หญ้าหมัก (silage)-อัษฎาวุธ

หญ้าหมัก (silage) โดย ดร.อษั ฎาวธุ สนน่ั นาม สาขาวิชาสัตวศาสตร์ คณะวทิ ยาศาสตร์และเทคโนโลยกี ารเกษตร มหาวิทยาลัยเทคโนโลยรี าชมงคลลา้ นนา พษิ ณโุ ลก 1

ความหมายของหญา้ หมัก การทาหญ้าหมัก หมายถึง พืชอาหารสัตว์ต่างๆ ที่นามาเก็บ ถนอมไว้ในสภาพอวบ ในภาชนะปิดท่ีป้องกัน อากาศจาก ภายนอกจนเกิดการหมกั ซ่ึงจะช่วยทาให้คุณค่า ทางอาหารของพืชเหล่านั้นคงอยู่ ส า ม า ร ถ ถ น อ ม ไ ว้ ใ ช้ ไ ด้ ใ น ช่ ว ง ท่ี ข า ด แ ค ล น ห ญ้ า ส ด 2

พืชอาหารสัตว์ทีน่ ามาใช้ในการหมกั • พืชอาหารสัตว์ทีน่ ามาใช้ในการหมัก ได้มาจากพืชอาหารสัตว์ท่ี มีอยู่มากมายในช่วงฤดฝู น • ซึ่งเจริญงอกงามดี และมปี ริมาณมากเกินพอสาหรบั เลี้ยงสัตว์ • นอกจากนฤ้ี ดฝู นไม่สามารถเก็บถนอมในการทาหญา้ แหง้ ได้ • ฉะน้นั การทาหญา้ หมกั จึงเปน็ ตัวช่วยเกษตรกรอกี ทางหนึ่ง • ซง่ึ จะทาให้สตั ว์เล้ยี งมอี าหารในยามขาดแคลน 3

• พืชสดที่ผ่านการหมักเพื่อรักษาธาตุอาหารในพืชไม่ให้เน่า เปื่อย ทานองเดยี วกับผักดองมรี สเปรย้ี วเล็กน้อย • ใช้เปน็ อาหารโคกระบอื ในฤดูแลง้ • ซึ่งเป็นชว่ งทข่ี าดแคลนหญา้ สด • การรักษาเนื้อเย่ือพืชไม่ให้เน่าเปื่อยเกิดจากกระบวนการซ่ึง อาศัยเชอ้ื จุลินทรีย์บางชนดิ • เช่น บัคเตรีในกลุ่มแล็กโตบะซิลัส บัคเตรีกลุ่มนี้จะย่อยแป้ง ในต้น ใบหรือเมล็ดพืชและเปลี่ยนให้เป็นกรด เรียกว่า กรด แลกตกิ 4

• กรดทเ่ี กิดขน้ึ น้ีเปน็ สารท่ชี ่วยรกั ษาเนือ้ พชื ไม่ให้เน่า • การหมักแบบนเี้ กดิ ขนึ้ ในทที่ อี่ บั อากาศ • โดยใช้หลุมหมกั ซ่งึ เรยี กวา่ ไซโล • การทาหญา้ หมกั มกี ระบวนการตรงขา้ มกับการทาหญ้าแหง้ • เพราะการทาหญ้าแห้งอาศัยกระบวนการไล่ความช้ืนออกจาก พชื • แตก่ ารทาหญา้ หมกั ต้องการรกั ษาความชน้ื ไว้ • การทาหญ้าหมักต่างจากปุ๋ยหมัก ตรงท่ีการทาปุ๋ยหมักนั้น เช้ือราจุลินทรีย์จะย่อยสลายเน้ือเย่ือของพืชจนเน่า เป่ือย ปลด-ปลอ่ ยแร่ธาตุใหพ้ ืชดูดซึมเป็นปุ๋ยได้ 5

การทาหญา้ หมกั มขี ัน้ ตอนดงั น้ี 1.การเลอื กพันธุ์หญ้า การเลือกพันธุห์ ญ้า ควรเลือกพันธ์ุหญ้าที่มีแป้งและน้าตาลมาก เช่น ต้นข้าวฟ่าง ข้าวโพด พืชทั้ง 2 ชนิดนี้ทาหญ้าหมักได้หญ้า คุณภาพดีมาก นอกจากน้ันอาจใช้หญา้ เนเปยี ร์ หญา้ มอรชิ ัส หรือหญ้าอน่ื ๆ ท่ี มลี ักษณะอวบน้า แต่การใช้ต้นหญ้าเหล่าน้ีจาเป็นจะต้องเติมกากน้าตาลด้วย 6

