1

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: «Επιστήμες της Αγωγής, Κριτική Παιδαγωγική και Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών» Εργασία στο μάθημα: Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στο πλαίσιο σύγχρονων θεωρήσεων (Υ101) «Το Θέατρο του Καταπιεσμένου του Augusto Boal και η σχέση του με την Κριτική Παιδαγωγική του Paulo Freire» Καθηγητής: κ. Αντώνης Χουρδάκης Χριστίνα Μπακαλάρου (Α.Μ.: 116) Ρέθυμνο, Ιανουάριος 2020



«Είμαστε όλοι ηθοποιοί: το να είσαι πολίτης δεν Αρχικός στόχος του Θ.τ.Κ είναι η σημαίνει ότι ζεις σε μια κοινωνία, σημαίνει ότι αναγνώριση και η επεξεργασία ακόμα και της την αλλάζεις.» (Boal, 2009) πιο βαθιάς μας εσωτερικευμένης καταπίεσης, για να φτάσει στον τελικό του στόχο που είναι η Το θέατρο του Καταπιεσμένου χειραφέτηση του ατόμου, η επιδίωξη της κοινωνικής αλλαγής και η ανατροπή των Το Θέατρο του Καταπιεσμένου ξεκίνησε καταπιεστικών σχέσεων εξουσίας, απ’ όπου και από τον Augusto Boal (1931-2009) στη αν προέρχονται, οικογένεια, εκπαίδευση, στην Βραζιλία τη δεκαετία του 1960. Η θεατρική αυτή εργασία, στις διαπροσωπικές σχέσεις κ.α. μέθοδος αναπτύχθηκε σε μια κοινωνικοπολιτικά (Ζώνιου, 2016). ταραγμένη περίοδο, ως μέσω αντίδρασης στα καταπιεστικά και δικτατορικά καθεστώτα. Βασική αρχή του Θ.τ.Κ. είναι ότι Βρήκε πρόσφορο έδαφος ανάπτυξης στη Βραζιλία και στη Λατινική Αμερική, στις αποτελεί μια δημοκρατική πράξη. Είναι παραγκουπόλεις και στις φαβέλες και από τα τέλη του 1970 διαδόθηκε και στη Ευρώπη δικαίωμα όλων των ατόμων να πράττουν και να (Ζώνιου, 2003). αναλαμβάνουν δράση, γνωρίζοντας την Σύμφωνα με τον Boal εμπνευστή και δημιουργό του θεάτρου του καταπιεσμένου, κοινωνική τους κατάσταση. Τα άτομα θέατρο μπορούν να κάνουν όλοι, ηθοποιοί και μη ηθοποιοί, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει χρειάζεται να εκπαιδευτούν, για να μάθουν να «είμαστε όλοι ηθοποιοί» (Βοal, 2009). Το Θ.τ.Κ. καθιστά τον θεατή πρωταγωνιστή και επίκεντρο δρουν με δημοκρατικό και συνεργατικό τρόπο, της θεατρικής πράξης για να τον κινητοποιήσει να γίνει πρωταγωνιστής και της πραγματικής ώστε να αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα ζωής του. Το θέατρο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο κοινωνικής απελευθέρωσης, και (Burleson, 2003). Επίσης, χρειάζεται να ενός είδους πρόβας για το πως το άτομο θα καταφέρει να αποτινάξει την καταπίεση και την αναπτύξουν μια κριτική συνείδηση, αδικία, συνειδητοποιώντας τις δικές του εσωτερικές δυνατότητες απελευθέρωσης και αναγνωρίζοντας τις νικώντας την κουλτούρα της «σιωπής» (Ζώνιου, 2003). κοινωνικοπολιτικοοικονομικές αντιφάσεις στις οποίες ζουν και να αντιδράσουν ενάντια στην 1

καταπίεση (Freire, 1997). Όπως στην αγωγή του ότι όλα τα ανθρώπινα όντα θέλουν και μπορούν καταπιεσμένου του Freire,έτσι και στο θέατρο να κάνουν διάλογο και ότι η καταπίεση του καταπιεσμένου δεν πρέπει να υπάρχουν δημιουργείται όταν ο διάλογος γίνεται παθητικοί θεατές (Ζώνιου, 2003). Στον μονόλογος (Paterson, 2006). Συγκεκριμένα προστατευμένο χώρο του Θ.τ.Κ. που δημιουργεί καταπιεσμένο είναι το άτομο που του στερούν το ο Boal, τα άτομα που συμμετέχουν δικαίωμα να εκφράσει τα θέλω του και τις αναπτύσσουν, τόσο ατομικές όσο και ανάγκες του και το υποχρεώνουν να είναι συλλογικές, στρατηγικές ενδυνάμωσης, ενάντια ακροατής ενός μονολόγου (Boal, 1981). Όπως στην κοινωνική αδικία και καταπίεση (Ζώνιου, χαρακτηριστικά αναφέρει η Ζώνιου (2016): Μποέμη, & Παπαδοπούλου, 2012). «Οι καταπιεσμένοι είναι τα άτομα ή οι Το θέατρο του καταπιεσμένου ομάδες που έχουν στερηθεί για κοινωνικούς, αποτελείται από παιχνίδια, ασκήσεις και πολιτισμικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, τεχνικές που είναι χρήσιμα για όλους, ηθοποιούς φυλετικούς, σεξουαλικούς ή για όποιον άλλο λόγο και μη ηθοποιούς, για να καλλιεργήσουν μια το δικαίωμα του διαλόγου ή που έχουν βρει με γλώσσα που ήδη γνωρίζουν. Κοινός άλλο τρόπο εμπόδια στην άσκηση του παρονομαστής για όλες τις τεχνικές και τις δικαιώματος αυτού». προσεγγίσεις του Θ.τ.Κ είναι να γίνει η δύναμη του θεάτρου, δύναμη αλλαγής για τον καθένα Το Θ.τ.Κ. χρησιμοποιείται για να ξεχωριστά, αλλά και για όλους όσους συνειδητοποιήσουν τα καταπιεσμένα άτομα την καταπιέζονται (Boal, 2006). Με το Θ.τ.Κ. κατάσταση που βιώνουν, να αντιδράσουν στην αρχικά τα άτομα συνειδητοποιούν την υποταγή, να δράσουν και να αλλάξουν την καταπίεση που βιώνουν και προσπαθούν να ταυτότητα που τους έχουν αποδώσει οι βρουν τρόπους αντίστασης ενάντια σ’ αυτή τη άλλοι/άλλες (Μποέμη, 2012). Τόσο ο Boal όσο καταπίεση. Με απώτερο στόχο να τους και ο Freire θεωρούσαν ότι για ξεπεραστεί η εφαρμόσουν στην καθημερινότητα τους και να οδηγηθούν στην απελευθέρωση, να γίνουν δηλαδή δρώντα υποκείμενα (Άλκηστις, 2008). Σημαντικές έννοιες για το θέατρο του καταπιεσμένου είναι ο διάλογος και οι εξουσιαστικές σχέσεις, που γεννάνε την καταπίεση. Ο Boal με όλα τα είδη διαδραστικού θεάτρου που ασχολήθηκε βασίστηκε στην παιδαγωγική γνώση της σημασίας του διαλόγου, 2

