1. ҚИЗИЛТЕПА ТУМАНИНИНГ ТУРИСТИК ЖОЗИБАДОРЛИККА ЭГА БЎЛГАН МАДАНИЙ МЕРОС РЕСУРСЛАРИ КАНПИРАК ДЕВОРИ Ўрта Осиё мудофаа истеҳкомлари ёдгорлиги томон давом эттиради меъморчилигининг нодир ва ундан жануби ғарбга, сўнгра намунаси хисобланади. жанубга йўналиб, Когон “Кампирдевол”нинг шарқ туманининг жануби-шарқий томонида Кармана тумани қисмида ўз нихоясига етади. маркази чегарасидаги Қаратоғ Канпирак деворининг иккинчи ўнғирларидан бошланиб, қисми Бухоро суғдининг шимоли Зарафшон қирғоғи бўйлаб шарқ- – ғарб томондан Варахша ғарб томонга йўналган. Канпирак (Жондор тумани), ундан девори Қизилтепа туманининг Субуктепа, Бўронтепа (Ромитан шимоли-шарқий, жануби-ғарбий тумани), Хўжақултепа (Пешку томонидаги мавзеларда ер сатҳи тумани) сархадлари бўйлаб ўтиб, аниқ кўриниб турувчи, узоқ Шофиркон канали чап қирғоғи масофаларга чўзилиб кетган бўйлаб ўтиб, Абу Муслим тепага сунъий тупроқ қолдиқлари бўлиб, туташган. Абу муслим каналининг чап “Кампаидевол” сўзининг маъноси қирғоғи бўйлаб Қизилтепа “қазилган чоҳ” демакдир. Бу ерда талаффузда “н” билан “м” алмашинуви кузатилади. “Аир” бўғини эса қадимги “пайрйа” – айлана – ўров маъносида. Демак, кан(м)пир сўзининг ўзи хандақли девор дегани. Девор сўзининг туб маъноси унитилгандан кейин қўйилган. Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарида Канпирак девори 782-831 йилларда қурилганлиги ёзилган. Араб тарихчиси ва сайёхи Масъудий (956 йили вафот этган) ёзишича Канпирак девори қадимги суғд подшохлари замонида (V-VI асрлар) бино қилинган. 4
Ўзбекистон тарихи фанида Кампир тарафдан ўралган бўлиб, девор (девори Кампирак) атамаси Хўжакентдан Сирдарёгача чўзилган Ўрта Осиё дехқончилик воҳаларини кўчманчилар ҳужумидан ҳимоя этиш Туман худудида Қизилтепа мақсадида бунёд этилган мудофаа ёдгорлигидан ташқари, Бўритепа, иншоотларининг тизимини Абу Муслимтепа, Шахривайрон, англатади. Оқсочтепа, Ажвандитепа, Қадимги Кампирак девори қадимги Лавандоқтепа каби истеҳкомлар Усрушона воҳасини ўраб олган. Бу жойлашган. Шунингдек, ҳар бир деворлар сунъий кўтарма ҳолида қўрғон ва девор билан ўраб олинган сақланган. Тўртинчи кампирак ҳудуд учун махсус дарвозалар, девори қадимги Фарғона қўрғонлар орасидан бир чақиримдан водийсининг ғарбида VIII аср камроқ масофада харбий буржлар охирида IX аср бошларида барпо қурилган. этилган. Бешинчи кампирак девори қадимги Тошкент воҳасини шимол Тарихда Кампирак девори кўп тармоқли, қудратли мудофаа девори сифатида фаолият кўрсатган. БОЯЗИД БИСТОМИЙ МАСЖИДИ Қадим Қизилтепанинг “Бўстон” 1929 йилгача маҳобатли масжид ва қўрғонида ҳазрат Боязид Бистомий минораси бўлиб, советлар даврида зиёратгоҳи борлиги улуғ авлиёга бузиб ташланган. эҳтиром рамзи. Бу табаррук жойда Ҳазрати Боязид Бистомий ислом оламидаги 40 та тан олинган пирларнинг бешинчи ўрнига киритилган. Бу зоти шариф 801 йилда Эрондаги Бастом (Вистом) шаҳрида туғилганлари боис Бастомий номи билан машҳур. Тайфурийя тариқатининг асосчиси Боязид Бастомий илми ҳол бўйича энг машҳур ва маъруф сиймолардан бири эдилар. Боязид Бастомий 875 йилда ўз ватанида вафот этади. Унинг қабри шайх Абу Мусим Ходим қабрининг пойида. Объектнинг ўзига хос жиҳатлари: Бузиб ташланган масжид ўрнида 1990 йили чўпкори, шимоли ва шарқий айвонли масжид туман ташкилотлари ва аҳоли маблағи билан бунёд этилди. 5
Рамзий қабр устида маҳобатли мамлакатларидан: Доғистон(кўпроқ), гумбаз қурилди. Бу ердаги Шри-Ланка, Саудия Арабистони, шифобахш сувли қудуқ қайта Туркия, Эрон, Ҳиндистон, таъмирланди. Ҳозир Боязид Покистондан ташриф Бистомий масжиди туманнинг бош буюрадиганлар ҳам бор. масжиди. Ҳар жума куни юзлаб мусулмонлар масжидга келиб эмин- эркин тоат-ибодат қиладилар Масжидга келиб ибодат қилувчилар учун барча шарт-шароитлар мавжуд. Янги таҳоратхона биноси ишга тушди. Хатм-худойи ўтказувчиларга қулай бўлиши учун айвон қурилди. Тунаш меҳмонаси, чойхонада барча шароитлар яратилган. Зиёратга келувчилар кўп бўлиб, уларнинг орасида чет эл ҚАЛЪАИ АЗИЗОН МАСЖИДИ Қизилтепа тумани Хўжа Ҳасан ҚФЙ ҳудудида Қалъаи Азизон зиёратгоҳи бор. Бу ерда Муҳаммад Қосим Бухорий Дарвозаи Обийнинг мақбаралари мавжуд. Бу ерда Қалъаи Азизон жоме масжиди 16 асрда қурилган. Маълумки, Муҳаммад Қосим Ҳазрат Мавлоно Камолиддин Фағондезий ва Шоҳ Ахсавийлардан таълим олган нақшбандия тариқатининг пири муршиди ҳисобланадилар. Муҳаммад Қосим 1660 йилда вафот қилганлар. 6
