Сургуулийн өмнөх боловсролын сургалтын хөтөлбөр, хэрэгжүүлэх зөвлөмж.

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ НЭГ. СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙН ХЭРЭГЖИЛТЭД ҮЗҮҮЛЭХ ДЭМЖЛЭГ Сургуулийн өмнөх боловсролын сургалтын хөтөлбөрийн агуулга нь хүүхдийн эзэмших чадвар, тэдгээрийн гурван түвшнээс бүрдсэн. Эдгээр түвшинд хүргэхэд хүүхдийн хийж болох “Хүүхдийн жишиг үйл”-ийг тодруулан харууллаа. 1.1 НИЙГЭМШИХҮЙН ХӨГЖЛИЙГ ДЭМЖИХ НЬ Бага насны хүүхэд гэр бүлийн орчноос цэцэрлэгийн орчинд орсноор тэдэнд өөрийгөө илэрхийлж ойлгуулах, хүүхдүүдтэй тоглох, олон хүүхдийн дунд тайван, хүлээцтэй байх гээд багагүй асуудал тулгарна. Эдгээр сорил бэрхшээлийг даван туулахад хүүхдийн зан үйл, харилцах чадвар, эерэг хандлага чухал нөлөөтэй. Багш нийгэмшихүйн чадварыг хүүхдэд суралцах үйл болон цэцэрлэгийн өдөр тутмын бусад үйл ажиллагаагаар хэрхэн эзэмшүүлж болохыг дараах жишээгээр танилцуулж байна. Хүснэгт 1. Нийгэмшихүйн хөгжлийг дэмжих жишээ I түвшин Агуулга III түвшин II түвшин Бие, сэтгэлийнхээ тааламжтай ба Дуртай, дургүй, сонирхсон Санаа бодлоо илэрхийлэх, хамгаалах тааламжгүй байдлыг зүйлээ илэрхийлэх мэдрэх, илэрхийлэх Хүүхдийн жишиг үйл • Тааламжгүй байдлаа уйлах, уцаарлах, • Дуртай, дургүй зүйл (тоглоом, • Яагаад баярлаж, уурлаж, гомдсон, дуугаа хураах гэх мэтээр илэрхийлнэ. хувцас гэх мэт)-ээ нэрлэнэ. уйтгарласан шалтгаанаа бусдад • Өлсөх, цангах, бие • “Хэн юу хийх вэ?” тоглоомын тайлбарлан ярина. Жишээ нь: засахаа мэдэж, дохио зангаа, үгээр дагуу хүүхдүүд өөрийн хийх Өнөөдөр аав намайг цэцэрлэгт ойлгуулна. дуртай үйл (өрж байгуулах, хүргэж ирсэн болохоор би • Сонирхсон тоглоом 1.Өөрийгөө мэдрэх, илэрхийлэх (хүүхэлдэй, машин, зохион бүтээх, эвлүүлэх гэх баярласан. Дуртай тоглоомоо эвлүүлдэг соронзон тоглоом, эвлүүлдэг мэт тоглоомоор тоглох, ном ангидаа авч ирэх гэтэл ээж тоглоом гэх мэт)- оо сонгож аваад үзэх, зураг зурах, жижүүр зөвшөөрөөгүй учраас уйлсан. баярлана. хийх)-ийн зургийг сонгоно. • Тоглоомын явцад өөрсдөө хэнтэй • Өөрийгөө толинд хараад хөдөлгөөнөө • Өөрийн дуртай сургалтын төв, тоглох, ямар дүр, хэрэглэгдэхүүнээр ажиглаж тоглоно. тоглоом, хэрэглэгдэхүүнээ тоглохоо сонгоно. • Дургүй зүйлээ “үгүй”, сэтгэлд нийцсэнээ сонгож тоглоно. • Музей, үзвэр үзэх, аялал зугаалгын “гоё” гэсэн үгээр илэрхийлнэ. • Төрөл бүрийн эд зүйл барьж үед өөрт төрсөн сэтгэгдэл (Юу мэдрэх, нэрлэх дасгал хийнэ, нь гоё байсан, аль баатар нь тоглоом, тоглоно. таалагдсан гэх мэт)-ээ ярина. • Дуртай зүйлээ зурах, • Уламжлалт баяр, гэр бүлийнхэн, наах, барих гэх мэт үйлээр найзаа зурна, барина, наана, зохион илэрхийлж харуулна. бүтээнэ. • Өөрт тохиолдсон үйл явдлаа • Хамт жижүүр хийх хүүхдээ сонгоно, бусдад хэлж ойлгуулна. ажлаа хуваарилна. Жишээ нь: Гадаа гүйж байгаад • Тоглохдоо өөрийн санаагаа бусдад өвдгөөрөө унасан. Их өвдсөн ярьж хэлнэ. гэх мэт. Үлгэр, зохиолын үйл явдлаас төрсөн • Эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдийг сэтгэгдлээ найз нартаа ярина. ялгаж (хувцас, үс гэх мэтээр) зурна. • Чихэрлэг болон исгэлэн амттай зүйлс (чацаргана, лимон, алим, аарц, ааруул) амталж, таалагдаж байгаа эсэхээ хэлнэ. 50

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Хувцсаа өмсөх,тайлах, Өдөр тутмын үйл ажиллагаа Тоглох, сурах үйлд санал гаргах, эрэл хоолоо идэх зэрэг үйлийг (жижүүр хийх, тоглох гэх мэт)-нд хайгуул хийх, эхэлснээ дуусгах хийх, чадахгүй зүйлдээ бүтээлчээр, бие даан оролцох бусдаас туслалцаа хүсэх 2. Өөртөө үйлчлэх, оролцоотой байх Хүүхдийн жишиг үйл • Өөрийн хувцсаа бусад • Аяга, таваг, халбага сэрээг • Нийтийн хоол, зууш, жүүс, жимс хүүхдийн хувцсаас ширээн дээр байрлуулах, зэргээс өөрийн идэх, уух хэмжээнд ялгаж таних, хувцаслах хураах, ширээ арчих, тохируулан сонгож авна, дуустал нь оролдлого хийнэ. ороо засах, хураах зэрэг иднэ, ууна. • Ямар хувцас өмсөхийг үйлийг бие дааж, бусдын • Хоолны ширээ засах, хураах, асуухад хуруугаараа туслалцаатай гүйцэтгэнэ. ширээ арчих, ороо засах, хураах заах, толгой дохих • Сандлаа зөөнө, хураана, зэрэг үйлийг бие даан, найз нартай зэргээр хариулна. тоглож дуусаад тоглоомоо хамтран гүйцэтгэнэ. • Насанд хүрэгчдийн байранд нь хураана. • Ширээ, сандлаа хурааж цэгцлэх, дэмжлэгтэйгээр амаа • Хэрэглэсэн зүйл (оо, сойз, тоглож дуусаад тоглоомоо байранд зайлна, нүүр, гараа тоглоом, сургалтын нь цэгцлэж өрж байрлуулна. угаана. хэрэглэгдэхүүн)-ээ буцааж • Бие дааж гараа угаах, амаа зайлах, • Өөрийн алчуур, сам, байранд нь тавина. сам, оо, сойзоо байранд нь буцааж гарын савангаа зааж • Ширээ болон шалан дээр тавина. үзүүлнэ, нэрлэнэ. асгарсан зүйлийг • Ширээ болон шалан дээр асгарсан • Халбагаа зөв барьж санаачилгаараа бие даан зүйлийг бие даан, санаачилгаараа хооллоно, өөрийн арчина. арчина. аяга халбагаа танина, • Хичээлийн хэрэгслүүдийг бусадтай солихгүй цэвэрлэх, хураахад оролцоно. хэрэглэнэ. • Хоолоо асгалгүй иднэ. 51

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө Сэтгэлийн хөдөлгөөнийхөө учир Уур бухимдлаа (бусдыг гомдоохгүй, үйл хөдлөл, үгээр шалтгааныг тайлбарлах түрэмгийлэхгүй) үгээр илэрхийлэх, илэрхийлэх өөрийгөө ойлгуулах Хүүхдийн жишиг үйл • Насанд хүрэгчид • Хуруун хүүхэлдэй, ширээний • Тоглоом, зугаалга, уралдаан 3. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө зохистой илэрхийлэх мэндлэхэд хариу театр, жүжигчилсэн тоглолт, тэмцээний үед уурласан, гомдсон, мэндэлж, баярлалаа, сэдэвт үйлийн тоглоомоор бухимдсан үедээ өөрийгөө гялайлаа гэж хэлнэ. тоглох явцад инээх, тайвшруулах арга замуудыг • Дуртай тоглоомоороо хашхирах, алгаа таших, үсрэх хэрэглэнэ. Жишээ нь: Ойр орчиндоо тоглох, ном үзэх, зэргээр өөрийн сэтгэлийн байгаа насанд хүрэгчдэд болсон бэлэг авах зэрэгт хөдөлгөөнөө илэрхийлнэ. зүйлсээ хэлж тайвшрах, бусдаас алга таших, инээх, • Сэтгэлийн хөдөлгөөн холдож дуугаа хураах, тоо тоолох. хуруугаараа заах, (уурласан, инээсэн, уйлсан • Тоглоомоо булаацалдах, нэг үсрэх зэргээр баярлаж гэх мэт)-ийг илэрхийлсэн нэгэнтэйгээ мөргөлдөх, хөл дээр нь байгаагаа харуулна. нүүрний хувиралтай зургийг гишгэх зэрэгт “уучлаарай”, “зүгээр • Хүмүүсийн баярласан, ялгаж нэрлэнэ. ээ” гэх мэт эелдэг үг хэлнэ. уурласан дуу авиаг • Бусдын сэтгэлийн хөдөлгөөн • Баяртай, хөгжилтэй, ууртай, сонсоод нүүрний (уурлах, баярлах, гомдох, гунигтай байгаагаа үгээр хэлнэ. хувирал, биеийн ярвайх)-ий илрэлийг мэдэрч, Жишээ нь: Аами Таами хоёр хэлээр хариу үйлдэл инээх, аргадах зэргээр хариу хөгжилтэй санагдсан. Ангиараа үзүүлнэ. үйлдэл үзүүлнэ. музей үзэхэд сонирхолтой байсан. • Таагүй зүйл (тоглоомоо • Найз нар нь тусалсан, Миний тоглоомыг булааж авсан булаацалдах, бүдэрч тоглоомоо хуваалцаж болохоор уур хүрсэн. унах, айх, цочих гэх тоглосон зэрэгт баярлалаа • Хүүхдийн сэтгэл хөдлөл харуулсан мэт) тохиолдоход гэж хэлнэ. зургийг хараад гаргадаг авиаг уйлах, хуруу гараараа үзүүлнэ. Жишээ нь: Уйлах-ий, ий, заах, дуугаа хураах инээх- ха, ха, уурлах-фү, фү сэтгэл зэргээр өөрийгөө хөдлөлд шилжүүлэх илэрхийлж, ойр дотны • Уур ямар хор уршигтайг үлгэр, хүмүүс (ээж, аав, зохиол, сургамжит өгүүллэг, зүйр ах эгч)-ээ хараад цэцэн үг сонсож ярилцана. Жишээ тайвширна. нь: Уул морийг зовооно, Уур биеийг зовооно. 4.Асуудлыг өөрийн хэмжээнд шийдвэрлэх I түвшин II түвшин III түвшин Тулгарсан асуудлаа Асуудал, зөрчлийг өөрийн хэр Тоглох, ажил үйл гүйцэтгэх явцад мэдэгдэх, бусдын хэмжээнд шийдвэрлэх тулгарах асуудлыг бие даан дэмжлэгийг хүсэх шийдвэрлэх, асуудлыг шийдэх боломжит хувилбаруудыг санал болгох Хүүхдийн жишиг үйл • Бэрхшээлтэй зүйл • Хүний зан үйл, харилцаатай • Найз нөхдөө хүндэлж буруугаа тулгарахад насанд холбоотой дуу, шүлэг, үлгэр, хүлээх, найз нөхдөөсөө уучлалт хүрэгчдийн дэмжлэгийг сургамжит өгүүллэг сонсоод хүснэ. хүсэж, дуу хоолой, сайн, муу, сайхан, муухай, • Хүүхдүүдтэй зэрэгцэж ярих, үйл хөдлөл, үгээр буруу, зөв гэсэн үгийн утгыг найзыгаа цохиж авах,түлхэж унагах, илэрхийлнэ. ойлгоно, саналаа хэлнэ. тоглоомыг нь булаах нь харилцаанд • Бусадтай муудалцах, • Буруу зүйл хийвэл, түүнийгээ сөрөг нөлөөтэй тухай ярина. тоглоомоо ухаарч найз нөхдөөсөө • Найзтайгаа муудалцсан тохиолдолд булаацалдах явцад уучлалт хүснэ. яаж шийдэх санал гаргана. асуудлыг багш, эцэг • Асуудлыг хэрхэн шийдсэн • Тоглоомын үед гарсан асуудлыг эхийн тусламжтай тухай үлгэр, өгүүллэг, түүх шийдэх саналаа чөлөөтэй гаргаж шийднэ. сонсож, өөрийн дүгнэлтээ дүрмээ ярилцаж зохионо. хэлнэ. • Тоглоомын дүрэм, анги, сургалтын төвүүдийн дүрмийг зөрчихгүй байна. 52

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Хүмүүсийн сэтгэлийн “Би” бусдаас ялгаатай гэдгээ хөдөлгөөнийг нүүрний мэдэрч таних, ойлгох, өөрийнх Хүмүүсийн сэтгэлийн хөдөлгөөн өөр өөр байдгийг мэдэх, зохицон харилцах хувирал, дуу хоолойн нь үйлдэл бусдад нөлөөлж буйг өнгө, хөдөлгөөнөөр ялгах мэдэж харилцах Хүүхдийн жишиг үйл • Ойр дотны аав, ээж, • Бусад хүүхэдтэй хамтарч • Үлгэр зохиолын дүрд жүжигчлэн ах, эгч гэх мэт тоглохдоо өөрийнхөө хүсэл, тоглохдоо дүрүүдийн хоорондын 5.Бусдыг мэдэрч ойлгох хүмүүсийн дуу хоолойг сонирхлыг илэрхийлж харилцааг илэрхийлж тоглоно. бусад хүмүүсийн дуу чадахгүй байгаа найзыгаа Жишээ нь: Монгол ардын үлгэр “Ах хоолойноос ялган тоглоомдоо урин хамтран дүү гурав”, орос ардын үлгэр “Алтан таньж, хэн болохыг тоглох, ярилцах нь сайн загасны үлгэр”, “Тариан түрүүхэн” хэлнэ. үйл гэдгийг мэдэрч, сэтгэл • Уралдаант тоглоом (буухиа тоглоом, • Насанд хүрэгчдийн хангалуун байна. бөх барилдах, уралдах гэх мэт)-д инээх, өхөөрдөх, • Ангид шинээр ирсэн хожсон, хожигдсон тохиолдолд хайрлах гэх хүүхэдтэй санаачилгаараа бусад хүүхэд ямар сэтгэлийн мэт сэтгэлийн ярилцана,тусална. хөдөлгөөн (баяр хөөртэй, сэтгэл хөдөлгөөнийг мэдэрч, • Оньсого, таавар таах, шүлэг дундуур, уурласан гэх мэт) үзүүлж инээмсэглэх, тэмүүлэх унших, мөрийг гүйцээж хэлэх байгааг мэдэрч, илэрхийлж хэлнэ. зэргээр хариу үйлдэл гэх мэт үйлийг хийж чадахүй • “Та битгий уурлаарай” тоглоом үзүүлнэ. байгаа найздаа тусалсандаа тоглохдоо сэтгэлийн хөдөлгөөнөө сэтгэл хангалуун байна. зохистой (хүлээцтэй, бие биеэ сонсох, ээлжээ хүлээх) илэрхийлэн тоглоно. • Найзыгаа уйтгартай байхад нь тайтгаруулна. Жишээ нь: Тоглоомоо өгөх, гараас нь хөтлөх, үсийг нь илэх, нулимсыг нь арчих. 53

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Хүүхэд талархал, Насанд хүрэгчидтэй мэндчилгээ, Насанд хүрэгчдээс сонирхсон зүйлээ дургүйцэл, сэтгэлд талархлын үгс хэлж харилцах, асуух, хүсэлт гуйлтыг нь биелүүлэх, нийцэж байгаагаа үг, үйл шаардлагатай үед тусламж хүндэтгэн харилцах хөдлөлөөрөө илэрхийлэх хүсэх, хүссэн тохиолдолд тэдэнд туслах Хүүхдийн жишиг үйл • Сайн байна уу, баяртай • Хоол, цай, тоглоом, бэлэг • Мэндлэх, хүндлэх, үдэх, талархал гэж хэлнэ, толгой өгөхөд баярлалаа гэж хэлнэ. илэрхийлэх үгс (та, таны, гуай)-ийг гарын хөдөлгөөнөөр • Таньдаг хүн (хамаатан садан, хэлнэ. илэрхийлнэ. багш, тогооч)-тэй мэндчилнэ. • Хүмүүсийн харилцааны тухай үлгэр, 6.Насанд хүрэгчидтэй харилцах • Бөмбөг, машин, • Ярилцаж байгаа хүнийхээ өгүүллэг сонсоно, сайн, муу талын хүүхэлдэй гэх мэт нүд рүү эгцлэн харж, үгийг баатрын зан чанарт дүгнэлт өгч, тоглоомоор тоглохдоо анхааралтай, дуустал нь санаагаа илэрхийлэн хэлнэ. гүйх, үсрэх, шидэх сонсоно. • Уучлаарай, Би энүүгээр гарч болох зэрэг хөдөлгөөнийг • Төөрчихвөл чамд хэн туслах уу; Та үүнийг аваад өгөөч, надад насанд хүрэгчидтэй вэ?, Хэн нэгэн чамайг тусална уу; би чадахгүй байна, яаж хамтран гүйцэтгэнэ. дээрэлхвэл хэн хамгаалах хийх вэ гэх мэт эелдэг үгсийг хэлнэ. • Цагаан сар, шинэ вэ? зэрэг асуултын дагуу • Юу сайн бэ?, Юу муухай вэ? жил зэрэг зургуудыг харуулахад ээж Яагаад? гэх мэт асуултаар уламжлалт баярын аав, багш, цагдаа, эмч гэх хүмүүстэй харилцахдаа эрхэмлэх өглөөлөг, өдөрлөгт мэт өөрт нь тусламж үзүүлэх зүйлс, учир шалтгааны тухай насанд хүрэгчдийн боломжтой хүнийг зааж асууж, ярилцана. Жишээ нь: Яагаад дэмжлэгтэйгээр нэрлэнэ. бусдын эд зүйлийг зөвшөөрөлтэй оролцоно. • Гутлаа үдэх, хувцсаа товчлох, авах вэ, найзынхаа толгой, мөр цахилгаандах, үсээ самнах зэрэг биед хүрэхгүй байх вэ, гэх мэт үйл хийж чадахгүй дэлгүүр, үзвэрийн газар дарааллыг байгаа тохиолдолд насанд алдагдуулан хүний өмнүүр дайрвал, хүрэгчдээс тусламж хүсч хоол, зууш, амттанаас өөрийн хэлнэ. Жишээ нь: Та миний идэх хэмжээнээс илүү аваад идэж товчыг товчлоод өгөөч, Миний дуусгахгүй үлдээвэл, ахмад хүмүүс, машин энэ доогуур ороод охидод зам тавихгүй бол яах вэ гэх алга болчихлоо. Машинаа мэт ярилцана. яаж олох вэ? • Багш, туслах багш (ээж аав, ах эгч)-ийн хүссэн зүйлс (алчуур, аяга, таваг гэх мэт)- ийг авчирч өгнө. 54

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Бусдын дунд багш Бусадтай хамтран тоглох, ажил Санаа бодлоо бусдад ойлгуулан, (насанд хүрэгчид)-ийн үйл гүйцэтгэх найзтайгаа найрсаг, нээлттэй харилцах тусламжтайгаар тоглоом, эд зүйлсийг хэрэглэх Хүүхдийн жишиг үйл 7.Үеийн хүүхдүүдтэй харилцах • Сайн уу? Баяртай • Ангийн эд зүйлсийн • Бусдыг хэцүү байхад (унах, айх, гэх мэт үг хэллэг хэрэглэнэ. байрлалыг өөрчлөх, тоглоом уйлах) аргадна, тусална, шоолж • Дуртай тоглоомоороо наадгай угаах, туршилтын инээхгүй байна. бусадтай хамт тоглохдоо Минийх, талбайд ажиллах зэрэг ажил • Буруу зүйл хийвэл алдаа (бусдын Надад өгөөч гэх мэт үгийг хэрэглэнэ. үйлд бусадтай саналаа юмыг зөвшөөрөлгүй авах, ангийн • Зугаалгын явцад солилцож, ажлаа хуваарилан дүрэм зөрчих)-аа ойлгож, уучлал найзтайгаа хөтлөлцөн явна. оролцоно. хүснэ. • Бие засах, гараа • Бусдын эд зүйлд • “Бамбар, тугал хоёр”, “Алимны мод” угаахдаа өөрийн ээлжээ хүлээнэ. зөвшөөрөлгүй хүрэхгүй, гэх мэт нөхөрлөлийн тухай үлгэр, авахгүй байна. өгүүллэг сонсоод, дүрүүдийн • Бусдын буруу үйлдэл (хог ил хоорондын харилцаанд өөрийн хаях, бүдүүлэг үг хэлэх, дүгнэлт өгч, саналаа хэлнэ. найзынхаа тоглоомыг булаах, • Анги хамт олноороо тодорхой нэг нэгнийгээ цохих)-ийг асуудал (анги, төвийн дүрэм зохиох, дуурайхгүй байна. нэгнийгээ гомдоосон асуудлыг • Туслалцаа, хүндлэлд баярлаж ярилцах)-аар ярилцах, хэлэлцэх талархсан, зөвшөөрсөн, явцад бусдын үгийг дуустал нь, уучилж байгаагаа хэлнэ. анхааралтай сонсоно, өөрийн санаа бодлоо хэлнэ, бусдын гаргасан санаа өөрт нь таалагдаж байвал дэмжиж байгаагаа илэрхийлж хэлнэ. I түвшин II түвшин III түвшин 8. Бусад хүүхэд (өөрөөсөө насаар ах, дүү)тэй харилцах Бусад хүүхдийн тоглох, Тоглоом наадгай, эд зүйлээ Бусад хүүхэдтэй багаар үйл гүйцэтгэх, хийж буй үйлийг ажиглах, хуваалцах, ээлжээ хүлээх, өөрөөсөө бага насныханд туслах, хамтрах, өөрөөсөө ах, эгч халамжлах хөдөлгөөн, үг хэллэгийг хүүхэдтэй хүндэтгэлтэй дуурайх харилцах Хүүхдийн жишиг үйл • Багш болон бусад • Хэсэг бүлгээрээ • Дүрэмтэй тоглоом болон хөгжөөнт хүүхэдтэй нуугдаж сонирхлоороо нэгдэн, өрж буухиа тоглоом (“Би сагсчин”, “Над тоглоно. байгуулах, эвлүүлэх, спорт руу гүйгээрэй”)-оор тоглохдоо бусдыг • Аялал, зугаалгын өрөлт зэрэг тоглоомоор сонсож, дүрмийг баримтлан тоглоно. явцад чулуу, навч, хамтран тоглоно. • Цаасан хайрцаг ашиглан барилга, мөчир түүж, ахлах • Хуруун гогдоо, хөлөгт тоглоом машин, хашаа гэх мэт зүйлсийг насныханд өгнө. болон бусад дүрэмтэй томоор байгуулж (нааж, зурж, • “Тоорой, тоорцог, тоглоомоор ээлжээ хүлээж чимэглэж) дотор нь орж тоглоно. тогоруу” тоглоомын тоглоно. • Өөрөөсөө бага насныханд чадахгүй хөдөлгөөнийг бусдыг • Айл гэр, Дэлгүүр гэх мэт байгаа зүйл (хувцсаа өмсөх, тайлах, дагаж хийнэ. сэдэвт тоглоомын дүрийг гар нүүрээ угаах, ороо засах)-д нь • “Манжин”, “Улаан хуваарилахад багачуудыг тусална. малгайт” зэрэг оролцуулан хамтдаа тоглоно. • Бага насны хүүхдийг өөртөө үлгэрийн баатруудын • Гадаа талбайд гулсуур, туслуулж, дагуулж хамтдаа ангийн үгийг ах, эгч насныхныг савлуур, дүүжин даажин жижүүр хийнэ. дуурайн хэлнэ. дээр тоглохдоо дарааллаар • “Цэвэр агаар”,”Алтан намар” гэх мэт • Өрж байгуулах зогсож, ээлжээ хүлээнэ. аяллаар явахдаа хэсэг, бүлгээрээ, тоглоомоор бусад Ингэхдээ бага насныханд сонирхлоороо “Хөл бөмбөг”, “Алтан хүүхдийн барьж анхаарал тавьж, эхэлж гинжийг таслах”, “Муур хулгана” гэх байгуулж буй зүйлсийг тоглуулна. мэт тоглоом тоглоно. Ингэхдээ бага ажиглана, нурааж насныхныг оролцуулна. бусниулахгүй байна. • Гадаа зугаалахдаа бага насны дүү • Бусад хүүхэдтэй нарын гараас нь хөтөлж явна. хөөцөлдөж тоглоно. • Ширээний театр, жүжигчилсэн тоглолт бэлтгэн бага насныханд тоглож үзүүлнэ. 55