καταπίεση χρειάζεται δράση. Μια μορφή παρουσιάζονται σε μια θεατρική σκηνή, το άτομο δράσης είναι ο διάλογος, ο οποίος ορίζεται ως μετασχηματίζεται σε πολίτη» μια ελεύθερη συνδιαλλαγή που σου δίνει το δικαίωμα ισάξιας συμμετοχής στην κοινωνία και Συμπερασματικά, το Θ.τ.Κ είναι μια σεβασμού στις όποιες διαφορές. Η καταπίεση πολιτική πράξη που έχει εμπλακεί με παγκόσμια δημιουργείται όταν ο διάλογος είναι απών ή κινήματα. Είναι το θέατρο για τους παραβιάζεται (Osburn, 2010). καταπιεσμένους από τους ίδιους τους καταπιεσμένους. Δεν είναι φιλανθρωπία, με Η Barbara Santos τονίζει ότι το Θ.τ.Κ. με σκοπό να βοηθήσει τους καταπιεσμένους Είναι την παρέμβαση στη θεατρική παράσταση η ίδια η φωνή των καταπιεσμένων Δεν μιλάει προωθεί το διάλογο με στόχο την ανάλυση και κάποιος άλλος γι’ αυτούς, αλλά μιλάνε οι ίδιοι κατανόηση των κοινωνικών δομών και αναζητά για το εμείς. Το Θ.τ.Κ είναι για ανθρώπους με τρόπους για ανάληψη δράσεων που θα θέληση να αντιταχθούν στην καθημερινή μετασχηματίσουν την πραγματικότητα. καταπίεση που υφίστανται. Έχουν Βασίζεται στην αρχή ότι η δράση του συνειδητοποιήσει την καταπίεση και μετασχηματισμού μετασχηματίζει (Barbara εκδηλώνουν την ανάγκη και την επιθυμία για Santos, περιοδ. 2010). Ο Boal αναφέρει: αλλαγή (Ζώνιου, 2016). «αυτός που μετατρέπει τα λόγια σε στίχο γίνεται Η μέθοδος ποιητής, αυτός που μετατρέπει τον πηλό σε γλυπτά γίνεται γλύπτης, ,..μετασχηματίζοντας τις Από τις βασικές αρχές του Θ.τ.Κ. του κοινωνικές και ανθρώπινες σχέσεις που Boal είναι ότι το θέατρο είναι για όλους, όλοι μπορούν να κάνουν θέατρο. Το οπλοστάσιο των ατόμων που συμμετέχουν στο Θ.τ.Κ. είναι παιχνίδια, διαδραστικές ασκήσεις και αυτοσχεδιασμοί που ενεργοποιούν αρχικά το σώμα και στη συνέχεια το μυαλό και οδηγούν σε βιωματική μάθηση. Ώστε οι συμμετέχοντες να εντοπίσουν και να αναλύσουν κάποιο κοινωνικό πρόβλημα, όπως για παράδειγμα ο ρατσισμός και να αναζητήσουν λύσεις αποτίναξης της καταπίεσης. Το Θ.τ.Κ. λειτουργεί, δηλαδή, ως μια μορφή πρόβας με τελικό στόχο τη δράση στον πραγματικό κόσμο (Burgoyne et al., 2005). 3

Επιθυμώντας ο Boal να κάνει κατανοητή (Εικόνα 1: Το δέντρο του Θεάτρου του τη δομή και την εξέλιξη του θεάτρου του Καταπιεσμένου) καταπιεσμένου, δημιούργησε την τέλεια Από το θέατρο Φόρουμ ξεκινούν τα επόμενα μεταφορά με το «Δέντρο του Καταπιεσμένου» κλαδιά του δέντρου του καταπιεσμένου, οι (βλ. εικόνα 1). Το δέντρο αναπαριστά την μέθοδοι του Αόρατου Θέατρου και του ανάπτυξη και την επέκταση όσων εμπλέκονται Νομοθετικού Θέατρου σ’ αυτό. Στο δέντρο όλα τα μέρη του δίνουν και παίρνουν τροφή το ένα από τα άλλο, για να Με αυτές τις διαφορετικές μορφές φτιάξουν την ισχυρή δομή του Θ.τ.Κ. (Osburn, Θεάτρου του Καταπιεσμένου, o διάλογος 2010). Συγκεκριμένα το δέντρο έχει τις ρίζες ανάμεσα στους ανθρώπους αναπτύσσεται, του, τα θεμέλια του, στο εύφορο έδαφος της αντιμετωπίζεται η καταπίεση και σημειώνεται αλληλεγγύης, της φιλοσοφίας, της ηθικής, της πρόοδος. Ο Boal λέει ότι Θέατρο του ιστορίας και της πολιτικής. Τρέφεται με ιδέες και Καταπιεσμένου θα πρέπει να χρησιμοποιείται οι ρίζες που στηρίζεται είναι οι εικόνες, οι λέξεις σαν κλειδί (Osburn, 2010): και οι ήχοι (Osburn, 2010). Ο συνδυασμός των ριζών φτιάχνουν τη βάση του κορμού του «Το κλειδί δεν ανοίγει την πόρτα... είναι δέντρου, τα παιχνίδια. Τα παιχνίδια υπηρετούν αυτός ή αυτή ο/η οποίος/α με τη βοήθεια του μια σημαντική λειτουργία στο θέατρο του κλειδιού θα καταφέρει να ανοίξει τη πόρτα» καταπιεσμένου, να χαλαρώσουν και να (Boal, 2002). ξυπνήσουν το σώμα και το μυαλό. Μόλις αυτό επιτευχθεί, το δέντρο εξελίσσεται, μεγαλώνει Η μέθοδος του Boal στηρίζεται σε τέσσερα και φτάνει στην πρώτη του τεχνική στο Θέατρο βασικά σημεία-κλειδιά: Εικόνα, στο θέατρο χωρίς λόγια. Το θέατρο εικόνας, επιτρέπει στους ανθρώπους να Το πρώτο είναι η «η γνώση του σώματος», όπου επικοινωνούν μέσω εικόνων χωρίς να μέσα από διάφορες παιχνιδοασκήσεις το άτομο χρησιμοποιούν λέξεις. Από το θέατρο της εικόνας ξεκινούν οι πρώτες δυο διακλαδώσεις 4 του δέντρου του Θ.τ.Κ. το Θέατρο Εφημερίδα και το Ουράνιο τόξο των Επιθυμιών. Έπειτα ο κορμός του δέντρου μεγαλώνει και εκεί βρίσκουμε την δεύτερη σημαντική τεχνική του Θ.τ.Κ., το Θέατρο Φόρουμ. Στην τεχνική αυτή γίνεται αναπαράσταση μιας σκηνής καταπίεσης με τον πρωταγωνιστή να είναι ο καταπιεζόμενος.