“Туҳфат аз зоирин” китобида бўлиб, тариқат сабоғини Маҳмуди ёзилишича, Мавлоно Муҳаммад Аъзам Даҳбедийдан олганлар. Қосимнинг жасадлари Бухородаги Қ и з и л т е п а д а г и Қ а л ъ а и А з и зо н Пуштаи Беҳиштиён(ҳозирги Даҳмаи зиёратгоҳи Қизилтепаликларнинг Беҳиштиён)да кўмилганлар. Ҳазрат маблағлари ва халқ ҳашари билан Шоҳ Ахсавий (ваф.1601) нақшбандия қ а й т а қ у р и л г а н в а т ў л и қ тариқатининг буюк пири муршиди таъмирланган. МУСТАҲКАМ ҚАЛЪАДАН ҚОЛГАН ТОШ МАСЖИД ВА МИНОРА Тошдан тиклангани учун халқ йирик мовий гумбаз ажралиб туради. орасида Тош масжид номини олган. Масжиднинг 24х40 метр Бино 70 см баландликдаги супага катталикдаги умумий биносида 2 та қурилган. Унинг кўркам ҳажмий- йирик ва 16 та бир хилдаги майда маконий композициясининг гумбазлар билан ёпилган ягона хона марказий қисмида баланд пештоқ ва бор. Масжид ёнида гўзал услубда қўрғон бўлган. Ушбу қалъа айланаси қурилган минора бор. Унинг тахминан 2 км бўлган девор билан баландлиги 24 метр бўлиб, пастки ўралган эди. Қалъа ичида қисмининг асос айланаси 3,8 метрни қоровулхона, мадраса, маъмурий ташкил этади. Пойдевори тошдан бинолар, қозихона, миршаб хона терилган. Бу жой ХIХ-ХХ аср кабилар мавжуд бўлган. Шунингдек, бошларида Ванғози қишлоғидаги бу қишлоқда ёпиқ савдо растали ягона дарвозали мустаҳкам қалъа- бозор, қатор 7
турар жой ва диний иншоотлар қад кўтарган бўлиб, ҳозирда ушбу моддий- маданий меросимиздан фақат ХVI асрда пишиқ ғиштдан қурилган баланд минорали Тош масжид ва Қўрғон масжидлари сақланиб қолган. ХЎЖА САЪД ВАҚҚОС САХИЙ МАСЖИДИ Қизилтепа туман Зармитан қишлоғида жойлашган “Хўжа Саъд Ваққос Сахий” жомье масжиди XIX бошларидан мавжуд бўлиб, қайта-қайта таъмирланиб, охирги марта 1982 йилда колхоз томонидан, ҳашар йўли қайта тикланган. Масжид Навоий вилоят адлия бошқармаси томонидан 24.08.1998 йил №02/317 сон билан рўйхатдан ўтган. “Хўжа Саъди Ваққос” Ашарайи Мубашара (ўн жаннатий саҳоба)нинг бирлари бўлиб бу киши 17 ёшларида исломни қабул қилганлар ва Ҳазрат Умар халифалик даврида Ироққа юборилган қўшинга қўмондонлик қилиб, Ироқ ерлари фатҳ қилинган. Уҳуд жангида иштирок қилган Садъ ибн Абу Ваққосга Пайғамбаримиз с.а.в. ўқ узата туриб “Ирми ё Садъ! Фидака абиваумми!” (Отам, онам сенга фидо бўлсин, от эй Садъ!)-дея мархамад қилганлар. Ҳазрат Садъ ибн Ваққос ким ҳақида дуо қилсалар, ул ижобат бўлган. Бу улуғ саҳоба 672 милодий йилда вафот қилганлар. Қабрлари Мадинаи Мунавварада. Қизилтепадаги масжидда ҳам, орқа бурчак қисмида бу авлиё номларига қабр бор. Шу сабабдан қадамжо зиёратгоҳ ҳам ҳисобланади. “Хўжа Саъд Ваққос Сахий” жоме масжиди атрофида катта қабристон, туғ, ҳовуз бор. Масжид келажагини ўйлаб орқа томондан 14 м2 лик айвон ҳам ҳашар йўли билан барпо этилган. “Хўжа Саъд Ваққос Сахий” жомье масжиди 1998 йил 19 декабрда давлат рўйхатидан ўтган расмий масжид ҳисобланади. Собиқ совет ҳукумати даврида ҳам, бу масжидда жума ва ҳайит намозлари ўқиб келинган. Қишлоқдан четроққа жойлашгани учун анчагина ҳаволик, файзли маскан. ХЎЖА ҲАСАН АНДОҚИЙ МАСЖИДИ Қизилтепа тумани Хўжа Ҳасан ҚФЙ ҳудудидаги Сарой қишлоғида Хожа Ҳасан Андоқий зиёратгоҳлари жойлашган. 1910 йилда жоме масжид қурилган. Айни кунларда ушбу зиёратгоҳда янги мақбара қурилган. Хожа 8
Ҳасан Андоқий Юсуф Ҳамадонийнинг иккинчи халифалари ҳисобланади. Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Ҳусайн ал Андоқий 1069 йилда Қизилтепа тумани Хўжа Ҳасан ҚФЙ ҳудудидаги Сарой қишлоғида таваллуд топганлар. Бу зоти шариф ҳақларида Самъонийнинг “Ал-Ансоб” китобида маълумот бор. “Ал-Ансоб” да ёзилишича, Абу Муҳаммад Ҳасан ибн Ҳусайн ал Андоқий - имом, фозил, зоҳид, тақводор, камтарин, ғоятда гўзал сийратлиги билан шуҳрат қозонган Абул Музаффар Абулкарим ибн Абу Ҳанифа ал Андоқий (1010-1089 йиллар)нинг неваралари ҳисобланади. Хожа Ҳасан Андоқий Юсуф Ҳамадоний билан бирга Хоразм, Боғдодда бўлган. Ҳазрат Андоқийнинг вафотлари 1158 йилда Рамазон ойининг Лайлатул Қадр кечасида воқеъ бўлди. Андоқий ўз замонасининг етук алломаси, тариқат олими, валиюллоҳ бўлиб, жуда кўп муридлари бор эди. “Туҳфат аз зоирин” китобида ёзилишича, Хожа Ҳасан Андоқийнинг қабрлари Бухорода Абу Исҳоқ Гулободий мазорлари ёнидадир. ТЎДАКУЛ ДАМ ОЛИШ МАСКАНИ Тўдакул сув омбори Бухоро шахридан 25 километр шаркидаги табиий сойликда, Қўйимозор сув омборининг жануби – ғарбида – Қизилтепа тумани ҳудудида 1968 йилда барпо этилган. Кўлнинг сиғими 800 миллион м3. Сув юзасининг майдони 17,5 км2, ўртача чуқурлиги 4,8 метрни ташкил этади. Бу ер Аму-Бухоро машина канали орқали Амударё сувидан тўлдирилади. Аму Бухоро машина каналидан сув олувчи ерларни қўшимча сув билан таъминлайди. Туташтирувчи канал орқали Қуйимазор сув омборига сув беради. Тўдакул сув омбори суви қисман минераллашган. Кўлда балиқчилик ривожланган. Кўл худудида Ўзбекистон – Эрон 9