การทาหญ้าหมกั มขี ัน้ ตอนดังนี้ (ตอ่ ) เพราะว่าหญา้ เหล่านีม้ ีแป้งเปน็ ส่วนประกอบนอ้ ย ทาให้มีอาหารสาหรับเชื้อบัคเตรีไม่เพียงพอ ทาให้การหมัก ไดผ้ ลไม่ดพี อ 7





การทาหญา้ หมกั มขี ้นั ตอนดงั น้ี (ตอ่ ) 2.การเตรียมอปุ กรณ์  อุปกรณ์ทาหญ้าหมักประกอบด้วยอุปกรณ์การตัดและหั่นหญ้า หลุมหมัก วัสดุคลุมปิดหลุม เช่น แผ่นผ้าพลาสติก หรือดิน กากน้าตาล และอปุ กรณส์ าหรับขนหญ้าลงหลุมหมัก  อุปกรณ์การตัดและหั่นหญ้า ฟาร์มขนาดเล็กอาจใช้มีดตัดห่ัน หญ้าเป็นช้ินเล็กๆ แต่ฟาร์มขนาดใหญ่มีจานวนโคมาก จะใช้ เครอ่ื งตัดหั่นหญ้าโดยเฉพาะ 10

การทาหญ้าหมักมีขน้ั ตอนดงั นี้ (ตอ่ ) • อุปกรณ์ดังกล่าวใช้กาลังงานจากรถแทรกเตอร์ มีใบมีดตัดต้น พืชและห่ันเป็นชิน้ เลก็ ๆ แล้วมีเคร่ืองพน่ ช้ินหญ้าออกจากเครื่อง กล่าวคือ ในอุปกรณ์ชิ้นเดียวกันจะทางานท้ังการตัดต้นพืช ห่ัน เป็นชิน้ และพน่ ออกจากเครอ่ื งโดยอตั โนมตั ิ แตร่ าคาสงู มาก 11

การทาหญา้ หมักมีขั้นตอนดังน้ี (ต่อ) 3. การเตรียมหลมุ หญ้าหมกั การเตรยี มหลุมหญ้าหมัก หลมุ หญา้ หมักมีหลายแบบ เช่น แบบ ปล่อง แบบร่องในดิน แบบรางบนผิวดิน หรือแบบใช้ผ้า พลาสติกคลุมเหนือผิวดิน หลุมแบบปล่อง ก่อด้วยคอนกรีตสูง 2-3 เมตร หรือมากกว่า ส่วนความจุมตี ้ังแต่ 10-20 ตัน แล้วแต่ ขนาดของฟาร์ม 12

การทาหญา้ หมกั มีขั้นตอนดังน้ี (ต่อ) หลุมแบบร่องในดินเป็นแบบที่ต้องขุดร่องลึกตามที่ต้องการและ สร้างผนังคอนกรีต เป็นร่องป้องกันดินพังทลายความกว้างและ ความยาวของหลุมข้ึนกับขนาดของฟาร์ม หรือจานวนสัตว์ท่ี เลี้ยง ส่วนหลุมแบบรางบนผิวดินมีลักษณะเช่นเดียวกับแบบร่องใน ดนิ แตส่ ร้างบนผิวดนิ แทน ปัจจุบันนิยมทาแบบรางบนผิวดิน เพราะสะดวกต่อการทางาน เช่น การขนหญ้าลงหมัก การกลบดินและการไหลของน้าเสีย ขนาดของหลุมแบบรางบนผิวดินมีความสัมพันธ์กับปริมาณ หญ้าหมัก 13





การทาหญา้ หมกั มีขัน้ ตอนดังนี้ (ต่อ) 4. การตัดหญ้า เริ่มจากการตัดต้นข้าวโพด หรือข้าวฟ่างโดยเลือกตัดเมื่อพืช เหล่าน้ีเร่ิมมีเมล็ดอ่อนๆ เนื้อในเมล็ดยังมีลักษณะเหนียวข้น ไม่ถึงกับเป็นเมล็ดแข็ง ถา้ เลยระยะนีไ้ ปจะมีกากมากและน้าตาล ในลาต้นมนี อ้ ย อาหารของบคั เตรีไมพ่ อ การห่ันต้องหั่นเป็นชิ้นเล็กๆ ขนาดยาว 3-5 นิ้ว เพ่ือสะดวกต่อ การอัดให้แน่น 16