προσπαθεί να επιφέρει την αρμονία με την δέντρου που πάνω σε αυτόν χτίζεται όλο το κίνηση και το σώμα του. Το δεύτερο στάδιο θέατρο του καταπιεσμένου. Οι άνθρωποι όντας είναι «το σώμα πιο εκφραστικό» (Boal, 1979), μηχανοποιημένοι στην καθημερινότητα τους όπου το άτομο με το σώμα του εκδηλώνει (σχολείο, δουλειά, σπίτι) έχουν παραμερίσει τις συναισθήματα, επιθυμίες κ.α., καθώς μεγάλες δυνατότητες του σώματος και του αντιλαμβάνεται μέσα από τις ασκήσεις την μυαλού τους (Boal, 1992)). Τα παιχνίδια δύναμη και την εκφραστικότητα του. Το τρίτο στοχεύουν στη δημιουργία ενός χώρου όπου στάδιο είναι «το θέατρο ως γλώσσα», όπου το κανείς/καμία δεν κατακρίνει, όπου ο/η άτομο εκφράζει τη δική του γλώσσα και καθένας/μια μπορεί να εκφράσει τον εαυτό επικοινωνία στη σκηνή, συνειδητοποιώντας τη του/της και να πειραματιστεί με την αλλαγή και μετασχηματιστική δυνατότητα που του δίνει το να διερευνήσει τις δυναμικές σχέσεις που θέατρο. Το τέταρτο στάδιο είναι «το θέατρο ως αναπτύσσονται. Ο στόχος των ασκήσεων είναι η λόγος». Τα άτομα που συμμετέχουν καλύτερη επίγνωση του σώματος και των χρησιμοποιούν το θέατρο για να περάσουν τα μηχανισμών του (Alegrini, 2010). Τα παιχνίδια μηνύματα που τους ενδιαφέρουν στο χαλαρώνουν, ξυπνούν το σώμα και το μυαλό και ακροατήριο, σ’ αυτό το στάδιο το θέατρο γίνεται στοχεύουν στη δημιουργική έκφραση πολιτικό. Όλα τα παραπάνω στάδια (Boal,1998). Στηρίζονται σε κανόνες και στη χρησιμοποιούν ποικίλες τεχνικές, όπως απλούς δημιουργική ελευθερία και έχουν στόχο την και σύνθετους αυτοσχεδιασμούς και διάφορες απομηχανοποιήση του ατόμου. Τα άτομα που παραστάσεις (Sadler, 2010). συμμετέχουν εξοικειώνονται με τη γλώσσα του Θ.τ.Κ., τον λόγο, τον ήχο, την κίνηση (Ζώνιου, Τα παιχνίδια 2016). Επίσης, τα παιχνίδια μπορούν να αξιοποιηθούν κατάλληλα και να δώσουν Τα παιχνίδια, οι ασκήσεις, αποτελούν το πληροφορίες στον/στην εμψυχωτή/ τρια για τη οπλοστάσιο του Θ.τ.Κ. και είναι πολύ συνοχή, τη δυναμική της ομάδας, καθώς και το σημαντικά γιατί αποτελούν τον κορμό του πως διαμορφώνονται οι κοινωνικές σχέσεις των μελών της. Σύμφωνα με τον Boal τα παιχνίδια αναπτύσσονται σε πέντε κατηγορίες (Boal, 2013): 1) Αισθάνομαι ό,τι αγγίζω (ασκήσεις σωματικού και εγκεφαλικού ελέγχου του σώματος) 5

2) Αφουγκράζομαι ό,τι ακούω (ασκήσεις τους εκφράζουν συναισθήματα, ιδέες και ρυθμού και ήχου) σχέσεις (Άλκηστις, 2008). 3) Η ενεργοποίηση των αισθήσεων (στέρηση Σύμφωνα με τον Boal η τεχνική του της όραση για να ενεργοποιηθούν οι άλλες θεάτρου εικόνας χωρίζεται σε τρία στάδια: στο αισθήσεις, σειρά ασκήσεων του τυφλού) πρώτο οι συμμετέχοντες σχηματίζουν με το σώμα τους μια πραγματική εικόνα, την εικόνα 4) Βλέπω ό,τι κοιτάζω (παιχνίδια εικόνας, της πραγματικότητας που αναπαριστά την καθρέφτη κ.α.) καταπίεση. Στο δεύτερο μετατρέπουν την εικόνα της πραγματικότητας στην ιδανική εικόνα, 5) Η μνήμη των αισθήσεων ( προσπαθώντας να αναπαριστήσουν την αλλαγή Τα παιχνίδια και οι ασκήσεις στο Θ.τ.Κ έχουν της καταπιεστικής πραγματικότητας. Ενώ στο στόχο να ενεργοποιήσουν τα άτομα που τρίτο φτιάχνουν μία εικόνα μετάβασης, την συμμετέχουν, ώστε να ανακαλύψουν τη δύναμη αλλαγή από την καταπιεστική στη μη- τους και να την χρησιμοποιήσουν για να καταπιεστική πραγματικότητα (Boal 1981). αλλάξουν την πραγματικότητα που τους ενοχλεί (Allegrini, 2010). Τα άτομα που συμμετέχουν στο θέατρο εικόνας σωματοποιούν τις δικές τους εμπειρίες Θέατρο Εικόνα και καταπιέσεις και δημιουργούν είτε ατομικές εικόνες είτε γίνονται οι γλύπτες στα σώματα Το θέατρο εικόνα είναι μια από τις πιο άλλων ή δημιουργούν συλλογικές εικόνες. Οι γνωστές τεχνικές του θεάτρου του εικόνες μπορεί είναι είτε ρεαλιστικές είτε Καταπιεσμένου. Δημιουργήθηκε από τον Boal σουρεαλιστικές. Το σημαντικό και αυτό που μας στο Περού το 1973 όταν έπαιρνε μέρος σε ένα ενδιαφέρει είναι ο πρωταγωνιστής γλύπτης να πρόγραμμα αναλφαβητισμού. Ο Boal τις ένιωσε αληθινές (Boal 2002). Μετέπειτα στις προκειμένου να καταφέρουν να γίνουν εικόνες αυτές μπορούν να προστεθούν κατανοητοί οι μαθητές που μιλούσαν πολλές και διαφορετικές γλώσσες, τους ζήτησε να σχηματίσουν εικόνες με το σώμα τους (Boal, 1981). Μ’ αυτό τον τρόπο γεννήθηκε το θέατρο Εικόνα, η τεχνική που δεν εξαρτάται από τις λέξεις αλλά στηρίζεται στη δύναμη της εικόνας (Boal, 2013). Τα άτομα που συμμετέχουν στο θέατρο Εικόνας καλούνται να επικοινωνήσουν με ένα διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας, ελευθερώνοντας το σώμα και τη φαντασία τους και δημιουργώντας εικόνες με το σώμα τους (Morelos, 1999). Οι συμμετέχοντες με το σώμα 6