ҳамкорлигида интенсив балиқчилар соҳаси ривожлантирилмоқда. Шунингдек, мазкур ҳудудда лойиҳа қиймати 1 миллион АҚШ долларига эга бўлган SILK ROAD RESORT-SPA МЧЖ томонидан 8 гектар майдонда ёзги дам олиш маскани кўрилган. ЗАРМИТАН ҚАТИҒИ Қизилтепага ташриф буюрган ҳам косадан тушиб кетмайдиган киши борки, ҳар ким бу ҳудуднннг қатиқ” ивитиб, бундан яхшигина “Зармитан қатиғи”ни тотмай ортга даромад қилиб келишади. 15 йилдан қайтмайди. Ўзига хос рецепт хамда буён бу касб билан шуғулланиб тайёрланиш жараёнига эга машҳур келаётган оилада бир кунда 50 та неъмат билан боғлиқ афсоналар ҳам косагача қатиқ ивитилади. Хонадон йўқ эмас. Зармитан қишлоғининг эгаларининг айтишича, қатиқ сопол Работ маҳалласида яшовчи Салима идишларда тайёрланиши керак. Х а м р о е в а к е л и н и М а д и н а Шундан сунг тўрт соатда маззали Саъдуллаева билан “тўнкарилганида неъмат тайёр бўлади. Айтишларича, Хўжаи Хизр қишлоқ ҳудудидан ўтаётиб, чанқаб шу ерлик аҳолидан сув сўраган экан. У кишига сув ўрнига муздеккина қатиқ беришади. Ҳазрат шундай саховат кўрсатганларни дуо қилади. Шунинг учун ҳам халқ орасида “Зармитан қатиғига дуо кетган”, деган фикрлар бор. Албатта бу афсона. Аммо, ҳар қандай ривоят замирида ҳам муайян ҳақиқатлар ётади. ҚИЗИЛТЕПА ТАРИХ МУЗЕЙИ Қ и з и л т е п а ў з и г а х о с бунёд этилган, 2018 йилдан бошлаб архитектуравий ечимга эга бино ва эса тарих музейи мақоми берилган. объектлар кўпчиликни ташкил этади. Музей 1 та экспозиция зали, 6 Қизилтепа тумани тарихи музейи бу бўлимдан иборат. 2015-2016 йилда борада алоҳида ажралиб туради. музей тўлиқ қайтадан таъмирланган. Туман марказидаги мазкур бинонинг Музей фондида тасвирий санъат, ҳудуд номи билан уйғун тарзда а р х е о л о г и я , э т н о г р а ф и я , тепалик кўринишида барпо этилгани нумизматика, хайкалтарошлик ва тахсинга лойиқ. бошқа сохалар билан боғлиқ 2765 та 1979 – 1981 йилларда бу бино экспонат мавжуд. 10
БОЯЗИД БИСТОМИЙ МАСЖИДИ Navoiy viloyati Qiziltepa tumani www.navoiytravel.uz
ҚАДИМ ҚИЗИЛТЕПАНИНГ “БЎСТОН” ҚЎРҒОНИДА ҲАЗРАТ БОЯЗИД БИСТОМИЙ ЗИЁРАТГОҲИ БОРЛИГИ УЛУҒ АВЛИЁГА ЭҲТИРОМ РАМЗИ. БУ ТАБАРРУК ЖОЙДА 1929 ЙИЛГАЧА МАҲОБАТЛИ МАСЖИД ВА МИНОРАСИ БЎЛИБ, СОВЕТЛАР ДАВРИДА БУЗИБ ТАШЛАНГАН. ҲАЗРАТИ БОЯЗИД БИСТОМИЙ ИСЛОМ ОЛАМИДАГИ 40 ТА ТАН ОЛИНГАН ПИРЛАРНИНГ БЕШИНЧИ ЎРНИГА КИРИТИЛГАН. БУ ЗОТИШАРИФ 801 ЙИЛДА ЭРОНДАГИ БАСТОМ (ВИСТОМ) ШАҲРИДА ТУҒИЛГАНЛАРИ БОИС БАСТОМИЙ НОМИ БИЛАН МАШҲУР. ТАЙФУРИЙЯ ТАРИҚАТИНИНГ АСОСЧИСИ БОЯЗИД БАСТОМИЙ ИЛМИХОЛ БЎЙИЧА ЭНГ МАШҲУР ВА МАЪРУФ СИЙМОЛАРДАН БИРИ ЭДИЛАР. БОЯЗИД БАСТОМИЙ 875 ЙИЛДА ЎЗ ВАТАНИДА ВАФОТ ЭТАДИ. УНИНГ ҚАБРИ ШАЙХ АБУ МУСИМ ХОДИМ ҚАБРИНИНГ ПОЙИДА. ОБЪЕКТНИНГ ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ: БУЗИБ ТАШЛАНГАН МАСЖИД ЎРНИДА 1990 ЙИЛИ ЧЎПКОРИ, ШИМОЛИ ВА ШАРҚИЙ АЙВОНЛИ МАСЖИД ТУМАН ТАШКИЛОТЛАРИ ВА АҲОЛИ МАБЛАҒИ БИЛАН БУНЁД ЭТИЛДИ. РАМЗИЙ ҚАБР УСТИДА МАҲОБАТЛИ ГУМБАЗ ҚУРИЛДИ. БУ ЕРДАГИ ШИФОБАХШ СУВЛИ ҚУДУҚ ҚАЙТА ТАЪМИРЛАНДИ. ҲОЗИР БОЯЗИД БИСТОМИЙ МАСЖИДИ ТУМАННИНГ БОШ МАСЖИДИ.
ҚАЛЪАИ АЗИЗОН ЗИЁРАТ МАСЖИДИ ТУРИЗМ www.navoiytravel.uz
Қизилтепа тумани Хўжа Ҳасан ҚФЙ ҳудудида Қалъаи Азизон зиёратгоҳи бор. Бу ерда Муҳаммад Қосим Бухорий Дарвозаи Обийнинг мақбаралари мавжуд. Бу ерда Қалъаи Азизон жоме масжиди 16 асрда қурилган. Маълумки, Муҳаммад Қосим Ҳазрат Мавлоно Камолиддин Фағондезий ва Шоҳ Ахсавийлардан таълим олган нақшбандия тариқатининг пири муршиди ҳисобланадилар. Navoiy viloyati, Qiziltepa tumani Contact Us +99899-594-67-78 www.navoiytravel.uz
ҚИЗИЛТЕПА SILK ROAD F ТУМАНИНИНГ RESORT ТУРИСТИК Мазкур дам олиш ЖОЗИБАДОРЛИ 2020 йил август о туширилган. Туд ҳавзасида жойла олиш зонасида к овқатланиш учун номли ресторан, ва кемпинглар м дам олиш маскан талабларига тўла беради Тўдакул сув омбо кисман минерал SILK ROAD RESO томонидан 8 гек ёзги дам олиш м кўрилган.
FAMILY ш маскани ойида ишга дакўл сув ашган дам катта бассейн, н “Елкан” , бар, шаршара мавжуд. Ушбу ни замон а жавоб ори суви ТЎДАКУЛ ллашган ДАМ ОЛИШ ORT-SPA МЧЖ МАСКАНИ ктар майдонда маскани
ЛАЗУРНАЯ ДАМ ОЛИШ ЗОНАСИ Тўдакўл сув ҳавзасида жойлашган НКМКга қарашли “Лазурный” дам олиш маскани бир вақтнинг ўзида 1000 га яқин сайёҳларга хизмат кўрсатиш қувватига эга бўлиб, 141 та хона, 222 та ўрин мавжуд. Дам олиш масканида пляж, кўнгилочар масканлар, сув атракционлари, сауна, умумий овқатланиш шаҳобчалари, тематик парк, спорт ва рақс майдончаси ва бошқа хизмат объектлари билан биргаликда, балиқ овлаш, кемада сайр қилиш, шифобахс сувда даволаш хизматлари йўлга қўйилган Биз билан боғланмоқчимисиз? ++99899-594-67-78 Самарқанд шаҳри, A.Темур кўчаси 9 уй http://navoiytravel.uz
ТЎДАКЎЛ Тўдакуўл сув омбори Бухоро шахридан 25 километр шаркидаги табиий сойликда, Қўйимозор сув омборининг жануби – ғарбида – Қизилтепа тумани ҳудудида 1968 йилда барпо этилган. Кўлнинг сиғими 800 миллион м3. Сув юзасининг майдони 17,5 км2, ўртача чуқурлиги 4,8 метрни ташкил этади.