การทาหญ้าหมกั มีขั้นตอนดงั นี้ (ตอ่ ) • จากนั้นก็ขนลงหมักในหลุมที่เตรียมไว้แล้ว อัดหญ้าให้แน่นจน เต็มหลุม แล้วจึงกลบหลุมโดยใช้เศษพืชทับรองชั้นหนึ่งแล้วใช้ ดินกลบทบั จนแนน่ ปอ้ งกนั อากาศเขา้ ออก • การห่นั หญ้าและการอดั หญา้ ให้แน่นเป็นขน้ั ตอนสาคัญมาก • ถ้าห่ันหญ้ายาวเกินไป ทาให้การอัดไม่แน่น ไล่อากาศออกไม่ หมดอากาศเข้าออกได้จะทาให้เช้ือราเจริญ และหญ้าเน่า กลายเป็นปุ๋ยหมกั 17

การทาหญา้ หมกั มขี ัน้ ตอนดงั นี้ (ต่อ) • ถ้าใช้หญ้าชนิดอื่น เช่น หญ้าขน หญ้าเนเปียร์ จะต้องใช้ กากน้าตาลละลายน้าประพรมทุกครั้งท่ีขนหญ้าสดลงหมักใน หลมุ • โดยใช้กากน้าตาล 30 กิโลกรัมต่อหญ้า 1,000 กิโลกรัมละลาย น้าแล้วพรมใหท้ ัว่ • กากน้าตาลจะเปน็ อาหารของบัคเตรีท่ชี ่วยในการหมกั • เมื่อกลบดินทิ้งไว้ 3-4 สัปดาห์ ก็จะเร่ิมเป็นหญ้าหมัก 18

การทาหญ้าหมกั มีขน้ั ตอนดงั น้ี (ต่อ) • หญ้าหมักที่ดีควรมีกลิ่นหอมคล้ายกล่ินผักดอง หรือมะม่วงดอง สีเขียวอ่อน ไมด่ าคล้า มีคา่ ความเป็นกรดประมาณ 3.8-4.4 • เนอ่ื งจากหญา้ หมกั มีรสเปรย้ี วกว่าอาหารอืน่ ๆ การใช้เล้ียงโคจึง มขี ีดจากดั • โดยปกติแนะนาให้ใชห้ ญา้ หมัก 3 - 3.5 กโิ ลกรมั ตอ่ น้าหนกั โค 100 กิโลกรัม ใสร่ างใหก้ ินภายหลังใหอ้ าหารข้นแลว้ 19



เทคนคิ การทาหญ้าหมักเพอื่ เป็นเสบยี งอาหารสตั วใ์ น ถุงพลาสติก • อุปกรณ์ที่ใชใ้ นการทาหญา้ หมัก –มดี สาหรบั สบั หญ้า –ถุงดา หรอื ถงุ พลาสติก หรือเทา่ ทมี่ ตี ามท้องถ่นิ เพื่อบรรจุ หญา้ สาหรบั หมกั –สารเสรมิ ทีท่ าใหก้ ารหมักดขี ึ้น เช่น กากนา้ ตาล1.กก, เกลือ 500 กรัม เพื่อช่วยเพม่ิ คณุ ภาพของหญ้าหมกั –กระสอบ, ยางรัดของ (ยางในรถมอเตอรไ์ ซด์) 21

ทมี่ า : http://www.legendnews.net/index.php 22

วิธกี ารหมัก 1.ห่ันหรอื สับหญา้ สดให้มขี นาด 2-3 ซม. 2.บรรจุหญา้ สดทห่ี นั่ แล้วลงในถงุ พลาสตกิ หรือถังพลาสตกิ 3.อัดใหแ้ นน่ เพอ่ื ไลอ่ ากาศออกใหห้ มด ในขณะที่บรรจหุ ญ้า ลงในถุง ให้ใส่กากน้าตาล เกลือ ลงไปด้วย โดยแบ่งใสเ่ ป็น ช้ันๆ เพอ่ื ช่วยใหก้ ารหมกั ดยี ิ่งข้ึน 23