χειρονομίες, κίνηση, αντικείμενα και ήχος και οι περισσότερο τόσο δικά τους προβλήματα όσο εικόνες να ζωντανέψουν, να αναλυθούν, να και της κοινωνίας (Schroeter, 2013). συγκριθούν και να ερμηνευτούν (Γκόβας, & Ζώνιου, 2011). Στο θέατρο Φόρουμ ο πρωταγωνιστής είναι ο καταπιεζόμενος που συγκρούεται με έναν Το θέατρο εικόνας είναι πολύ σημαντικό, καταπιεστή. Ο πρωταγωνιστής θέλει να καθώς βοηθάει τα άτομα χρησιμοποιώντας τη απαλλαγεί από την κατάσταση καταπίεσης που γλώσσα της εικόνας να εκφραστούν, να βιώνει, ενώ ο καταπιεστής θέλει να διατηρήσει αναλύσουν και να αμφισβητήσουν μια τη θέση εξουσίας που έχει. Το θέατρο Φόρουμ καταπίεση και να βρουν εναλλακτικές λύσεις. εστιάζει στο να γίνει αντικατάσταση του πρωταγωνιστή για να βρεθούν τρόποι να Θέατρο Φόρουμ σταματήσει η καταπίεση (Babbage, 2004). Συγκεκριμένα στο θέατρο Φόρουμ παίζεται μια Το θέατρο Φόρουμ είναι η πιο διάσημη σύντομη «σκηνή πρότυπο», η οποία είναι ένα τεχνική του Θεάτρου του Καταπιεσμένου (Boal, σύντομο έργο που βασίζεται σ΄ ένα πολιτικό ή 1997). Δημιουργήθηκε στο Περού το 1973, στο κοινωνικό πρόβλημα και παρουσιάζει πρόγραμμα εναντίον του αναλφαβητισμού, όταν καταπιέσεις και άλυτα προβλήματα. Ο μια γυναίκα από τους θεατές ανέβηκε στη σκηνή πρωταγωνιστής είναι αυτός που βιώνει την και πήρε τον λόγο. Τότε γεννήθηκε ο θεατής- καταπίεση και την αδικία και δυσκολεύεται να ηθοποιός και το Θέατρο Φόρουμ (Boal, 2001). απαλλαγεί από αυτές. Στη συνέχεια η σκηνή Σύμφωνα με τον Boal, οι θεατές μετατρέπονται ξαναπαίζεται από τους ηθοποιούς και τότε το σε «θεαποιοί», δηλαδή θεατές και ηθοποιοί μαζί. κοινό ενθαρρύνεται από τον διαμεσολαβητή/ Η συμμετοχή τους γίνεται ενεργή καθ’ όλη τη Joker να παρέμβει, να αλλάξει την ιστορία και διάρκεια της δράσης, αναγνωρίζουν να ανατρέψει την καταπιεστική κατάσταση της αρχικής σκηνής. Δίνεται η δυνατότητα στον θεατή να φωνάξει στοπ, όποτε νομίζει ότι ο πρωταγωνιστής που καταπιέζεται δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε, να παγώσει την σκηνή, να τον αντικαταστήσει και να προτείνει τρόπο αντιμετώπισης της καταπίεσης (Γκόβας & Ζώνιου, 2010). Ο θεατής περνάει στη δράση, αγωνίζεται, αποκτάει φωνή και μετατρέπεται σε «θεα-ποιό», σύμφωνα με τον Boal αυτό είναι ελευθερία και δημοκρατία (Boal, 1985). 7

Αναμφίβολα εκμυστηρεύονται αληθινές προσωπικές ιστορίες σημαντικό ρόλο στο που ένιωσαν έντονη καταπίεση και αδικία και θέατρο Φόρουμ παίζει ο δεν αντέδρασαν. Επίσης, εντοπίζονται και εμψυχωτής- δραματοποιούνται τα βιώματα των διαμεσολαβητής που συμμετεχόντων βάζοντας στο κέντρο την καλλιεργεί τον διάλογο καταπίεση ή το πρόβλημα, κάνοντας το ανάμεσα σε θεαποιούς αναγνωρίσιμο για το κοινό δίνοντας του και ηθοποιούς. Ο Joker, κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις (Ζώνιου, o διαμεσολαβητής, είναι 2003). Το θέατρο Φόρουμ είναι ένα είδος ο οδηγός του θέατρο πρόβας για τα άτομα που συμμετέχουν, καθώς Φόρουμ, αυτός που καλλιεργούν στρατηγικές αντιμετώπισης εμψυχώνει στα παιχνίδια και θέτει τα κατάλληλα καταπιεστικών συγκρούσεων (Karabekir, 2004). ερωτήματα, χωρίς να βγάζει συμπεράσματα, να χειραγωγεί ή να κατευθύνει τα αποτελέσματα Θέατρο Εφημερίδα (Boal, 2002). Ο Joker στο θέατρο Φόρουμ παρακινεί και ενεργοποιεί τον θεατή να Το θέατρο Εφημερίδας είναι από τις συμμετέχει (Diamond, 2000). Στόχος, λοιπόν, πρώτες τεχνικές που επινόησε ο Βoal το 1970 ως του είναι Joker είναι να καλλιεργήσει στα άτομα απάντηση στα διδακτορικά καθεστώτα της που συμμετέχουν τον δημιουργικό διάλογο και εποχής. Συγκεκριμένα πρόκειται για προβληματισμό πάνω στη σκηνή καταπίεσης διαφορετικές τεχνικές που αποσκοπούν στη που αναπαρίσταται. Σύμφωνα με τον Tolomelli, δημιουργία θεατρικής σκηνής, χρησιμοποιώντας ο Joker δεν προτείνει λύσεις, ούτε ερμηνεύει τις μια εικόνα ή το απόσπασμα ενός άρθρου από μια λύσεις που προτείνουν οι θεαποιοί εφημερίδα ή από οποιοδήποτε άλλο γραπτό (Παπαϊκονόμου-Σιδέρη, 2016). 8 Το θέατρο Φόρουμ μπορεί να πραγματοποιηθεί όχι μόνο στο στενό πλαίσιο του θεάτρου, αλλά και έξω από αυτό, όπως σε σχολεία, πλατείες κ.α. Με τις κατάλληλες παιχνιδοασκήσεις και τεχνικές οι συμμετέχοντες εκπαιδεύονται να εκφράζονται θεατρικά, να καλλιεργούν τη γλώσσα του θεάτρου, που μπορούν να μάθουν όλοι οι άνθρωποι. Στο Θέατρο Φόρουμ οι συμμετέχοντες