ALDENAIRE & PARTNERS TRIP ORGANIZER ТОШ МАСЖИД ХVI Пишиқ ғиштдан қурилган аср баланд минорали Тош масжид ва Қўрғон масжидлар Намоз вақлари Бомдот Пешин Асир Шом Ҳуфтон Манзил Навоий вилояти, Қизилтепа тумани +123-456-7890 | www.reallygreatsite.com
Тошдан тиклангани учун халқ орасида Тош масжид номини олган. Бино 70 см баландликдаги супага қурилган. Унинг кўркам ҳажмий-маконий +99899-594-67-78 композициясининг марказий қисмида баланд пештоқ ва йирик мовий гумбаз ажралиб туради. Масжиднинг www.navoiytravel.uz 24х40 метр катталикдаги умумий биносида 2 та йирик ва 16 та бир хилдаги майда гумбазлар билан ёпилган ягона хона бор.Масжид ёнида гўзал услубда қурилган минора бор. Унинг баландлиги 24 метр бўлиб, пастки қисмининг асос айланаси 3,8 метрни ташкил этади. Пойдевори тошдан терилган. Бу жой ХIХ-ХХ аср бошларида Ванғози қишлоғидаги ягона дарвозали мустаҳкам қалъа-қўрғон бўлган. Ушбу қалъа айланаси тахминан 2 км бўлган девор билан ўралган эди. Қалъа ичида қоровулхона, мадраса, маъмурий бинолар, қозихона, миршаб хона кабилар мавжуд бўлган. Шунингдек, бу қишлоқда ёпиқ савдо растали бозор, қатор турар жой ва диний иншоотлар қад кўтарган бўлиб, ҳозирда ушбу моддий-маданий меросимиздан фақат ХVI асрда пишиқ ғиштдан қурилган баланд минорали Тош масжид ва Қўрғон масжидлари сақланиб қолган
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР ВАЗИРЛИГИ НАВОИЙ ВИЛОЯТИ ХАТИРЧИ ТУМАНИНИНГ ТУРИЗМ ИМКОНИЯТЛАРИ
1
2
КИРИШ СЎЗ.................................................................................................................................................5 1. ХАТИРЧИ ТУМАНИНИНГ ТУРИСТИК ЖОЗИБАДОРЛИККА ЭГА БЎЛГАН МАДАНИЙ МЕРОС РЕСУРСЛАРИ .............................................................................................................................6 Маданий мерос объектининг номи: ОҚМАСЖИД МАСЖИДИ ...........................................................7 Маданий мерос объектининг номи: ЛАНГАР ОТА МАСЖИДИ...........................................................8 Маданий мерос объектининг номи: ГЕОЛОГ ҲАЙКАЛИ ...................................................................10 Маданий мерос объектининг номи: ПЎЛКАН ШОИР ҲАЙКАЛИ .....................................................11 Маданий мерос объектининг номи: САНГИЖУМОН ТАБИИЙ .........................................................13 ТОШ ЁДГОРЛИКЛАРИ ..........................................................................................................................13 Маданий мерос объектининг номи: КЎЧАР АРЧА...............................................................................14 (АНГИДОНДАГИ МИНГ ЙИЛЛИК АРЧА) ...................................................................................14 ҚЎТИР БУЛОҚ ........................................................................................................................................15 НАВАНДАК ТЕПА ЁДГОРЛИГИ..........................................................................................................15 АНГИДОН - ХАТИРЧИНИНГ «КИЧИК ШВЕЙЦАРИЯСИ»............................................................16 2. ХАТИРЧИ ТУМАНИНИНГ МЕҲМОНХОНА ВА ШУНГА ЎХШАШ ЖОЙЛАШТИРИШ ВОСИТАЛАРИ ...........................................................................................................................................18 2.1.-ОИЛАВИЙ МЕҲМОН УЙЛАРИ.....................................................................................................18 “ЙЎЛДОШЕВ ОТАБЕК” оилавий меҳмон уйи .....................................................................................18 “БОЗОРОВА ВАСИЛА НАРЗУЛЛАЕВНА” оилавий меҳмон уйи ......................................................18 “АЛИЕВ МУРОДУЛЛА” оилавий меҳмон уйи .....................................................................................19 “ЯДГАРОВ АБДУСАЛИМ ТОТЛИЕВИЧ” оилавий меҳмон уйи........................................................19 “БОБОҚУЛОВА МАХАР РАХМАТОВНА” оилавий меҳмон уйи.....................................................19 “РУСТАМ” оилавий меҳмон уйи............................................................................................................20 “УМРЗОҚ БОБО” оилавий меҳмон уйи .................................................................................................20 “БУВСАРА ОНА ДЎКОНИ” оилавий меҳмон уйи ...............................................................................21 “НОРМАМАТ БОБО” оилавий меҳмон уйи ..........................................................................................21 “АБУБАКИР” оилавий меҳмон уйи........................................................................................................21 “АЗИЗБЕК-ОЗОДБЕК-ИЙМОНА” оилавий меҳмон уйи .....................................................................22 “ҚУРОЛ БОБО” оилавий меҳмон уйи ....................................................................................................22 “ЕРМАМАТ БОБО” оилавий меҳмон уйи .............................................................................................22 “ЛАНГАРСОЙ” оилавий меҳмон уйи ....................................................................................................23 “ОЗОДБЕК-НУРБЕК” оилавий меҳмон уйи ..........................................................................................23 “АЛИМОВ УЧКУН” оилавий меҳмон уйи ............................................................................................24 “БЕГМАТОВ ЛУТФУЛЛА” оилавий меҳмон уйи ................................................................................24 “ЭСАНКУЛОВ АСЛИДДИН” оилавий меҳмон уйи.............................................................................24 “ЛАНГАР” оилавий меҳмон уйи.............................................................................................................25 3
“КЎКСАРОЙ” оилавий меҳмон уйи.......................................................................................................25 “ШАРШАРА” оилавий меҳмон уйи .......................................................................................................25 “МИЛЛИЙ-ГИЛАМ” оилавий меҳмон уйи ...........................................................................................26 “ШОВКАТБЕК-САРДОРБЕК” оилавий меҳмон уйи............................................................................26 4