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Гэр бүлийн орчноос Цэцэрлэгийн амьдрал, үйл Өөр өөр орчин (бусад анги, танхимд, шинэ хүүхэдтэй)-д үйл ажиллагаанд цэцэрлэг ялгаатай гэдгийг ажиллагаанд оролцох идэвхтэй оролцох мэдэрч, дасан зохицох Хүүхдийн жишиг үйл • Өөрт ойр дотно байгаа • Ангидаа бусад хүүхэдтэй • Хүүхдүүд гэртээ, цэцэрлэгтээ хийдэг хүнийг мэдэрч, дагана. тоглох, дасгал хөдөлгөөн үйлүүдийн тухай ярилцана. 9.Орчны өөрчлөлтөд дасах • Багш, туслах хийх, хоолоо идэх, нойрсох • Цэцэрлэгийн бусад анги танхимд багштайгаа тоглох, зэрэг өдөр тутмын үйл зочлохдоо тэнд байгаа зүйлстэй ярилцах зэргээр ажиллагаанд оролцож, танилцаж, ангийнхаа эд зүйлстэй ойртож дотносно. өөрийн санаа бодол (унтахыг харьцуулж, санаа бодол (танай • Багш, туслах багшийн хүсдэг, хүсдэггүй, ямар ангид загас, тоть байна, ном, тусламжтайгаар үйл тоглоомоор тоглох дуртай)-оо тоглоом нь өөр байна гэх мэтээр ажиллагаа (өглөөний хэлнэ. хэлбэр, хэмжээ, өнгө, дүрс, олон дасгал хийх, тойргоор • Багшийн сануулгатайгаар цөөнөөр нь харьцуулж)-оо бусадтай зогсох, амаа зайлах, амаа зайлах, гараа угаах, хуваалцана. гараа угаах)-нд шүдээ угаах, хувцсаа өмсөх, • Бусад бүлгийн хүүхдүүдтэй буухиа оролцоно. тайлах, эвхэх зэрэг үйл тэмцээн зохион байгуулахад • Сонирхсон гүйцэтгэнэ. оролцоно. тоглоомоороо тоглоно. • Зөөлөн буйдан дээр хэвтэх, • Хөгжим, биеийн тамирын танхим, • Өөрт таалагдсан жижиг майхан дотор орж гал тогоо гэх мэт өрөөнүүдтэй тоглоомын төвд очиж тоглох, номын төвд ном үзэх танилцана. Жишээ нь: Гал тогоонд тоглоно. зэргээр өөрийн дуртай газраа юу юу байдаг, тогооч ямар багаж • Ангийн хүүхдүүдтэй сонгож тоглоно. хэрэгсэл, хувцас хэрэглэдэг, юу хамт хооллоно. • Тоглоом болон сургалтын хийдэг. • Хуваарийн дагуу төвүүд, номын өргөөнд унтна. ганцаараа болон найзтайгаа тоглоно, үйл гүйцэтгэнэ. I түвшин II түвшин III түвшин 10. Хүмүүсийн хоорондох ялгаатай байдлыг Хүн бүр өөр гэдгийг Хүмүүс (хүүхдүүд) хүйс, царай Өөр хэл, соёлтой хүмүүсийг сонирхох ойлгох, хүндэтгэлтэй хандах мэдэрч, ялгаж заах, зүс, зан ааш, чадвар, биеийн (асуулт асуух), тэдэнтэй хүндэтгэлтэй нэрлэх харилцах онцлогоороо ялгаатай гэдгийг мэдэх, хүлээн зөвшөөрч харилцах Хүүхдийн жишиг үйл • Гэр бүлийн гишүүд • Хүүхдүүд нэг нэгнээсээ • Монгол хэл, гадаад хэлээр ярьж (өвөө, эмээ, аав, ээж, юугаараа адил ба ялгаатай байгаа бичлэг сонсоод аль нь ах, эгч, дүү гэх мэт), байгаа талаар ярилцана. монгол хэл болохыг хэлнэ. багшийн зургийг • Эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдийн • Үндэсний хувцсаа өмссөн хүмүүс харуулаад Энэ хэн бэ? тоглох дуртай тоглоом, дуртай (япон, орос, монгол гэх мэт)-ийн гэж асуухад заана, өнгө, хувцас зэргийн тухай зургаас аль нь монгол хүн болохыг нэрлэнэ. ярилцана. зааж хэлнэ. • Зурагт үзүүлэн • Өөрийн гэрэл зургийн доор • Зураг харж монгол хүмүүсийн эсвэл карт дээрх ямар зүйл (жимс, хүнсний хувцасны ялгааг нэрлэж хэлнэ. (нялх хүүхэд, эмч, ногоо, тоглоом, хувцас)-д • Орос ардын бүжиг, казах, буриад тогооч) хүмүүсийн дуртайгаа бэлэн зургуудаас бүжгийн хөдөлгөөнийг дуурайж зургийг бусдын сонгон нааж, тайлбарлаж хийнэ. дэмжлэгтэйгээр ялгаж найзуудтай юу нь ижил, өөр нэрлэнэ. байгааг ярилцана. 56

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин 1-2 шатлалтай зааврыг Хийж буй ажил үйлдээ оролцох Өгсөн зааврыг анхааралтай сонсож, анхааралтай сонсох, хугацаа нь уртсах, сонголт хийх, биелүүлэх, хийж буй зүйлээ дуусгах, биелүүлэх 2-3 шатлалтай зааврыг ойлгож санаачилгаараа үйл гүйцэтгэх биелүүлэх 11.Оролдлого, санаачилгатай, тууштай байх Хүүхдийн жишиг үйл • Жолооч болъё, Туулай • Тоглоом хураах, ном эмхэлж • Тоглож байхдаа тоглоомоо болцгооё багшийгаа байрлуулах, цэцэг услах, сонирхолтой болгоно. Жишээ нь: дагаад хийгээрэй гэхэд хувцсаа эвхэх, ороо засах, Өрж байгуулах тоглоомоор хашаа хөдөлгөөнийг дуурайн хураах гэх мэт үйлийг бие даан саравч барьж тоглохдоо мал, өвс дагаж хийнэ. гүйцэтгэнэ. хийж орчин бүрдүүлэх. • Гулсуур руу • Бие засаад, гараа угаагаарай, • Дүрэмтэй тоглоом тоглох, дүрд орж авираарай, доошоо дараа нь гадаа гарч тоглоно, тоглох гэх мэт үйлийг санаачилж гулгаарай, хоолой зурж дуусаад будгийн сав, тоглоно. дундуур мөлхөөрэй бийрээ угааж, байранд нь • Сургалтын хэрэглэгдэхүүн, гэх мэт даалгаврыг тавиарай гэх мэт зааврыг тоглоомоо цэгцлэх гэх мэт үйлд биелүүлнэ. хэрэгжүүлнэ. багшдаа санаачилгаараа тусална. • Хоолоо идээд амаа • Хийж буй зүйлээ дундаас нь • Найз нөхөд, багштайгаа хамтран арчаарай, тоглоомоо орхилгүй дуусгана. энгийн туршилт хийх, хамтын бүтээл дуусгаж, хураагаарай • Ангид шинээр нэмэгдсэн хийх зэрэг даалгавар гүйцэтгэнэ. гэх мэт зааврыг тоглоом, сургалтын • Хийсэн бүтээлээ хүмүүст ойлгож, биелүүлнэ. хэрэглэгдэхүүнийг зааврын танилцуулж, бэрхшээлийг даван • Хогоо хогийн саванд дагуу мөн өөр хувилбараар туулж зорилгодоо хүрсэн тухай хийх, нүүрээ угаах, ашиглана. ярина. амаа зайлах гэх мэт • Нийтээр дагах дүрмийг яагаад • Өөрийн болон бусдын хийж үйлдлийг дахин давтан мөрдөх учиртай тухай ярилцана. бүтээсэн зүйлээс шинэлэг зүйлийг хийнэ. • Үлгэр зохиолыг дуустал сонсоно. нь олж харна, дүгнэж хэлнэ. • Дүрд орж тоглохдоо дүрдээ • Шинээр олж мэдсэн зүйлээ итгэлтэй, үүрэг хариуцлагатай өөрийнхөөрөө зурна, барина, байна. бүтээнэ, наана. I түвшин II түвшин III түвшин Болно, болохгүйг ойлгох, Тоглоомын болон ангийн Гэр бүл, цэцэрлэг, анги, олон нийтийн өгсөн хялбар зааврыг дүрмийг ойлгож, бусдын газарт тогтсон дүрэм, журмыг дагах сануулгатайгаар мөрдөх баримтлах Хүүхдийн жишиг үйл • Халуун хоол, цайнд • Өдрийн дэглэмийн дагуу • Хаалга алдлахгүй, гол, усанд бохир хүрч болохгүй, хийдэг үйл ажиллагааг оруулахгүй гэх мэт цээрлэх зан амандаа гараа хийж (сургалт, хооллолт, нойрсолт үйлийг дагаж биелүүлнэ. 12.Дүрэм журмыг ойлгох, мөрдөх болохгүй гэх мэт гэх мэт) нэрлэж тэдгээрт • Ангид баримтлах дүрэм (ангийн, зааврыг дагана. мөрддөг дүрэм ялгаатай сургалтын төвүүдийн) –ийг • Хогийг хогийн саванд гэдгийг хэлнэ. тайлбарлаж ярина, дагаж мөрдөнө. ялгаж хийгээрэй, нусаа • Гаднаас орохдоо гутлаа • Музей, номын сан, үзвэрийн газар, арчаарай, гар, нүүрээ арчих, хувцсаа цэвэр өмсөх, гудамж, талбай гэх мэт олон нийтийн угаагаарай, тоглоомоо ном, дэвтэр урахгүй, малгай газарт биеэ зөв (чанга хашгирахгүй, хураагаарай, газар тавихгүй гэх мэт гүйж харайхгүй, бие биеэ түлхэхгүй хөтлөлцөж яваарай гэх цээрлэх зан үйлийг яагаад байх, хогоо ялгаж хийх гэх мэт) авч мэт зааврыг дагана. мөрдөх хэрэгтэйг хэлнэ. явна. • Буруу (хазах, маажих, • Эд юмс, тоглоом наадгайг • Хэрэглэсэн тоглоом наадгай, самардах) үйлдлийг зохистой (шидэхгүй, эвдэхгүй, сургалтын хэрэглэгдэхүүн, багаж хийж болохгүйг байранд нь тавих) хэрэглэнэ. хэрэгслээ байранд нь хураана. ойлгоно. • Тоглоомын болон өдөр тутам • “Аяллаар явахдаа юуг анхаарах дагаж мөрдөх дүрэм журмыг вэ?” Хамтдаа дүрэм зохионо. Жишээ яагаад биелүүлэх учиртайг нь: Хүүхдүүд ижилхэн ханцуйвч, тайлбарлана. хантааз эсвэл малгай өмсөх, тууз барих зэргийн аль нэгээр нь жигдэрнэ, автобусанд орохдоо бие биеэ хүлээж цувж орно, унаанаас буухдаа нэгнийгээ түлхэхгүй, уруудах, өгсөхдөө хурдтай гүйхгүй байх зэрэг дүрэм баримтлаагүйгээс гарах үр дагаврын тухай ярилцана. 57

Нийгэмшихүйн хөгжлийг “хөдөлгөөн, эрүүл мэнд”, “хэл яриа”, дүрслэх урлаг” гэсэн суралцахуйн чиглэл бүрээр дэмжиж төлөвшүүл Зураг 1. Сургалтын чиглэл бү Хэл яриа • Хүмүүсийн үгийг анхааралтай, дуустал сонсоно. • Хүмүүсийн ярихыг дуустал хүлээж яриагаа эхэлнэ. • Тодорхой хугацааны турш хэн нэгэнтэй харилцан ярилцаж, ярилцсанд талархалаа илэрхийлнэ. • Оньсого таах, шүлэг унших гэх мэт үйлийг найзтайгаа хамтран хийнэ. • Хүмүүсийн зан үйл, харилцааг харуулсан сургамжит өгүүллэг, үлгэр сонсож дүрийн тухай өөрийн санаагаа хэлж ярилцана, дүрд орж тоглоно. • Өөрийн хэрэгцээ, хүсэлт, гуйлтаа түрүүлж хэлнэ, харилцааг түрүүлж эхэлнэ. • Ярилцахдаа нүдээр харилцаа тогтооно. • Хараач, би дуртай, ямар сайхан юм бэ, гайхалтай байна шүү гэх мэт харилцан ярилцагчийнхаа анхаарлыг татах, яриа эхлэх хэлцүүдийг хэрэглэнэ. • Бусад хүүхэдтэй хамтран хийж, бүтээх явцдаа өөрийнхөө санааг чөлөөтэй илэрхийлнэ. 58 НИЙГЭ Математик энгийн төсөөлөл Хөгжим, • Тооны нэрийг өдөр тутмын үг яриандаа • Багаар ажиллахдаа ямар хэр хэрэглэнэ. • Бүтээлээ дуустал хийж, түүнд • Дүрслэн урлах явцад бусдад с • Тоглоом, хэрэглэгдэхүүнээ тэнцүү тоотойгоор • Бүтээл хийх үед өөрт тулгарса хувааж тоглоно. хийх явцад хэрэглэгдэхүүн нь • Шаардлагатай үед өөрийн гэр, амьдардаг хийсэн бүтээлээ унагахгүйгээр газрын байршлыг баримжаалан хэлнэ. • Бүтээлийг хараад яаж хийж бо оролдоно. • Зүй тогтлыг олох, эвлүүлж угсрах, өрж • Төсөлт ажлын үед өөрийн хий байгуулах тоглоомоор тодорхой хугацааны гэрлэн дохио эсвэл машин хий туршид анхаарлаа төвлөрүүлж тоглоно. • Дүрслэн урлах явцдаа заавар Хэрэглэсэн зүйлсээ байранд б • Хосоороо тоглохдоо (шатар, даам, хөлөгт будгуудыг хооронд нь холихгүй тоглоом) эвтэй тоглоно. буцааж хийнэ. • Хэрэглэгдэхүүн материалыг б • Урлагийн үзүүлбэр/дуу, бүжиг, сонсоод баяр баясгалантай, д

, “математикийн энгийн төсөөлөл”, “байгаль нийгмийн орчин”, “хөгжим, СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ лнэ. үрээр хүүхдийн нийгэмшихүйн хөгжилд нөлөөлөх зарим үйлийн жишээ Хөдөлгөөн, эрүүл мэнд • Хүүхдүүдтэй хамт тоглож, өөрийн ээлжээ хүлээх, тоглоомоо хуваалцаж баяртайгаар тоглоно. • Тоглохдоо хөдөлгөөнөө бусдад саад болохгүй гүйцэтгэнэ найз нөхөдтэйгээ эелдэг харилцана. • Тоглохдоо өөрийгөө илэрхийлж, манлайлж оролцоно. • Гараа бохирдсон тохиолдолд өөрийн санаачилгаар угаана. • Шатаар өгсөж уруудахдаа бие биеэ түлхэхгүй, бариулаас барих гэх мэт дүрэм баримтална. • Аюултай зүйлээс болгоомжилж, шаардлагатай тохиолдолд өөрийгөө хамгаалах оролдлого хийнэ. • Өөрийн эд зүйлийг цэвэр, гамтай хэрэглэнэ. ЭМШИХҮЙ Байгаль, нийгмийн орчин дүрслэх урлаг хувирлаар илэрхийлнэ. рэглэгдэхүүн ашиглахаа ярилцаж тохирно. дээ баярлан урамшина. саад болсон бол уучлалт гуйна. ан асуудлаа шийднэ. Жишээ нь: бүтээл багадвал нэмж авах, цаас, будгаа солих, р байрлуулах аргаа олно. болох талаар өөрийн санааг хэлж хийхийг йх ажлаа сонгоно. Жишээ нь: Замын йхийг сонгоно. р, дүрмийг баримтална. Жишээ нь: буцааж тавина. Цавуугаа таглана. Савтай й, харандаагаа өнгө өнгийн саванд нь бусадтайгаа хуваалцаж хэрэглэнэ. , хөгжимт хөдөлгөөн, жүжиг/-ийг үзэж дуртай байгаагаа хөдөлгөөн, нүүрний

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ З • Байгаль, эд юмст гарах өөрчлөлтийг ажиглана. • Орчноо сонирхож, учир шалтгааныг олох асуулт асууна. • Хог хаягдлыг ялгаж, ангилж, хогийн саванд хийнэ. • Гудамж талбайг бохирдуулахгүй байх талаар ярилцана. (шүлс, бохь , хог хаяхгүй, бие засахгүй)

ЗӨВЛӨМЖ

Хүүхдийн цэцэрлэгийн өдөр тутам явагддаг бүх үйл ажилл дэмжих жишээг дараах зургаас харна уу. Зураг 2. Өдөр тутмын үйл ажиллага Өглөөний хүлээн авалт • Найз нөхөд, багштайгаа эелдэг • Тойргийн цага мэндэлнэ. санааны байд • Хувцсаа тайлж өмсөхдөө чадахгүй • Өөрийн таата бол бусдаас тусламж хүснэ, бусдад багшдаа хэлн туслана. • Өөрийн юу хи • Малгай, гадуур хувцас, гутлаа байгаагаа хэл шүүгээнд эвхэж зохих хэсэгт тавина. • Бусдын сонго ярилцана. 59 Таралт • Тоглоом, сандлаа хураана. НИЙГ • Найзуудадаа сайхан амрахыг хүснэ. • Өөрийн таньдаг эцэг эхчүүдтэй мэндэлж хүндэлнэ Хөгжөөн баясгах ажил • Хувцасаа тай бол бусдаас • Өөрийн сэтгэлийн хөдөлгөөнийг тусална. илэрхийлнэ. • Ороо засна, х • Бусдын сэтгэлийн хөдөлгөөнийг хамтарч хөнж мэдэрч аргадах, баярлах, инээх зэрэг зөөж өгнө. хариу үйлдэл үзүүлнэ. • Зан чанар, харилцаатай холбоотой дуу, шүлэг, үлгэр, сургамжит өгүүллэг сонсоод сайн-муу, зөв-бурууг ялгаж, саналаа хэлнэ. • Дүрд тоглоно.

лагааны явцад нийгэмшихүйн агуулгыг эзэмших бөгөөд ямар үйлээр аагаар хүүхдийн нийгэмшихүйн хөгжилд дэмжлэг болох үйлийн жишээ Тойргийн цаг Хөдөлмөр СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ гаар өөрийн сэтгэл • Ангийн жижүүр хамтдаа хийнэ длаа ээлжлэн ярина. • Сандлаа зөөнө, хураана, • Тоглож дуусаад тоглоомоо байранд нь ай, таагүй байгаагаа нэ. хураана. • Тоглоом, хичээлийн хэрэглэгдэхүүн хурааж ийх сонирхолтой лнэ. буй найздаа тусална. • Аяга таваг, алчуур угаахад оролцоно. олтыг ажиглаж • Хүнсний ногоо арилгах, арилгасан ногоо угаах ажлыг хамтдаа хийнэ. • Хөдөлмөр хийхийн өмнө хэн, хэзээ юу хийхээ ярилцаж тогтоно. ГЭМШИХҮЙ Зугаалга, аялал Нойрсолт • Үзсэн, ажигласан зүйлийн талаар ярина. • Аялах, зугаалахдаа найзтайгаа гараасаа хөтлөлцөж, жагсаалаараа явах зэрэг дүрмийг баримтална. • Найздаа тусална /хувцасаа өмсөх, тайлах, шатаар буух, өгсөх, унаад босоход нь туслах гм/ Хооллолт йлж өмсөхдөө чадахгүй • Хоол идэх дургүй байгаагаа тусламж хүснэ, бусдад багшдаа хэлнэ. хураана, бусадтай • Хоолны аяга таваг халбага сэрээгээ жил гудсаа багшдаа ялгаж хураана.



СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ 1.2 СУРАЛЦАХУЙН ЧИГЛЭЛҮҮД БА ХҮҮХДИЙН ГҮЙЦЭТГЭХ ЖИШИГ ҮЙЛ Хөтөлбөрийн агуулга нь бага насны хүүхдийн бие бялдар, танин мэдэхүй, нийгэмшихүйн хөгжлийг дэмжихэд чиглэсэн “хөдөлгөөн, эрүүл мэнд”, “хэл яриа”, “математикийн энгийн төсөөлөл”, “байгаль нийгмийн орчин”, “хөгжим, дүрслэх урлаг” гэсэн суралцахуйн чиглэлүүдээр хэрэгжинэ. ХӨДӨЛГӨӨН, ЭРҮҮЛ МЭНД Хүснэгт 2. Хөдөлгөөн, эрүүл мэнд Агуулга I түвшин II түвшин III түвшин Явж, гүйж байгаад Орон зайг баримжаалан алхах, Алхалт, гүйлтийг янз бүрээр (өлмий унахгүйгээр зогсох гүйх хөдөлгөөнийг хослуулах дээр алхах, ухарч алхах, хөлийг хойш хаяж гүйх, хөлийг солбиж гүйх гэх мэт)гүйцэтгэх, чиглэл, хурдаа өөрчлөн гүйх Хүүхдийн жишиг үйл • Амьтдын хөдөлгөөнийг • Гар гараасаа бариад тойргоор • Өвдөг өндөр өргөж дороо, дуурайж алхана. алхах, гүйхдээ чигээ өөрчилнө. тойргоор, саваа модтой алхана. (Баавгай гэх мэт) • Өлмий, өсгий дээр гараа • Өлмий, өсгий дээр хоёр гараа • Багшийг дуурайн алдлан алхана. алдлан, гимнастикийн хэрэглэлтэй гар гараасаа бариад • Дарцаг барин тойргоор алхана. алхана. (уяа, дарцаг, саваа мод) дороо алхана. • Байрлуулсан саадыг давж • Өсгий, өлмий дээр алхахдаа зүгээ • Хөлөө өндөр өргөж алхана. (олс, шоо) өөрчлөн алхана. (урагшаа, хойшоо байрандаа алхана. • Цагирганаас цагаригт алхана. гэх мэт) • Олсноос бариад (жижиг) • Хурдан удаан хөгжмийн хэмнэлд 1. Алхах, гүйх тойргоор алхана. • Хурдан удаан алхалтыг тохируулан алхана. (бөмбөрийн • Саадыг сүлжиж хослуулж алхана. цохилт, алга ташилт, хөгжмийн ая алхана. (дарцаг, шоо • Гараа барилцаад хөлөө хавсарч гэх мэт) гэх мэт) тойргоор алхана, гүйнэ. • Бөмбөгийг хөлөөрөө өнхрүүлж • Туузан саадыг давж • Алхалт, зогсолтыг хослуулна. дарцаг сүлжиж алхана. алхана. • Амьтад (үнэг, чоно, тогоруу, оцон • Нарийн туузан замаар алхана. • Шат өөд алхана. (3-4 шувуу гэх мэт)-ын хөдөлгөөнийг (саваа мод, вандан сандал гэх мэт) гишгүүр) дуурайж алхаж, гүйнэ. • Хавсралттай алхалтыг алга • Вандан сандал • Хөлийг урагш, хойш хаяж ташилттай хослуулж хийнэ. дээгүүр багшийн тойргоор гүйнэ. • Хөлийн улны гадна ба дотор тусламжтай алхана. • Саадыг сүлжиж хурдан, удаан талаар алхана. • Өнхөрч байгаа алхаж, гүйнэ. • Спорт алхалтаар алхана. бөмбөгний араас • Өвдөг өндөр өргөж могойчилж • Хөлийг урагш, хойш хаяж гүйнэ. гүйнэ. гүйнэ. • Өвдгөө өндөр өргөж гүйнэ. • Хөлөө хойш хаяж • Хөгжмийн хэмнэлд тохируулан • Бөмбөг дамжуулж гүйнэ. олсны дундуур гүйнэ. хурдан удаан гүйнэ. • Зураасны хооронд гүйхдээ хоёр • Байрлуулсан саадыг • Гүйлтийн дунд бөмбөг түүж гараараа цагариг өнхрүүлнэ. давж гүйнэ. (олс, тууз) сагсанд хийнэ. • 100 метрийн зайд хос хосоороо гүйнэ. • Хөлөө солбин могойчилж гүйнэ. • Гүйлтын дунд чихмэл бөмбөг дамжуулна. • Өнхөрч байгаа цагариг дундуур гүйнэ. 60

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Хоёр хөл дээрээ Хоёр хөл дээрээ тодорхой (2 2 хөлөө нийлүүлэн олсны хоёр байрандаа болон урагш метр орчим зай туулж) зайд талд гарч үсрэх, саадыг давж үсрэх, үсрэх үсрэх, өөрөөсөө өндөр зүйлд өндөр (30 см)-т харайх үсэрч хүрэх Хүүхдийн жишиг үйл • “Туулай” болж хоёр • Хөгжмийн аянд “Туулай ба • Амьтдын дүрд хувиран үсэрч, хөл дээрээ үсэрнэ. баавгай” (баавгай-удаан харайж (туулай дэгдэх, ишиг • Цагаригт нэгээс нөгөөд үсэрч орж явах, туулай-үсрэх зэргээр) харайх гэх мэт) тоглоно. тоглоно. хөдөлгөөнт тоглоом тоглоно. • Буухиа тоглоом тоглоно. Жишээ • Багшийн өндөрт барьсан бөмбөг, • Багшийн барьсан тоглоомд нь: Модон шоог давж үсрээд, туузанд үсэрнэ. 2. Үсрэх, харайх өндөрт үсэрч хүрнэ. Тоглоомд уутанд орж байруулсан тэмдэг • Олс, туузыг давж харайна. хүрсэн тохиолдолд багш хүртэл үсрэх, хоёр хөлийн хооронд тоглоомыг бага багаар бөмбөг хавчуулан дарцгийг сүлжин өндөрсгөж барина. үсэрч тоглоно. • Гадаа талбайд үсэрч (тоо, • 2 хөл дээрээ 4-5 саад (олс дээс, дүрсний дагуу нэг, хоёр хөл модны тайрдас гэх мэт)-ыг давж дээрээ урагш, хажуу тийш үсэрнэ. үсрэх)тоглоно. • “Хамгийн урт зам туулъя” тоглоом • Цувуулж байрлуулсан 3-5 тоглоно. Хоёр хөлөө нийлүүлэн, цагаригийн нэгээс нөгөө рүү бүдүүн олсны 2 талд гарч үсэрсээр үсэрч тоглоно. нэг үзүүрээс нөгөө үзүүрт хүрнэ. • Вандан сандал (30см өндөртэй)- • “Горхи дээгүүр харайя” тоглоом аас үсэрч бууна. тоглоно. Шохойгоор зурж эсвэл, • Байрнаас уртад харайж, олс байрлуулж “горхи” үүсгээд, хэн хамгийн урт харайсанг усанд унахгүйгээр дээгүүр нь тэмдэглэж олно. харайна. • 1-10 хүртэлх цифртэй дүрс (дугуй, дөрвөлжин)-нд 1, 2 хөл дээрээ ээлжлэн үсэрч явна. • Өөрөөс нь 20-25см өндөрт өлгөсөн тоглоомд үсэрч хүрнэ. I түвшин II түвшин III түвшин Нэг чиглэлд мөлхөх, Саадыг давж мөлхөх, өндөрлөг Янз бүрээр мөлхөх, хананд шатаар өгсөх, уруудах зүйл (гулсуур, налуу шат гэх мэт) тогтоосон шатанд авирч гарах, буух дээр авирч гарах, давж буух Хүүхдийн жишиг үйл • 1,5 м орчим зайд • Цагариг, нуман доогуур • Өргөн вандан дээгүүр гар, хөлийг байрлуулсан тоглоом мөлхөнө. зөрүүлэн дөрвөн хөллөж мөлхөнө. (бамбарууш, бөмбөг • Байрлуулж тавьсан тоглоом • 40 см өндөрт буй уяан доогуур 3. Мөлхөх, авирах гэх мэт)-д мөлхөж (машин, хүүхэлдэй, том өрж тохой, өвдгийн тусламжтай гулсаж хүрнэ. байгуулах мод гэх мэт)-ыг мөлхөнө. • Чимээ гарч байгаа зүгт сүлжиж, саадыг давж мөлхөнө. • Нуруун дээрээ ууттай элс тавин мөлхөнө. • Вандан сандал дээгүүр гэдсээр нуман доогуур мөлхөнө. • Дарцаг сүлжиж гулсаж мөлхөн амьтдын • Вандан сандал дээр хоёр гарын мөлхөнө. хөдөлгөөнийг дуурайн хийнэ. тусламжтай нуруугаар гулсана. • Мөлхөлтийн хоолой • Жижиг гулсуурт авирч гараад • “Туулай мөлхөлт” (хөл, гарыг дундуур мөлхөнө. гулсаж бууна. (3-5 гишгүүртэй) салгахгүй урагш зөөж тавьж)-өөр • Сандал, буйдан дээр • Налуу шатанд авирч гараад мөлхөнө. авирч гарч, бууна. багшийн дэмжлэгтэй алхаж • Хананд тогтоосон шатанд авирч, • Шатны бариулаас бууна. (3-5 гишгүүртэй) бууна. бариад, багшийн • Овоолсон элс рүү авирч гараад • Гадаа тайлбайд олон (6-гаас дээш) тусламжтайгаар үсэрч бууна. гишгүүртэй шатанд авирч гарна, шатаар өгсөж, • Гадаа талбайд намхан шат өөд бууна. уруудна. авирч гарч, бууж тоглоно. • Нуман шатаар авирч, бууна. • Намхан сандал дээр авирч гарч, үсэрч бууна. 61

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Бөмбөг (эд зүйлс)- ийг Бөмбөгийг дамжуулах, дээш Бөмбөгийг бай руу чиглүүлэн урагш өнхрүүлэх, шидэх, барьж авах шидэж онох шидэх, шидсэн том бөмбөгийг барьж авах Хүүхдийн жишиг үйл • Хосоороо, тойргоор • Суугаа байрлалаас бөмбөг • Хоёр гараараа бөмбөг өнхрүүлж сууж том бөмбөгийг бие бие рүүгээ өнхрүүлэн бие биедээ бай ононо. өнхрүүлж тоглоно. дамжуулна. • Бөмбөгийг саваа модоор • Том бөмбөг өнхрүүлж хол, ойр тавьсан байг • Олсны хоёр талд зогсож, эсрэг өнхрүүлэнгээ саадыг сүлжин гүйж, ононо. 4. Шидэх, дамжуулах, барих талынхаа хүүхэд рүү бөмбөг алхана. • Өнхөрч ирсэн бөмбөг барьж авна. дамжуулж, унагахгүй барьж • Бөмбөгийг хөлөөрөө өнхрүүлж • Бөмбөгийг хоёр авна. саадыг сүлжиж гүйнэ. гараараа доороос шиднэ. • Туузан дээгүүр бөмбөгийг хоёр • Бөмбөгийг вандан сандал дээгүүр • Цаасан бөмбөгийг гараараа өнхрүүлнэ. өнхрүүлж харилцана. дээш шидэж барьж авна. • Чихмэл бөмбөг хөлөөрөө • Цагаригийг хоёр гараараа • Цаасан онгоцыг дээш өнхрүүлж хаалга руу оруулна. өнхрүүлж алхана. хөөргөнө. • Бөмбөгийг саваа модоор • Теннисний бөмбөг үлээж өнхрүүлэнгээ гүйнэ. өнхрүүлнэ. • Хоёр гараараа цагариг өнхрүүлж • Сагсны цагаригт бөмбөг шидэж уралдана. барьж авна. • Бусадтай хамтран чихмэл • Бөмбөг дээш нь шидэх, газар бөмбөг даавуун дээр дээш нь ойлгох, залах, алга ташин барьж ойлгож тоглоно. авна. • Чихмэл бөмбөгийг бие бие • Хөл бөмбөг тоглоно. рүүгээ шидэж дамжуулна. • Жижиг зүйлс (бөмбөг, алчуур, • Бөмбөгийг газарт ойлгож, хоёр ууттай элс гэх мэт)-ийг дээшээ гараараа барьж авна. шидээд, унагалгүй барьж авна. • Бөмбөгийг хоёр гараараа уяан • 2 метрийн зайд байрлуулсан босоо дээгүүр давуулж шиднэ. бай руу бөмбөгийг шиднэ. • Бөмбөг нэг гараараа шидэж • Нисдэг таваг шидэж тоглоно. цагаригт оруулах, бай ононо. • Цаасан бөмбөг шидэж бие биенээ ононо. 62

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Насанд хүрэгчдийн Дасгал, хөдөлгөөнийг дэс Хөдөлгөөнийг орон зайд зохицуулан хөдөлгөөнийг даган хийх дарааллын дагуу хийх бусадтай хамтран гүйцэтгэх Хүүхдийн жишиг үйл 5. Биеийн хөдөлгөөнөө хянах, зохицуулах • Багшийн хийж буй • Найзтайгаа хамтран өрж • “Алтан тав”, “Зургийн хичээл” гэх мэт дасгалыг хөгжмийн хэмнэлд дасгал хөдөлгөөнийг байгуулах тоглоомоор тоглоно, тохируулан бие даан гүйцэтгэнэ. дагаж хийнэ. байранд нь хураана. • “Будаг”, “Гагнасан гинж”, “Цагаан тэмээцэх” гэх мэт хөдөлгөөнт (загас,шувуу гэх мэт) • 4, 8 тоот дасгалыг багшийн тоглоомыг дүрмийн дагуу тоглоно. • Багшийн үгэн заавар, дарааллын дагуу • Дасгалын зай авч зогсоод 8 тоот дасгалыг бусадтай хамтдаа зааварчилгааг гүйцэтгэнэ. гүйцэтгэнэ. анхааралтай сонсож, • Бөмбөгийг олсон дээгүүр • Байгаа орчиндоо хөдөлгөөнөө зохицуулан хийнэ. Жишээ нь: дагана. Жишээ нь: давуулан шидэж, шидсэн Загварын тайз дээр алхаж тоглох Орох, гарахдаа бөмбөгийг унагалгүй барьж • Тоглоомын явцад өгсөн дохионы дагуу хөдөлгөөнийг эхэлнэ, жагсах. авна. дуусгана. Жишээ нь: Багш дохио өгөхөд хөдөлгөөнөө зогсоох • Халуун, хүйтэн зүйлд • Дасгал, хөгжимт хөдөлгөөн • Хөгжмийн хэмнэлд янз бүрийн гараа хүргэхгүй байна. (“Эрвээхий”, “Алаг эрээн аалз” хөдөлгөөн (алхах, гүйх, суух гэх мэт)-ийг хослуулан гүйцэтгэнэ. • Тоглох явдаа гэх мэт)-ийг хөгжмийн хэмнэлд • Бөмбөг бариад дарцаг сүлжиж хөдөлгөөнөө тохируулан гүйцэтгэнэ. уралдана. зохицуулна. • Бусадтай хөдөлгөөнөө • Багшийн дохиогоор хөдөлгөөнөө зэрэг үргэлжлүүлнэ. Жишээ нь: • Найзтайгаа хамт хийж уялдуулж, хамтдаа тоглоно. зүгээ өөрчилж гүйх байгаа дасгалаа зэрэг Жишээ нь: Даавуун дээр • Хоёр гараараа дээс эргүүлж, дээсэнд үсэрч тоглоно. эхэлж дуусгана. тавьсан зүйлийг хамтдаа унагахгүйгээр зөөнө. • Хоёр гартаа том бөмбөг барьж, бүдүүн олсон дээгүүр явна. I түвшин II түвшин III түвшин 6. Хөдөлгөөн гүйцэтгэхдээ биеийн тэнцвэрийг хадгалах Өргөн замаар биеийн Нарийн замаар биеийн Алхах, үсрэх, харайх, шидэх зэрэг тэнцвэрийг хадгалан алхах тэнцвэрийг хадгалан алхах, хөдөлгөөн гүйцэтгэхдээ биеийн үсрэх тэнцвэрээ хадгалах Хүүхдийн жишиг үйл • Олсон дээгүүр гараа • Нарийн олсны дундуур хоёр • Дээсэнд үсэрч тоглоно. алдалж алхана. гараа алдлан гүйнэ. • Юмс (том чулуу, өрдөг том • Хоёр хөл дээрээ • Баруун, зүүн тийш эргээд тоглоом, модны тайрдас, олс гэх дүрснээс дүрс рүү унахгүй зогсоно. мэт)-ыг дамжин явна. үсэрнэ. • Гараа ташаандаа авч хоёр хөл • Вандан сандал дээр нэг хөл • Cандал, гулсуур дээрээ унахгүй үсэрнэ. дээрээ зогсоно. руу авчирч, буухдаа • Цагариг дотор нүдээ аньж • Аягатай ус цалгиулж асгахгүйгээр унахгүй бууна. дороо алхана. зөөнө. (Багшийн дэмжлэгтэй) • Бие даан шатаар өгсөж, • Толгой дээрээ цагариг барьж, • Том бөмбөг хоёр уруудана. олсон дээгүүр алхана. гараараа барьж • Нуруун дээрээ ууттай элс тавьж • Бөмбөг, тууз, дарцаг, дэвүүртэй унагалгүй сагсанд унагалгүй мөлхөнө. дасгал хийнэ. хийнэ. • Модны тайрдас, вандан • Өнхөрч байгаа цагариг дундуур • Газар байгаа сандлаас үсэрч буухдаа унахгүй гүйнэ. тоглоомоо авахдаа зогсоно. • Вандан сандал дээрээс тэнцвэрээ явган сууж босно. • Шидсэн том бөмбөгийг алдалгүй хадгалан унахгүйгээр бууна. • Саваа модыг давж барьж авна. • Найзтайгаа уралдан налуу шатанд алхаад, тэнцвэрээ • Саваа модтой дасгал хийнэ. авирч, бууна. олж зогсоно. • Жижиг бөмбөгийг сагснаас сагс • Олсон дээгүүр бөмбөг шидэж • Цагирганаас цагаригт руу хурдан зөөнө. дамжуулна, алдахгүй барьж авна. унахгүй үсэрнэ. • Дүүжин даажин тоглоомыг найзтайгаа хамт тоглоно. 63

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Жижиг тоглоом, эд зүйл Гар хуруугаараа энгийн үйл Гар хуруугаараа нарийн, хүндэвтэр (халбага, харандаа)-ийг (хаалга цоожлох, шүр хэлхэх, үйл (хайчлах, эвхэх, гутлаа үдэх, шагай няслах, үсээ сүлжих, уяж алдахгүй барих таглааг эргэдэж таглах, цэцэг 7. Гар хурууны хөдөлгөөнөө зохицуулах услах, товч товчлох, бүсээ зангидах гэх мэт) гүйцэтгэх бүслэх гэх мэт) гүйцэтгэх Хүүхдийн жишиг үйл • Тоглосон тоглоомоо • Өөрийн хувцасны цахилгааныг • Цаасыг янз бүрээр хайчилна, байранд нь өрж тавина. татаж, товчоо товчилно, хувцсаа эвхэнэ. Жишээ нь: Эрвээхий • Зузаан хуудастай эвхэнэ. хайчлах, онгоц эвхэх. номын хуудсыг нэг нэгээр нь эргүүлнэ. • Элсэн дээр хуруугаараа зурж • Шагайгаар тоглоно. тоглоно. Жишээ нь: Нар зурах. • Хоёр, гурваар сүлжиж тоглоно. • Шигтгэдэг тоглоомоор дүрс • Үдээс сүвлэж, үдэж тоглоно. • Суварган тоглоомыг шигтгэж тоглоно. • Савх модоор байшин бүтээнэ. өрж, давхарлаж • Савны таг эрэгдэж онгойлгоно, • Шүрийг хавчаараар хавчиж, саванд тоглоно. • Өрж байгуулах таглана. хийнэ. тоглоомоор тоглоно. • Амьтдын зурагтай картыг • Теннисийн бөмбөг халбагаар зөөж, • Хэлхсэн дүрсийг эвлүүлж тоглоно. (4-5 хэсэгтэй) тавганд хийнэ. • Нүхэлсэн шагай, шүрийг хэлхэж • Усыг нэг савнаас нөгөө саванд хөдөлгөж тоглоно. тоглоно. асгахгүйгээр юүлнэ. • Жижиг бөмбөгийг • Нойтон цаас базаж, бөмбөг • Дүүрэн савтай усыг базна, өнхрүүлж хийнэ. цалгиулахгүйгээр зөөнө. тоглоно. • Төрөл бүрийн цоож онгойлгоно, • Үдээсээр нүхэлсэн бэлдэцийг сүвлэж түгжинэ. • “Сүмбэр уул” тоглоом тоглоно. тоглоно. • Юм оёж тоглоно. Жишээ нь: Цүнхний бэлдэцийн нүхээр сүвлэж оёх. 64

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Насан хүрэгчдийн Бусдын сануулгатайгаар Гараа бие даан дарааллын дагуу дэмжлэгтэйгээр гараа дарааллын дагуу угаах, угаах, шүдээ насанд хүрэгчдийн амаа зайлах, хамраа хоолойгоо зайлах дэмжлэгтэйгээр угаах. Бие зассаны цэвэрлэх, нүүр гараа дараа ариун цэврийн цаас хэрэглэх угаах Хүүхдийн жишиг үйл • Багш, эцэг эхийн • Бэлтгэсэн ус (давс, сод эсвэл • Давс, сод, нимбэгтэй усаар бие тусламжтайгаар нимбэгтэй)-аар хоолойгоо даан хоолойгоо зайлна. амаа зайлна, хамраа зайлна. • Хамраа цэвэрлэнэ. цэвэрлэнэ. • Хамраа цэвэрлэнэ. • Гараа хоолны өмнө, бие зассаны • Өөрийн таних • Гараа хоол идэхийн өмнө, бие дараа, бохирдсон тохиолдолд тэмдэгтэй эд зүйл зассаны дараа угаана. дарааллын дагуу бие даан угаана. 8. Хувийн ариун цэврийг сахих (сандал, сам, сойз • Хоолны ширээнд цэвэрхэн • Хоолны ширээ засаж, хураана, гэх мэт)-ийг таньж, хооллоно. цэвэрхэн хооллоно. хэрэглэнэ. • Хог хаягдлыг зориулалтын • Шүд угаах дарааллыг хараад, • Гараа хоолны өмнө, саванд хийнэ. шүдээ багш, эцэг эхийн бие зассаны дараа • Өөрийн сам, ам зайлах аяга дэмжлэгтэй угаана. насанд хүрэгчдийн зэрэг хэрэгслээ ялган таньж, • Ариун цэврийн хэрэгсэл ариун дэмжлэгтэй угаана. хэрэглэнэ. цэврийн цаас, саван, шүдний • Хоол идсэний дараа • Өөрийн хувцсаа эвхэж, гутал, оо, сойзыг бусадтай солихгүй, амны цаас хэрэглэнэ, оймс, хамрын алчуураа хэрэглэнэ. арчсан цаасаа бусадтай солихгүй, зохих • Ариун цэврийн цаасыг бие даан зориулалтын саванд байранд нь тавина. хэрэглэж зориулалтын саванд хийнэ. • Багшийн дэмжлэгтэй шүдээ хийнэ. • Насанд хүрэгчдийн угааж, унтлагын хувцас өмсөж • Хоол ундаа асгасан даруйд арчиж дэмжлэгтэй шүдээ унтана. цэвэрлэнэ. угаана. • Идэж буй зүйлээ бусдад • Хэрэглэсэн тоглоом болон • Багшийн дэмжлэгтэй дамжуулалгүй иднэ. сургалтын хэрэглэгдэхүүнээ хувцсаа эвхэж, • Ариун цэврийн цаасыг бусдын хураана, цэвэрлэнэ. унтлагын хувцасыг тусламжтай хэрэглэнэ. • Бие даан ороо засаж унтлагын өмсөж унтана. • Нүүр гараа бие даан угааж үсээ хувцас өмсөж унтана. • Багшийн дэмжлэгтэй самнуулна. • Хувцсаа эвхэж, сандал дээр, нүүр, гараа угааж, үсээ • Өмссөн хувцсаа бохирдсныг гутлаа сандлын дор зэрэгцүүлэн самнуулна. мэдэж насанд хүрэгчдийн тавина. • Цэцэрлэгт өөрийн дэмжлэгтэй солино. • Хумстай байгаагаа мэдэж ээж сандал дээр, гэртээ аавдаа хэлнэ. заасан байрлал • Аав ээжтэйгээ гадуур явахдаа (тавиур, шүүгээ гэх гудамж талбайд нус, шүлсээ мэт)-д хувцсаа эвхэж хаяхгүй байна. тавина. 65

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Насан хүрэгчдийн Өөрийн эрүүл мэндэд хортой Гэмтэж болзошгүй үйлдэл (малын анхааруулсан зарим зүйлсээс зайлсхийх, эрүүл хөлөөс хол байх, машинаас үйлдэл (бохирдсон мэндээ хамгаалах үйлдэл болгоомжлох гэх мэт)-ээс хүнсийг идэхгүй байх (түүхий ус уухгүй байх, ханиадны зайлсхийх, биед сайн, муу хүнсийг гэх мэт)-ийг хийхгүй эсрэг массаж хийх гэх мэт)-үүд ялгах байх хийх Хүүхдийн жишиг үйл • Халуун цай, хоол, • Хайч, харандаа дамжуулахдаа • Орчны эд юмсаар тоглохдоо аюулгүй хүйтэн мөсөнд гараа үзүүрийг өөр рүүгээ харуулж тоглох дүрмийг нийтээр хэлэлцэн хүргэхгүй байна. дамжуулна. ангийн болон сургалтын төвүүдэд • Харандаа, эсгий бал • Шатаар өгсөж, уруудахдаа бие тоглоно. Жишээ нь: Цаасыг зэргийг амандаа биеэ түлхэхгүй, бариулаас хайчлахдаа болгоомжтой байна. хийхгүй байна. барьж явна. Тоглоомын жижиг хэсгийг амандаа • Тоглоомоо амандаа • Хоолны махыг хахахаас хийхгүй хийхгүй тоглоно. болгоомжлон олон дахин • Хагарсан шил, шаазан барихгүй, • Шатаар өгсөж, зажилж иднэ. гишгэхгүй байна. уруудахдаа бие биеэ • Гадуур явах, цэцэрлэгтээ ирэх, • Аав, ээжийнхээ утасны дугаарыг түлхэхгүй явна. буцахдаа замын хөдөлгөөнд цээжээр хэлнэ эсвэл цифрээр 9. Гэмтэхээс болгоомжлох, өвчлөхөөс сэргийлэх • Насанд хүрэгчдийн болгоомжтой (гэрлэн дохио, харуулна. сануулгаар бохирдсон, гарцаар гарахдаа аав, • Төөрсөн үед бусад дэлгүүрийн муудсан хүнсний ээжийнхээ гараас хөтлөх) худалдагч, цагдаа ах зэрэг хүмүүсээс зүйлийг идэхгүй. оролцоно. тусламж хүснэ. аав, ээжийнхээ Жишээ нь: Өнгө нь • Багшийг даган дуурайж, утасны дугаарыг хэлж залгуулна. өөрчлөгдсөн жимс. ханиадны эсрэг цэгэн массаж • Шаардлагатай утасны дугаарууд хийнэ. (101, 102, 103, 108) мэднэ, • Газарт унаж бохирдсон зүйлийг шаардлагатай тохиолдолд залгаж амандаа хийхгүй, амнаасаа тусламж хүснэ. чихэр найздаа өгөхгүй байна. • Аяллын үед машины цонхоор толгой, • Цахилгааны залгуурт хуруугаа гараа гаргахгүй, суудлын бүсээ зүүж хийхгүй, ширээн дээр гарч явна. зогсохгүй, цонх руу авирч • Гал гарах, газар хөдлөх, үер гарахгүй байна. Танихгүй хүнийг болох, төөрөх үед хэрхэн дагаж явахгүй машины зам өөрийгөө хамгаалах талаар дасгал дээр тоглохгүй байна. сургуулилалт хийнэ. Жишээ нь: • Машинд сууж явахдаа машины Толгой дээрээ ном, хатуу зүйл барих, цонхоор толгойгоо гаргахгүй, ширээн доогуур орох, тусламж арын суудалд сууж суудлын дуудах, цэцэрлэгийн ослын гарц руу бүсээ зүүж явна. очно. • Өвөл утаа ихтэй үед, өвдсөн • Бусадтай хамтран цэцэрлэг, гэртээ тохиолдолд, өвдөхөөс хамгаалж хэрхэн аюулгүй байх тухай амны хаалт зүүнэ. санаануудын жагсаалт гаргана. • Сайн, муу хүнс, хүнснийг Жишээ нь: Булан тойрох, аяга таваг ялгаж, биед хэрэгтэй хүнсийг барьсан үедээ гүйхгүй байна. насанд хүрэгчдийн тусламжтай • Цахилгааны залгуурт хүрэхгүй, хэрэглэнэ. машины зам дээр тоглохгүй байх, • Аюулын дохио дуугарахад хүчтэй салхи, аянгатай ширүүн насанд хүрэгчдийн дэмжлэгтэй бороотой үед гэртээ байна. ширээн доогуур орох, ном • Аюулын дохио дуугарахад толгой дээрээ бариад гадагшаа ширээн доогуур орох, насанд гарна. хүрэгчдийн дэмжлэгтэй ном толгой дээрээ бариад гадагшаа гарна. • Байгалийн гамшиг тохиолдох үед ямар арга хэмжээ авдаг тухай төсөлт ажил, сургуулилтад оролцоно. • Өвөл утаа ихтэй үед, өвдсөн тохиолдолд, өвдөхөөс хамгаалж амны хаалт зүүнэ. • Сайн, муу хүнсийг ялгаж, биед хэрэгтэй хүнсийг хэрэглэнэ. • Хөдөө явахдаа малын хөл (үхэр, адуу)-өөс хол явна. 66

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ ХЭЛ ЯРИА Хүснэгт 3. Хэл яриа I түвшин Агуулга III түвшин Орчноосоо сонссон дуу II түвшин Хэлний авиа (үгийн эхэн, төгсгөлд авиаг дуурайх Орчны дуу авиаг ялгаж орсон)-г ялгаж сонсох, зөв дуудах сонсох, дуурайх Хүүхдийн жишиг үйл • “Хөвөн бөмбөг үлээе” • “Бороо орлоо.” Ширүүн • Байгалийн дуу чимээг дуурайж тоглоом тоглоно. бороо орлоо, бороо дуугарна. Жишээ нь: Ссссссс салхи • Амьтдын зураг зааж намжлаа, бороо зогслоо салхилах, горхины чимээг дуурайж дуугарахыг (нохой, гэх мэтээр чимээг нь (шорр, шорр) дуугарна. муур, морь,үхэр, дуурайн алга ташиж • Байгалийн болон хүн, мал, амьтны хонь гэх мэт) сонсож тоглоно. дуу (салхи- салхилах, бороо орох, дуурайна. • Амьтдын дуу авиа (чоно хүн дуулах, хөхөө донгодох, тэмээ • “Сая ямар амьтан улих, нохой хуцах, тахиа буйлах, морь янцгаах, нохой хуцах 1. Орчны болон хэлний авиаг ялгаж сонсох дуугарсан бэ?” донгодох, болжмор жиргэх гэх мэт)-г сонсоод, зургуудыг тоглоомоор сонссон гэх мэт), тээврийн хэрэгсэл бүлэглэж дуу авиаг нь дуугарч авиагаа дуурайж, (машин, онгоц, түргэний үзүүлнэ. нохой-хав, хав, муур- машин, хогны машин гэх • Дуу авиа, чимээ бүхий тоглоом мяу мяу, шувуу жив жив мэт)-ийн дуу чимээг ялган зохионо, тоглоно. Жишээ нь: гэх мэтээр дуугарна. сонсож, дуурайх, зурган өрөмдөх дрррр, дрррр, бороо орох • Орчны дуу авиа картнаас олж харуулна. под, под, под (машины чимээ, цагны • Таван хошуу малын • Цаасыг жижиглэн урж гарын алга чимээ, тэнгэр дуугарах, тэмээ буйлах, морь дээр тавьж үлээн салхи үүсгэн (үүү, тахиа донгодох, янцгаах, үхэр мөөрөх, үүү, үүү) хийсгэж тоглоно. нохой хуцах гэх мэт)-г хонь, ямаа майлахыг • Хэл зүгшрүүлэх аман наадам түргэн сонсоод, зургаас дуурайн дуугарна, ямар хэллэг хэлнэ. тохирохыг нь олно. малын дуу авиа болохыг • Хэлийг өргөж хонхойлгож, тагнай • Хүүхэлдэйгээ унтуулъя: нэрлэнэ. ташиж тоглоно. “бүү-вэй, бүү-вэй, • Хүн инээж, хүүхэд уйлж машинаа асаая: “үүн- байгаа дуу авиаг сонсоод, үүн, галыг унтраая: дуурайн дуугарна, ялгаж фүү, фүү, хонхоо хэлнэ. цохъё: жин-жин гэж дуу • Янз бүрийн дуу чимээ авиагаар илэрхийлэн гаргаж тоглоно. Жишээ тоглоно. нь: Гуурсаар үлээж, • Аяга долоох, уруулаа ус ”буцалгах”, “Хаалга цорвойлгох, уруулаар тогшлоо” тог тог тог, “Хонх хамраа “таглах”, хацраа дуугарлаа” дин дон, дин бөмбийлгөж тоглоно. дон, “Бороо орлоо” хуудас цаасан дээр савхаар цохих. • Хэлээ өргөж хамартаа хүргэх гэж тэмүүлэх, уруулаа тойруулан долоох, хэлний үзүүрийг хоёр завжинд ээлжлэн хүргэж тоглоно. 67

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Үгийг сонсоод ойлгох, Үгийн утгыг ойлгох, өдөр Ойролцоо дуудлагатай үг, эсрэг дуурайж дагаж хэлэх тутам хэрэглэгддэг үгсийг утгатай үгийг ойлгох, яриандаа яриандаа хэрэглэх хэрэглэх Хүүхдийн жишиг үйл • Тоглоом, эд юмсын • “Үг дамжуулах” тоглоом • Үгийг үйл үг, тэмдэг нэрээр зурагтай карт хараад тоглоно. идэвхжүүлж тоглоно (хүүхэд гэсэн нэрлэнэ. (аяга, ширээ, үгийг -тэмдэг нэрээр: хөөрхөн хүүхэд, сандал, хүүхэлдэй гэх • Хүүхэлдэй хооллох, нялх хүүхэд; -үйл үгээр: хүүхэд инээж мэт) хувцаслах, үс самнах, байна. хүүхэд дуулж байна; -эсрэг унтуулах зэрэг хийж утгатай үгээр өндөр хүүхэд, намхан • Хэн, юу асуултыг байгаа үйлээ нэрлэнэ. ойлгож (Энэ хэн бэ? • “Будаг авъя” хөдөлгөөнт хүүхэд гэх мэт). ээж, Энэ юу вэ? мод гэх тоглоом, “Хувцасны өнгийг • Ойролцоо ба эсрэг утгатай үг мэт) хариулна. нэрлэе” гэсэн өнгийг (баярлалаа талархлаа, гялайлаа, • Зарим эрхтнээ зааж, нэрлэх, таних тоглоом цэвэр бохир, том жижиг гэх мэт) 2. Үгийн утгыг ойлгох, хэрэглэх нэрлэнэ. Жишээ нь: тоглоно. хэлнэ. толгой, гар, чих, нүд, • Өөрийн хэрэглэдэг эд • Янз бүрийн зурагтай картыг ерөнхий гар, хамар, ам. зүйлийн нэрийг лавлан нэр (хувцас, амьтан, жимс, хүнсний • Ойр дотны хүн, асууна. ногоо)–ээр нь ангилна. тоглоом, эд юмсыг • Насанд хүрэгчдийн • Танил мэргэжлийг нэрлэж, дүрд өөртөө хамаатуулж (миний бөмбөг, миний энгийн асуултыг ойлгож, хувирч сэдэвт тоглоом (эмч, багш, ээж) хэлнэ. хариулна. Жишээ нь: Чи жолооч, тогооч, нисгэгч, мужаан) цэцэрлэгтээ хэнтэй хамт тоглоно. • Гэр бүлийнхээ зургийг ирсэн бэ? Би цэцэрлэгтээ • Тогооч, багш, эмч, барилгачин, харж Хэн бэ гэсэн ээжтэйгээ хамт ирсэн. жолоочид юу хэрэгтэйг зургаас асуултанд хариулна. • Үзсэн киноныхоо нэрлэж, ижилсүүлнэ. • Ном, бичлэг үзээд таалагдсан дүрд хувирч • Би, чи, бид, та нар, чамд гэх мэтээр мэддэг дүрийг зааж, тоглоно. төлөөлүүлэн ярина. дуурайж тоглоно. • Найзынхаа тоглоомыг • Хаана юу байна вэ? гэсэн асуултанд • Тоглодог тоглоом, өөрийнхтэйгээ харьцуулан хариулж юмсын байрлалыг таньдаг амьтнаа зааж ярина: Жишээ нь: Арай тодорхойлж хэлнэ. Жишээ нь: нэрлэнэ. том, илүү хурдан. Ширээний хажууд сандал байна. • Сая ирлээ, одоо унтъя, Цонхны тавцан дээр цэцэг байна. орой явна гэх мэтээр Модны мөчир дээр шувуу сууж цаг хугацаа заасан үгийг байна. ашиглан ярина. • Дөрвөн улирал, өглөө, өдөр, орой гэх мэт хугацаа заасан үгийг яриандаа ашиглана. • Зураг дээрээс хэн олон зүйл харж нэрлэх вэ? тоглоом тоглоно. • Таавар зохионо, бусдаар таалгана. Жишээ нь: Би дөрвөлжин хэлбэртэй, дээр нь юм зурж, бичиж болдог нэг зүйлийг харж байна. Тэр юу вэ? (самбар) 68

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Зөв бүтэцтэй өгүүлбэрээр ярих Хураангуй өгүүлбэр хэлэх Энгийн ба дэлгэрэнгүй өгүүлбэр ойлгох, хэлэх 3. Өгүүлбэрийг ойлгох, өгүүлбэрээр ярих Хүүхдийн жишиг үйл • Энгийн богино • Хэн юу хийж байна вэ? • Багшийг дагаж богино шүлэг өгүүлбэр (Одоо гараа зургийн үйл явдлыг уншина, утгыг өөрийн үгээр угаацгаая)-ийг ойлгож, дарааллуулан тоочиж тайлбарлаж хэлнэ. хэрэгжүүлнэ. ярина. • Яагаад? гэсэн асуултад учир • “Энэ хэнийх вэ?” • Зураг (малгай, цув, гутал) шалтгааныг тайлбарлаж нийлмэл Хувцаснуудаас харж өгүүлбэр зохиож өгүүлбэр хэлнэ. Жишээ нь: Бороо өөрийнхийг олж хэлнэ. хэлнэ. орж байгаа болохоор усны гутлаа Энэ миний гутал байна • Үйл үг, нэр үг, тэмдэг нэр өмсөж гарна. гэх мэт. оролцуулан өгүүлбэр • Өгүүлбэрийг дэлгэрүүлж, нийлмэл • Хоёроос гурван үгтэй зохиож ярина. (Хоёулаа өгүүлбэр хэлнэ. Жишээ нь: Аав өгүүлбэр хэлнэ. (Би нуугдаж тоглоё. Улаан ирсэн. Аав хөдөөнөөс ирсэн. Аав явлаа) машинаараа тоглох уу?) хөдөөнөөс өчигдөр ирсэн. Аав • Асуултад хариулна. • Оньсого таавар, зүйр хөдөөнөөс ирсэн болохоор би • Номын зураг дээр хэн цэцэн үгс (Хүн ахтай, дээл баярласан. юу хийж байгааг хэлнэ. захтай.) хэлнэ. • 2-3 үйл явдлыг илэрхийлсэн Жишээ нь:Үйл явдал • Нийлмэл өгүүлбэрийг харуулсан зураг дээр ойлгож, биелүүлнэ. хавсарсан нийлмэл өгүүлбэрээр өөрт (Бат шүүгээнээс өөрийн тохиолдсон үйл явдлаа ярина. дэвтэр, тавиур дээрээс харандаагаа аваад, ширээн дээр тавиарай.) I түвшин II түвшин III түвшин Өөрт тулгарсан, Үзэж харсан, оролцсон үйл Санаа бодол, үзсэн, оролцсон үйл сонирхсон зүйлээ явдлынхаа тухай бусдад явдлаа ойлгомжтой ярих хураангуй өгүүлбэрээр ярих илэрхийлэн хэлэх Хүүхдийн жишиг үйл 4. Санаа бодлоо илэрхийлэн ярих • Мэддэг хүүхэлдэйн • Өөрт тохиолдсон баярт • Үлгэр сонсоод асуулт тавьж, баатрынхаа зургийг үйл явдлын тухай ярина. ярилцлагад идэвхтэй оролцоно. харж, нэрлэнэ. Жишээ нь: Төрсөн өдөр • Тойргийн цагаар “Миний хүсэл” • Бие засах, уух, тэмдэглэсэн, тоглоомын сэдвээр ярилцана. газар тоглосон, зугаалгаар идмээр байгаагаа явсан, тэмцээн, уралдаан, • Үлгэр, өгүүллэгийн үргэлжлэл, дохио зангаа, үгээр өдөрлөг, өглөөлөгт төгсгөлийг зохион ярина. хэлнэ. оролцсон гэх мэт. • Өөрийн хэрэглэдэг эд • Гэр бүл, ангиараа • Дуртай киноныхоо өөрт таалагдсан юмс (миний сандал, тоглоомын газар тоглосон, дүрээ төсөөлж, зохиомжлон ярина. миний гутал)-ыг музей үзсэн, айлд зочилсон нэрлэнэ. тухайгаа бусдадаа ярина. • Гэр бүлээрээ аяллаар явсан • Санаа бодлоо • Хөдөө явсан тухай гэрэл тухайгаа ярина. (Самаа авч ирээд зургаа тайлбарлан ярина. “май” гэж өгөх) үгээр • Багш, найз нөхөд, гэр • Өөрийн болон хамтын бүтээл илэрхийлэн хэлнэ. бүлийнхэнтэйгээ сэтгэл (зурсан, өрж байгуулсан, зохиож • Өөрийн дуртай бүтээсэн) –ээ тайлбарлаж ярина. • Юмс, үйл явдлын учир шалтгаан, холбоо хамаарлыг тайлбарлаж ярина. Жишээ нь: Цастай ойд тоглоом, хэрэглэдэг эд хөдлөлөө илэрхийлэн дууны явсан анчин цагаан туулайг яагаад юмс, тоглоомыг зааж өнгөө хувиргаж ярина. харсангүй вэ? нэрлэнэ. • Үеийн нөхдийнхөө яриаг • Яаж, хаана, хэзээ, яагаад ийм юм • Энэ хэн бэ, юу вэ? анхааралтай сонсоод, бэ? асуултыг тавина. асуулт тавина. яагаад, юуны учир, яах гэж? гэх мэт асуулт асууна. 69

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Уншиж, ярьж өгсөн богино үлгэр, Уншиж, ярьж өгсөн үлгэр, Үлгэр, зохиолын үйл явдлыг өгүүллэгийн агуулгыг өгүүллэгийн агуулгыг ойлгох, ойлгомжтой, дэлгэрэнгүй ярих, ойлгох, асуултад 1-2 өөрийнхөөрөө давтан ярих зохиомжлон ярих үгээр хариулах Хүүхдийн жишиг үйл • Номын зургийг 5. Уншиж, ярьж өгсөн эхийг ярих анхааралтай харна. • Богино үлгэрийг анхааран • Үлгэр, зохиол (Жишээ нь: • Зурагт хэн, юу байна, сонсоод, ойлгосон хэсгээ А.С.Пушкин “Алтан загасны үлгэр”)- хийж байгаа үйлийг зааж нэрлэнэ. багшийн тусламжтай ярьж ыг анхааран сонсоно, бусдадаа • Номыг сонирхон үзэж өгнө. хэсэг хэсгээр нь нэг нэгээрээ “Энэ юу вэ? гэж асууна. • Үлгэр, өгүүллэг сонсоод, үргэлжлүүлэн ярина. • Шинээр мэдэж авсан үгээ давтан хэлнэ. дүрүүдийн хэлсэн үгийг • Үзсэн хүүхэлдэйн киногоо бусдад • “Үлгэрийг сонирхон өөр өөр дууны өнгө аясаар ярина. сонсоно. (Энэ хэн бэ?, Өвгөн хэнийг дуудсан илэрхийлж ярина. • Багшийн эхэлсэн яриаг бэ?, Өвгөн, эмгэн хоёр хэнийг дуудсан бэ?) • Ярих үедээ ая дуу үргэлжлүүлэн зохиож (Марал ээж • “Туулай дэгдүүлэх” ашиглана. Жишээ нь: аавтайгаа ойд зугаалж явтал гэнэт аман наадмыг сонсож, асуултад үйл Өнхрүүш үлгэрийг ярьж ширүүн бороо орлоо) ярина. хөдлөлөөр хариулна. байхдаа холбогдох хэсэгт • Үлгэрийн эхлэл, өрнөл, төгсгөлийг • Хуруун хүүхэлдэйгээр сонссон үлгэрийнхээ нь аялгуулан дуулна. зохиож ярина. Жишээ нь “Зараанд дүрд хувирч, үгийг нь давтана. • Шүлэг, зүйр цэцэн үг, тохиолдсон явдал” үлгэрт зараа оньсогыг зургаар уншина. зугаалахдаа юу юу бэлтгэсэн бэ?, Зурагтай номын эхийг Ой мод руу явах замдаа ямар хуруугаараа зааж зохиож сонирхолтой зүйлтэй тааралдсан уншина. бэ?, Түүнд юу тохиолдсоныг зохиож • Үлгэрийн баатруудын дүрд яриарай гэх мэт хувиран тоглоно. • Мэддэг зохиолын агуулгаар багш (эцэг эх)-тай хамтран ном бүтээнэ, тайлбарлан ярина. 70

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Зургаас өөрийн мэддэг Үйл явдлыг харуулсан Орчиндоо байгаа тэмдэг тэмдэглэгээг зүйлийг заах, нэрлэх зургийн агуулгыг ойлгох, мэдэх, утгыг тайлбарлах тайлбарлан ярих 6. Зураг, тэмдэг тэмдэглэгээний утгыг хэлэх Хүүхдийн жишиг үйл • Зургийг ижилсүүлж • Гар угаах дарааллын • Шатаар өгсөх, уруудахдаа зургаар тавина. зургийг дагаж хийнэ. харуулсан шатны дүрэм (баруун • Хүүхэд өөрийн таних тэмдгийг таньж • Ангийн дүрмийг зургаар гар талыг барьж явах, шатаар хэрэглэнэ. уншиж, утгыг тайлбарлана. уруудахдаа нэгнийгээ түлхэхгүй гэх • Тоглоом болон эд зүйлсийг зурган • Жолооч, замын цагдаа мэт )-ийг баримтална. тэмдэглэгээний дагуу байранд нь тавьж болж тоглохдоо замын • Гар угаах дарааллын зургийг хураана. Жишээ нь: машиныг машины тэмдэг тэмдэглэгээг тайлбарлана, дагаж хийнэ. зурагтай тавиур дээр, бөмбөгийг бөмбөгний ашиглаж тоглоно. • “Болно, болохгүй” Хүүхдийн хийж зурагтай сагсанд хийх, халбагыг халбаганы • Сургалтын төвүүдийн таних болох, болохгүй зүйлсийг харуулсан зурагтай сагсанд хийх. тэмдэг, зургийн утгыг хэлнэ. зургийг “зөвшөөрсөн”, “хориглосон” • Замын хөдөлгөөний тэмдгээр тэмдэглэнэ. зөвшөөрсөн, хориглосон • Цэцэрлэг, ангид байгаа аюулгүйн тэмдгийн тайлбарлана. гарц, ариун цэврийн өрөө, эмчийн • Зургаар өгсөн аргачлалыг өрөөний тэмдгийг нэрлэнэ, дагаж наах, барих, бүтээх тайлбарлана. үйл хийнэ. • Цэцэрлэгийн гадаа талбайд (эсвэл ангид байгуулсан) 4 замын уулзвар дээр жолооч, явган зорчигч болж, гэрлэн дохио хэрэглэн тоглоно. • Зурган аргачлал, зааврын дагуу барьж байгуулна, наана, угсарна, эвлүүлнэ. 7. Төрөл бүрийн зураас (шулуун, долгион тахир, I түвшин II түвшин III түвшин нуман,...) зурах Харандааг зөв барих, Харандаагаар хүрээнээс Энгийн (шулуун, долгион) зурлага эрээчиж сараачих гаргахгүй будах, цэг холбон бичих зурах Хүүхдийн жишиг үйл • Хананд байрлуусан • Резин, савх, шүдэнзний • Шулуун зураасаар авто машины самбар, ватум модоор дүрс бүтээж зам, явган хүний зам зурна. цаасан дээр тосон, тоглоно. • Самны шүдийг эгц, хооронд нь эсгийн харандаагаар • Дүрс, эд зүйлс, хүн амьтныг ойролцоо зайтайгаар гүйцээн зурна. сараачина. хүрээнээс гаргахгүй будна. • Хуудас цаасан дээрх цэгүүдийг • Хуудас цаасан дээр • Дүрс, эд зүйлс, амьтан, холбож дүрс, цифр үүсгэнэ. тосон харандаагаар шувууг ижлийг олж • Харандаагаа салгалгүйгээр өндөр эрээчинэ. зураасаар холбоно. уул зурна. • Усан будаг, гуашаар • Цэгүүдийг холбож эд зүйлс • Голын урсгалыг долгионтуулан толбо үүсгэн тоглоно. дүрслэн зурж, тоогоор нь зурна. Жишээ нь: хуруу, өнгө ялгаж будна. • Үүлэн болон алхан хээг цэгүүдийн гарын алгаар дарах дагуу харандаагаар хээлж зурна. 71

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ БАЙГАЛЬ, НИЙГМИЙН ОРЧИН Хүснэгт 4. Байгаль, нийгмийн орчин Агуулга I түвшин II түвшин III түвшин Орчны юмсыг сонирхох, Орчны юмсын онцлог, шинж Орчны юмсын ялгааг таних, нэрлэх чанар(хатуу, зөөлөн гэх мэт)-ыг илрүүлэх нэрлэх Хүүхдийн жишиг үйл • Ойр орчинд байгаа эд • Өөрийн болон бусдын эд зүйл • Сургалтын хэрэгсэл юмсыг сонирхож, барьж (миний цамц, багшийн цүнх, томруулагч шил, жинлүүр, үзнэ, нэрлэнэ. ангийн тоглоом гэх мэт)-ийг шугам, гэх мэт зүйлсийг • Нэрлэсэн юмс, тоглоом ялгаж хэлнэ. ашиглан ойр орчныхоо юмс, наадгайг заана, авч • Ойр орчиндоо байгаа юмсыг ургамлыг судална. ирнэ. Жишээ нь: тэмтрэх, барьж үзэх зэргээр • Сонирхолтой ажиглалт 1. Орчны юмсыг сонирхох, таних, нэрлэх “Тоглоомоо нэрлэцгээе”, шинжийг судална. Жишээ нь: туршилтууд хийнэ. Жишээ нь: “Хүүхэлдэйд хувцас Бөмбөг зөөлөн, аяга шилэн, ус Цасан дээр мөр гаргах, урсгал сонгоё” гэх мэт. шингэн гэх мэт. усанд цаасан болон модон • “Шидэт хайрцаг” • Өөрийн эргэн тойрны эд юмсыг завь хийж урсгах, цаасаар тоглоом тоглоно. ажиглаж болгоомжтой харьцана. сэнс хийж эргэлдүүлж тоглох. Хайрцаг дотор байгаа Жишээ нь: Хаалга хаахдаа гараа • Юмсын шинж чанарыг зүйлсийг тэмтэрч юу хавчуулахаас болгоомжлох, туршиж үзнэ, тодорхойлж олсноо хэлнэ. шилэн аяга хагалахаас сэргийлэх ярина. Жишээ нь: Ноос • Ойр орчинд байгаа гэх мэт. хөнгөн учраас хийсдэг, эд юмс (ширээн дээр • Усаар тоглож, усны шинжийг баримлын шаврыг халуун хоолоо тавьж иднэ, тодорхойлно. Жишээ нь: Ус усанд хийхэд зөөлөрдөг. сандал дээр сууна, урсгах, саванд хийх, дүүргэх, • Юмсын талаар таамаглал харандаагаар зурна, халиулж асгах, хэд хэдэн шингэн дэвшүүлнэ, туршиж үзнэ. хүүхэлдэй, машинаар зүйлсийг холих Жишээ нь: Хөвдөг, живдэг, тоглоно гэх мэт)-ыг • Амьгүй зүйлсийг байрнаас нь уусдаг, уусдаггүй зүйлс. юунд хэрэглэдгийг хөдөлгөхийн тулд түүнийг түлхэх, • Байгалийн болон хүний асуухад зориулалтаар татах, шидэх гэх мэт туршилт бүтээсэн эд юмсыг ялгана. нь заана, хэлнэ. хийж үзнэ. Жишээ нь: Модоор ширээ, • Усыг нэг савнаас нөгөө • Ажиглаж олж мэдсэн зүйлийнхээ сандал хийсэн. саванд юүлэх, усанд талаар (чулуу өргөж үзэхэд хүнд, • Юмс, үзэгдэлтэй холбогдох хүүхэлдэйн хувцас бас хатуу байсан гэх мэтээр “Яагаад?” гэсэн асуулт угаах зэрэг үйлдэл хийж шинж чанарыг нь тодорхойлон) дэвшүүлж, хамтдаа хариулт тоглоно. ярина. олно. Жишээ нь: Яагаад • Тоглоомын талбайн • Мэдрэхүйн тусламжтайгаар эд мөс долоож болохгүй вэ? элсээр тоглох, машин, зүйлс, хүнсийг дуу чимээ, үнэр, Яагаад мод навчаа гөвдөг байшин, гэр хийж үзнэ. амт, хийсэн материалаар нь вэ?, Яагаад цагаан идээ идэх ялгаж таних (чихэртэй, хэрэгтэй вэ? чихэргүй аарц амтлах, хатуу зөөлөн ааруул идэж үзэх гэх мэт) туршилт хийнэ. 72

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Орчныхоо ургамал, Орчны ургамал, гэрийн тэжээмэл Ургамал, амьтныг хайрлах, амьтныг сонирхох, нэрлэх амьтдыг онцлог шинжээр нь таньж арчлах ялгах, тайлбарлах Хүүхдийн жишиг үйл • Ойр орчиндоо байгаа • Гадаа талбай дахь ургамлыг • Ургамал арчилж ургуулах цэцэг, мод, амьтныг нэрлэнэ. Жишээ нь: судална, олж мэдсэнээ ажилд оролцоно. Жишээ нь: Нохой, шувуу, загас. тайлбарлаж ярина. Жишээ нь: Ургамал шилжүүлэн суулгах, • Мэддэг амьтныхаа дуу авиа, хөдөлгөөнийг Цэцгүүдийн өнгө, хэлбэр дүрс, үрслүүлэх, зөв услах, нартай дуурайж тоглоно. Жишээ нь: Шувууд модны навчны ялгаа. газар тавих, савны амсрын нислээ, Нохой гүйлээ, Туулай дэгдлээ. • Байгалийн булан дахь шороог арчих, навч цэвэрлэх. 2. Ургамал, амьтныг ажиглах, таньж мэдэх, арчлах • Цэцэг услах, навч • ургамлуудыг ажиглаж, гарч • Хүнсний ногоо (төмс, сонгино арчихыг ажиглаж байгаа өөрчлөлтүүдийг (навч • гэх мэт) үрслүүлнэ, ургаж буй дуурайна. цухуйсан байна, навч бүтэн явцыг ажиглана, туршлагын гарсан байна, цэцэг дэлгэрсэн талбайд хөрс бутлах, төмс • Мэддэг зүйлээ мод, байна гэх мэтээр) зурж, тарих, хураах гэх мэт ажилд нохой, шувуу, цэцэг тэмдэглэн ярилцана. оролцоно. зэргийг зурагнууд Аяллаар модны навч улирал бүр Цонхны гэрэл болон харанхуй дотроос ялгаж, танина, газарт ижил үрсэлгээ заана. хэрхэн өөрчлөгддөгийг ажиглана, хийж тавиад, хооронд нь зурна. харьцуулна, ялгаа гарч буй • Байгалийн музей үзэх, амьтны эсэхийг ажиглана, зурж дэлгүүрт очихдоо нохойны бие тэмдэглэнэ, ярилцана. үстэй, шувуу өдтэй байдаг гэх • Ижил савтай 2 цэцгийн мэт гадаад онцлогийг ажиглаж нэгийг нь усалж, нөгөөхийг нь сонирхоно, ярилцана. услахгүй байхад гарах ялгааг • Амьтдыг хөдөлгөөнөөр нь олж харна, ярилцана. таагаарай, Сүүдрээр нь • Ангидаа буюу гэртээ байгаа таниарай, Амьтдыг дуугаар амьтанд хоол тэжээл өгөх, нь ялгаарай гэх мэт тоглоом байр савыг нь цэвэрлэх тоглоно. ажилд оролцоно, дараа нь • “Аль нь хурдан вэ?” Хорхой яагаад гараа заавал угаахыг шавжны зургийг хурдан, тайлбарлана. удаан явдгаар нь дараалуулж • Малчны хотонд очиж малд өвс байрлуулна. өгөх, малын хашаа цэвэрлэх • Яагаад? гэсэн асуулт дэвшүүлж, ажилд чиглүүлгийн дагуу учрыг нь хамтдаа ярилцаж олно. оролцоно. Жишээ нь: Нохойны бие яагаад • Яагаад ус бохирдуулж үстэй байдаг вэ? Загас яагаад болохгүй вэ? сэдвээр (голын усанд амьдардаг вэ? усыг бохирдуулбал ус ширгэж амьтан, ургамал үхнэ гэх мэт) хамтдаа ярилцана. • “Морь уная” Мориныхоо аль талаас мордох, ташуураа яаж барих, хэрэглэх гэх мэтээр морьтой хэрхэн харьцахыг ярилцана. • Аяллын явцад байгальтай хэрхэн харьцах (ургамал гэмтээхгүй, мод хугалахгүй, хог хаяхгүй гэх мэт) талаар дүрэм зохионо. 73

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Ямар улирал болж байгаа, тухайн Байгалийн үзэгдэл (цас, үед цаг агаар, амьтан, ургамалд Улирал, цаг агаарын байдалд бороо, салхи)-ийг нэрлэх гардаг өөрчлөлтийг сонирхох, тохируулан хувцаслах, хийх тайлбарлах үйлээ (нартай үед сүүдрэвчин дор тоглох, бороотой үед шүхэр Хүүхдийн жишиг үйл барьж явах) тохируулах 3. Улирал, цаг агаарын өөрчлөлтийг сонирхох, ялган таних • “Бороо орлоо” Багш ус • Хавар, зун, намар, өвлийн • Улирал бүрийн хувцасны шүршигч ашиглан улирлын өөрчлөлтийн талаар загвар үзүүлж тоглоно. хүүхдүүдийн дээрээс (хавар мод нахиалж ургадаг, цацахад, борооноос намар модны навч шарлаж • Цаг агаарын байдал нуугдаж шүхэр доогуур унадаг гэх мэт)зурагт ном, кино харуулсан зурагнуудаас орно. үзэж ярилцана. ээлжилж авч, дулаахан өдөр гадаа тоглож болно, хүйтэн • Тогтоол ус туучих, • “Өвөл, зуны хувцас” салхитай байвал дулаан цасан дээр гишгэж Хувцаснуудын зургийг өвөл, хувцсаа өмснө, бороотой явах, цасыг зуны байгалийг харуулсан үед шүхэр барьж гадаа бөөрөнхийлж бөмбөг зургийн дор аваачиж гарна гэх мэтээр нэрлэж хийх зэргээр ус, байрлуулна. тоглоно. цасаар тоглоно. • Сэнсээр салхи үүсгэх, солонго, • Навч, боргоцой, цас, мөс, • Зугаалгаар цаасан бороо үүсгэх (буцалж байгаа чулуу, цэцгийн хатаамал сэнс гартаа барьж усыг хүйтэн тагаар таглаж 2-3 зэргийг ашиглаж улирлын гараад салхитай, минутын дараагаар таглаж, усан ялгааг харуулсан бүтээл салхигүй байгааг дуслууд үүсгэх) зэрэг туршилт хийнэ. хэлнэ. хийнэ. • Хөтөлсөн “Цаг агаарын • Цасан дээр мөр • “Шувууд сүрэглэн ирлээ.”, хуанли”-гаа ашиглан гаргана. “Шүрэн цох хаачсан бэ?” хүүхдүүд хоорондоо тоглоом тоглоно. ярилцаж, хийх үйлээ • “Цас хаачив?” туршилт сонгоно. Жишээ нь: Өнөөдөр хийж, цасыг хайлуулж • Өдөр бүрийн цаг агаарын нартай байна гадаа тоглоё, үзнэ. өөрчлөлтийг ажиглаж, багштай салхитай байгаа тул сэнс хамтран “Цаг агаарын хуанли” хийж тоглоё. хөтөлнө. • “Аврагч мазаалайн зөвлөмж” цуврал (зуд, шуурга, газар хөдлөлт, үер ус) хүүхэлдэйн кино үзэж, хүчтэй цасан болон шороон шуурганаар гадаа явбал төөрөх, даарах аюултай тул бусдаас тусламж хүсэх, дулаан хувцас өмсөх тухай ярилцана. • Гадаа талбайд тоглохдоо хэт нартай байвал сүүдрэвчинд тоглох, гарахдаа нарны малгай өмсөх, шингэн зүйл сайн уух гэх мэт санаанууд гарган ярилцана, Зөв үү, буруу юу тэмдэглэл хийнэ. 74

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Өөрийгөө болон гэр Өөрийн амьдардаг газар (аймаг, Өөрийгөө ямар үндэстэн бүлээ танилцуулах, ойр хот, дүүрэг, сум), хүмүүсийн ажил гэдгийг хэлэх, бусад үндэстнээс орчныхоо хүмүүсийн хөдөлмөрийн тухай ярих юугаараа ялгаатайг тайлбарлах хийж буй үйлийг сонирхох, нэрлэх 4. Ойр орчныхоо хүмүүсийн онцлогийг таньж мэдэх Хүүхдийн жишиг үйл • Гэр бүлийн зураг дээр • Өөрийн улсын нэрийг хэлнэ. • Янз бүрийн (орос, англи, аав, ээж, ах, эгч, дүү • Өөрийн амьдардаг хот (аймаг, монгол)хэлээр ярьж буй нарын зургийг заана, хүмүүсийн бичлэг сонсоод, нэрийг хэлнэ. сум)-ын нэрийг хэлнэ. Жишээ монголоор ярьж байгаа нь: Улаанбаатар хот, Завхан хүний яриаг ялгаж хэлнэ. • Өөрийнхөө талаар аймаг, Цэцэрлэг сум. бусдад ярина. Жишээ • Аав, ээж нь ямар ажил хийдэг • Монголын далбаа мандаж, нь: Гэр бүлийн зургаа тухай ярина. төрийн дуулал эгшиглэж харж, Би энэ байна, би • Хүмүүс янз бүрийн ажил хийдэг. байгаа бичлэг (баяр алим идэх дуртай, би Эмч хүмүүсийг эмчилдэг, үсчин ёслолоор, тамирчид олон пүүзээ өмсөнө гэх мэт. хүмүүсийн үсийг засдаг гэх мэт улсын уралдаан, тэмцээнд тэдгээрийн ялгааг харуулсан түрүүлэхэд гэх мэт) үзнэ. • Ойр дотны зураг харж ярина. хүмүүсийнхээ хийж буй • Ажил мэргэжилтэй холбоотой • Төрийн далбаа зурна. үйл (аяга угаах, ногоо “Зургийг холбоорой”, “Надад • Манай улсад амьдардаг арилгах гэх мэт)-ийг туслаарай” зэрэг дасгал сонирхоно, дуурайн ажиллана. үндэстэн (монгол, казах), оролцоно. • Хүмүүсийн ажил мэргэжлийн баярын тухай кино үзнэ. онцлогийг дуурайн эмч, тогооч, • Монгол үндэсний тоглоом • Машин жолоодно, багш, малчин гэх мэт сэдэвт наадмаар тоглоно. Жишээ хүүхэлдэйгээ тоглоомоор тоглоно. нь: Алаг мэлхий өрөх, хооллоно, үсийг нь • Малчин, Хот айл сэдвээр оньсон тоглоомоор тоглох, самнанагэх мэтээр (чулуугаар, шагайгаар) өрж аман наадам хэлэх. тоглоно. байгуулж тоглоно. • Айл гэр болж тоглохдоо • Цэцэрлэгт ажилладаг хүмүүсийн дээл мялаах ерөөл хэлнэ, • Хүмүүс юу хийж ажил мэргэжилтэй танилцах малгай, бүсээ дээш нь байгааг асуухад багш аялал хийнэ. Жишээ нь: Гал тавьж тоглоно. дуу дуулж байна. Ээж тогоотой танилцах, эмчийн • Монгол гэр (тоглоомон) хоол хийж байна гэх өрөөгөөр орж үзэх. барьж, буулгаж тоглоно. мэтээр хариулна. 75

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ МАТЕМАТИКИЙН ЭНГИЙН ТӨСӨӨЛӨЛ Хүснэгт 5. Математикийн энгийн төсөөлөл Агуулга I түвшин II түвшин III түвшин Нэг ба олныг ялгах Тоолох, тоогоор нь Тооны цифр, тэмдэг тэмдэглэгээ харьцуулах, нэмэгдүүлэх, хэрэглэх, хялбар бодлого (нэгээр хорогдуулах, дэс тоо нэмэгдүүлах, хорогдуулах) зохиох, хэрэглэх бодох Хүүхдийн жишиг үйл 1. Тоолох, тоо бодох • Нэг эд зүйл, хүн, • 10 хүртэл эд зүйл(шагай, • Савх, шүдэнзний мод, баримлын амьтныг заагаад савх, бөглөө, дүрс, зурган шавраар, нэмэх, хасах тэмдэг, “Хэдэн байна вэ?” гэж карт, тоглоом, чулуу гэх цифрийг дүрслэн тоглоно, асуухад хариулна. мэт)-ийг оноож тоолоод, агаарт дуурайлган бичнэ. дүн тоог хэлнэ. • “Багшдаа олон • Хэвлэмэл цифр дээр тоглоом (бөмбөг, • Тодорхой тооны эд хуруугаараа давхарлан бичнэ. машин гэх мэт), эд зүйлээс нэг нэгээр зүйл (харандаа, хорогдуулж, үлдсэнийг нь • 0-10-ын цифрийг нэрлээд, дэс халбага гэх мэт) аваад тоолж дүн тоог хэлнэ. дарааллын дагуу байрлуулна. ир дээ?” гэхэд олныг авч ирнэ. • Хоёр бүлэг зүйлсийг • 10-ын доторх тооны дүрс, эд тоолж, харьцуулна, аль зүйлс, амьтны зургийг тоолоод, • Нэг нэг бөмбөгийг нь олон байгааг хэлнэ. тохирох цифртэй холбоно. нийлүүлж, олон Жишээ нь: Тавиурын дээд болгоно. талд 5 машин, доод талд 3 • Багштайгаа хамтран сургалтын машин хэрэглэгдэхүүн бэлтгэнэ. • Олон, цөөн хүний Жишээ нь: Янз бүрийн тооны зураг хараад олон, • 10-ын доторх эд зүйл, эд зүйлстэй картууд, сургах цөөнийг ялгаж хэлнэ. хүн, амьтны зургийг тоглоомын материал, цифр тоолоод тэнцүү биш • Орчиндоо байгаа байгаа тохиолдолд нэг • Төрсөн өдөр, гэрийнхээ зүйлээс олон ба нэг нэгээр нэмэгдүүлэх буюу хаалганы дугаарыг хэлнэ, юмыг олж харж хэлнэ. хорогдуулах замаар цифрээр харуулна, утсанд Жишээ нь: Манай тэнцүү болгоно. дуудлага хийнэ. ангид хүүхэлдэй олон байна уу, нэг байна уу? • Тоглохдоо дэс тоо • 1 ба 2-оор нэмэгдүүлэх буюу гэхэд хариулна. хэрэглэнэ. Жишээ нь: хорогдуулах сонирхолтой Би эхлээд, хоёрдугаарт бодлого зохиож, бусад хүүхдээр • 1-3 тоглоомыг Мөнхөө, гуравдугаарт бодуулна. Жишээ нь: Чамд тоолоод, дүн тоог Жаргалмаа 3 шагай байна гэж бодъё, 1 хуруугаараа харуулна, шагай нэмж өгвөл чи нийт хэдэн хэлнэ. • “Уутан дотор хэдэн шагай шагайтай болох вэ?, 2 алимыг 4 байна вэ?” Тэмтэрч хүүхэд яаж тэнцүү хувааж идэх тоолоод, дүн тоог хэлнэ. вэ? гэх мэт. • Дуу чимээ, хөдөлгөөнийг • Эд зүйлс, дүрс, зураг ашиглан тоолж тоглоно. Жишээ тоог хоёр буюу хэд хэдэн бага нь: Багшийн бөмбөрийн тоо болгон задлах дасгал хийнэ. цохилтоор тохирох тооны Жишээ нь: 5-ийг 1,1,1,1,1 мөн 4 дүрс байрлуулах, ширээ ба1, 3 ба 2 болгох. тогших эсвэл алга таших. • “Шагай түүх, шүүрэх”, “Чулуу • Ширээнд суусан хүүхдийн таалцах”, “Хорол”гэх мэт ардын тоогоор аяга, халбага, тоглоомоор тоглоно. сэрээ авч байрлуулна. • Шүрийг давтамж (1 шар, 2 • 2 шар, 1 улаан, 2 хөх дугуй улаан, 1 шаргэх мэтээр) үүсгэн дүрстэй туузны дор өнгө, хэлхэнэ. тоогоор нь ижилхэн дүрс байрлуулж тавина. • Хэмжээ (2 том дугуй, 2 жижиг дугуй гэх мэтээр үргэлжлүүлэн байрлуулах), хэлбэр дүрс (1 дөрвөлжин, 3 гурвалжин), хөдөлгөөн (2 удаа алга ташаад 1 удаа хөлөө дэвсэх)-өөр давтамж үүсгэн тоглоно. 76

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Эд юмсыг хэмжээгээр нь Энгийн хэрэгсэл (харандаа, Төө, сөөм зэрэг уламжлалт хэмжүүр ашиглан эд зүйлсийг (том, жижиг) ялгаж заах, бичгийн хавчаар гэх мэт) хэмжих, шингэн бутармаг зүйлсийг тохирох хэрэгсэл (халбага, аяга, нэрлэх ашиглан эд зүйлсийг хэмжих шанагаар гэх мэт)-ээр хэмжих Хүүхдийн жишиг үйл • Аавын гар том, миний • Харандаа, үдээс, туузыг, • Ширээний урт, өргөнийг төө (сөөм)-гөөр хэмжиж, урт нь 10 гар жижиг, том бөмбөг, хамгийн уртаас нь богино төө, өргөн нь 5 төө гэх мэтээр хэмжээг нэрлэж хэлнэ. жижиг бөмбөг, багшийн руу нь, модыг өндөр, • Олс, бүс, уяаг алдлан хэмжиж, сандал том, миний нам хэмжээгээр нь хэдэн алд болсныг хэлнэ. сандал жижиг гэх дараалуулан байрлуулна. • Найзынхаа дээлний уртыг төөлж хэмжинэ. мэтээр том, жижгийн • Янз бүрийн урт, өргөнтэй • Жин туухайгаар тоглоомон жимс, ялгааг хэлнэ. эд зүйлс (тууз, хүзүүний хүнсний ногоог хэмжиж, хүнд хөнгөнөөр ялгаж байрлуулна. • Хэмжээгээрээ эрс ороолт гэх мэт)-ийг • Алхмаар хаалганаас ширээ ялгаатай тоглоом давхцуулан, урт, хүртэлх зайг хэмжээд, алхмын тоог дүрсээр тэмдэглэнэ. Дүрсээ (том, жижиг бөмбөг, богино, өргөн, нарийныг тоолж хэдэн алхам зайтайг хэлнэ. хүүхэлдэй гэх мэт), эд харьцуулж хэлнэ. • Хуудас цаас, туузан цаасыг юмсыг ижил ижлээр нь • Тууз, утас, үдээс, шугам, хоёр, дөрөв ба найман хэсэгт тэнцүү хуваана. 2. Хэмжих, хэмжээг ялгах сагсанд хийнэ, тавиурт харандаа, савх мод • Ус, сүү, будаа, элсэн чихрийг байрлуулна. зэргийг хэмжүүрийн нэгж аяга, халбага, уутаар хэмжинэ. Жишээ нь: Хэмжилтийг том • Том хайрцаг дотор болгон авч, ангид буй ширхэгтэй зүйлээс эхэлнэ. (Гоймон, үр тариа, будаа, ус жижиг хайрцгийг тавилга, эд зүйл (ширээ, гэх мэт. Шилэн аягаар усыг хэмжихдээ дундуур, дүүрэн хийх, хэмжээгээр нь тавиур, ном, дэвтэр гэх усны түвшинг ижил хэмжээнд байлгах гэх мэт) дараалуулан хийнэ. мэт)-ийг хэмжээд, үр дүнг • Бүхлээс хэсэг, хэсгээс бүхэл • Суварган тоглоомыг дүрс, зургаар тэмдэглэж, үүсгэнэ. Жишээ нь: Алим, пицца, бялуу хуваах, талх зүсэх, давхарлан тавьж өрж хэлнэ. Жишээ нь: угсардаг тоглоомыг задлах, угсрах. тоглоно. Ширээний урт нь хэмжиж • Тоглоомын явцад “хурдан”, • Том машинд том байгаа 8 харандаатай “удаан” гэсэн үгийг хэрэглэнэ. Жишээ нь: Үлээж бэлтгэсэн бамбарууш, жижиг тэнцэж байна. бөмбөлөгийн нэгийг нь цоолоод, нөгөөгийнх нь амыг нээлттэй машинд жижиг • Өндөр, намаараа жагсана. тавихад аль бөмбөлөгийнх нь хий хурдан гарч байгааг хэлнэ. хүүхэлдэйгээ суулгах Манай ангийн хамгийн • Зузаан номыг аваад өгөөрэй, гэх мэтээр тоглоно. өндөр нь хэн бэ?, Хамгийн нимгэн дэвтрээ хураагаарай гэх мэт үгсийг ойлгож, биелүүлнэ. намхан нь хэн бэ? • Баримлын шаврыг хоёр тэнцүү хэсэгт хуваагаад бүдүүн, нарийн болгоно. • Бөмбөг өнхрүүлж тоглож байхдаа надад хэн ойр, хэн хол байгааг хэлнэ. 77

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Эд зүйлсийг ижлээр нь Эд зүйлсийг аль нэг шинж Юмсыг хоёр буюу түүнээс ялгах, нэгийг нөгөөд чанараар нь (хэмжээ, хэлбэр, дээшшинж чанараар нь (том, оноох дүрс, өнгө, хийсэн материал гурвалжин дүрс эсвэл улаан зэргийн аль нэгээр нь) дугуй дүрс гэх мэт) ангилах, ангилах, ижилсүүлэх дараалуулах, давтамж үүсгэх Хүүхдийн жишиг үйл • Савтай дүрснээс дугуй • Эд юмс янз бүрийн • “Дүрсүүдийг ялгая.” Дугуй, дөрвөлжин, гурвалжин дүрсийг авч дугуй хэлбэртэй байдгийг дүрсүүдийг хэлбэр, хэмжээ, өнгөөр нь ангилна. дүрсний зурагтай ажиглаад хэлбэр дүрс, • Дүрсүүдийг тэмтэрч мэдрэн, сагсанд хийнэ. (бөмбөг шиг бөөрөнхий, шинж чанарыг нь тодорхойлон хэлнэ, тоолно. Жишээ нь: • Адил зүйлсийг олно, цонх шиг гэх мэт)-ээр Өнцөгтэй, хатуу, зөөлөн, гөлгөр, барзгар. Өнцөгтэй дүрсүүд хатуу хамтад нь тавина. зүйрлэж хэлнэ. байна. Жишээ нь: Бөмбөг, • Манай ангид дөрвөлжин • Бөмбөгүүдийг өнгөөр нь ялгаж, ижил өнгөтэй сагсанд машинуудыг тус тусад дүрстэй юу юу байна хураагаарай, Улаан өнгөтэй дугуй дүрсүүдийг ялгаарай, Том 3. Хэлбэр дүрс, өнгийг тодорхойлох нь тавих. вэ? Ангид буй тавилга, дугуй дүрсүүдийг ялгаарай гэх мэтээр өнгө, хэмжээ, хэлбэр • Гурвалжин, дөрвөлжин, тоглоом, хэрэгслээс дүрсээр ангилна. дугуй дүрсийг ялган дөрвөлжин дүрстэй зүйлс • Бэлтгэсэн дүрсүүдээс дугуй дүрсийг улаан хайрцагт, таньж, тохирох хэвэнд (цонх, хаалга, ширээний бөөрөнхий зүйлсийг ногоон хайрцагт, дөрвөлжин дүрсийг хийж тоглоно. тавцан, ном, дэвтэр сагсанд, шоог хайрцагт гэх мэтээрхавтгай ба биет • Янз бүрийн хэлбэр гэх мэт)-ийг олж, зааж дүрсүүдийг ялгаж хураана. дүрстэй соронзон харуулна, нэрлэнэ. • Дугуй, дөрвөлжин, гурвалжин дүрсийг өнгө, хэмжээгээр нь (лего) өрж байгуулах, • Дугуй дүрс өнцөггүй, дараалуулж давтамж үүсгэж тоглоно. Жишээ нь: Нэг улаан угсрах тоглоомоор гурвалжин 3 өнцөгтэй, дөрвөлжин, нэг хөх дугуй, нэг шар гурвалжин, нэг улаан тоглоно. дөрвөлжин 4 өнцөгтэй дөрвөлжин, том улаан дугуй дүрс, жижиг цэнхэр дугуй дүрс, • Өрж байгуулах гэх мэтээр өнцөг, талыг том улаан дугуй дүрс гэх мэт. тоглоомыг адилхан тоолно, ялгааг хэлнэ. • Тоглох явцад дүрсийг өнгөтэй нь нэрлэнэ. Жишээ нь: ”Долоодой” өнгө (улаан, шар, хөх • Бэлэн дүрсүүдээс дугуй • Шүрийг өнгөөр нь давтамж зэрэг)-өөр тэмдэглэсэн дүрсийг олоорой, бүх үүсгэн хэлхэнэ. тавиурт хураана. дөрвөлжин дүрсийг • Зааврын дагуу ялгаарай, бүх гурвалжинг дөрвөлжин, дугуй, түүж аваарай, байшинг гурвалжин дүрсээр дээвэрлээрэй зэргээр энгийн зүйл (ор, тоглоно. хашаа, байшин гэх • Эд юмсыг хэлбэр ба мэт) бүтээнэ. хэмжээ, хэлбэр ба өнгө гэх мэт 2 шинж чанараар харьцуулна. Жишээ нь: Том, жижиг дугуй, дүрс, ижил өнгөтэй дугуй, дөрвөлжин дүрс. • Тоглоомоо цаасан, хуванцар, модон, үстэй гэх мэт хийсэн материалаар нь ялгаж ангилна. • Савх, шүдэнз, утсаар дүрс үүсгэж тоглоно. 78

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин “Дээр”, “доор”, “гадаа”, Өөрийн байрлал (өмнө, Нэг юмсын байрлалаар нөгөө “гэрт” гэсэн байрлал хойно, баруун, зүүн) -ээс юмсын байрлалыг тодорхойлно, заасан үгийг ойлгох, бусад юмсын байрлалыг харааны баримжаагаар юмсын хол, хэрэглэх тодорхойлох ойрыг төсөөлөн тооцоолно. Хүүхдийн жишиг үйл • Ширээн дээр тавиарай, • Сэдэвт тоглоомын явцад • “Юу, хаана байна вэ?” Хүүхдүүд сандал дээр суугаарай, байрлал заасан үгийг эргэн тойрондоо юу байгааг орон доогуур орж хэрэглэнэ. (Жишээ нь: нэрлэнэ. Жишээ нь: Тавиур дээр нуугдаарай, гадаа гарч Авдар дээр толь байна, тоглоомууд, ширээн дээр аяга тоглоцгооё гэх мэт орон дээр дэр байна.) байна. Цонхны дэргэд сандал, байрлал заасан үгийг • “Миний баруун гар талын наана нь бөмбөг байна. Авдрын ойлгож биелүүлнэ. сандал сул байна.” урд талд ширээ байна, ширээн • Ширээн дээр юу байна тоглоомоор тоглоно. дээр данх, халуун сав байна. вэ?, Ширээн доор (Хүүхдүүд тойргоор сууж • “Багшийн заасан зүгт гүйгээрэй” юу байна вэ? гэх мэт байхад 1 хоосон сандал хөдөлгөөнт тоглоом тоглоно. 4. Орон зайг баримжаалах асуултад хариулна. байна. Сул сандлын (Багшийн баруун талд зогсоорой, • Өөрийн бие эрхтнийг хажууд сууж буй хүүхэд зүүн талд суугаарай, багшийн заана, нэрлэнэ. “Миний баруун гар талын хойно зогсоорой.) • Эд зүйлсийн байрлалыг сандал сул байна. Энэ • Монгол гэрт байрлах эд хогшлыг асуухад заана. Жишээ сандал дээр би цэнхэр байрлуулж тоглоно. нь: Орон дээр цамцтай, хөх өмдтэй, • “Юу өөрчлөгдсөн байна вэ?“, хүүхэлдэй байна, эрэгтэй хүүхэд суухыг урьж “Нэрлэсэн зүйлийг олоорой” тавиур дээр аяга байна байна” гэхэд хүүхдүүд зэрэг тоглоом зохиож тоглоно. гэх мэт. өөрийнхөө хувцсыг хараад • Зурсан зурган дээрээ хаана нь • Гэрт хэн хэн байна тухайн өнгийн хувцас юу байгааг тодорхойлж хэлнэ. вэ? Хэн гэрийн гадаа өмссөн эрэгтэй хүүхэд сул Жишээ нь: Тавиур дээр байна вэ? зэрэг сандал дээр очиж сууна. бамбарууш байна, замын хажууд асуултад хариулна. Баруун гар талынх нь мод байна. Гэрт аав байгаа, • Хувцас, эд зүйлсийг сандал суларсан хүүхэд гэрийн гадаа дүү байна. Үүлний хэлсэн байрлалд тоглоомыг үргэлжлүүлнэ) цаана нар байна, ээж гэр дээрээ тавина. Жишээ нь: • Хэний хажууд юу байна ааруулаа тавьж байна. Сандал дээр хувцсаа вэ? Хүүхдүүд өөрийн • Харааны баримжаагаар юмсын тавиарай, Сандал хаана юу байгааг нэрлэнэ. хол, ойрыг төсөөлөн зурна. дооргутлаа тавиарай. Жишээ нь: Миний урд • Орон зайн байрлал заасан самбар байна, баруун гар агуулгатай үлгэр, шүлэг, талд Болд сууж байна, өгүүллэгийг сонсож жүжигчлэн ар талд цэцгийн тавиур тоглоно, ярилцана. Жишээ нь: байна. Орос ардын үлгэр ”Чоно ба • Орон зайг заасан үгийг долоон ишиг” ойлгож, тоглоно.Жишээ нь: Ширээнээс 5 алхаад зогсоорой, сандлыг 3 тойроорой. 79

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Одоо, дараа гэсэн Хоногийн хэсгүүд Өнөөдөр, маргааш, өчигдөр гэсэн хугацаа илэрхийлсэн (өглөө, өдөр, орой, цаг хугацаа заасан үгсийг ялгах, үгсийн утгыг мэдэх, хэрэглэх шөнө)-тэй холбоотой үг хэрэглэх, үйл явдлын үргэлжлэх хэллэгийгяриандаа хэрэглэх хугацааг баримжаалах Хүүхдийн жишиг үйл • Одоо хоолоо иднэ, • Өдөр бүр юу хийдэг • Өдөр бүр өчигдөр орой гэртээ юу дараа нь шүдээ угаана талаар ярилцана. Жишээ хийсэн болон өнөөдөр, маргааш гэх мэт үгсийг ойлгож, нь: Өглөө цэцэрлэгтээ юу хийх тухай ярилцана. хэрэгжүүлнэ. ирсэн, өдөр найзуудтайгаа • Өнөөдөр, маргааш, өчигдөр • Цайгаа уугаад дараа тоглосон, унтсан, орой гэсэн үгийг яриандаа хэрэглэнэ. 5. Цаг хугацаа заасан үг хэрэглэх нь аягаа хураагаарай, үлгэр сонссон. Жишээ нь: Өнөөдөр бид зураг Тоглосныхоо дараа • Цаг хугацааг илэрхийлсэн зурна. Маргааш кино үзнэ. тоглоомоо байранд нь дуу дуулна, шүлэг, үгэн Өчигдөр ногоотой шөл, бууз тавиарай гэх мэтийг наадам, хэлнэ. Жишээ нь: идсэн. ойлгож, хэрэгжүүлнэ. О.Одончимэг “Галт тэрэг” • Хоногийн хэсгийг тодорхойлон • Одоо дөрвөлжин дүрс шүлгийг уншиж ярилцана. яриандаа хэрэглэнэ. Жишээ нь: наагаарай, дараа нь • Өөрийн төрсөн жилийг Дугуй эсвэл дөрвөлжин дүрсийг гурвалжин дүрсийг хэлнэ. дөрвөн хэсэг (өглөө, өдөр, орой, дээр нь наагаарай • Тоглох явцдаа цаг шөнө)-т хуваагаад тохирох, гэсэн багшийн зааврыг хугацаатай холбогдох үг зургуудыг сонгож, өдрийн ойлгож, наамал хийнэ. хэллэг, ашиглана. Жишээ хэсгүүдэд байрлуулж наана. • Одоо биеийн тамирын нь: “Өдөр ба шөнө” Зургаа ашиглан нэг өдөр юу юу хувцсаа өмсөөд, дараа • Хэзээ нар манддаг (өглөө), хийснийг тайлбарлан ярина. нь заал руу явцгаая гэх хэзээ нар жаргадаг (орой)- • Цаг хугацаатай холбогдох үлгэр, мэт багшийн зааврыг ийг хэлнэ. өгүүллэг сонсож, үйл явдлыг ойлгож дагана. • Гэр бүлийнхээ болон цаг хугацаагаар илэрхийлэн өөрийнхөө гэрэл зургийн ярилцана. цомог үзэж, миний хоёр • Хэн хэдэн сард төрсөн бэ? настай үеийн зураг. Багштай хамтран төрсөн өдрийн Өнгөрсөн зун хөдөө явж булан бүтээж, хүүхдүүдийн байхдаа авахуулсан зураг зургийг төрсөн сард нь гэх мэтчилэн цаг хугацааг байрлуулна. тодорхойлж ярина. • Өнөөдөр ямар гараг болохыг нэрлэнэ. • 12 жилийг дарааллаар нь нэрлэнэ. Өөрийнхөө гэр бүлийн гишүүдийн жилийг хэлнэ. 80

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ ХӨГЖИМ, ДҮРСЛЭХ УРЛАГ Хүснэгт 6. Хөгжим, дүрслэх урлаг Агуулга I түвшин II түвшин III түвшин Хөгжмийн аялгууг Өөрийн мэддэг дуу болон Хөгжмийн хэмнэл, хурдан удаан, сонсоод баярлах, толгой, биеэ хөдөлгөх хөгжмийн аялгууг сонсоод таних, чанга сулыг ялган сонсох, зэргээр сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх нэрлэх, тохирох хөдөлгөөн хийх дуу авиа, хөдөлгөөн, үгээр илэрхийлэх (алга таших, толгой дохих) Хүүхдийн жишиг үйл • Хүүхэлдэйн кино, • Хөгжим болон дууны аяыг • Хурдан аяанд гүйж, удаан 1. Хөгжмийн аялгууг сонсох, мэдрэмжээ илэрхийлэх хүүхдийн нэвтрүүлгийн сонсоод нэрийг хэлнэ. Жишээ аянд алхана. Жишээ нь: хөгжмийн аялгууг нь: “Хоёр нар”,“Дэлхийгээ “Гүйгээрэй”, “Би жагсаж сонсоод тохирох би мэднэ”, “Хамгийн сайхан чадна” аянд гүйх. зургийг заана. Жишээ ээжүүд”, “Хүүхэд, шувуу • Аялгууг сонсоод хурдан ая нь: ”Маша ба баавгай”, хоёр”, “Могжоохон даагатай байвал цэнхэр тууз, удаан ая “Тог, тог, тог”, “Пороро” Жогжоохонхүү”, “Алтанзул”. байвал цагаан туузыг сонгон • “Маамуу нааш ир”, • Төрийн дууллыг сонсоод авч туузтай дасгал хийнэ. “Тоглоом”, “Хүүхэлдэй”, бусад дуунаас ялгаж нэрлэнэ. • Хөгжим сонсоод, аялгууны “Бугын байшин” гэх • Хөгжим сонсоод, аянд чанга дуугаралтыг урт туузаар, мэт хөдөлгөөнт дууны тохируулан амьтдын сул дуугаралтыг богино хөдөлгөөн хийнэ. хөдөлгөөн хийнэ. Жишээ нь: туузаар ялгаж харуулна. “Хулгана” дууны аянд хоёр • Сонсгол шаардсан тоглоом Тайлбар:“Хэл яриа” гараа цээжний өмнө бугуйгаар тоглоно. Жишээ нь: “Хаана сургалтын чиглэлийн нугалан барьж хөнгөн гүйнэ, юу дуугарав?”, “Сонор, соотон “сонсох”-той холбогдох “Амьтдын ертөнц” дууны аянд чих”, “Шувууд юу гэж жиргэв?” үйлүүдийг сэдэвтэйгээ шувуудын хөдөлгөөн хийнэ. • Хөгжим (“Морины төвөргөөн”, уялдуулан мөн ашиглаж • Хөгжим сонсоод, хэмнэлд нь “Амьтдын ертөнц”, “Шувуудын болно. тохируулан “Яргуй дэлгэрлээ”, жиргээ” гэх мэт)-ийг сонсоод “Шар шувуу чи хаана юу төсөөлөгдөж байгааг ярина. байна?”, “Шувуухай”хөгжимт • Хөгжмийг сонсоод, уйтгартай хөдөлгөөнийг хийнэ. бол урвайж байгаа зураг, Тайлбар: “Хэл яриа” сургалтын хөгжилтэй байвал инээж чиглэлийн “сонсох”-той байгаа зураг өргөнө. холбогдох үйлүүдийг сэдэвтэйгээ • Сонсох эрхтнээ хэрхэн уялдуулан мөн ашиглаж болно. хайрлаж хамгаалах талаар зурагт үзүүлэн дээр ярилцана, дүрэм зохионо. 81

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Дууны үгийг аялгуулан Дууг дагаж болон бие даан Дууг өнгө, хэмнэлийг алдалгүй хэлэх, дагаж аялах дуулах, бусдыг сонсож дуулах, хөгжмийн хамсраатай болон дууг зэрэг эхэлж, төгсгөх хамсраагүй дуулах Хүүхдийн жишиг үйл • Дуулах явцад • Төгөлдөр хуур хөгжмөөр • Амьсгалаа зөв авах тоглоом амьсгалаа яаж авах, өгсөн өнгөний дагуу хоолойн (“Хул тоолох”, “Лонх тоолох” гаргахыг багшийг дасгал хийнэ. “Сэнс үлээх” гэх мэт)тоглоно. дуурайн хийнэ. • Дууны утга санааг харуулсан • Дуулах явцдаа амьсгалаа • “Маамуу нааш ир”, зургийг ярилцана. зөв хуваарилан, хэмнэлийг 2. Дуулах “Мөндөө би” дууны • Дууг дуулахдаа өөрийгөө алдалгүй дуулна. үгийгбагшийг дагаж болон найз нөхдийгөө сонсож, • Дууны аяыг аялгуугаар нь хэлнэ, аялна, дуулна. зэрэг дуулна. таньж, хөгжмийг дагаж дуулна. • “Хүүхэлдэй”, “Аа • Янз бүрийн хурдтай дууг • Дууны үгийн утгыг гоёо гоё”,“Бугын хөнгөн, намуун, чанга тайлбарлана, үйл хөдлөлөөр байшин” зэрэг хашхирахгүйгээр, хэмнэлийг илэрхийлэн дуулна. дууг багш (насанд дагаж дуулна. • Дууг дуулахдаа бусдыгаа хүрэгчид)-ийг даган • Дууны эхлэл, дахилтыг сонсож сонсож дуулна. дуулж, хөдөлгөөнийг ялгаж дуулна. • Дууг ганцаараа, хосоороо, дуурайна. • Дууг дуудахдаа бусдыг нийтээр, хөгжмийн хамсраатай сонсож, эхлэл, төгсгөлийг дуулна. хамтдаа гүйцэд дуулна. • Дууг мөр мөрөөр, бадаг, бадгаар (эхний 4 хүүхэд 1 дүгээр бадгийг, дараагийн 4 хүүхэд 2 дугаар бадгийг, бүгд хамтдаа дахилтыг дуулах гэх мэт) дуулна. 82

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Дуу, хөгжмийн хэмнэлийг Дуу, хөгжмийн хэмнэлийг энгийн Дуу авиа, зан байдал,хөгжмийн илэрхийлэх (биеэр хөгжмийн зэмсэг (бөмбөр, хэмнэлийг энгийн хөгжмийн ганхах, алга таших, шигшүүр, дуут мод зэрэг)-ээр зэмсгээр илэрхийлэн тоглох толгойгоо дохих) дагаж тоглох Хүүхдийн жишиг үйл • “А гоёо гоёо”, “Би • Ойр орчныхоо дуу чимээнээс • Гарын доорх материал ашиглан энгийн хөгжмийн жагсаж чадна” дууны давтамжийг мэдэрч, дагаж зэмсэг (бөмбөр, шагшуур, хэлхсэн шагай) хийж, хэмнэлд тохируулан дуурайна. Жишээ нь: Бороо дуугаргана. алгаа ташна, дороо дусаллаа под-под, Бороо • Дуу болон аялгууны хэмжээ, хэмнэлийг алга ташиж, энгийн алхана. ширүүслээ под-под-под-под, хөгжмийн зэмсгээр тоглож харуулна. • Бүүвэйн дуу болон салхи салхиллаа шш, шш, шш, • Байгалийн дуу чимээ (борооны удаан, намуун аяыг Шуурга шуурлаа сшш, сшшш, дусал, тэнгэрийн дуу), орчны дуу чимээ (цагны цохилт, сонсоод хоёр тийш шшшш. түргэн тусламжийн машины дуу)-г энгийн хөгжмийн найгах, ганхах • Багшийг дагаж алга таших, зэмсгээр тоглож үзүүлнэ. хөдөлгөөн хийнэ. ширээн дээр товших зэргээр • Дуу, хөгжмийн хэмнэлийг энгийн хөгжмийн зэмсгээр • “Цас орлоо шар-шар, мэддэг дууныхаа хэмнэлийг тоглохдоо түргэн, хөгжилтэй аянд инээмсэглэх, удаан шар-шар-шар” Гялгар гаргаж тоглоно. аянд нүүрний хувиралгүй байх зэргээр сэтгэлийн уутыг хооронд нь үрж • Энгийн хөгжмийн зэмсэг хөдөлгөөнийг харуулна. гарах чимээг сонсоод, (бөмбөр, хонхот бөмбөр, дуут • Амьтдын хурдан, удаан хөдөлгөөнийг бөмбөр, 3. Хөгжимдөх удаан үрвэл алхах, мод, шагшуур, эгшигт хонх шагшуураар илэрхийлж тоглоно. Жишээ нь: “Туулай” хурдан үрвэл гүйх зэрэг)-ийг нэрлэнэ. гэхэд ойр ойрхон олон цохилт, “Баавгай” гэхэд хоорондоо хөдөлгөөн хийнэ. • Энгийн хөгжмийн зэмсгээр зайтай цөөн цохилт. • Дууны хэмнэлд өндөр, нам өнгө; чанга, сул • Хэмнэлд тохируулан хурдан, удаан хөгжимдөнө. Жишээ нь: тохируулан багш дуугаралт гаргана, хөгжмийн “Бөмбөрчин хүүхдүүд” (насанд хүрэгчид)-ийн хэмнэлийг мэдэрч, дагаж • Багшийн удирдлагаар хэмнэлийг хамтлагаар хийж буй хөдөлгөөнийг тоглоно. тоглоно. Жишээ нь: Аялгууны онцлогоос шалтгаалан нэг даган дуурайж хийнэ. • Мэддэг дууныхаа хэмнэлийг хэсэг нь цохилуурт хөгжим, бөмбөрөөр, шагшуур, дуут бусадтай хамтдаа энгийн модоор тоглож байхад, нөгөө хэсэг нь үлээдэг даралтат хөгжмийн зэмсгээр тоглоно. хөгжим, хөгтэй модоор тоглоно. 83

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Дуу, хөгжмийн аянд Дуу, хөгжмийг ойлгож байгаагаа Дуу, хөгжмийн агуулга, дүрийн тохируулан гараасаа хөдөлгөөнөөр илэрхийлж онцлогийг хөдөлгөөн, нүүрний барьж тойргоор алхах, бүжиглэх, дүрээр илэрхийлэх, хувирлаар илэрхийлэн харуулах, алга таших, дороо эргэх хэмнэлд тохируулан багшийн аялгууны хэмнэлд тохируулан хөдөлгөөн хийх зааврын дагуу хөдөлгөөнөө хөдөлгөөн гүйцэтгэх гүйцэтгэх, эхлэх, дуусгах Хүүхдийн жишиг үйл 4. Хөгжмийн аялгуу, хэмнэлд тохируулан бүжиглэх, жүжиглэх • “Жижигхэн болжмор” • Хөгжмийн хэмнэлд тохируулан • Хөгжмийн аянд хөнгөн алхах, дууны аянд шувууны дасгал, хөдөлгөөн хийнэ. хурдан гүйх, өвдөг өргөж явах, дэвэх, будаа тонших, Жишээ нь: Янз бүрийн нэг хөл дээрээс нөгөө хөл дороо эргэх хөдөлгөөн хэмнэлтэй дуунд багш (насанд дээрээ ээлжлэн үсрэх хөдөлгөөн хийнэ. хүрэгчид)-ийг дагаж, дасгал, хийнэ. хөдөлгөөнийг дуурайж хийнэ. • Туулай, баавгай (алхаа, • Тухайн үед ангид явагдаж буй үсрэлт)-г дүрслэн • Хөгжмийн хэмнэлд тохируулан сэдэвт тохируулан сонгосон хөдөлнө. алхах, хөнгөн гүйх, хоёр хөл дууны хэмнэлд хөгжимт дасгал дээрээ үсрэх, гар, гараасаа хийнэ. Жишээ нь: “Эрвээхий”, • Хөгжмийн аянд барин тойргийг тэлэх, хумих “Наадацгаая”, “Таван төл” ганцаараа буюу бусад зэргээр тойрон бүжиг хийнэ. хүүхэдтэй алхана, • Хөгжим сонсоод төрсөн тойрог болно, хөлөө • Дүрс бичлэг үзэж, бүжгийн сэтгэгдлээ янз бүрийн товшино, гараа хөдөлгөөнийг дуурайж хийнэ. хөдөлгөөнөөр дүрсэлж бугуйгаараа хөдөлгөнө, бүжиглэнэ. Жишээ нь: “Ишиг” алгаа ташина. • Хэмнэлд тохируулан хөдөлгөөн Хүүхдүүд хөгжим болон багшийн хийнэ. Хөдөлгөөнийг өгсөн ишигний тухай ярьсан зүйлээс • Хөгжмийн аянд Шувуу дохионы дагуу зэрэг эхэлж, санаа авч, ишигний дүр төрхийг нислээ, Дэгдээхэй дуусгана. харуулсан хөдөлгөөн хийж нойрсож байна гэх бүжиглэнэ. Хүүхдээс гарсан мэтээр багш (насанд • Өгсөн зааврын дагуу зай сонирхолтой хөдөлгөөнийг хүрэгчид)-ийг дуурайн талбайг баримжаалан хөдөлгөөн хийнэ. ганцаараа буюу хосоороо эргэх, авч, зохиомжит бүжиг хамтран товших зэрэг хөдөлгөөнийг бүтээж болно. хөгжмийн аянд тохируулан • Дүрийг хөдөлгөөн (айсан, хийнэ. гомдсон, уурласан, ялалт • Хөгжимт тоглоом, хөгжимт байгуулсан)-өөр жүжиглэн хөдөлгөөн, дуут бүжигт илэрхийлнэ. оролцож, амьтдын дүрд хувирч • Аялгуунд тохируулан дуут тоглоно. бүжиг хийнэ.Жишээ нь: “Цэцэг”, “Дагаад хийгээрэй”, • Дуу, хөгжмийн утга санаа, “Найзалцгаая”. дүрүүдийн үйл хөдлөлийг • Дууны хэмнэлд тохируулан дүрд илэрхийлсэн хөдөлгөөн хийж, хувиран амьтдын хөдөлгөөн дуут бүжиг бүжиглэнэ. Жишээ хийнэ, дуулна. Жишээ нь: нь: “Туулай”, “Алгаа ташаарай” “Цовоо ишиг”, ”Мэлхий ба цох”, ”Шувуухай” • Дүрд хувиран хөгжимт хөдөлгөөн (“Анд явья”, “Шүрэн цох”, “Ууртай баавгай”, “Туулай ба үнэг”) хийнэ. • “Байраа солиорой”, ”Амьтан болж тоглоё”, “Хонхот гутал”, “Мэлхий” хөгжимт хөдөлгөөнд тохирсон утга санааг илэрхийлэн хөдөлгөөн хийнэ. • Дууны утга санаа, үгийг хөдөлгөөнөөр илэрхийлэн дуулна. Жишээ нь: “Алаг эрээн аалз”, “Хөгжилтэй хөгжимчин”, ”Алтан тав”, “Зургийн хичээл” 84

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Зурах үйлийг сонирхох, Зурах багаж хэрэгслээ сонгох, Хүрээлэн буй орчны юмс, орчны юмсыг өөрийнхөөрөө зурж төрөл бүрийн материал үзэгдэл, үйл явдал, санаа дүрслэх (харандаа, будаг, бийр, эсгий бал бодлоо зургаар илэрхийлэх, • Том хэмжээтэй (ханын цаас, дэлгэц цаас, гэх мэт) ашиглан олон аргаар бусадтай хамтран бүтээл хийх, ватум цаас) цаас 5. Хүрээлэн буй орчноос ажигласан зүйл, төсөөллөө зурж дүрслэх болон самбар дээр зурж дүрслэх зурж буй зүйлдээ бүтээлчээр харандаагаар эрээчиж сараачина. хандах • Хуудас цаасан дээр Хүүхдийн жишиг үйл эрээчиж, сараачна. • Харандаагаар шулуун зураас • Нуман, долгиолсон зураас • Бөмбөг, дугуй дүрсийг дүрсэлж зурна. татаж, орчны эд юмс (нарны ашиглан үүлэн хээ, усан хээ • Гуаш, усан будаг цацраг, самны шүд, хогийн дүрсэлж зурна. ашиглан хуруу, гарын хэв, дардсаар бэлдсэн шүүр, модны шилмүүс, хашаа • Аяга, монгол гэр, гутал гэх мэт дүрс (алчуур, хувцас гэх мэт)-ийг хээлж гэх мэт)-ыг дүрсэлж зурна. бэлтгэсэн дүрсийг хээлж цэг, чимэглэнэ. • Гурвалжин, дөрвөлжин дүрсийг зураас,дүрсээр чимэглэнэ. • Бийрээр дарж цэг, толбо үүсгэнэ.Жишээ торлож, дугуй дүрсийг тойргоор • Бодит юмс, амьтан (лууван, нь: “Борооны дусал”, “Будаа”, “Цас” будна. Жишээ нь: Авдар, усан үзэм, төрийн далбаа, бөмбөг, лууван туулай, тэмээ гэх мэт)-ыг • Хэв тавьж тойруулан зураад, аргачлалын дагуу зурна. өнгөөр ялгаж будна. Жишээ • Үндсэн өнгийг хольж өөр өнгө нь: Хонь, ямаа, тэмээ, үхэр, (улбар шар, ногоон, саарал) машин, хүүхэлдэй. үүсгэнэ. • Хүнсний ногооны дардсаар • “Хавар”, “Зун”, “Намар”, “Өвөл” эд юмсыг дүрслэн зурна, сэдэвт зураг зурна. чимэглэнэ. • Үлгэрийн баатруудаас сонгож, • Лаа болон тосон харандаагаар усан будгаар зурж дүрслэнэ. зурж, усан будгаар будна. • Үлгэр, зохиол (“Цагааханы • Ноосон утсыг усан будганд зүүд”, “Туулайн байшин”, дүрээд, цаасанд хавчуулан ”Алунгуа эхийн сургаал” гэх татаж дүрс үүсгэнэ. Үүссэн мэт) сонсоод, үйл явдлыг дүрсийг харандаагаар өөрийн ойлгосноор дүрсэлж хүрээлнэ, нэр өгнө. зурна. • Цаасан дээр усан будаг дусааж • Усан будаг ашиглан сойзоор гуурсаар тал тал тийш үлээж шүршиж “Намрын мод”, “Шинэ дүрсэлж зурна. Жишээ нь: жилийн чимэглэл”, “Ой мод” Цэцэг, зараа, өвс. зэргийг зурж дүрсэлнэ. • Хэв дардас, хөвөн, шүдэнз ашиглан хамтын бүтээл хийнэ. Жишээ нь: Хонь, адуу, үхэр, тэмээ, ямааг хэв дардсаар, хашаа хороог шүдэнзээр. 85

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Баримлын болон Баримлын шавар, зуурмаг, цас, Баримлын шавар, зуурмаг, цас, байгалийн шавар, элсээр хялбар бүтэцтэй (2 ба элсээр эд зүйлс, хүн, амьтан зуурмаг, элсээр нэг цул 3-аас доошгүй хэсгээс бүтсэн) дүрслэх бүтэцтэй зүйлс хийх, хэв зүйлс дүрслэх ашиглан хэлбэр гаргах Хүүхдийн жишиг үйл 6. Шавраар эд зүйлс, хүн, амьтан дүрсэлж бүтээх • Нойтон элсэн дээр • Баримлын шаврыг гонзгойлж, • “Цагаан сар” сэдвийн хүрээнд гурвалжин, дөрвөлжин, бөөрөнхийлж жимс, хүнсний баримлын шавар, зуурмагаар дугуй, бамбарууш, ногоо барина. Жишээ нь: хөөрөг, хүн, тавгийн идээ, загас, цэцэг гэх мэт Лууван, улаан лооль, лийр ширээ сандал барьж дүрсэлнэ. дүрстэй хэвээр дарж • Зурган аргачлал харж, • Хатуурч биеждэг баримлын хэлбэр дүрс гаргана. баримлын шавар, давсан шавраар хялбар эд зүйлс Бүтээсэн зүйлээ зуурмагаар эд зүйлс, амьтан бүтээж, түлхүүрийн оосор, нэрлэнэ. (гэрлэн дохио, дэгдээхий, сургалтын тараах материал • Нойтон элсийг туулай, бамбарууш гэх мэт) болгон ашиглана. бөөрөнхийлж, барина. • Үлгэр, өгүүллэг (“Шаазгай баримлын шаврыг • Баримлын шавраар шинэ хүү” гэх мэт) сонсоод, өөрийн атгаж зөөллөн“Бөмбөг” жилийн чимэглэл хийж, утсаар сонгосон дүрийг барьж хийнэ. зүүлт хийн гацуур модоо дүрсэлнэ. • Баримлын шавар, чимэглэнэ. • Гурил зуурч элдэж хавтгайлан гурилан зуурмагийг • Өвөл цасаар бялуу хийж, банш чимхэнэ. хавтгайлж янз бүрийн будаг эсвэл чулуугаар • Элсээр уул, голын эрэг хийж, хэвээр дарж хэлбэр чимэглэнэ. ус урсгаж тоглоно. дүрс (гурвалжин, • Элс, усаар гэр, байшин, • Цасан дээр гишгэж, элсэн дөрвөлжин, дугуй дүрс, хашаа, хороо барьж тоглоно. дээр хөлийн ул, гарын хуруу, баавгай, загас, туулай • Баримлын шавартай зөв алганы даралт үүсгэн тоглоно. гэх мэт) гаргана. (шаврыг амандаа хийхгүй, энд • Хуурай элсэн самбар дээр • Нойтон элс, тэнд шавахгүй байх, хормогч хуруу болон савхаар зураг зуурмагийг янз бүрийн ханцуйвч өмсөх, суурь хулдаас зурна. хэлбэр дүрс (усан ашиглах, ажлын дараа заавал • Цасаар бялуу бүтээж, самрын үзэм, машин, бөмбөг, гараа угаах) харьцаж хэрэглэх яс, чулуу шигтгэж чимэглэнэ. бамбарууш, цэцэг, усан дүрэм зохиож дүрслэн урлах онгоц)-тэй хэвэнд хийж төвд байрлуулна. хэвлэнэ. 86

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Наамал хийх үйлийг Хялбар дүрс хайчлан нааж, эд Төрөл бүрийн материал (цаас, ажиглах, бэлэн дүрсээр зүйлс, амьтан, ургамал дүрслэх картон, бөс даавуу, үр жимс)- наамал хийх аар бүтээлчээр дүрслэн наамал хийх Хүүхдийн жишиг үйл 7. Хүрээлэн буй орчноос ажигласан зүйл, төсөөллөө наах • “Намрын мод” • Нугалаасны дагуу гурвалжин, • “Хүүхдийг хувцаслая.” Өнгийн бүтээл хийнэ. Түүсэн дөрвөлжин, дүрс хайчилна. цаас эсвэл даавуугаар өмд, навчнаас нэгийг сонгон Хайчилсан дүрсээ том цаасан цамц, даашинз, малгай авч, цавуу түрхээд дээр наана. хайчлан нааж, эрэгтэй, багшийн бэлтгэсэн • Нарийн туузан цаасыг эмэгтэй хүүхдийг хувцаслана. модны мөчир дээр зураасны дагуу хайчилж, эд • Харандаа үзүүрлэхэд гарсан наана. юмс (үс, самны шүд, шүдний хаягдлаар цэцэг наана. • “Цас орлоо.” Цасан сойз) дүрслэн наана. • Зурсан зургаа будаагаар нааж ширхэгийн бэлдсэн • Зураасны дагуу дугуй, зууван чимэглэнэ. Будаагаа усан дүрс авч, цавуу түрхэж дугуй дүрс хайчилж, бүтээл будгаар өнгө ялган будна. цаасан дээр наана. (бөмбөг, бөмбөлөгүүд) хийнэ. • Янз бүрийн хэлбэртэй • “Машины дугуй” • Өнгийн цаасан дээр зурсан гоймонгоор наамал хийнэ. Дугуй дүрс авч, цавуу жимс, хүнсний ногоог Жишээ нь: Машины дугуйг түрхээд машины тойруулан хайчилж, жимс, дугуй хэлбэртэй гоймонгоор дугуйны хэсэгт наана. хүнсний ногоогоор нь ангилж • Цэцгийн үрээр зурсан зургаа • Цавуу хэрэглэж наана. чимэглэнэ. дуусаад таглана. • Цасан ширхэг хайчилж, сүлд • Навчаар амьтан, ургамал модоо чимэглэнэ. (туулай, дэгдээхий, хулгана, ой • Өнгө, хэлбэр, дүрс (1 улаан мод) дүрслэн наана. дугуй дүрс, 2 шар дөрвөлжин • Даавуу, ноос, утас гэх мэт янз гэх мэт)-ээр давтамж үүсгэн бүрийн материал ашиглан наана. орчны эд юмс, амьтан, • Гурвалжин, дөрвөлжин, дугуй ургамал дүрслэн наана. дүрс ашиглан байшин, цэцэг, Жишээ нь: модыг ногоон галт тэрэг, машин гэх мэт өнгийн утас, хүүхэлдэйн зүйлс бүтээж наана. хувцсыг даавуу, ноосоор. • Хайчилж дуусаад хайчны амыг • Цаасаар “зиг заг” нугалаас хамхиж тавина. үүсгэн хүүхэд зурж хайчилна. Хайчилбарыг дэлгэж, “Найзууд” сэдэвт наамал хийнэ. 87

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ I түвшин II түвшин III түвшин Барьж байгуулах Барьж байгуулах, эвлүүлж угсрах Бүтээсэн зүйлсээрээ тоглох, тоглоомоор эд зүйлс бүтээж тоглох тоглоом, гарын доорх болон агуулга, дүрслэлийг баяжуулах • Багштай хамтран том байгалийн материалаар бүтээл өрж байгуулах модыг зэрэгцүүлэн тавьж хийх хашаа, шоонуудыг давхарлан өндөр Хүүхдийн жишиг үйл байшин барина. • Сүүний сав, ундааны бөглөө • Зузаан өнгийн цаасыг эвхэж • Соронзон тоглоомыг хооронд нь нийлүүлж гэх мэт гарын доорх материал нугалан, хайчилж “Долоодой”-н машины зам, хашаа зохион бүтээж тоглоно. ашиглан тээврийн хэрэгсэл, дүрсүүдийг бүтээнэ. Бүтээсэн • Цаасан аягыг эд зүйлс (автобус, машин, дүрсүүдээрээ гурвалжин, давхарлан өрж цамхаг бүтээнэ. байшин, робот гэх мэт) зохион дөрвөлжин дүрс, хүн, амьтан, бүтээж, тоглоно. Жишээ нь: лаа, 1-10 хүртэлх цифр гэх мэт 8. Барьж байгуулах, зохион бүтээх Уралдааны машин зохион зүйлс бүтээж тоглоно. бүтээж, налуу зам дээгүүр • Дөрвөлжин алчуураар явуулж тоглох. хүүхэлдэй, усан онгоц, • Өрж байгуулах тоглоомоор дэгдээхий, алим, шүдний зам, гүүр, өөрийн цэцэрлэг, оо, малгай, оцон шувуу гэх малын хашаа хороо барьж мэт зүйлсийг эвхэж, зохион бүтээж тоглоно. бүтээнэ. • Багштай хамтран цаасаар • Даавуу, цаасаар цэцэг хийж өвлийн өвгөн, гацуур мод, ээждээ бэлэглэнэ. хүүхэлдэй, цасан ширхэг зэрэг • Зурагт заасан зураас болон шинэ жилийн чимэглэл хийж, аргачлалын дагуу цаасаар ангиа чимэглэнэ. нугалж, хайчилж, нааж машин, • Бүтээл хийж дуусаад багаж байшин, онгоц гэх мэт зүйлс хэрэгслээ цэвэрлээд хурааж зохион бүтээнэ, түүгээрээ байранд нь тавина. тоглоно. • Өөрийн хийсэн үсний зүүлт, байшин, машин, зэргийг бусдад танилцуулан, юугаар, яаж хийснээ тайлбарлана. • Туузан цаасыг сүлжин нааж сагс хийнэ. • Олс, үдээс зэргийг хоёр, гурваар сүлжин дээс хийж тоглоно. • Хүүхэлдэйн үс сүлжиж, зүүлт зүүнэ. 88

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ ХОЁР. СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙ 2.1. БАГШ, ХҮҮХЭД ХАМТДАА МЭДЛЭГ БҮТЭЭХ АРГА Сургалтын хөтөлбөрт (2019) багш суралцахуйн чиглэлүүдийн зорилго, агуулгыг хэрэгжүүлэхийн тулд ямар хичээл, үйл ажиллагааг зохион байгуулж байна вэ, залуу багш уу туршлагатай багш уу гэдгээс үл хамааран бага насны хүүхдийг хөгжүүлэх ерөнхий багшлахуйн болон хүүхдийн сурч танин мэдэх аргууд, ашиглах сургалтын хэрэгслийг тусгасан юм. Энэхүү зөвлөмжид суралцахуйн тодорхой чиглэлүүдээр багш тухайн хичээл, үйл ажиллагааны зорилго, агуулгыг хэрэгжүүлэхийн тулд багшийн хэрэглэдэг аргуудыг танилцуулж байна (Хүснэгт 7). Учир нь зарим багш нарын ээлжит хичээлийн боловсруулалтад шинжилгээ хийхэд аль ч хичээл байсан дасгалын арга, тайлбар ярианы арга, харилцан ярилцах, асуудал дэвшүүлэх арга зэрэг нэгэн хэвшмэл аргуудыг давтаж бичсэн байдаг. Гэтэл математикийн энгийн төсөөллийг хөгжүүлэх хичээлд хүүхдэд юмсын урт-богино, өргөн-нарийн эсэхийг ойлгуулахын тулд зэрэгцүүлж, давхцуулах замаар харьцуулах аргыг хэрэглэдэг, хэл яриаг хөгжүүлэх хичээлд хүүхдэд авиаг сонсгох, ялгуулж хэлүүлэх, үлгэрийг жүжигчлэн болон хуруу хүүхэлдэй ашиглан ярьж өгөх арга илүү үр дүнтэй байх жишээтэй. Орчин үед бага насны хүүхдийн хөгжлийг дэмжихэд уламжлалт багшлахуйн аргуудыг багш, хүүхэд аль аль нь идэвхтэй байж, хамтдаа бүтээж бий болгох (ко-конструктив суралцахуй) аргатай хослуулан хэрэгжүүлэх улмаар эцэг эхийн дэмжлэг оролцоог хангах нь чухлаар тавигдаж байна. Конструктив онолоор хүүхэд мэдлэгийг өөрөө идэвхтэй бүтээгч гэж үздэг бол социал конструктив (social constructiv) онолоор нийгэм дэх хүмүүс хоорондын харилцан үйлчлэл (social interaction) нь мэдлэг бүтээх-утга учрыг олж нээх түлхүүр [E.Fthenakis, 2015] гэж үздэг. Багш, хүүхэд хамтдаа мэдлэг бүтээх гэдэг нь сургалтын баялаг орчинд хүүхэд ямар нэг зүйлийг сонирхон ажиглах, заах нэрлэх, хэлбэр, хэмжээ, өнгө гэх мэт шинж чанараар нь ангилах, дүрсэлж бүтээхийн зэрэгцээ тухайн юмс, үзэгдлийн учир шалтгаан, зориулалтыг мэдэх, асуулт дэвшүүлэх, түүнд хамтдаа хариулт олоход оршино. Энэ аргыг багш суралцахуйн чиглэлүүдээр болон өдөр тутам явагддаг бүхий л үйл ажиллагааны явцад хэрэглэх боломжтой. Багш суралцахуйн чиглэлүүдээр ямар аргуудыг хэрэглэх вэ? Багш та ангийнхаа хүүхдүүдийн хөгжлийн түвшин, суралцахуйн чиглэлүүдийн онцлог, хичээлийн сэдэв, зорилго, агуулга, хэрэглэгдэхүүний хүрэлцээ, бүлгийн хүүхдийн тоог харгалзан сургалтын дараах аргыг хэрэглэнэ. Өөрөөр хэлбэл, та ээлжит хичээлийн боловсруулалтын арга, арга барил хэсэгт доорхи аргуудаас сонгож бичиж болно гэсэн үг. 89