υλικό, όπως για παράδειγμα αναφορές για μια καφετέρια, σε ένα αμφιθέατρο, ανάμεσα σε πολιτική συνάντηση, από το Σύνταγμα μιας ανθρώπους που δεν είναι θεατές. Τα άτομα που χώρας κ.α. Η ομάδα του Boal μάζευε τα νέα από τυχαία βρίσκονται εκεί εκείνη την στιγμή, τις εφημερίδες τα έκανε πρόβα και στη συνέχεια παίρνουν μέρος χωρίς να γνωρίζουν ότι γίνεται τα έκαναν παράσταση, βρίσκοντας τα κρυμμένα παράσταση γιατί αν γνώριζαν θα γίνονταν πάλι νοήματα. Στόχος του Boal ήταν να μάθουν τις θεατές (Boal, 1979). Οι ηθοποιοί στήνουν, τεχνικές του θεάτρου εφημερίδα όλοι, να λοιπόν, μια παράσταση με θέμα ένα φλέγον επιλέξουν τα κείμενα που θέλουν και να κοινωνικό πρόβλημα και προσπαθούν να φτιάξουν τη δική τους παράσταση (Boal, 2001). εγείρουν τον προβληματισμό και την συμμετοχή Επόμενος στόχος του ήταν να αποκαλύψει τη των ανθρώπων που βρίσκονται εκεί. Το Αόρατο χειραγώγηση των μέσων μαζικής ενημέρωσης θέατρο κάνει άμεση παρέμβαση στην κοινωνία και να καλλιεργήσει την κριτική σκέψη για το με στόχο να προκαλέσει συζητήσεις, να πώς παρουσιάζονται τα νέα (Osburn, 2010). προβληματίσει και να βοηθήσει στη συνειδητοποίηση καίριων προβλημάτων και Το Αόρατο Θέατρο καταπιέσεων που απασχολούν ένα τόπο ή μια κοινωνική ομάδα. Το Αόρατο θέατρο Το Αόρατο θέατρο γεννήθηκε στην πραγματεύεται θέματα όπως: ο σεξισμός, ο Αργεντινή το 1973, λόγω των ρατσισμός, ο υπερκαταναλωτισμός, η έλλειψη κοινωνικοπολιτικών συνθηκών και την απειλή επικοινωνίας, η αδιαφορία κ.α.(Boal, 1979). Το της σύλληψης του Boal. Για να αποφύγουν τη Αόρατο Θέατρο για να διεκπεραιωθεί χρειάζεται λογοκρισία και την σύλληψη ο Boal και η ομάδα μεγάλη προετοιμασία, πρόβες και σχεδιασμό του σκέφτηκαν να κάνουν θέατρο σε ένα από τους ηθοποιούς, καθώς θα πρέπει να είναι δημόσιο χώρο, χωρίς τα άτομα που κατάλληλα προετοιμασμένοι και έτοιμοι να παρακολουθούν να ξέρουν ότι πρόκειται για αντιμετωπίσουν, τις οποιαδήποτε απόψεις και θέατρο. Το Αόρατο θέατρο παίζεται σε μια παρεμβάσεις προκύψουν από τους θεατές κατά στάση λεωφορείου, στην αγορά, σε μια τη διάρκεια της πραγματοποίησή του (Boal, 1981). Το Νομοθετικό Θέατρο Ο Boal όταν επέστρεψε στη Βραζιλία, δημιούργησε το Κέντρο Θεάτρου του Καταπιεσμένου και εκλέχτηκε δημοτικός σύμβουλος στην πόλη του Ρίο ντε Τζανέιρο, το 9

1992. Τότε γεννήθηκε το Νομοθετικό Θέατρο. που κυριαρχούσαν στην Λατινική Αμερική, Το θέατρο που έχει στόχο να μεταμορφώσει τις όπου ο καταπιεστής δεν ήταν ξεκάθαρος. επιθυμίες των πολιτών σε νόμους (Allegrini, Παρατήρησε ότι οι άνθρωποι υπέφεραν από 2010). Το νομοθετικό θέατρο βασίζεται στις εσωτερικές, ατομικές και ψυχολογικές βασικές τεχνικές του Θεάτρου του καταπιέσεις που εκδηλώνονταν με μοναξιά, Καταπιεσμένου, το θέατρο εικόνας και το δυσκολίες στην επικοινωνία και αυτοκτονίες. θέατρο Φόρουμ, μόνο που τα άτομα μέσα από Για να περιγράψει αυτό το είδος καταπίεσης τις παραστάσεις και τη συμμετοχική δημοκρατία χρησιμοποιεί τη φράση: «μπάτσος στο κεφάλι» δημιουργούσαν, πρότειναν ή άλλαζαν νόμους. (The Cop in the head). Στο Ουράνιο τόξο της Μετασχηματίζονταν από ηθοποιοί-θεατές σε επιθυμίας πολίτες με στόχο την κοινωνική αλλαγή και το χρησιμοποιεί μετασχηματισμό της κοινωνίας. Το Νομοθετικό πολλές και Θέατρο τις επιθυμίες του καταπιεσμένου λαού διαφορετικές της έκανε πράξη, νόμο, χρησιμοποιώντας όχι το τεχνικές με πολιτικό θέατρο αλλά το θέατρο ως πολιτική σκοπό τον (Boal, 2005). Το νομοθετικό θέατρο είναι εντοπισμό και την αντιμετώπιση των σημαντικό βήμα προς τη δημοκρατία (Osburn, εσωτερικών καταπιέσεων των ατόμων και την 2010). τοποθέτηση τους σε ένα πιο ευρύ κοινωνικό πλαίσιο (Boal, 1995). Το Ουράνιο τόξο της επιθυμίας Η επιρροή του Freire στον Boal Η τεχνική αυτή αναπτύχθηκε από τον Boal όταν ζούσε στην Ευρώπη λόγω της εξορίας Το Θέατρο του Καταπιεσμένου του Boal, του. Ο Boal παρατήρησε ότι στην Ευρώπη είναι ένα αφιέρωμα και απόδοση σεβασμού στον επικρατούσαν άλλα είδη καταπίεσης από αυτά εκπαιδευτικό Paulo Freire. Όπως ο ίδιος ο Boal αναφέρει σε συνέντευξη του για τον Freire: «Ο Freire ήταν καλός μου φίλος με ενέπνευσε τόσο και κατά κάποιο τρόπο οι δουλειές μας εξελίχθηκαν μαζί. Εκείνος έγραψε την παιδαγωγική του Καταπιεζόμενου και εγώ το θέατρο του Καταπιεσμένου που αποτελεί και ένα αφιέρωμα στον Freire» (Άλκηστις, 2008). Επίσης, ο Boal θεωρούσε τον Freire δεύτερο 10