КИРИШ СЎЗ Ўзбекистонинг Навоий вилояти бошқа вилоятлардан ўзига хос бой тарихи, ижтимоий-иқтисодий ва маданий-маърифий соҳаларидаги ривожланиш хусусиятлари билан ажралиб туради. Навоий вилоятининг йирик ва етакчи ҳудудларидан бири Хатирчи Ўзбекистоннинг дастлабки туманларидан бири сифатида 1926 йил 29 сентябрда ташкил этилган. Бу ҳудуд Зарафшон дарёсининг ўнг қирғоғида жойлашган. Туман ҳудуди археологик ва тарихий ёдгорликларга бой бўлиб, Сангижумонсой, Оқсоқолотасой қоятошларида бир неча минг йилликлар билан ўлчанадиган камёб рангли бўёқларда ишланган қадимги суратлар топилган. Шу боис, Хатирчи туманининг ўзига хос жиҳатлари ва қадимий бой тарихига эга эканлиги ҳам унинг алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганишга асос бўлади. ҚадимдаХатирчи Марказий Сўғд ҳудудига кирувчи муҳим аҳоли манзилгоҳларидан бири бўлиб, Оқдарё, Қорадарё оралиғи Зарафшон дарёсига туташ ҳудудларни ўз ичига олган ҳамда “Парахин”, “Парахкент”деб номланган. Бу топонимнинг ўзагидаги “пар” шаклидаги лексима – “тушмоқ”, “энгмоқ”, “пастламоқ” каби маъноларни англатиб, “пар” – сўғдча “сувўрни, жойи” ва “кент” – “қишлоқ” маъноларини берган. Шунингдек, бошқа тадқиқотларда ҳудуд “Парахкент”, “Фарахкент”, “Фарохин”, “Фаранкент” номлари билан аталиб, бу сўзлар этимологияси сўғдийчада “шон-шуҳрат шаҳри” маъносини билдиради. Шу ўринда “Хатирчи” атамасининг маъноси тўғрисида ҳақли савол туғилади. Ҳудуд тарихи билан шуғулланувчи маҳаллий ўлкашунослар кекса кишиларнинг оғзаки ҳикоялари, тарихий воқеаларга асосланиб “Хатирчи” – “Хатарли” сўзининг даврлар ўтиши билан талаффуз тарзининг ўзгариши туфайли ҳозирги ҳолатга етиб келган кўриниши, деб тавсифланган. 5
1. ХАТИРЧИ ТУМАНИНИНГ ТУРИСТИК ЖОЗИБАДОРЛИККА ЭГА БЎЛГАН МАДАНИЙ МЕРОС РЕСУРСЛАРИ Маданий мерос объектининг номи: ГАДОЙ СЕЛКИН МАСЖИДИ Маданий мерос объектининг геолокацияси:40.028414, 65.967780 Хатирчи тумани “Шайх Гадой Селкин” жоме масжиди туман марказида жойлашган бўлиб, илк бор 13-14 асрларда Нақшбандия тариқати пирларидан ҳисобланмиш Шайх Гадой Селкин ҳазратлари бошчилигида бунёд этилган. Шайх Гадой Селкин хазратларининг асл исмлари Абдураҳмон бўлиб, Тошкент шаҳри Зангиота туманида бой савдогар оиласида туғилганлар. Бухорога савдо ишлари билан борганларида пири комил Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратларига учрашиб, у кишига мурид бўлиб сабоқ олишни бошлайдилар. Икки йиллик сабоқдан кейин у кишига Пирлик вазифасини юклаб, “Сиз Самарқандга қараб юринг, қаерда дам олсангиз мана шу таёқчани ерга суқиб қўйиб ухланг, қаерда шу таёқча куртак чиқариб кўкарса ана шу ерни макон тутинг” дейдилар. Алқисса таёқ ҳозирги Хатирчи туманидаги “Шайх Гадой Селкин” жоме масжиди ўрнида кўкариб, шайх Абдураҳмон мана шу жойни макон тутиб, шу ерда яшаб қолганлар. Бу ерда кўп шогирдлару-муридларни тарбия қилганлар. Хатирчи туманида яшаб ўтган кўпгина уламоларнинг гапларига кўра бу кишининг “Шайх Гадой Селкин” деб номланиб қолишларига сабаб “Гадоя сер кун” яьни “Эй бор Худоё! сендан бандаларинг нимани илтижо қилиб сўрасалар кўп қилиб бергин!” деган дуои хайрлари доимо қабул бўлганлиги сабаблидир. Шунинг учун бу кишининг ҳаётликларида ҳам хизматларини қилиб дуоларини олишга Хатирчи аҳли ва бошқа жойларда яшовчи мусулмонлар жуда илҳақ бўлишган. Шайх Гадой Селкин ҳазратлари дунёдан ўтганларига қарийб етти аср бўлибдики шу дуолари учун халқимиз бу масжидга келиб зиёрат ва дуолар қилишади. Қодир бўлганлар масжидга баҳоли қудрат хизматларини ҳам қилади. Шайх Гадой Селкин ҳазрати пир даражасига етишади, кўплаб муридлар тарбия қиладилар. “Гадой Селкин” деб танилишига сабаб, у киши валийлик йўлини “гадо”дан топгани ривоят этилади. “Селкин” сўзи тожикча “серкун”, “селкун” маъноларини билдириб, “тўйдир”, “барака бер”, “мўл эт”, тўғрироғи, “ижобат эт”, деган сўров дуолари боисидан экан. Чунки у зот дуоси мустажоб бўлиш даражасига етган эканлар. Шайх Гадой Селкин ҳазратлари ҳақида атоқли олим, профессор Ғайбуллоҳ ас-Салом фахр ва ғурур билан: “Хатирчи туманига файзу барокот бериб, нур 6
таратиб турган машъал авлиё Гадой Селкин бўладилар... Хатирчини Хатирчи қилиб турган валомат инсон, табарук зот бизнинг маънавий қиблагоҳимиз пири Гадой Селкиндир”, деб ёзадилар. Шайх Гадой Селкин 73 ёшида вафот этадилар. Мустақиллик йиллари у кишининг қабри устига мақбара тикланиб, обод зиёратгоҳга айлантирилди. Ҳазрати шайх қабрлари масжид ҳовлисига қўйилган. Бу кишининг қабрларини Бобораҳим Машраб ва Қосим Шайх ҳазратлари ҳам зиёрат қилганлар. Ҳозирда у киши номларидаги катта жоме масжид ҳашар йўли билан қайта таъмирланиб, 2006 йил 25 август куни туман аҳлига тақдим этилди. Масжиднинг хонақоси тўртта устун ва ўртасида катта гумбазли бўлиб, ички майдони 325 м. кв.ни ташкил этади, икки тарафи 13 та устундан иборат айвон билан ўралган. Масжид ҳовлисида “Шайх Гадой Селкин” ҳазратларининг мақбаралари қад ростлаган. Мақбара мустақиллик йилларида, масжид таъмирланаётган вақтда баландлиги 6 метр, майдони 3х3 метр қилиб қурилган. Мақбара гумбазининг баландлиги эса 8 метр. Маданий мерос объектининг номи: ОҚМАСЖИД МАСЖИДИ Маданий мерос объектининг геолокацияси: 40.100768, 65.714893 Саййид ота номи билан боғлиқ зиёратгоҳлар диёримизда кўплаб учрайди. Шулардан бири Боғчакалон қишлоғидаги Оқ масжид мажмуасида жойлашган. Қабри бор, устига мақбара тикланган. Саййид Ота - Саййид Ахмад ибн Саййид Абу Бакр «Ислом энциклопедияси»да қайд этилишича: «Милодий 1292 ёки 1311 йилларда вафот этган. Яссавия тариқатининг улуғ шайхларидан бири ҳисобланади». Баъзи манбаларда Тошкентда, баъзиларида Хоразмда таваллуд топган, деган қарашлар бор. Ҳазрати Занги отанинг етук халифаси. Улуғ валийлик сифати ва тариқат йўлидаги намуналари билан машҳур бўлган.Умрининг сўнгини «Орол буйларида ўтказган». (Ислом энциклопедияси. 205-бет) ва ўша жойда вафот этган. Боғчакалондаги қабр рамзий зиёратгоҳ, мухлислари ҳурматидан қурилган бўлса керак. Манбаларда бу зиёратгоҳда Заҳириддин Муҳаммад Бобур бўлганлиги, 1920 йилнинг 3 сентябрь куни Бухорои Шарифнинг сўнгги амири Олимхон Қалқон қишлоғи орқали келиб, шу ердаги масжидда намоз ўқигани, сўнгра Карманада отаси - Абдулаҳадхоннинг қабрини зиёрат этиб, Қарнаб орқали Афғонистонга чиқиб кетганлиги ҳикоя қилинади. 7
Мажмуадаги масжид 1380-90 йилларда қурилган.1914 йилга келиб масжиднинг нураб қолган биноси маҳаллий халқ ҳомийлиги ва ҳашар йўли билан қайтадан қурилган ва ҳозирги кўринишга келтирилган. Обида ўз даврида ўта моҳирлик билан ишланган бўлиб, усти гумбазли ва уч томони ўймакор устунли айвонлар билан ўралган. Хусусан масжид ўлчами 10х10 метр атрофида, икки табақали тўрт эшикли, гумбазнинг баландлиги 15 метр, 28 та 6 метрли устунлардан иборат қилиб уч томонлама айвон қилиб ўралган. Бу масжид 1920 йилгача энг кўп намозхонлар тўпланадиган масканлардан бири бўлган. Унинг фаолияти шўролар даврида тўхтатилган ва қаровсиз қолиб яроқсиз ҳолга келиб қолган. Мустақилликка эришганимиздан сўнг масжид 2003 йили қайта таъмирланди, атрофи кенгайтирилиб, ободонлаштиришлди, таҳоратхоналар янгидан қурилдди. Ушбу тарихий меъморий янада кўркам, обод, чиройли ва гавжум зиёратгоҳга айлантириш мақсадида, президентимиз томонидан имзоланган юртимизда туризм ривожлантириш тўғрисидаги қарори ижросини таъминлаш мақсадида яна бир бор 2018 йилда қайта таъмирлаш учун давлат дастурига киритилди ва таъмирланди. (Масжидни ва Сайид ота мақбарасини расмини жойлаштириш керак) Маданий мерос объектининг номи: ЛАНГАР ОТА МАСЖИДИ Маданий мерос объектининг геолокацияси: 20.659324,-11.406255 “Лангар” сўзининг этимологияси ҳақида жуда кўп илмий ва ҳалқ нуқтаи назаридан берилган таъриф ва тавсиялар бор. Тадқиқотчилар орасида фидойи тилшунос олим, профессор Т.Нафасов ўзининг “Ўзбек халқ топонимлари” китобида “Лангар” сўзининг маъносини шундай шарҳлайди: “Лангар – сўзи кўп маъноли бўлиб, мувозанат, қўнимгоҳ, ибодатхона, карвонсарой, хонақоҳ, йўлдаги бекат маъноларини билдиради”. Хатирчи туманидаги Лангар қўрғони Оқтоғнинг ўрта қисмида, денгиз сатҳидан 2000 метр баландликда жойлашган. Унинг энг баланд нуқтаси Такатоғ чўққиси бўлиб, денгиз сатҳидан 2004 метр баландликда. Хатирчидан шимолда Нурота ва Қўшработ чегаралари бўйлаб жойлашган Оқ тов (тоғ)нинг чўққисига ёндош Лангар қўрғонидан Чуя дарасойга ошувда, тошлар тўшида Лангар отанинг қабри бор.Хатирчи сарҳадидаги Лангар ота қабрининг асл ўрнидан 100 метрлар чамаси пастроқда, айнан сойнинг ёқасида бўлган ва кейинчалик кўчирилган. Ҳозирги обод қиёфаси кейинги ўринда тикланган. Хонақоҳ ёки бошқа иморатлар йўқ. 8
Лангар Ота номига нисбат берилган яна бир зиёратгоҳ Оқтоғ тепасидаги Лангар қўрғонида ҳам мавжуд. Қабрнинг аниқ ўрни хусусида турлича фикрлар бор. Қайд этилишича, бу зот ҳазрати Абдулхолиқ Ғиждувонийнинг муридларидан. Яқинида Қўтирбулоқ деган кичик булоқ оқади. Унинг шифо хусусиятидан баҳрамандлик бор. Мазкур зиёратгоҳда масжид мавжуд бўлиб Лангар ота масжиди деб аталади. Лангар оталарга нисбат берилган зиёратгохлар Ўзбекистоннинг Самарқанд вилояти Нуробод тумани Ингичка қўрғонидаги Остонабобо қишлоғида, Катгақўрғон тумани Мойбулоқ хўжалиги тоғ дарасидаги Ёнбош қишлоғида, Навоий вилояти Хатирчи тумани Лангар ота қўрғонида, Қашқадарё вилояти Чироқчи тумани Эски Лангар қишлоғида ва Қамаши тумани Катта Лангар қишлоғида мавжуд. Бухоро вилояти Ғиждувон шаҳрида ҳам шундай ўрин ва қабрбор. Булардан ташқари А. Бердимуродов ва А.Аҳмедовнинг «Лангар шайхлари тарихи» рисоласида Ҳиндистон ва Тожикистон мамлакатларида ҳам борлиги таъкидланади. Лангар оталар тарихини ўрганиш борасида адабиётшунос олимларимиздан академик Б.Валихўжаев, Ғ.Ғафуров, журналистлар Т. Боймиров, Ш. Шониёзов ва бошқа тадқиқотчилар аниқ манбалар ва ривоятлар асосида тадқиқот ишлари олиб борган ва изланишлар натижаларини рисола ҳамда мақолаларида эълон қилинган. 9
Маданий мерос объектининг номи: ГЕОЛОГ ҲАЙКАЛИ Маданий мерос объектининг геолокацияси: 20.659324,-11.406255 Объект тарихи: ГЕОЛОГ ҲАЙКАЛИ - Навоий вилоятининг Хатирчи тумани “Лангар” МФЙда Оқтоғ тепасида жойлашган бўлиб, Хатирчи тумани марказидан 42 км масофада жойлашган. 1922 йилдан бошлаб Нурота тоғ тизмалари ва Оқтоғни ўрганиш учун геология қидирув гуруҳлари бу ерга кела бошлайди. Ана шу йили геология ташкилотининг Ўрта Осиё бўлими қидирув гуруҳи томонидан изланишлар жараёнида илк бор Лангарда молибден маъдани борлиги аниқланади. Тоғ жинсларига ёпишиб турган қимматбаҳо хом ашё геология-қидирув ишлари жонланиб кетишига асосий сабаб бўлади. Конда молибдендан ташқари гранит, оҳактош, яъни спори перокси, грашг, этидот, вамос, тонит каби минераллар борлиги аниқланади. Унинг захиралари кони саноат миқиёсида ишга туширишга етарли, деган қарорга келингач, 1935-1939 йилларда Лангар конини тадқиқ этиш ишларига ўзбек олими Ҳабиб Муҳаммедович Абдуллаев бошчилик қилади. Олим 1939 йилда “Ўзбекистондаги вольфрам-молибден Лангар конининг геолог тузилиши, минерологик таркиби ва генезиси” мавзусида номзодлик диссертациясини муваффақиятли ёқлайди. Лангар қўрғонининг пайдо бўлиши кўп жиҳатдан мазкур ўзбек олимининг саъй-ҳаракати билан боғлиқ. Шу боис, бугунги кунда Лангарда мазкур олимнинг ҳайкали ўрнатилган. 10
ГЕОЛОГ ҲАЙКАЛИ - Ҳабиб Муҳаммедович Абдуллаев образи шакллантирилган. Геолог ҳайкали 1978 йил Хайкалторош Сафармурод Камолбоев томонидан ясалган. Объектнинг ўзига хос жиҳатлари ва аналоглардан фарқлари ушбу ҳайкал ранги сариқ бўлиб ҳайкалнинг ўлчамлари катта ва тоғнинг тепа қисмида жойлашганлигидир. Объект атрофидаги энг яқин туристик танилган жойлар номи: Геолог ҳайкалига “Лангар ота зиёратгоҳи” энг яқин туристик танилган жойлар ҳисобланади. Яъний “Лангар ота зиёратгоҳи”га боришда Оқтоғ юқори қисмида жойлашган. Маданий мерос объектининг номи: ПЎЛКАН ШОИР ҲАЙКАЛИ Маданий мерос объектининг геолокацияси: 40.166735,66.013744 Атоқли халқ бахшиси, ўзбек достончилик мактаби асосчиларидан бири Муҳаммад Жомурод ўғли Пўлкан (1874-1942 йиллар) ҳозирги Навоий вилоятининг Хатирчи туманига қарашли Қатағон қишлоғида Мулла Жомурод хонадонида таваллуд топган.Муҳаммаддаги достончиликка меҳр- муҳаббат юксаклигини билган Қўрғон достончилик мактаби намоёндаларидан бири, машҳур Жассоқ бахши уни ўзига шогирдликка қабул қилади ва 70 дан ортиқ достонларни ўргатади: «Гўрўғли» туркумидаги достонлар, «Қиронхон», «Орзигул», «Алпомиш», «Ёдгор», «Рустам» туркуми ва б. У Жассоқ бахшини 12-шогирди ҳисобланади. 11