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ Хүснэгт 7 Суралцахуйн Арга, арга барил чиглэл Математик • Зэрэгцүүлэх, давхцуулах аргаар харьцуулах төсөөллийг • Тоолох ( цээжээр болон оноож тоолох, шууд, урвуу тоолох, мэдрэхүйн хөгжүүлэх эрхтний тусламжтайгаар тоолох) • Нэмэгдүүлж, хорогдуулах замаар юмсыг тэнцүү, тэнцүү биш болгох • Энгийн бодлого бодох, зохиох • Асуулт тавьж, хариулт авах: тухайлбал, хэд вэ?, хэчнээн? асуулт тавьж тооны дүн хэлэх • Дүрс бүтээх ( бага насанд загварын дагуу, арай том насанд өөрсдөө зохиох гэх мэт ) • Хэмжих (урт-богино, өргөн- нарийн, өндөр-нам хоёр хэмжээсээр, ахлах насанд урт-өргөн- өндөр гурван хэмжээсээр стандарт бус • хэмжүүрийн нэгж ашиглаж хэмжих ) • Өөрөөсөө болон хавтгай дээр юмсын байрлал, зүг чигийг тодорхойлох Нэг юмсын байрлалаас нөгөө юмсын байрлалыг харьцуулж орон зай, • зүг чигийг тодорхойлох • Сургах тоглоомыг ашиглах • Дасгалын арга (тоолох, ангилах, төрөлжүүлэх) Мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх (хуанлид цаг агаарыг тэмдэглэж, Хүүхдийн хэл • нартай өдөр хэд байсан, бороотой өдөр хэд байсан гэх мэт) яриаг хөгжүү- • лэх • Авиа (дан ба битүү үе, үг, өгүүлбэр)-г хэлүүлэх дасгалын арга Өгүүлэх эрхтэн хөгжүүлэх дасгал • Сонсгох • Дагуулж хэлүүлэх • Зөв, тод яриагаар үлгэрлэх • Харилцан ярилцах • Ярилцах төлөвлөгөөг зураглаж гаргах • Хуруу болон бээлийн хүүхэлдэй, таягт хүүхэлдэй ашиглан үлгэр ярих • Сүүдэр жүжиг, ширээний театр ашиглан үлгэр, богино өгүүлэл ярьж өгөх • Цуврал болон сэдэвт зургийн дагуу ярилцах • Номын зургийг таниулах, тайлбарлах • Үлгэр, богино өгүүллэгийг уран тод унших Үг, өгүүлбэр, үлгэрийг тогтоох аргууд (мнемотаблиц, зурагтай карт Хүүхдийн • ашиглах) урлагийн • Үлгэрийн номтой ажиллах мэдрэмж, Үсэг, тоо, дүрс нүдлэх чадварыг • хөгжүүлэх • Хөгжмийн хурд, аялгууны өнгө, хэмнэлийг сонсгох • Биеэр үзүүлэн, таниулах • Дасган хэвшүүлэх • Олон удаа давтах • Цомнолыг сонсгож мэдрүүлэх • Хөгжимт хөдөлгөөнт тоглоомоор тоглуулах • Дүрсэлж зурах зүйлийг ажиглуулах • Зурах, будах, наах, хайчлах аргачлалыг тайлбарлах • Биечлэн үзүүлэх • Өнгө, будгийг найруулах энгийн туршилт • Зурах, будах энгийн арга техник (уусгаж , шүршиж , хавсарч будах) Баримлаар юмс бүтээх арга барил (бөөрөнхийлөх, базах, гонзгойлох, цувих) 90

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ Хүүхдийн • Дасгал, гимнастикийн хөдөлгөөнийг дагуулж хийлгэх идэвхтэй • Хүүхдийн биеийн галбирыг хөгжүүлэх дасгал хөдөлгөөнийг • Биечлэн үзүүлэх дэмжих • Биеийн галбирын буруу хөгжлийг засах дасгал хийх • Олон удаа давтах • Хөдөлгөөнт тоглоом тоглох • Хүчний чадавхыг хөгжүүлэх дасгал, тоглоом • Тэсвэр, хатуужилыг хөгжүүлэх дасгал, тоглоом • Хөдөлгөөний хурдыг хөгжүүлэх дасгал, тоглоом • Гимнастикийн дасгал Байгаль, • Ажиглах нийгмийн • Асуулт дэвшүүлж, харилцан ярилцах орчинтой • Таамаглал дэвшүүлэх танилцуулах • Энгийн хялбар туршилт зохион байгуулах • Байгалийн булан, туршилтын талбай болон гэрт хөдөлмөр хийлгэх ( цэцэг, ургамлыг услах, хамтдаа хөрс шороог солих, загас хооллох гэх мэт) Тоглоом наадгай, хэрэглэгдэхүүн Бага насныханд тоглоом наадгайг сонгохдоо хүүхдийн тоглох хэрэгцээ, танин мэдэхүй, хөдөлгөөний зохицуулалт, бүтээлч байдал, анхаарлын төвлөрөл, бусад хүүхэдтэй харилцах харилцаанд хэр зэрэг нөлөөтэй вэ, аль насныханд тохиромжтой, хүүхдийн эрүүл мэндэд хоргүй байж чадах уу гэдэг талаас нь авч үзнэ. Сургуулийн өмнөх насанд хүүхэд тоглох явцдаа суралцаж, хөгждөг тул сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг тоглоом наадгайтай хамтатган авч үзлээ. 2 настнууд 2 насныханд хөдөлгөөнөө зохицуулж, өөртөө итгэлтэйгээр биеэ авч явж сурах, томчуудын өдөр тутмын үйлүүдийг даган дуурайх, ойр орчноо мэдэрч хүртэн таньж мэдэх хэрэгцээ бий. Энэ насанд тохиромжтой тоглоом, хэрэглэгдэхүүн: • Савлуур, жижиг гулсуур, унаж явдаг тоглоомон машин, татаж, түлхдэг тоглоом, чирч тоглодог тоглоом, бөмбөг, сүвлэх тоглоом, том хэмжээтэй угсрах тоглоом зэрэг хүүхдийн биеийн болон хараа гар хурууны хөдөлгөөний зохицуулалтыг дэмжсэн тоглоомууд • Баримлын шавар, хуруугаар будах усан будаг, гуаш, бүдүүн тосон харандаа, ус, элс, хэв зэрэг мэдрэмжийг дэмжих болон зурах, урлах хэрэгсэл • Том хэмжээтэй өрж байгуулах тоглоом, лего, чихмэл амьтад, хүүхэлдэй, картонон хуудастай ном • Хүмүүсийн үйлийг даган дуурайхад шаардлагатай сэдэвт тоглоомын хэрэгсэл (аяга, таваг, сав суулга, машин гэх мэт) 3 ба 4 настнууд Биеийн хөдөлгөөний эвсэл, эв дүй, хараа гар хурууны хөдөлгөөний зохицуулалт нь сайжирна. Гадаа талбайд тоглох дуртай байна. Гурван дугуйт унаж чаддаг болно. Эхний өгүүлбэр хэлж эхэлснээс хойш, тэдний асуулт, яриа тасрахгүй. 4 настнууд тоглоом наадгай, эд зүйлсийг янз бүрээр ашиглаж эхэлнэ. Хүйсээ мэдэрнэ, ямар тоглоомыг илүү сонирхож байгаа нь мэдэгдэнэ. Гэхдээ хүүхэд бүрийг хувь хүн талаас нь сайтар ажиглах шаардлагатай. Жишээлбэл, охид хүүхэлдэйгээр, хөвгүүд машин, хөл бөмбөг тоглох дуртай гэвэл өрөөсгөл болно. Хөвгүүдийн тоглоомоор тоглох сонирхолтой охид ч байдаг. Үүнтэй адил хөвгүүдийн сонирхол, сонголт мөн харилцан адилгүй. Тэд бусадтай хамтран тоглох сонирхолтой болно. 91

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ Энэ насныханд тохиромжтой тоглоом, хэрэглэгдэхүүн: • Савлуур, гулсуур, дүүжин даажин, савладаг морь, тоглоомон машин • Төсөөлөл сайжруулахад туслах зориулалттай тоглоомууд • Зурах, урлах хэрэгсэл (будаг,бийр, тосон болон өнгийн харандаа, цавуу, шавар, ус, элс) • Богино үлгэрийн ном • Танин мэдэхүйн ном • Айл гэр, Дэлгүүр зэрэг сэдэвт тоглоом • Хэсгүүдийг эвлүүлэх, нийлүүлэх, тагийг хаах, нээх тоглоом • Хэлхэх шүр • Соронз, томруулдаг шил • Өрж байгуулах, угсрах тоглоом • Шагай • Таван хошуу мал, ан амьтдын дүрст тоглоом 5 настнууд Тэдний асуулт тасрахгүй, юмс, үзэгдлийн холбоо хамаарал, учир шалтгааныг олохыг эрмэлзэнэ. Зураг нь өргөн агуулгатай болох тул янз бүрийн өнгө ашиглах хэрэгцээ бий болно. Зохиож бүтээх сонирхолтой байна. Сургах, хөдөлгөөнт, хөлөгт, аман наадам зэрэг янз бүрийн тоглоомыг сонирхон, нэлээд нарийн дүрэмтэй нийтээр тоглох тоглоомд оролцоно. Энэ насанд тохиромжтой тоглоом, хэрэгдэгдэхүүн: • Юмс, үзэгдлийн учрыг олохтой холбоотой танин мэдэхүйн ном • “Долоодой” мэтийн хүндэвтэр эвлүүлэх дүрсүүд, гар урлалын материалууд • Шагайн наадмууд • Хөлөгт тоглоом • Техникийн тоглоом • Бичих, унших бэлтгэлтэй холбогдох тэмдэг тэмдэглэгээ, зурлага, цифр • Богино үлгэр, өгүүллэгийн ном • Өөрсдийн урлаж бүтээсэн тоглоомууд • Охидын сонирхдог тоглоомууд (хүүхэлдэйн булан, хэлхэх шүр, шигтгэх, сүлжих тоглоом) • Хөвгүүдийн сонирхдог тоглоомууд (конструктор, машин уралдуулах зам, хөл бөмбөг, техникийн ном) Санамж: Өдөр тутмын амьдралд хэрэглэдэг эд зүйлс, хэрэгсэл болон байгалийн материалууд хүүхдэд чөлөөтэй, бүтээлчээр тоглох боломж олгодог. Аль ч насны хүүхэд элс, усаар тоглох дуртай. Мөн навч, чулуу, цэцэг, үр жимс, дэрс, модны мөчир зэрэг байгалийн материалаар хүүхэд харьцуулж, ангилахаас гадна урлан бүтээдэг. Байгалийн материал нь олдоцтой, үнэгүй, эко байдгаараа ач холбогдолтой. Алчуур, даавуу, сав суулгыг хүүхэд “Дэлгүүр”, “Айл гэр” гэх мэт сэдэвт тоглоомд ашиглаж болно. Эдгээр материалууд нь хүүхдийн төсөөлөн бодох чадвар, бүтээлч байдлыг хөгжүүлэхэд нэн тустай. Хүүхэд өөрсдийн урлаж бүтээсэн тоглоом наадгай (машин, хүүхэлдэй, цүнх гэх мэт)-гаар тоглох дуртай байдаг. Багшлах арга зүй (хэрэглэгдэхүүн)-н жишээ Математик төсөөллийг хөгжүүлэх хичээл, хөгжүүлэх үйл ажиллагаагаар багшийн зүгээс хүүхдийн хэмжигдэхүүний төсөөллийг хөгжүүлэхэд юмсыг давхцуулж, зэрэгцүүлж харьцуулах аргыг хүүхдийн насны онцлогоос хамаарч, ямар хэрэглэгдэхүүн ашиглан хэрхэн хэрэглэх [Алтансувд, Л, 2012 он]-ийг жишээ болгон авч үзье. Багш та санаа авч, баяжуулан хэрэглэнэ үү. 92

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ 2 нас. Энэ насны хүүхдийн мэдрэхүйн туршлагад тулгуурлан хэмжигдэхүүний төсөөллийг хөгжүүлнэ. 3 хүртэлх насандаа хүүхэд хэмжээгээрээ эрс тэс ялгаатай хоёр зүйлийг л (урт богино, өндөр нам, өргөн нарийн гэх мэт ) харьцуулна. Жишээ 1. 10 цагариг бүхий суварган тоглоомоор тоглоно. Юуны түрүүнд багш хүүхдүүдийн анхаарлыг түүний хэмжээнд хандуулна. Цагиргийг дээр дээрээс нь давхарлах явцад энэ насны хүүхэд хэмжээ нь өөр өөр байгааг анзаарч харна. Багш эхлээд хамгийн том, дараа нь хамгийн жижгийг нь хийлгэнэ. Үлдсэн цагиргаас хамгийн томыг нь сонгосноор хамгийн сүүлд жижиг нь үлдэнэ. Энэ аргаар хүүхэд том, жижиг гэсэн ойлголттой танилцана. Эргээд цагиргийг жижгээс нь эхлээд томыг дуустал нь авч тавина. Ийнхүү давхцуулах, зэрэгцүүлэх аргыг хэрэглэх явцад хүүхэд хамгийн том, хамгийн жижиг гэсэн ойлголттой болно. Энэхүү ойлголтыг бататгахын тулд хүүхэд нэг бүрээр ээлжилж хийлгэж дасгалжуулна. Энэ насны хүүхдэд багш эхлээд өөрөө үзүүлж тайлбарлана. Дараа нь хүүхдээр хийлгэнэ. Жишээ 2. Энэ насны хүүхдэд урт, богино юмсыг харьцуулахын тулд хэмжээгээрээ хоёр өөр өнгөтэй зүйлийг авна. Жишээ нь: улаан тууз нь шар туузнаас урт гэдгийг ойлгуулахын тулд улаан туузан дээр шар туузыг давхцуулж тавина. Багш эхлээд энэ аргыг үзүүлээд аль тууз нь илүү гарч байна, тэр нь урт гэдгийг ойлгуулна. Дараа нь хүүхэд нэг бүрт өнгөөрөө эрс тэс ялгаатай урт богино туузнуудыг өгч, дасгалыг давтаж хүүхдийн ойлголтыг бататгана. Дараа нь зэрэгцүүлэх аргыг хэрэглэхдээ уртаараа өөр өөр мөртлөө ижил өнгөтэй ижил туузнууд өгнө. Жишээ 3. Өндөр, нам гэсэн ойлголтыг өгөхийн тулд хэмжээгээрээ ялгаатай хоёр өөр хайрцгийг зэрэгцүүлэх аргаар ялгуулна. Хүүхэд урт, богино, өргөн, нарийн, өндөр, нам гэх мэт үгсийг хэрэглэж сурна. 3 нас. Тэд юмсын хэмжээг давхцуулан зэрэгцүүлэх аргаар харьцуулж сурдаг. Жишээ 1. Хүүхэд нэг бүрт тарааж өгөх материалыг урьдчилан бэлтгэж хэрэглэнэ. Тухайлбал, том, жижиг дүрсүүд байж болно. Тэдэнд тарааж өгөх материалын хэмжээ нь хоорондоо 10-15 см-ын ялгаатай байна. Эхний үед хүүхэд харааны тусламжтайгаар юмсын хэмжээг бүхэлд нь хүртэнэ. Дараа нь хүүхдээр юмсын хэмжээг харьцуулах дасгал хийлгэхдээ нэг төрлийн юмсыг сонгоно. Том жижиг бөмбөг, том жижиг хүүхэлдэй, урт богино харандаа гэх мэт. Гэхдээ хэмжээгээр нь харьцуулах юмс нь хэмжээ ба өнгөөрөө ялгаатай байх шаардлагатай. Хүүхдэд өгөх дасгал даалгаврыг аажмаар хүндрүүлнэ. Хүндрүүлнэ гэдэг нь юмсын хэмжээний хоорондох ялгааг багасгана гэсэн үг. Үүнд л энэхүү аргачлал нь өмнөх 2 настай хүүхдэд заах арга зүйгээс ялгарна. Ер нь багш юмсын хэмжээ, хэлбэрийг хүүхэд нэлээд багаасаа сонирхож эхэлдэг онцлогтой гэдгийг мэдэх учиртай. Хүүхэд эд юмстай үйлдэл хийх замаар буюу юмсыг барьж, атгаж, тэмтрэх, шидэх үедээ тэдгээрийн хэлбэр, хэмжээг танин мэдэж, тэр хэрээр мэдрэхүйн хөгжил аажмаар сайжирдаг. Жишээ 2. 10 цагариг бүхий суварган тоглоом авна. Багш хүүхдийн анхаарлыг эхлээд цагаригийн шинж чанарт хандуулна. Цагаригийг илээд үзэхэд гөлгөр, тэгшхэн, ижил өнгөтэй гэх мэтээр хүүхэдтэй ярилцана. Хүүхэд өөрөө барьж тэмтэрч үзэж болно. Багш хэмжээний талаар хүүхдүүдээс асууна: - Цагаригууд бүгд ижил хэмжээтэй байна уу? Та нар юу гэж бодож байна вэ? гэж хүүхдээс асууна. Хүүхдүүд цагаригийг авч нэг нэгээр нь харьцуулж үзнэ. Дараа нь бүгд өөр өөр хэмжээтэй болохыг мэднэ. Багш ээлж ээлжээр суваргад хамгийн том, арай жижиг, дунд зэрэг, бүр жижигхэн цагаригуудыг хийх даалгавар өгнө. Ийм байдлаар хүүхдүүд том, жижиг, арай том, хамгийн жижиг гэсэн ойлголттой болж түүнийгээ үгээр илэрхийлж сурна. Түүнчлэн хүүхдүүд цагаригийг гараараа барьж үзээд бүгд дугуй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрнэ. Дараа нь багш дөрвөлжин хүрээнүүдийг сонгож аваад жижгээс нь том руу хийх даалгавар өгнө. Өмнөх цагаригаас ямар ялгаатай байгааг асууна. Хүүхдүүд эхний цагиргууд гөлгөр, тэгшхэн, өнцөггүй 93

СУРГУУЛИЙН ӨМНӨХ БОЛОВСРОЛЫН СУРГАЛТЫН ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ байсан бол хоёр дахь нь өнцөгтэй, тэгшхэн биш байна гэх мэт хүүхдүүд харьцуулж ярина. Давхцуулж буюу зэрэгцүүлж үзээд дөрвөлжин хүрээнүүд нь бас өөр өөр хэмжээтэй болохыг мэдэрнэ. Хүүхдүүд ээлж ээлжээр эхлээд хамгийн жижиг, дараа нь арай том, дунд зэрэг, бүр том, хамгийн том цагиргийг сонгон хийж суварга босгоно. 4 нас. Өмнөх насанд ялгаатай хэмжээтэй хос зүйлсийг харьцуулдаг байсан бол одоо гурав, дөрөв, цаашилбал, таван юмсыг хэмжээгээр нь харьцуулж, өгсөх, буурах дарааллаар байрлуулна. Энэ насны хүүхдүүд жижгээс нь том руу, эсвэл томоос нь жижиг рүү байрлуулна. Юмсыг өгсөх, буурах дарааллаар байрлуулахдаа хэмжээнд нь анхаарлаа хандуулахыг багш хүүхдэд сануулна. Нэг эгнээнд юмсыг байрлуулахдаа хос хосоор нь харьцуулна. Эхлээд зүүн талд байгааг дараа нь баруун талд байгаа юмсыг харьцуулах жишээтэй. Дараа нь зүүн талд байгаа шоо нь баруун талд байгаа шооноос том, эсвэл жижиг гэх мэтээр харьцуулна. Ийм дасгал нь хүүхдэд юмсын хэмжээ нь харьцангүй байдаг гэсэн ойлголтыг өгнө. Жишээ 1. Багш нэг хичээл дээр 3 юмсыг уртаар нь харьцуулж, түүнийгээ үгээр илэрхийлэх дасгал хийлгэж болно. Тэрээр самбар дээр 10 см-ээр ялгаа бүхий урт, богино туузуудыг байрлуулна. Тэгээд дараах асуултуудыг тавина. - Хэдэн тууз байна вэ? - Ямар өнгийн туузууд байна вэ? - Аль нь урт (богино) байна вэ? Багш дараа нь гурав дахь туузыг дунд нь байрлуулаад асууна. Гэхдээ уртаас нь эхлээд байрлуулсан бол хүүхэд хамгийн урт, арай богино, хамгийн богино гэх мэт үгсийг хэрэглэж сурна. Дараа нь багш туузуудыг зүүн талаас нь хамгийн богиноос нь эхлэн дэс дараагаар нь байрлуулна. Байрлуулсан туузууд нь яг шат шиг харагдана. Ингэхэд хүүхдэд аль тууз нь хамгийн урт, аль нь хамгийн богино байгаа нь тодорхой харагдана. Туузны хэмжээг хос хосоор нь харьцуулна. (Улаан ба шар туузны аль нь урт вэ? Аль нь богино вэ?) гэх мэт. Дараа нь багш хүүхдэд хэмжээгээрээ өөр өөр юмсыг тавьж, хос хосоор нь харьцуулах даалгавар өгнө. Олонлогийн элемент бүрийг өмнөх зүйлтэй нь харьцуулна гэдгийг сануулна. 5 нас. Энэ насны хүүхдүүд юмсыг хоёр эсрэг хэмжээгээр нь давхцуулах, зэрэгцүүлэх аргаар хэмжихээс гадна юмсын урт, өндөр, өргөнийг ямар нэг стандарт бус хэмжүүрийн нэгжээр хэмжиж тооцоолно. Мөн шингэн ба бутармал юмсыг ч хэмжинэ. Нарийн гэсэн ойлголт нь саваа мод, модны мөчир, харандаа гэх мэтийг харьцуулахад хэрэглэхээс гадна эзлэхүүнтэй юмсыг ч бас илэрхийлж болох юм. Энэ үед хүүхдийн харааны мэдрэхүй чухал үүрэгтэй. Жишээ 1. Хүүхдэд баримлын шавар өгөөд хоёр тэнцүү хэсэгт хуваахдаа бүдүүн, нарийн болгох, эсвэл ижил урттай болгох гэх мэт олон хувилбартай даалгаврыг өгч болно. Даалгаврыг гүйцэтгэх үед хүүхдүүд өөрсдөө харьцуулан жишнэ. Харьцуулж буй зүйлээ багшдаа болон бусад хүүхдэд хэлж болно. Жишээ 2. Дэлгүүрийн үйл ажиллагаатай танилцах ажил зохион байгуулж болно. Эсвэл энэ сэдвээр урьдаас бэлтгэсэн видео бичлэг үзүүлж болно. Дэлгүүрт хүмүүс юм худалдан авахын тулд өмсөж хэмжиж үздэг, сүү авахдаа литрээр, даавуу авахдаа метрээр хэмждэгийг хүүхдүүд харна. Дараагийн үйл ажиллагаагаар юу хийхээ багш, хүүхдүүд хамтран ярилцаж шийдэж болно. Жишээ 3. Хэмжүүрийн нэгж болсон тууз, шугам, савх мод, аяга, халбага зэргийг хэрэглэж болно. Багш эхлээд дээрх хэмжүүрийн нэгжүүдээр юмсыг яаж хэмжихийг харуулж үзүүлнэ, тайлбарлана. Ширээний урт, өргөн, өндрийг харандаагаар хэмжихдээ ширээний эхлэл, харандааны эхлэл хоёр давхцана гэдгийг хүүхдүүдэд тайлбарлаж өгнө. Дараа нь харандааны төгсгөлөөс эхлэн хэмжинэ гэдэг аргыг зааж өгнө. 94