ทมี่ า : http://www.legendnews.net/index.php 24







วธิ ีการหมัก (ตอ่ ) 4.ใชย้ างรัดปดิ ปากถงุ ทีบ่ รรจหุ ญ้าให้สนทิ เพื่อปอ้ งกนั อากาศและ น้าเข้านาไปเกบ็ ไวใ้ นทรี่ ม่ ระวงั อยา่ ให้ถงุ มีรอยร่วั ซมึ เพราะจะทา ให้เกดิ รา และเนา่ เสยี 5.หมกั ไว้ 21 วนั หญ้าเหล่านั้นจะกลายเปน็ หญ้าหมักนามาใช้ เลยี้ งสตั ว์ได้ 6.กรณเี ริม่ ใชห้ ญา้ หมกั เลย้ี งควรแบ่งใหว้ นั ละนอ้ ยและเพิม่ ขนึ้ เมอ่ื สัตวเ์ คยชิน 28

ทมี่ า : http://www.legendnews.net/index.php 29

ทมี่ า : http://www.legendnews.net/index.php 30

ขอ้ ควรระวงั ในการทาหญา้ หมัก • การอัดหญ้าลงในภาชนะที่ใช้หมักต้องอัดให้แน่นเพื่อไล่อากาศ ท่ีมอี ย่ใู น ภาชนะออกให้มากท่ีสุด ซง่ึ จะช่วยให้การหมักเกดิ ได้ดี และหญา้ หมกั เสยี นอ้ ยทส่ี ุด • การปิดภาชนะท่ีบรรจุต้องทาให้มิดชิดเพ่ือป้องกันไม่ให้อากาศ จากภายนอกเขา้ ไปในกองหญ้าหมัก • เมื่อเปิดภาชนะควรใช้ให้หมดในระยะเวลาอันส้ัน และเปิด ภาชนะอย่าให้กวา้ งมาก เพือ่ ช่วยใหห้ ญ้าหมกั เสอ่ื มช้าลง 31

ข้อควรระวงั ในการทาหญ้าหมกั (ต่อ) • หญ้าท่ีนามาใช้หมักไม่ควรจะมีความช้ืนสูงมากเพราะจะทาให้ เกดิ น้าในภาชนะหมักมากเกนิ ไป และหญา้ หมกั เกบ็ ไดไ้ ม่นาน • ระมัดระวังหนูหรือแมลงสาบท่ีจะมากัดภาชนะหรือพลาสติกท่ี ปดิ ใหเ้ ป็นรู ทาให้อากาศจะเขา้ ไปทาให้หญ้าหมักเสียได้ 32

เทคนคิ การทาหญา้ หมกั เพอ่ื เป็นเสบยี งอาหารสตั วใ์ นถัง พลาสตกิ • หญ้าทีเ่ หมาะสาหรับทาหญ้าหมัก หญา้ เนเปยี ร์ หญ้ากนิ นสี ีมว่ ง หญ้ารซู ี่ ต้นข้าวโพด อุปกรณ์ทีใ่ ช้ในการทาหญา้ หมกั – เคร่ืองตดั หญ้า หรือมีดสาหรับสบั หญา้ – ถังพลาสติก 200 ลิตร หรอื ถังที่มตี ามท้องถ่นิ เพอ่ื บรรจุหญ้า สาหรับหมัก – สารเสริมที่ทาให้การหมักดขี น้ึ เชน่ กากนา้ ตาล,ราละเอียด, มนั เส้น เพอื่ ชว่ ยเพิม่ คุณภาพของหญา้ หมกั – ผ้าพลาสตกิ สาหรบั ปดิ ภาชนะ หรอื อุปกรณส์ าหรับปดิ ปากภาชนะ อย่างอ่นื เพื่อป้องกนั อากาศจากภายนอก 33

ทมี่ า : http://www.legendnews.net/index.php 34

วธิ ีการหมกั 1.ห่ันหรือสบั หญ้าสดใหม้ ขี นาด 2-3 ซม. 2.บรรจหุ ญ้าสดที่ห่นั แลว้ ลงในถังหมกั 3.ยา่ อัดให้แนน่ เพื่อไลอ่ ากาศออกให้หมด ในขณะที่บรรจุ หญา้ ลงในถงั ละลายกากน้าตาล ราละเอยี ด มันเสน้ ลงไป ด้วย โดยทาเป็นชัน้ ๆ เพอื่ ชว่ ยให้การหมกั ดียง่ิ ขน้ึ 35

วิธกี ารหมกั (ตอ่ ) 4.ปิดฝาถงั บรรจหุ ญา้ ให้สนิท 5.หมกั ไว้ 21 วัน หญ้าเหลา่ น้นั จะกลายเปน็ หญ้าหมกั นามาใช้เล้ยี งสัตว์ได้ 6.กรณีเริม่ ใชห้ ญ้าหมัก เลี้ยงควรแบง่ ให้วันละนอ้ ยและ เพิม่ ขึ้นเมอ่ื สตั วเ์ คยชิน 36

