The effect of fabric air permeability on clothing ventilation (Elsevier Ergonomics Book Series ed., Vol. 3). Elsevier. 17. Wright, T., Mahmud-Ali, A., & Bechtold, T. (2020). Surface coated cellulose fibres as a biobased alternative to functional synthetic fibres. Journal of Cleaner Production. doi:10.1016/j.jclepro.2020.123857 18. Wu, H., & Fan, J. (2008). Study of heat and moisture transfer within multi-layer clothing assemblies consisting of different types of battings. International Journal of Thermal Sciences(47), pp. 641-647. 19. Yermakova, I. (2006). Gigiyena odezhdy [Clothing hygiene]. Vladivostok. 20. Zhongxuana, L., Fengzhi, L., Yingxi, L., & Yi, L. (2004). Effect of the environmental atmosphere on heat, water and gas transfer within hygroscopic fabrics. Journal of Computational and Applied Mathematics(163), pp. 199-210. doi:10.1016/j.cam.2003.08.065 Тақризчи: Базарбаева Г.Г., т.ф.н., “Тикув буюмларини конструкциялаш технология- си” кафедраси доценти, Тошкент тўқимачилик ва енгил саноати институти. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 97 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

ДАВЛАТ ИЛМИЙ ДАСТУРЛАРИ ДОИРАСИДА БАЖАРИЛАЁТГАН ЛОЙИҲАЛАР “ТУПРОҚ КЛИНИКАСИ” МОБИЛЬ ИННОВАЦИОН ЛАБОРАТОРИЯСИНИНГ НАМУНАВИЙ МОДЕЛИНИ ЯРАТИШ ВА УНДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ Ижрочи ташкилот Тупроқшунослик ва агрокимёвий тадқиқотлар институти Лойиҳа тури Амалий Бажарилиш муддати 2021–2022 йил Лойиҳа раҳбари Мансуров Ш.С. Умумий ажратилган маблағ 1 316 315,0 минг сўм Тупроқшунослик ва агрокимёвий тад- тупроқда экинлар талабига мос озиқа ре- қиқотлар институти томонидан ҳудудлар- жимини яратиш зарур. Ҳар бир экин тури- да фермер хўжаликлари, кластерлар ва нинг тупроқ озиқа режимига талаби эса томорқа ер эгаларига тезкор тупроқ хиз- ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, бир-би- матларини кўрсатиш мақсадида “Тупроқ ридан фарқ қилади. Айни пайтда экин- клиникаси” мобиль лабораторияси таш- ларнинг ўз вегетацияси даврида тупроқ кил этилди. озиқа режими – тупроқдаги озиқа мод- далари миқдори ва нисбатларига талаби Бундан асосий мақсад экинларни ве- ўзгариб боради. Тупроқда мана шу ўзга- гетация даврида озиқа моддалари билан рувчан талабга мос озиқа режими яратил- улар талабига мос равишда таъминлашни гандагина экинлардан режалаштирилган ташкил қилишдир. ҳосил олиш мумкин. Ушбу мобиль лаборатория асбоб- Бу масаланинг ечимини топиш учун ускуналари Германиянинг STEP Systems тупроқ диагностикаси усулларидан фой- GmbH компанияси томонидан ишлаб даланилади. Тупроқ диагностикаси ста- чиқилган бўлиб, унинг асосини LASA ционар лабораториялар ёки дала шаро- AGRO Mobil комплекси ташкил этади. Мо- итида мобиль лабораториялар ёрдамида биль лаборатория таркибига LASA AGRO амалга оширилиши мумкин. DR 2800 спектрометри, PNT 5000 COMBI ва pH-метр PH 5000, люкс-метр, кванто- Мобиль лабораторияларнинг стацио- мваеттре,рСмОо2м-метертрлаTр 5к3и5р,адОи2-.мБеутра,сбвлобаг-уосмкеур- нар лабораториялардан афзаллиги шун- налар мобиль лабораторияга мослашти- даки, биринчидан, далага чиқиш ва стаци- рилган Газель автомобилига жойлашти- онар лабораторияга қайтиш, тавсияларни рилган. фермерга етказиб бериш сарф-харажат- лари кескин камаяди; иккинчидан, бар- Маълумки, қишлоқ хўжалиги экинла- ча керакли тупроқ таҳлиллари даланинг ридан режалаштирилган ҳосил олиш учун ўзида бажарилади ва тегишли амалий ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 98 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

ДАВЛАТ ИЛМИЙ ДАСТУРЛАРИ ДОИРАСИДА БАЖАРИЛАЁТГАН ЛОЙИҲАЛАР тавсиялар дала тупроғининг муайян вақт- ҳаракатчан калий, фотометрик усулда даги ҳолатига асосланган бўлади. ҳаракатчан фосфор билан таъминланган- лик даражалари, кондуктометрик усулда Махсус автомобилларга жойлашти- шўрланиш даражаси, тупроқ реакция- рилган ихчам асбоб-ускуналар ёрдамида си (рН), тупроқнинг ишлов бериш ёки экин вегетациясининг турли босқичлари- экиш учун физик етилганлиги (намлиги, да тупроқнинг мелиоратив ҳолати, озиқа ҳарорати, зичлиги), шудгорлаш чуқурли- моддалари билан таъминланганлиги ва ги (ҳайдалгандан сўнг), вегетация дав- бошқа агрокимёвий кўрсаткичларини рида суғориш меъёри ва муддатлари- даланинг ўзида аниқлаш мумкин. Айни ни аниқлаш мақсадида намлиги, шамол пайтда бажарилган тупроқ кимёвий таҳ- йўналиши ва тезлигини (дефляция хав- лиллари асосида экин вегетациясининг фи бор ерларда) аниқлаш имкониятла- турли босқичларида минерал ва органик рини беради. Натижада экиш, суғориш, ўғитларни самарали қўллаш, суғориш тупроққа ишлов бериш муддатларини муддати ҳамда меъёрларини аниқ белги- тўғри аниқлаш, минерал ўғитларни туп- лаш бўйича амалий тавсиялар берилади. роқ таъминланганлиги ва экин талабига кўра табақалаштириб қўллашга эриши- Хусусан, мобил лабораториялар ионо- лади. метрик усуллар билан тупроқнинг ҳа- ракатчан азот (аммоний ва нитратлар), PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 99 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook