4.ความรู้เบื้องต้นบัญชีสิ่งแวดล้อม

ความรู้เบือ้ งตน้ เกีย่ วกับ ความเป็นมา การบัญชเี พ่อื ความ ความหมาย รบั ผดิ ชอบต่อ ปัจจัยทม่ี อี ทิ ธพิ ลต่อการนามาใช้ในองคก์ ร ประโยชน์ของการนามาใช้ในองค์กร สง่ิ แวดลอ้ มและสงั คม อุปสรรคของการนามาใช้ในประเทศไทย

กาไร ขยายการดาเนนิ งาน ผู้มีส่วนไดเ้ สยี ทรัพยากร ธุรกิจ ผลกระทบเชงิ ลบ น้ามัน, ถา่ นหนิ , กา๊ ซ, นา้ , ผลิตสนิ คา้ /บรกิ าร ป่าไม,้ หนิ แร,่ สัตวน์ ้า ฯลฯ ปญั หาสง่ิ แวดลอ้ ม พลังงาน, น้า, ขยะ, ภูมอิ ากาศ

จากเหตุการณ์ท่ีเกิดข้ึนทาให้ผู้มีส่วนได้เสียเกิดข้อสงสัยเกยี่ วกับกระบวนการทากาไร อย่างยั่งยืน โดยเฉพาะการสร้างความสมดุลระหว่างการเติบโตด้านการทากาไรกับความ รับผิดชอบตอ่ สงิ่ แวดล้อมและชุมชน ว่าไดน้ าไปปฏิบตั ิอยา่ งจรงิ จงั หรือไม่ เพื่อแสดงความจริงใจและปรับตัวให้เข้ากับการทาธุรกิจสมัยใหม่ ท่ีต้องสร้างความ ย่ังยืนด้านการทากาไรไปพร้อมๆ กับการสร้างความย่ังยืนต่อส่ิงแวดล้อมและสังคม ธุรกิจจึง ต้องหันมาดแู ลและใส่ใจต่อสิ่งแวดล้อมและส่งั คมใหม้ ากขนึ้ การบริหารธรุ กจิ ใหเ้ กดิ ความย่งั ยืนระยะยาวสามารถทาไดโ้ ดยการใชข้ อ้ มูลจาก “การบัญชีเพ่อื การจดั การสง่ิ แวดล้อม” (Environmental Management Accounting) หรือ “การบญั ชเี พื่อความรบั ผิดชอบตอ่ ส่ิงแวดลอ้ มและสังคม” (Accounting for Environmental and Social Responsibility) ซ่งึ เป็นศาสตร์ใหม่ท่ีบรู ณาการความรูด้ า้ น การบญั ชี การบรหิ ารธุรกิจและการจดั การสง่ิ แวดลอ้ มเขา้ ดว้ ยกนั

ความเป็นมา เริ่มเป็นท่ีรูจ้ ักในหมนู่ ักวชิ าการและผปู้ ฏบิ ตั งิ าน ในชว่ งปี ค.ศ. 1970-1980 เมอื่ มีการ นาการบญั ชเี พือ่ สงั คมเขา้ มาทาการวจิ ยั และใช้ปฏบิ ัติ ดว้ ยเหตผุ ลที่ว่า “สังคมมีบทบาท สาคญั ต่อการเติบโตทางเศรษฐกจิ และการดาเนินงานของธรุ กจิ ก็มีผลกระทบกับสังคม โดยรวม” ในสหราชอาณาจกั ร มกี ารเพมิ่ ข้อมูลด้านความรบั ผิดชอบตอ่ สังคมและชุมชนลงไปใน รายงานการดาเนนิ งานของกิจการ และมีการนาเสนอรายงานการดาเนนิ งานของกิจการแก่ผ้มู ี สว่ นไดเ้ สียกลุ่มอื่น รวมท้ังสงั คมและชุมชนดว้ ย (เดิมจากดั เฉพาะนักลงทุนและผู้ถือหุ้น)