37

38

39

40

41

ทมี่ า : http://www.conomptl.com 42

43

44

ข้อควรระวงั ในการทาหญ้าหมกั • การอัดหญา้ ลงในภาชนะท่ใี ชห้ มักต้องอดั ให้แนน่ เพ่ือไล่อากาศ ที่มอี ยใู่ นภาชนะออกใหม้ ากที่สดุ ซ่งึ จะช่วยให้การหมกั เกิดไดด้ ี และหญา้ หมกั เสยี น้อยท่สี ุด • การปดิ ภาชนะท่ีบรรจุตอ้ งทาให้มิดชิดเพื่อป้องกันไมใ่ ห้อากาศ จากภายนอกเข้าไปในกองหญ้าหมัก • เมอ่ื เปิดภาชนะควรใช้ให้หมดในระยะเวลาอันสัน้ และเปิด ภาชนะอยา่ ใหก้ ว้างมาก เพื่อชว่ ยให้หญา้ หมักเส่อื มชา้ ลง 45

ข้อควรระวงั ในการทาหญา้ หมกั (ตอ่ ) • หญ้าทนี่ ามาใชห้ มักไม่ควรจะมคี วามช้ืนสงู มากเพราะจะทาให้ เกดิ น้าในภาชนะหมักมากเกนิ ไป และหญา้ หมักเก็บได้ไม่นาน • ระมดั ระวงั หนหู รือแมลงสาบท่จี ะมากดั ภาชนะหรอื พลาสติกที่ ปดิ ใหเ้ ปน็ รู ทาใหอ้ ากาศจะเข้าไปทาใหห้ ญา้ หมักเสยี ได้ 46

47

ขอ้ ดขี องหญา้ หมกั 1. สามารถทาได้ทุกฤดกู าล 2. สามารถใช้ทกุ ส่วนของตน้ พชื ใหเ้ ป็นประโยชน์ สว่ นของลาตน้ ที่ แข็ง เมอื่ หมักแล้วจะอ่อนนุ่มสตั วช์ อบกิน 3. ใช้พนื้ ที่ในการเก็บรักษาน้อย 4. หญา้ หมักมลี กั ษณะอวบนา้ สัตว์ชอบกิน 5. การสญู เสยี โดยการร่วงหลน่ ของใบพืช จากการทาหญ้าหมักมี น้อย จงึ สามารถรกั ษาธาตอุ าหารต่างๆ ไว้ได้สูงกว่าหญา้ แห้ง 6. ลดอนั ตรายจากอัคคีภัย ในการเกบ็ เมอื่ เทียบกบั หญา้ แหง้ 7. สามารถรกั ษาได้นานเป็นปีๆ โดยคุณคา่ ทางอาหารไม่ลดลง ถ้าหากมกี ารปฏบิ ตั อิ ย่างดี 48

ขอ้ เสยี ของหญา้ หมกั  ตอ้ งมคี วามรู้ความชานานในการทาหญา้ หมัก  เปลอื งแรงงานและลงทุนสงู  ขาดวติ ามินดี  เป็นราเสียหายงา่ ยเมื่อเปิดถงั ใช้  หญา้ หมักมฤี ทธิเ์ ปน็ กรดจงึ ทาลายภาชนะทเ่ี ปน็ โลหะ เพราะฉะน้นั ตอ้ งใชภ้ าชนะทีเ่ ปน็ พลาสติกเทา่ นัน้ 49

ลกั ษณะของหญา้ หมกั ทดี่ ี 1. ได้จากพชื ท่มี คี ุณภาพดี 2. ปราศจากเช้อื รา หรอื กลนิ่ ทีไ่ ม่พงึ ประสงค์ เชน่ แอมโมเนีย เนอื่ งจากการเนา่ เสียของหญา้ หมกั 3. ควรมีสเี ขียว ไมค่ วรเป็นสดี าคลา้ เหลือง 4. ความชื้นไมค่ วรสงู เกิน 75 เปอร์เซน็ ต์ 5. หญา้ หมักไม่ควรออ่ นนุ่มเนอ่ื งจากใช้พชื อายนุ ้อย หรือหยาบ กระดา้ งเนอ่ื งจากใชพ้ ืชที่มีอายมุ าก 50