Ёш Муҳаммадқул 25 ёшида халқ достончиси сифатида элга танилади.Октябрь инқилобидан кейин, Пўлкан шоир кўплаб ҳамюртлари каби совуқ Сибир ўрмонларига мардикорликка сафарбар қилинади. Маълумотларга қараганда Муҳаммадқул “Пўлкан” тахаллусини мардикорликда юрган пайтида танлаган. Бу жумла “полк” сўзига “ан” қўшимчаси қўшилувидан ҳосил бўлган деган қарашлар бор. Бошқа маълумотларга кўра “Пўлкан” қадимги мўғилчада “улуғ”, “катта” маъноларини англатади. Бахши шоир шу сабабли бу сўзни тахаллус сифатида қабул қилган бўлиши мумкин. Пўлкан шоирнинг репертуарлари мавзу ва жанр жиҳатидан турли-туман бўлиб, уларда ўзбек халқининг ўтмишидаги ҳаёти, урф- одатлари, интилиши ва орзу- умидлари ифодаланган. «Ҳасан батрак» (1927) достонида ўзбек меҳнаткашларининг ер ва сув ҳақидаги орзу-тилаклари, бу йўлдаги кураши акс этган. Пўлкан куйлаган анъанавий достонлар ҳам ғоявий ва бадиий юксаклиги билан ажралиб туради. Пўлкан ижоди ўзбек фольклори тараққиётида муҳим босқич бўлди. Совет Иттифоқи пайтида Пўлкан шоир оғзидан ўттиздан ошиқ достон ва термалар ёзиб олинган. Унинг ўзи эса янги жорий қилинган кирилл имлосини яхши билмагани учун саводсиз деб ҳисобланган. Аслида Пўлкан хатирчилик шайхдан Қуръони 12
Каримнини ўрганган ҳамда ислом динини ва фалсафасини яхши билган илмли киши бўлган. Собиқ шўро замонида Пўлкан шоирнинг совет тузумини мадҳ этувчи асарлари қайта-қайта чоп этилган, унинг ўзи эса 1942 йилда Сталин қатағонига учраб, Каттақўрғон қамоқхонасига қамалгандан сўнг, орадан кўп вақт ўтмай сил касаллиги туфайли вафот этган. Маданий мерос объектининг номи: САНГИЖУМОН ТАБИИЙ ТОШ ЁДГОРЛИКЛАРИ Маданий мерос объектининг геолокацияси: Навоий вилояти Хатирчи туманида Сангижуман қишлоғи бор. Табиати бетакрор, гўзал бу маскан сайёҳ ва зиёратчиларни ўзига турли шаклдаги харсангтошлари билан жалб этади. Қишлоқ тугаши билан бепоён қирликларда сочилиб ётган харсангларга кўзингиз тушади. Қирлик Нурота тизма тоғларининг жанубий шахобчаси бўлиб, узунлиги 70 км, эни эса 9,28 км.дир. Маҳаллий аҳоли уни Оқ тоғ деб аташади. Оқ тоғнинг жанубий қисмида Сангижумон деб аталадиган камёб интрузив - тош массиви мавжуд. Сангижумон массивининг пайдо бўлиш тарихи олимлар томонидан турлича қарашларни илгари суришларига олиб келди. Баъзилар массив бундан 280 миллион йил аввал, ер юзига қайноқ ва суюқ тоғ жинсларининг кўтарилиши натижасида вужудга келган дейишса, бошқалари унинг ёшини 250 млн. йилга тенглаштиришади. Шу билан биргаликда бу ердапалеозой даврида шовуллаб турган Тетис денгизи ўртасидан юқорига кўтрилган тоғ жинслари ярим ой шаклда оролни вужудга келтирганини ҳам қайд этишади. Сангижумоннинг ғаройиб тошлари ичида энг машҳури оғирлиги 250 тонна, айланаси 20 метр, диаметри 9 метр,баландлиги эса 6 метрга яқин келадиган харсангдир. Сангижумон сўзининг ўзи форс тилидан олинган бўлиб “тебранадиган тош” маъносини англатади. Сангижумонни ғарб тарфга қараб кўтарса қимирлайди ва 7-10 мартагача қимирлаб туради. Ушбу улкан ҳарсанг тош шунчалик енгил тебраниб турадики, уни ҳатто 12-14 ёшли бола ҳам бир қўлда қимирлатиши мумкин. Табиатнинг бундай ноёб тошлари дунё бўйлаб саноқлидир. Улардан бири Аргентинада Буэнос-Айрес шаҳрининг чеккасида, иккинчиси Исроилнинг Қуддус шаҳрида ва учинчиси Ўзбекистонда Сангижуманда жойлашган. 13
Бу тош яқинида иккинчи сирли ҳарсанг тош “Тешик тош” бўлиб, ривоятларга кўра ушбу тош тешигидан фақат гуноҳи йўқ одамларгина ўта олади. Шунинг учун мазкур тош бир неча юз йилдан буён маҳаллий аҳоли учун “гуноҳларини ўлчовчи тош” ҳисобланади. Унинг пастида катта тешик бўлиб, айтишларича ундан эсон-омон ўтган одам “гуноҳсиз” ҳисобланар экан. Айни пайтда Сангижумонда 100 дан ортиқ камёб, ўзига хос табиий ёдгорликлар мавжуд. Маданий мерос объектининг номи: КЎЧАР АРЧА (АНГИДОНДАГИ МИНГ ЙИЛЛИК АРЧА) Маданий мерос объектининг геолокацияси: 40.297740,65.885755 Хатирчи тумани Ангидон маҳалласидаги Шалдироқ қишлоғи хушманзара табиати, мафтункор боғлари бошқа ҳудудлардан ўзига хослиги билан ажралиб туради. Шалдироқ қишлоғида жойлашган улкан арча дарахти ўзининг гўзаллиги билан ном қозонган. Мазкур табиат мўъжизасини ўз кўзи билан кўргани келаётган маҳаллий сайёҳлар оқими кун сайин кўпаймоқда. Арча танасининг диаметри тахминан 12 метр, баландлиги эса 20 метр. Ўзбекистондаги энг йирик игна баргли дарахтлардан бири бўлган мазкур арчанинг ёши ҳозиргача аниқланмаган. Маҳаллий аҳолининг айтишича, арчанинг ерга қадалганига тахминан минг йилдан кўп вақт бўлган. Зиёратчилар томонидан “Авлиё арча” деб эътиқод қилинади. Шу ерлик фуқаро Нормамат отанинг айтишича ҳар йили 19 мартдан 24-25 мартгача арчадан чангдек (тутундек) нарса (ажралиб чиқади) намоён бўлар экан ва атрофга жуда муаттар ҳид таралар экан. Зиёратчилар бу ерга келиб жонлиқлар сўйиб, ўзларининг расм-русумларини бажариб кетишар экан. 14
ҚЎТИР БУЛОҚ ҚЎТИР БУЛОҚ – Навоий вилоятининг Хатирчи туманида жойлашган бўлиб, Хатирчи туманидан 35 км узоқликдаги масафада. Қўтир булоқ Хатирчидан шимолда Нурота ва Қўшработ чегаралари бўйлаб жойлашган Оқ тов (тоғ)нинг чўққисига ёндош Лангар қўрғонидан Чуя дарасойга ошувдаги тоғнинг дарасида жойлашган. Қўтир булоқ, деб номланишига асосий сабаблардан бири ушбу Қўтир булоқдан маданли сув манбаси борлиги ҳисобланади ва шу маданли сувдан истеъмоли орқали тери, юрак-қон томир тизими, эндокрин тизими, сийдик айириш тизими ҳамда ошқозон-ичак касалликларига даво ҳисобланишидир. НАВАНДАК ТЕПА ЁДГОРЛИГИ Навоий вилоятининг Хатирчи туманидаги Навандак қишлоғи олдида 25- 30 гектар жойни эгаллаган эски Навандак қабристони жойлашган. Навандактепада археологлар томонидан бронза даврига оид манзилгоҳ топилган, унда арча тасвири билан безатилган сопол идишлар топилганлиги қайд этилади. Яни бир маълумотга кўра, Навандак қадимдан “Шаҳри бар – бар”, деб аталган. Унинг қадимий ва катта бўлганини унинг олдидаги мазкур қабристон ҳам тасдиқлайди. Унда кўплаб эски араб ёзувида битилган қабр тошлари бор. Лекин, афсуски, кўпларида ёзув ўчиб кетган ёки тошлар бошқа жойга кўчириб олиб кетилган. Улардан бири шакли ва ҳажми билан Амир Темир қабри устидаги нефрит тошига ўхшатиб ишланган ва маҳаллий аҳоли “Кўк тош” деб атаган бир қабр тоши сақланиб қолган. Ҳозир бу ерга йилига юзлаб инсонлар зиёрат қилишади. Ушбу қабртошининг айланаси бўйлаб арабча ёзувлар ўйиб битилган. Навандак қишлоғида яшаган табаррук зот – Бурхонхон эшон уларни ёзиб олган. Қабртошида “Анбар Амир Жалолиддин бинни Молик Душохи”, деган сатрлар битилган. Бу сатрлар кўпчиликни ҳайрон қолдиради. Наҳотки, у Хоразм элининг шерюрак ўғлони Жалолиддин Мангубердига тааллуқли бўлса?! Чунки қадимий қўлёзмаларда, масалан Низомиддин Шомийнинг “Зафарнома”сида Жалолиддин Мангуберди номи бошқача – Жалолиддин Ибн 15