πατέρα του, όπως χαρακτηριστικά δήλωσε πολιτική, κοινωνική και οικονομική τους συγκλονισμένος μετά τον θάνατο του Freire to πραγματικότητα, με σκοπό να γίνουν υπεύθυνα 1997: «Είμαι πολύ λυπημένος. Έχω χάσει τον υποκείμενα και να δράσουν εναντίον των τελευταίο πατέρα μου. Τώρα το μόνο που έχω καταπιεστών τους (Freire, 1998). Η αγωγή του είναι αδελφοί και αδελφές» (Patterson, 1998). καταπιεζόμενου είναι το μέσο για να ξαναβρούν οι άνθρωποι τη φωνή που έχουν χάσει (Γέρου, Από το βιβλίο του Freire «Αγωγή του 1976). Από τη μια μεριά βρίσκεται ο Καταπιεζόμενου» ο Boal πήρε την έμπνευση για ανεξάρτητος καταπιεστής που τον ενδιαφέρει το «Θέατρο του Καταπιεσμένου». Ο Boal μόνο ο εαυτός του και από την άλλη ο εντυπωσιάστηκε από τις ιδέες και τη δουλειά του καταπιεζόμενος που είναι εξαρτημένος στους Freire και τις αξιοποίησε στη θεατρική μέθοδο. άλλους. Μ’ αυτό τον τρόπο η καταπίεση γίνεται Επίσης, επηρεάστηκαν και οι δυο από την η αντικειμενική πραγματικότητα των πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στη χώρα ανθρώπων, επομένως ο μόνος τρόπος τους λόγο της δικτατορίας, την έλλειψη κατάργησης της καταπίεσης είναι ο διαλόγου, την φτώχεια και την επικράτηση της μετασχηματισμός της (Γρόλλιος, 2005). καταπίεσης και του μονολόγου. Οι ρίζες έμπνευσης, λοιπόν και των δύο ήταν κοινές Για να (Schechner, Chatterjee & Boal, 1998). Στην πραγματικότητα όμως, οι δυο τους δεν επιτευχθεί αυτός ο συνεργάστηκαν ποτέ (Cohen-Cruz, 1994). μετασχηματισμός, Το 1968-1969 ο Freire έγραψε, λοιπόν, το περίφημο βιβλίο του η «Αγωγή του σύμφωνα με τον Καταπιεζόμενου». Στο βιβλίο αυτό ο Freire τονίζει ότι τα αδύναμα και καταπιεσμένα άτομα Freire, θα πρέπει να είναι ανάγκη να αναλάβουν δράση, να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους, να μάθουν να αναλύουν την εκλείψει η κυρίαρχη τραπεζική αντίληψη στην εκπαίδευση, όπου ο δάσκαλος αυθεντία καταθέτει την γνώση στους μαθητές- δοχεία. Η τραπεζική αντίληψη στην εκπαίδευση χρησιμοποιείται από τους καταπιεστές για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, ώστε να μετατρέπουν τους καταπιεζόμενους σε «όντα για τους άλλους» και όχι «όντα για τους εαυτούς τους». Ο Freire προτείνει την αντικατάσταση της τραπεζικής αντίληψης, με τη μάθηση που βασίζεται στο διάλογο και στην αλληλεπίδραση μαθητή – 11

δασκάλου. Ο Freire πιστεύει σε μια κοινωνίας, που παράγουν τις ανισότητες και τις προβληματίζουσα παιδεία, όπου ο δάσκαλος καταπιέσεις που βιώνουν (Vittoria κ.α., 2014). είναι και μαθητής και ο μαθητής δάσκαλος. Ο Ενώ για να αντιμετωπιστεί η καταπίεση που δάσκαλος ξαναπροσεγγίζει τις απόψεις του γεννάει η παθητικότητα, χρειάζεται η δράση, επηρεασμένος από τις σκέψεις των μαθητών και μέσω του διαλόγου (Osburn, 2010). Τόσο ο οι μαθητές/τριες γίνονται κριτικοί συνερευνητές Freire όσο και ο Boal προσπάθησαν να με τον δάσκαλο και αλληλοεπιδρούν καταργήσουν τις ιεραρχικές σχέσεις με τον (Freire,1977). διάλογο, ο πρώτος ανάμεσα σε δάσκαλο και μαθητή και ο δεύτερος ανάμεσα στον ηθοποιό Ο Boal και στο κοινό (Cohen-Cruz, & Schutzman, 2006). επηρεασμένος από την Επομένως, το Θ.τ.Κ. είναι το θέατρο που αγωγή του καλλιεργεί το διάλογο και την ζωντανή αλληλεπίδραση ανάμεσα στους συμμετέχοντες, Καταπιεσμένου, το το θέατρο που προβληματίζει το κοινό με ερωτήματα στα οποία περιμένει απάντηση έκανε πράξη στο Θ.τ.Κ., (Boal, 1998). Όπως η αγωγή του Καταπιεζόμενου αποτελεί όπλο απελευθέρωσης δίνοντας στο θεατή τη στα χέρια του μαθητή-δασκάλου. Με τον ίδιο τρόπο λειτουργεί και το Θ.τ.Κ. στα χέρια του δυνατότητα να ηθοποιού-θεατή. Τα άτομα από παθητικά όντα αποκτούν φωνή, σπάνε την κουλτούρα της εκφραστεί ,να ακουστεί σιωπής, μετασχηματίζονται και εναντιώνονται στο καταπιεστικό κοινωνικό σύστημα. Ο Boal η φωνή του, να καλλιεργηθεί ο διάλογος και να αποκτήσει αλληλεπίδραση με τους ηθοποιούς. Ουσιαστικά ο Boal μετέφερε την θεωρεία του Freire από την εκπαίδευση στο θέατρο και τη σχέση δασκάλου –μαθητή στη σχέση ηθοποιού –θεατή. Ο Boal θεωρούσε και το θέατρο ένα χρήσιμο παιδαγωγικό εργαλείο που μπορεί να επιφέρει την κοινωνική αλλαγή (Gerould, 2000). Κύριος σκοπός του Θ.τ.Κ είναι η κριτική συνειδητοποίηση, κατά την οποία τα άτομα που συμμετέχουν καλλιεργούν την ικανότητα να θέτουν ερωτήματα, να αναλύουν, να αποκτούν ενεργή δράση σε πολιτικό, οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο και να αλλάζουν τη ζωή τους. Συγκεκριμένα και ο Freire και ο Boal υποστηρίζανε ότι με την δύναμη του διαλόγου οι συμμετέχοντες συνειδητοποιούν τις δομές της 12