ชว่ งปี ค.ศ. 1980-1990 ผลกระทบเชงิ ลบจากโรงงานอตุ สาหกรรมต่อสง่ิ แวดลอ้ มและ ชุมชนได้ปรากฎมากขึ้น เช่น ในปี 1984 เกิดการรัว่ ไหลของสารเคมอี อกจากโรงงานของยเู นียนคาร์ไบด์ ทเ่ี มือง โภปาล ประเทศอนิ เดยี สง่ ผลให้เกิดวกิ ฤตทางอากาศและมลพษิ ทางนา้ อย่างรนุ แรงรอบ บรเิ วณโรงงาน ประชาชนเสยี ชวี ติ ประมาณ 4,000 คน และเจบ็ ป่วยประมาณ 400,000 คน จากเหตกุ ารณ์ดงั กล่าวทาให้มีการเพม่ิ ความสาคัญในการจัดทารายงานและเปิดเผยข้อมูล ด้านสงั คม สิ่งแวดล้อมและหลกั จรยิ ธรรมมากขนึ้ ในปี ค.ศ.1989 น้ามนั ดบิ ของบรษิ ทั เอ็กซอนโมบิล รั่วลงไปในทะเลตามแนวชายฝงั่ Alaska ของประเทศสหรัฐอเมริกาเป็นระยะทาง 1,300 กม. เกิดผลตอ่ ระบบนิเวศชายฝ่งั เป็น เวลานาน จนทาใหอ้ ตุ สาหกรรมการจับปลาเฮอริ่งตอ้ งปดิ ตวั ลงอย่างถาวรในปี ค.ศ.1993

ตงั้ แตป่ ี ค.ศ.2000 เปน็ ตน้ มา บริษัทโคคา-โคล่า ที่ประเทศอินเดยี ใช้น้าใต้ดินมาผลติ นา้ อดั ลมประมาณวนั ละ 500,000-1,500,000 ลิตร สง่ ผลใหน้ า้ ทมี่ ใี นบ่อน้า เหมอื งฝายของ ชุมชนบริเวณรอบโรงงานแหง้ ขอด ไม่เพยี งพอต่อการใชใ้ นชีวติ ประจาวันและการเกษตรกรรม แหลง่ น้าปนเป้ือนสารพิษจากการฝงั กลบของเสียลงในพืน้ ดิน ชาวบา้ นมอี าการไข้ ปวดกระเพาะ ปวดศรี ษะและท้องร่วง ท่รี า้ ยแรงที่สุดคอื มีการลดต้นทุนในการกาจัดของเสยี อนั ตราย โดยแจกของเสยี อันตรายท่เี กิดจากกระบวนการผลติ แก่ชุมชนท่ที าการเกษตรว่าใช้เปน็ “ปยุ๋ ” ได้ จากเหตกุ ารณด์ งั กลา่ วทาให้ผมู้ สี ว่ นได้เสียหันมาสนใจกระบวนการปฏิบตั ิงานของ โรงงานอตุ สาหกรรมมากขนึ้ จนทาให้การเปดิ เผยข้อมลู ตอ้ งเน้นหนกั ในเรื่องการจัดการ ส่งิ แวดล้อมมากกวา่ ประเด็นทางสังคมข้ันพ้ืนฐานโดยทัว่ ไป

นับตัง้ แต่ปี ค.ศ.1990 เป็นตน้ มา ประเทศทีพ่ ัฒนาแล้วหลายประเทศได้มกี าร พฒั นาการบญั ชเี พอ่ื ความรับผดิ ชอบต่อสงิ่ แวดลอ้ มและสงั คมมาใช้ในธุรกิจภาคเอกชน โดย หลายบรษิ ัทมีการเริม่ รายงานขอ้ มูลเก่ยี วกบั การจดั การส่งิ แวดลอ้ มในรายงานท่เี ปน็ อสิ ระแยก จากรายงานการเงนิ ทีท่ าอยู่เปน็ ประจา ที่มา : https://mgronline.com/around/detail/9500000121720 ท่มี า : https://www.bbc.com/thai/international-50630820

ความหมาย การบัญชเี พอ่ื ความรบั ผิดชอบตอ่ สิ่งแวดล้อมและสงั คม หมายถงึ การจดั ทาบัญชที ี่ บูรณาการเร่อื งการจัดการสิ่งแวดล้อมเข้าสู่ระบบบัญชแี บบด้ังเดมิ โดยเพิ่มข้อมูลทั้งท่เี ป็น ตวั เลขทางการเงนิ และขอ้ มลู ท่ีไมเ่ ป็นตัวเลขทางการเงินของการใช้ทรพั ยากรธรรมชาติ มลพษิ หรอื ของเสียท่เี กิดจากการดาเนนิ งานของกิจการให้แก่ผ้ใู ชภ้ ายใน และจดั ทารายงานเพ่อื การ พัฒนาทยี่ ั่งยนื ให้แก่ผมู้ สี ่วนไดเ้ สยี ภายนอกกิจการ การบญั ชีเพอื่ ความรบั ผดิ ชอบตอ่ สง่ิ แวดล้อมและสังคม เป็นเคร่ืองมอื ท่ีกจิ การนามาใช้ บริหารเพอื่ ให้เกดิ ความยงั่ ยนื ทงั้ สิง่ แวดล้อม การทากาไร รวมไปถงึ คณุ ภาพชวี ติ และ สขุ อนามัยของชมุ ชนทอ่ี ยรู่ อบโรงงานทั้งใกล้และไกลตัวโรงงาน

การบัญชเี พ่อื ความรบั ผดิ ชอบตอ่ ส่งิ แวดล้อมและสังคมเป็นการบรู ณาการเรอ่ื งการ จัดการสิง่ แวดลอ้ มเข้าสรู่ ะบบบญั ชแี บบดั้งเดมิ โดยเพิม่ การจดั เกบ็ บนั ทึก วิเคราะหแ์ ละ จัดทารายงานเพอ่ื นาเสนอข้อมูลทง้ั ที่เป็นตวั เลขทางการเงินและขอ้ มูลท่ีไม่เปน็ ตวั เลขทาง การเงินของการใชท้ รพั ยากรธรรมชาตทิ ีป่ ระกอบด้วย น้า พลงั งานและวัตถดุ บิ อื่น รวมทั้ง มลพษิ หรือของเสียที่เกดิ จากการดาเนินงานของกิจการใหแ้ ก่ผใู้ ชภ้ ายในเพื่อนาไปวางแผน ควบคมุ ประเมินผลการปฏิบัติงานและตัดสนิ ใจดา้ นการจดั การสง่ิ แวดล้อมท้งั ในระยะสน้ั และ ระยะยาว นอกจากนผี้ ลการปฏบิ ตั งิ านด้านความรับผดิ ชอบต่อสิ่งแวดลอ้ มและสังคม ยังจัดทา ออกมาเปน็ รายงานเป็นท่รี ู้จกั ทวั่ ไปในช่ือของ “รายงานเพอ่ื การพฒั นาท่ยี งั ยืน” (Sustainability Report) ใชส้ อื่ สารทาความเข้าใจแก่ผมู้ ีสว่ นไดเ้ สียภายนอกกิจการ

การนาการบัญชเี พือ่ ความรบั ผดิ ชอบต่อส่งิ แวดล้อมและสังคมมาใชข้ นึ้ อยู่กบั ความ พร้อมภายในของกิจการหรือแรงกดดันจากภายนอก ดงั นน้ั วิธีปฏบิ ตั ทิ างบญั ชจี ึงมหี ลายระดับ และผู้รบั ผดิ ชอบในการจัดทาอาจไม่ใช่นักบัญชแี ต่เป็นวิศวกรสิ่งแวดลอ้ มในโรงงาน กิจการท่ีตอ้ งการให้เกดิ ความสมดุลทง้ั เรอื่ งการทากาไรอย่างยัง่ ยืนพรอ้ มกบั ความ รับผิดชอบตอ่ ส่ิงแวดลอ้ มและสังคมในระยะยาว หรือกิจการที่ไดร้ ับแรงกดดันจากภายนอกให้ แสดงความรบั ผดิ ชอบต่อสงิ่ แวดลอ้ มและสงั คม จาเป็นต้องขยายขอบเขตของการปฏบิ ตั ทิ าง บญั ชีใหก้ วา้ งข้นึ โดยจดั เกบ็ ท้งั ข้อมูลท่ีเปน็ ตัวเลขทางการเงินและข้อมลู ท่ีไมเ่ ปน็ ตวั เลขทาง การเงินของการใชว้ ตั ถดุ ิบ นา้ พลงั งาน ของเสียและมลพิษทเี่ กิดจากการดาเนนิ งานของ กิจการเชน่ มลพษิ ทางน้า กล่ิน คุณภาพอากาศ และปริมาณกา๊ ซเรอื นกระจกตลอดหว่ งโซ่ คณุ คา่ นาไปบนั ทึก วเิ คราะห์ จดั ทารายงานและตรวจสอบ เพ่อื นาเสนอและสื่อสารให้ สาธารณชนหรอื ผมู้ ีส่วนไดเ้ สียรับทราบ

แต่หากกจิ การทหี่ วังผลเพียงความถูกตอ้ งของการคานวณต้นทนุ สนิ คา้ รวมท้งั การควบคมุ และ บริหารตน้ ทนุ การจัดการส่งิ แวดลอ้ ม จะทาการจดั เกบ็ บนั ทกึ วิเคราะห์ รายงานและตรวจสอบเฉพาะ ข้อมลู ที่เปน็ ตัวเลขทางการเงิน เชน่ รายได้และต้นทุนทีเ่ กดิ จากการจดั การสิ่งแวดล้อม ทาใหก้ ารปฏบิ ัติ ทางบญั ชีอยู่ในขอบเขตแคบ การจัดทารายงานเพอ่ื การพฒั นาท่ียังยืนของประเทศไทยได้มีการต้ังช่อื แตกต่างกันออกไป เชน่ รายงานการพฒั นาอยา่ งย่งั ยืน รายงานการพฒั นาเพ่ือความยง่ั ยืน รายงานความยั่งยืน หรอื รายงานการพฒั นาธรุ กจิ รวมไปกับส่งิ แวดล้อมและสงั คม เป็นต้น การจัดทารายงานเพอื่ การพฒั นาท่ยี ังยนื ในประเทศไทยไดเ้ ปิดโอกาสใหแ้ ต่ละกิจการเลอื ก แนวทางการจัดทาโดยอาจจดั ทาตามกรอบการรายงานสากลของ “องค์กรแห่งความริเร่ิมวา่ ดว้ ย รายงานสากล” (Global Reporting Initiative: GRI) หรอื ไม่ใชก้ รอบของ GRI กไ็ ด้ การจดั ทารายงาน อาจนาเสนอรวมอยใู่ นรายงานประจาปี หรือแยกออกมาแสดงเป็นรูปเล่มเฉพาะเรอื่ งก็ได้

ปัจจยั ท่มี ีอทิ ธิพลตอ่ การนามาใชใ้ นองคก์ ร 1. รัฐบาล มบี ทบาทอยา่ งมากทง้ั ออกกฎหมายมาบังคบั ใชแ้ ละชกั จูงให้จดั ทาตามความสมคั ร ใจ 2. ปัจจยั ภายนอกอน่ื ที่ไมใ่ ชร่ ัฐบาล ไดแ้ ก่ ➢แรงกดดนั ในหว่ งโซ่การจัดหาวัตถดุ ิบ (Supply Chain Pressure) บรษิ ัทผจู้ ดั ซ้ือ วัตถุดบิ กาหนดให้บรษิ ัทผ้จู ัดหาวตั ถุดบิ ตอ้ งมีการปฏบิ ัติงานดา้ นการจดั การสงิ่ แวดล้อมให้ สอดคลอ้ งตามมาตรฐานสากล รวมท้งั ขอ้ กาหนดในโครงการกลไกการพฒั นาทส่ี ะอาด เพื่อ รักษาระดบั สมดลุ ของธรรมชาตใิ ห้ยั่งยนื และยาวนาน

ตวั อยา่ งเช่น กลุ่มเอสซีจีได้นานโยบายการจัดหาที่เปน็ มิตรตอ่ สงิ่ แวดล้อมมาใช้ ครอบคลุมตลอดหว่ งโซ่อปุ ทาน บรษิ ัท บางจากปโิ ตรเลยี ม จากัด (มหาชน) ไดส้ นับสนุนคคู่ า้ ทใี่ หก้ ารดแู ลรักษาส่ิงแวดล้อม ด้วยการใช้สนิ ค้าที่เปน็ มิตรต่อสง่ิ แวดล้อม ➢แรงกดดนั จากผมู้ ีสว่ นไดเ้ สีย (Stakeholder Concerns) ทีไ่ ม่ตอ้ งการให้เกดิ การ ผลติ สินคา้ หรอื บริการที่ไม่เปน็ มิตรต่อสิ่งแวดลอ้ มซง่ึ จะสง่ ผลกระทบเชงิ ลบต่อ ทรัพยากรธรรมชาตใิ นชมุ ชน สขุ ภาพและคุณภาพชีวิตของผู้อาศัยในชมุ ชน 3. ปัจจยั ภายใน ไดแ้ ก่ ➢ผู้บรหิ ารระดับสงู ➢การแบง่ ปนั ความรู้ จากผ้รู ่วมงานหลายหน่วยงานหรอื จากการฝกึ อบรม ➢การสรา้ งภาพลกั ษณข์ ององค์กร

ประโยชนข์ องการนามาใชใ้ นองคก์ ร มปี ระโยชน์ตอ่ การจัดการส่ิงแวดลอ้ มทงั้ ระยะสนั้ และระยะยาว ดังน้ี 1. กิจการมขี อ้ มูลใชใ้ นการตดั สนิ ใจและวางแผนการดาเนินงานไดม้ ากขน้ึ เนอื่ งจากทราบข้อมูล เกยี่ วกับต้นทุนของการจัดการสง่ิ แวดลอ้ มซง่ึ เคยเปน็ ต้นทนุ แฝงและบนั ทึกอยู่ในค่าใช้จ่ายการผลติ ได้ ถูกแยกออกมาในหมวด ตน้ ทุนของการจัดการสงิ่ แวดล้อม เช่น ค่าใชจ้ า่ ยวัตถุดิบท่ีไมต่ ดิ ไปกบั ผลติ ภัณฑ์ คา่ เส่ือมราคาอปุ กรณ์ควบคมุ มลพษิ และค่าใชจ้ า่ ยเพื่อดาเนนิ การระบบปอ้ งกันสง่ิ แวดล้อม 2. นาไปสู่การประหยดั ตน้ ทุน เช่น ตน้ ทนุ การใชว้ ัตถุดบิ น้า และพลังงาน เปน็ ตน้ 3. ชว่ ยเกบ็ ข้อมลู ท้งั ตน้ ทนุ การจัดการสง่ิ แวดลอ้ มและปรมิ าณมลพษิ จากกระบวนการผลิตสินคา้ หรือ บรกิ าร

4. มีโอกาสเพมิ่ รายได้จากการผลิตหรือขายสินค้าท่ีเปน็ มิตรตอ่ ส่งิ แวดลอ้ ม จากการนา ผลิตภณั ฑพ์ ลอยได้หรอื ของเสียในกระบวนการหน่งึ ไปใช้เป็นวัตถดุ บิ ของกระบวนการผลติ อ่นื เชน่ การนากากมันสาปะหลังมาผลติ เอทานอล หรือการนาฝุน่ ซีเมนต์ส่งกลับไปใชเ้ ป็นวัตถุดบิ ซา้ อีกครัง้ หนึง่ 5. เกิดการปรบั ปรุงคุณภาพการปฏิบตั ิงาน สง่ ผลให้เกิดการลดความเสีย่ งในด้านการทาลาย ส่ิงแวดลอ้ มและสังคม เกดิ ผลดตี อ่ คุณภาพชีวิตของคนในชมุ ชน 6. เพมิ่ ขีดความสามารถในการแข่งขัน เนอื่ งจากรตู้ ้นทุนท่ีแทจ้ ริง สามารถบริหารต้นทุนได้ อย่างมปี ระสิทธิภาพ ทาให้กาหนดราคาขายได้ถกู ต้องและนาเสนอสูก้ บั คแู่ ขง่ ได้ 7. เพ่ิมช่ือเสยี งและภาพลกั ษณ์ของกจิ การ ว่าเปน็ กิจการท่ีมีความรับผิดชอบตอ่ สิง่ แวดล้อม และสังคม

อปุ สรรคของการนามาใช้ในประเทศไทย 1. นกั บญั ชขี าดการสรา้ งการเรยี นรใู้ นองค์กร เม่อื นกั บัญชีขาดความรดู้ ้านการบญั ชเี พือ่ ความรบั ผิดชอบตอ่ สง่ิ แวดล้อมและสังคม จงึ ทาให้มกี ารจดั ทาบญั ชแี บบดั้งเดมิ คดิ ว่าเรอ่ื ง เกี่ยวกบั การจดั การสง่ิ แวดล้อมอยนู่ อกเหนือหนา้ ทีค่ วามรบั ผดิ ชอบของตน ฝา่ ยสิ่งแวดลอ้ มมี ความรูม้ ากกว่า สง่ ผลให้ต้นทนุ บางรายการของการจัดการสิ่งแวดล้อมเป็นตน้ ทนุ แฝง และ ข้อมูลเกี่ยวกบั การจัดการสงิ่ แวดลอ้ มกไ็ มถ่ กู บูรณาการเข้าสู่ระบบบญั ชขี องกิจการ 2. มงุ่ สนใจแตก่ ารสร้างผลประกอบการทางเศรษฐกิจ เมอ่ื เกิดความผนั ผวนทางเศรษฐกิจ กจิ การจงึ มุ่งท่มุ เททรพั ยากรไปกับกจิ กรรมทางการตลาดเพ่อื การแข่งขันทง้ั ในและ ต่างประเทศ ทาใหข้ าดทัง้ ทรพั ยากรทางการเงินและบคุ คลทจ่ี ะเขา้ มาชว่ ยบรู ณาการการบญั ชี เพือ่ ความรบั ผิดชอบตอ่ สง่ิ แวดลอ้ มและสงั คมเขา้ สรู่ ะบบบัญชีแบบด้ังเดิม

การบรู ณาการการบญั ชเี พอ่ื ความรบั ผดิ ชอบตอ่ ส่ิงแวดลอ้ มและสงั คมเขา้ ส่รู ะบบบัญชี แบบดง้ั เดมิ จะเกดิ ค่าใช้จา่ ยเพิ่มขน้ึ ทาใหธ้ รุ กจิ ขนาดกลางและขนาดเลก็ ไม่นามาปฏิบตั ิ ทาให้ จากัดโอกาสในการปอ้ งกันการเกิดของเสียและมลพษิ ท่ีแหล่งกาเนิด 3. ขาดคมู่ อื หรือแนวทางในการจัดทา ในประเทศไทยยงั ไมม่ มี าตรฐานการบัญชีออกมา บังคบั ใช้ จงึ ทาใหเ้ กิดความย่งุ ยากในการจัดเก็บ บนั ทกึ วิเคราะห์ข้อมูลและประเมนิ ผลการ ปฏบิ ตั งิ านดา้ นการจดั การสิง่ แวดลอ้ ม