Маликшоҳ деб берилган. Нима учун тошда Жалолиддин Мангубердининг вафот этган санаси 1231 йил ёзилмаган. Бу саволларга Навандак қишлоғида фаолия кўрсатаётган ўлкашунос Карамов Исроил жавоб топа олган. Унинг маълумотига кўра, Навандак қишлоғи тарихи (мутахасизларнинг қабристондаги қабр тошларни ўқиш вақтида бошқа қабр тошидаги сана 1240 йил ёзилганлиги аниқланди) узоқ даврларга бориб тарқалади.Мутахассислар бу қабр тоши Жалолиддин Мангубердига тегишли эмас эканлиги тўғрисида хулосага келишди. Бироқ Навандактепадаги бу ва бошқа кўплар қабр тошлари ва ахреологик ашёвий манбалар мазкур ҳудуду ўрта асрлар йирик марказий шаҳарлардан (работлардан) бўлганлигидан далолат беради ва тадқиқотчилардан чуқур илмий изланишларни талаб этади. АНГИДОН - ХАТИРЧИНИНГ «КИЧИК ШВЕЙЦАРИЯСИ» “Ангидон” сўзи сув устида ушлаб турувчи мослама маъносини англатади. Айтишларича, Нуҳ кемаси Лангар тоғи чўққисига лангар ташлаган. Шунинг учун бу ер “Ангидон”, деб аталади. Ангидон қишлоғи Хатирчи тумани марказидан 50-60км масофада жойлашган. Ангидон Навоий вилоятида туризмни ривожлантиршда катта имкониятга эга бўлган қишлоқ ҳисобланади. Қишлоқ табиати хилма-хил ва ранг- баранг тоғ ва адирлардан иборат бўлиб, у ерда кўплаб сой ва булоқлар мавжуд. Қишлоқ доимо ям-яшил бўлиб, боғларида турли хил мевалар, айниқса бодомзорлар ташриф буюрувси сайёҳларни ўзига жалб этади. Қишлоқни туристик қишлоққа айлантириш бугунги куннинг давр талабидир. Аҳолининг асосий машғулоти чорвачилик, паррандачилик, боғдорчилик ва ҳунармандчиликдир. Қишлоқ ўзининг эчки сутидан тайёрланган қуртлари ва бодом ёғилари билан машҳурдир. Мазкур қишлоқда экотуризмни, гостономик туризмни ҳамда этнографик туризмни ривожлантиришда катта имкониятлар мавжуд. Гострономик туризм учун мўлжалланган хонадонларда миллий таомларни хусусан, тандирларда нон ва ёғли патирларни, эчки сутидан тайёрланган сариёғ 16
ва қуртларнинг тайёрланиш жараёнларини хорижий сайёҳларга намойиш этиш мумкин. Шунингдек, ҳунармандчилик устахоналарида тўқимачиликни – табиий жунлардан ип йигириш, уларни турли хил рангларга бўяш, хилма-хил гиламларни тўқиш жараёнларини хорижий сайёҳларга бевосита намоён этиш, ҳатто уларни мазкур жараёнларда бевосита иштирок этишларини таъминлаш имконияти ҳам мавжуд. 17
2. ХАТИРЧИ ТУМАНИНИНГ МЕҲМОНХОНА ВА ШУНГА ЎХШАШ ЖОЙЛАШТИРИШ ВОСИТАЛАРИ 2.1.-ОИЛАВИЙ МЕҲМОН УЙЛАРИ “ЙЎЛДОШЕВ ОТАБЕК” оилавий меҳмон уйи Йўлдошев Отабек оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 6 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. “БОЗОРОВА ВАСИЛА НАРЗУЛЛАЕВНА” оилавий меҳмон уйи Бозорова Васила оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 6 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. 18
“АЛИЕВ МУРОДУЛЛА” оилавий меҳмон уйи Оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. “ЯДГАРОВ АБДУСАЛИМ ТОТЛИЕВИЧ” оилавий меҳмон уйи Оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “БОБОҚУЛОВА МАХАР РАХМАТОВНА” оилавий меҳмон уйи Бобоқулова Махар оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер 19
хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “РУСТАМ” оилавий меҳмон уйи Рустам оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. “УМРЗОҚ БОБО” оилавий меҳмон уйи Умурзоқ бобо оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой 20
“БУВСАРА ОНА ДЎКОНИ” оилавий меҳмон уйи Бувсара она оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “НОРМАМАТ БОБО” оилавий меҳмон уйи Нормамат бобо оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 5 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “АБУБАКИР” оилавий меҳмон уйи Абубакир оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 4 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой 21
“АЗИЗБЕК-ОЗОДБЕК-ИЙМОНА” оилавий меҳмон уйи Азизбек-Озодбек-Иймона оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “ҚУРОЛ БОБО” оилавий меҳмон уйи Қурол бобо оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “ЕРМАМАТ БОБО” оилавий меҳмон уйи Ермамат бобо оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. 22
Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “ЛАНГАРСОЙ” оилавий меҳмон уйи Лангарсой оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “ЗУМРАД МОМО” оилавий меҳмон уйи Зумрад Момо оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “ОЗОДБЕК-НУРБЕК” оилавий меҳмон уйи Озодбек-Нурбек оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. 23
Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “АЛИМОВ УЧКУН” оилавий меҳмон уйи Алимов Учқун оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “БЕГМАТОВ ЛУТФУЛЛА” оилавий меҳмон уйи Бегматов Лутфулла оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. “ЭСАНКУЛОВ АСЛИДДИН” оилавий меҳмон уйи Есанқулов Аслиддин оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. 24
Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “ЛАНГАР” оилавий меҳмон уйи Лангар оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 8 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “КЎКСАРОЙ” оилавий меҳмон уйи Кўксарой оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 2 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. “ШАРШАРА” оилавий меҳмон уйи Шаршара оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. 25
Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой “МИЛЛИЙ-ГИЛАМ” оилавий меҳмон уйи Миллий-гилам оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. “ШОВКАТБЕК-САРДОРБЕК” оилавий меҳмон уйи Шовкатбек-Сардорбек оилавий меҳмон уйи Хатирчи туманида ташкил этилган этилган бўлиб, 3 та хона ва 10 та ўринга мўлжалланган. Бу меҳмон уйида туризм хизматларининг 5 тадан кўп турини кўришингиз мумкин. Ҳозирги кунда хорижий ва маҳаллий сайёҳлар ташрифи баҳор ва ёз ойларида сезиларли даражада ошади. Шунингдек овқатлантириш ва трансфер хизматлари йўлга қўйилган, ҳамда анимацион дастурлар ва тоғ туризми, виночилик, экологик туризм, этнографик туризм турлари ривожланган жой. 26
28
Search