αξιοποίησε τις ιδέες του Freire για τη δύναμη εργαλείο ανάπτυξης αυτής της κριτικής σχέσης του διαλόγου και τις μετέβαλλε σε επανάσταση με την πραγματικότητα και τον εαυτό μας (Osburn, 2010). (Βασιλείου, 2015). Η Παιδαγωγική διάσταση και αξία Συγκεκριμένα το θέατρο δίνει τον του Θ.τ.Κ. κατάλληλο χώρο στους/στις μαθητές/τριες να διαμορφώσουν την ταυτότητα και τους ρόλους Στη σύγχρονη εκπαιδευτική τους. Επιπλέον, δίνει στους μαθητές/τριες τη πραγματικότητα, οι μαθητές/τριες πολύ συχνά δυνατότητα να κρίνουν, να σχολιάζουν και να εμφανίζονται είτε απογοητευμένοι/ες ότι δεν δημιουργούν τις κατάλληλές προϋποθέσεις για μπορούν να αλλάξουν το σχολείο και το αλλαγή στον χώρο που ζουν, τόσο στο κοινωνικό τους περιβάλλον είτε εκδηλώνουν κοινωνικό τους πλαίσιο όσο και στον ίδιο τους άρνηση/ αντίσταση στη μάθηση. Ο MacLaren τον εαυτό (Sadler, 2010). Επίσης, με το Θ.τ.Κ ως θεωρεί ότι η αντίσταση δημιουργείται στους εκπαιδευτικό εργαλείο οικοδομούνται δεσμοί μαθητές, επειδή δεν βρίσκουν νόημα στο ανάμεσα στις καθημερινές εμπειρίες και τις πλαίσιο της παραδοσιακής εκπαίδευσης αφηρημένες θεωρίες και γίνεται προσπάθεια (MacLaren, 2009). Η γνώση μπορεί να είναι κατανόησης των κοινωνικών στοιχείων της κριτική, μόνο όταν πάνω απ’ όλα έχει νόημα για εκπαιδευτικής διαδικασίας, με κύριο σκοπό την τα ίδια τα παιδιά (Giroux, 1997). Το σχολείο θα αναζήτηση της αλλαγής (Vittoria, κ.α. 2014). πρέπει να είναι τόπος αναστοχασμού και Ακόμα, με το Θ.τ.Κ και συμμετέχοντας με έναν επεξεργασίας, του πως η κυρίαρχη κουλτούρα ενεργό ρόλο στο χτίσιμο μιας δραματοποίησης, ασκεί επιρροή στην κατασκευή του εαυτού, οι μαθητές/τριες αντιμετωπίζουν την πιθανή μέσα από τις επικρατούσες ιδεολογίες, αξίες και τους εμπλοκή στη κοινωνική αλλαγή με απόψεις (MacLaren, 2009). Το Θ.τ.Κ στην μεγαλύτερη αισιοδοξία (Hardy, 1989). Ο εκπαιδευτική διαδικασία, μπορεί να αποτελέσει MacLaren θεωρεί ότι ο προορισμός της εκπαίδευσης είναι να χτίσει την κοινωνική φαντασία δημιουργώντας μια γλώσσα ελπίδας (MacLaren, 2009). Ο Boal υποστηρίζει ότι τόσο η εκπαίδευση όσο και το θέατρο έχουν πολιτικό περιεχόμενο, αφού σε κάθε χρονική περίοδο αναπαράγουν τις αξίες και τις νόρμες της κοινωνίας της (Schroeter, 2013). Το Θ.τ.Κ έχει βαθιά πολιτικό και χειραφετικό περιεχόμενο και 13

και στο διάλογο, να συνειδητοποιήσουν τις καταπιέσεις τους και να αποκτήσουν ενδυνάμωση και μηχανισμούς άμυνας εναντίον των καταπιεστικών θεσμών, που θα τους οδηγήσουν στον μετασχηματισμό τους. ως παιδαγωγικό εργαλείο μπορεί να οδηγήσει ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ στην κριτική συνειδητοποίηση, μια προσπάθεια διαρκούς επανανοηματοδότησης του κόσμου, ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ μια συνεχόμενη διαδικασία ανακάλυψης και αποκάλυψης των παραμέτρων που είναι Babbage, F. (2004). Augusto Boal. London: υπεύθυνες για τον συγκεκριμένο τρόπο Routledge κατασκευής της πραγματικότητας (McLaren, 2010). Οι δάσκαλοι και οι μαθητές πρέπει να Boal, A. (1979). The Theatre of the Oppressed. πορευτούν μαζί, να συνδιαμορφώσουν τη New York: Urizen Books γνώση, να δράσουν συλλογικά και να αγωνιστούν για την απελευθέρωση τους και την Boal, A. (1985a).Theatre of the Oppressed. αλλαγή της κοινωνίας (Freire, 1977). Το Θ.τ.Κ. New York: Theatre Communications Group. είναι μια σημαντική μέθοδος μάθησης και Boal, Α. (1985b), interview with CBC Radio καλλιέργειας του διαλόγου, της δημοκρατικής (Canada). «The Theatre of the Oppressed: To συμμετοχής, της κριτικής αμφισβήτησης και της Dynamize the Audience» Enright 1986 κοινωνικής αλλαγής, ενώ μπορεί να λειτουργήσει για τους μαθητές και ως πεδίο Boal, A. (1992). Games for actors and non- πολιτισμικής/πολιτικής ενδυνάμωσης, τόσο actors. New York: Routledge. ατομικής όσο και συλλογικής (McLaren, 2010). Boal, A. (1995). The Rainbow of Desire: The Σαν συμπέρασμα θα λέγαμε, ότι το Boal Method of Theatre and Therapy. London: Θ.τ.Κ. είναι ένα χρήσιμο εργαλείο μάθησης στα Routledge Press. χέρια των εκπαιδευτικών. Είναι η μέθοδος που βοηθάει τους μαθητές να προβληματιστούν, να Boal, A. (2002). Games for actors and non- διαφωνήσουν δημιουργικά, να δημιουργήσουν, actors. (Second edition Trans. A. Jackson). New να εκφραστούν, να εξασκηθούν στη δημοκρατία York: Routledge. Boal, A. (2005) Legislative Theatre, Routledge, New York. Boal, Α. (2006). The Aesthetics of the Oppressed. London and New York: Routledge. 94 Boal, A. (2009). A estética do oprimido (pp. 1- 256). Rio de Janeiro: Garamond. Cohen-Cruz, J. (1994) «Mainstream or Margin? US Activist Performance and Theatre of the Oppressed» in Schutzman, M. & Cohen-Cruz, J. (eds) Playing Boal: Theatre, Therapy, Activism, Routledge, London, New York. 14

Cohen-Cruz, J. & Schutzman, M. (2006). A Boal social justice education utilizing Augusto Boal's Companion: Dialogues on Theatre and Cultural theater of the oppressed. The Vermont Politics. London: Routledge Connection, 31(1), 10. Burgoyne, S., Welch, S., Cockrell, K., Neville, Schechner, R., Chatterjee, S. & Boal, A. (1998) H., Placier, P., Davidson, M., & Fisher, B. Augusto Boal, City Councillor: Legislative (2005). Researching theatre of the oppressed: A Theatre and the Chamber in the Streets: An scholarship of teaching and learning project. Interview, The Drama Review: TDR, Vol. 42, Mountainrise, 2(1) No. 4, ανακτήθηκε στις 4/5/2015 από την ιστοσελίδα: http://www.jstor.org/. Burleson, J. D. (2003). Augusto Boal’s Theatre of the Oppressed in the public speaking and Schroeter, S. (2013). \" The Way It Works\" Interpersonal Communication classrooms. Phd Doesn't: Theatre of the Oppressed as Critical Thesis, Louisiana State University. Pedagogy and Counternarrative. Canadian Journal of Education, 36(4), 394-415. Diamond, D. (2007). Theatre for living: The art and science of community-based dialogue. Vittoria, P., Strollo, M.R., Broch, S., & Romano, Trafford Publishing. A. (2014). Surveys as Praxis: A Pilot Study on Transformative Learning Assessment with the Hardy, T. (1989). Toward a critical pedagogy in Laboratory Experience of the Oppressed, 6152- sociology through the use of drama. Teaching 4, INTED2014 Conference, Spain, March 2014. Sociology, 226-231. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ Karabekir, J. (2004). Performance As a Strategy for Women’s Liberation: The Practices of the Άλκηστις (2008). Μαύρη αγελάδα- άσπρη Theatre of the Oppressed in Okmeydanı Social αγελάδα. Δραματική τέχνη στην εκπαίδευση και Center. Boğaziçi University, Department of διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Τόπος Sociology, İstanbul. Γέρου, Θ. (1976) «Ο Πάουλο Φρέιρε και η Freire, P. (1997). Mentoring the mentor: a Ελληνική Πραγματικότητα» στο Φρέιρε, Π., Η critical dialogue with Paulo Freire. Αγωγή του Καταπιεζόμενου, μτρφ. Κρητικός, Γ., Counterpoints vol. 60. New York: P. Lang. Κέδρος, Αθήνα Gerould, D., (2000), Theatre, Theory, Theatre. Γκόβας, Ν. & Ζώνιου, Χ. (2010). New York: Applause «Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα και τεχνικές θεάτρου φόρουμ» Στο Θεατροπαιδαγωγικά Giroux, H. A. (1997). Pedagogy and the Politics προγράμματα με τεχνικές θεάτρου φόρουμ για την of Hope: Theory, Culture, and Schooling. πρόληψη και την κοινωνική ενσωμάτωση. Boulder: Westview Press. Πανελλήνιο δίκτυο για το θέατρο στην εκπαίδευση και Ώσμωση - Κέντρο τεχνών & Morelos, R., (1999). Symbols and Powers in διαπολιτισμικής αγωγής. Αθήνα, σσ. 9-15. Theatre of the Oppressed. Thesis M.A., Queensland University, Australia. Γκόβας, Ν. & Ζώνιου, Χ., (2011). Θεατροπαιδαγωγικά προγράμματα με τεχνικές Osburn K.M. (2010). A capstone experience / θεάτρου φόρουμ για την πρόληψη και την thesis: Forum Theatre empowering students to κοινωνική ενσωμάτωση. Όσμωση & Πανελλήνιο speak, act, and know. Thesis (D.M), Western δίκτυο για το θέατρο στην εκπαίδευση. Αθήνα Kentucky University. Γρόλλιος, Γ. (2005) Ο Paulo Freire και το Paterson, D. L. (1994). A role to play for the Αναλυτικό Πρόγραμμα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη. theatre of the oppressed. TDR (1988-), 38(3), 37- 49. Sadler, K. (2010). Art as activism and education: Creating venues for student involvement and 15

Ζώνιου Χ. (2003). «Το Θέατρο του εκπαιδευτικούς», Εκπαίδευση & Θέατρο, 1, 41- καταπιεσμένου», Εκπαίδευση & Θέατρο, 4, 66- 49. 93 74 McLaren, P. (2010). Επαναστατική Παιδαγωγική σε Μετα-Επαναστατικές Εποχές: Ζώνιου, Χ. (2013). «Μικρές σκηνές Επανεξετάζοντας την Πολιτική Οικονομία της καθημερινής βίας − Θέατρο φόρουμ από την Κριτικής Εκπαίδευσης. Στο Π. Γούναρη & Γ. ακτιβιστική ομάδα θεάτρου του καταπιεσμένου Γρόλλιος (Επιμ.). Κριτική Παιδαγωγική. Μια (Θ.τ.Κ)», Εκπαίδευση & Θέατρο, 14, 37-55. συλλογή κειμένων (σσ. 513-562). Αθήνα: Gutenberg. Ζώνιου, Χ. (2010). Augusto Boal 1931-2009. Εκπαίδευση & Θέατρο, 11, 71-80. ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ Allegrini, G. (2010). Theatre of the oppressed, Ζώνιου, Χ., Μποέμη, Ν. & Παπαδοπούλου Γ. http://www.serviziocivile.cittametropolitana.bo. (2012). Το Θέατρο του εαυτού. Εκπαίδευση it/Engine/RAServeFile.php/f/Theatre_of_the_O Ενηλίκων, 26, 9-15. ppressed.pdf (τελευταία πρόσβαση 28/01/2020) Boal, A. (1998). Συνέντευξη «Αουγκούστο Ζώνιου, Χ., (2015). Η εφαρμογή τεχνικών Μποάλ». Το Βήμα, Αθήνα Θεάτρου του Καταπιεσμένου στα https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/aoyg Θεατροπαιδαγωγικά Προγράμματα: σημεία koysto-mpoal/ προσοχής. Εκπαίδευση & Θέατρο/ Αφιέρωμα στο Boal, A. (2009). Μήνυμα για την Παγκόσμια Θέατρο του Καταπιεσμένου, 16, 7-61. 92 Ημέρα του Θεάτρου. http://www.hellastheatre.gr/wtd2009/ Ζώνιου, Χ. (2016). Η συμβολή του θεάτρου του (τελευταία πρόσβαση 28/01/2020) καταπιεσμένου και άλλων δραματικών τεχνικών Patterson, D. A Brief Biography of Augusto στην ανάπτυξη της διαπολιτισμικής ικανότητας Boal: Boal and Freire, των εκπαιδευτικών. https://ptoweb.org/aboutpto/a-brief-biography- of-augusto-boal/ (τελευταία πρόσβαση Μποέμη Ν., (2012α). Το σώμα ως τόπος 28/01/2020) εμπειρίας και δράσης μέσω του θεάτρου εικόνων. Στο Ν., Γκόβας, Μ., Κατσαρίδου & Δ., 16 Μαυρέας (Επιμ.), Θέατρο & εκπαίδευση: δεσμοί αλληλεγγύης (σσ.273-280). 7η διεθνής συνδιάσκεψη για το θέατρο στην εκπαίδευση - Πανελλήνιο δίκτυο για το θέατρο στην εκπαίδευση. Αθήνα. Παπαϊκονόμου-Σιδέρη, Χ. (2016). Το θέατρο του καταπιεσμένου στις ομάδες Madalenas: Μια εθνογραφική έρευνα στα πλαίσια του οργανισμού Krila και της ομάδας Madalenas στη Μπολόνια της Ιταλίας Boal, A. (1981). Το Θέατρο του καταπιεσμένου. Μετάφραση: Ελπίδα Μπραουδάκη. Αθήνα: Θεωρία. Boal, A. (1998). Συνέντευξη «Αουγκούστο Μποάλ». Το Βήμα, Αθήνα Boal, A. (2013). Θεατρικά παιχνίδια για ηθοποιούς και μη ηθοποιούς (Μτφρ. Μ. Παπαδήμα). Θεσσαλονίκη: Σοφία. MacDonald, S., & Rachel, D. (2001). «Το Θέατρο forum του Augusto Boal για