The Kaipeng Part - VI

HALAM CHONG LE LA (Prose and Verses) By- Lalengkima Kaipeng, Tuidu ‘Halam’ ei ti hi i tina maw? Hima chongbul hi a tu i siam maw ? I chong maw? ‘Ha’ hi ha (teeth) tina maw chunung ‘ha’ Kokborok chongin ha hi (earth) tina maw chang thei a ti. Hanchu, Lam (road/way) tina maw chunung lam (dance) tina maw chang thei a ti.I khom lo chang ra sae. Nutar patar chong te a dik mak khom pawm rang a nang sin. Im’ ei ti nung, ‘Nupa chongdonlo thamawkzing’ ei ching sin a hi a hong dik sin i chang rinin. Chunung, Halam ti hi a tu chong maw chang ta ti? Vai ngei chong a chang tina maw a r’suk ta. Keima, ka raet dan hi himagin a chang a. Himalaya tanga nam (tribes) 40 ngei khampat zawldai a ta an hong ratho kale lampui a ni a vai a. Himalaya tanga kum 7 a khua an sak a. Hankhom, rialdai rinin ahatmai rikhua ani ar’man a, a thi khom an tam. Rengram Tuipra (Tripura) 1414 AD laingin ha nam ngei ha an lut. Ranal Rengtang khua a an awm a. Tripura reng, hama khuaa a dawri dawra ngei le ram en an se kale, Ranal rengtang khua a va mu a. Khawsak mipui ngei an chit rinin an raw a. Mipui an chit rinin, Hima lam, hima lam, hi lam mu ma ke maw, rato raw tingin an rahau chekchul a chang a. Rengpa kuar a phir chang a ti. An chong i raet mak rinin, an nam ani i ir’thang ha, khawsak mipui ngei chilumlau ‘Hilam’ (This is the way) mu ma ke maw, hanchu senka ngei ‘helam’ (This way) tingin khom an het den a, senka lama le tingin an het nung te, an nam raming ha Halam tingin a phua a. Reng Sipai ngei Kaipeng pa rang amasa chem an man a, hama zo kale, molsom pa rang an man nawk a, hama zo kale, Ranglong pa rang an man nawk a, hanchu, Rangkhawl pa rang, hanchu, Darlong pa rang. Himaginkin reng ha Himalaya tanga ta a hong ka ngei rang cho chokin an ni an hong man tak. Hina ta ha, Halam ti raming ei hong raputna rabul a chang. I khom lo chang ra sae. Halam Literature hi khawmuala chong a nei chem a la chang mak khom chong awi dang dang a nei la chang thei a ti tin khiam a awm a. Literature hi i maw ? Chong le la hi literature a chang, chong na ril, la ni sak, chong na sui (write) hama ngei awmka hi hi chonglabawm (literature) a chang, ti nginlang rasial nangen vael. Halam chong hi paka a tak. Keima a sui mi khom Halam chong hi thei ming. Chong hi anireng ar’zir a. La khom anireng ar’zir. Hankhom, Sui le a awm mak nung hi Literature chang thei mak. Chongramal (word) siam dan, hanchu, chongtuan (sentence) siam dan, chongchawdan (paragraph) siam dan, amawngna (conclusion) siam dan diktak le chong ha sui a chang nung ha Literature a hong chang sin. Tianin Chong hi paka a lo nang a. Chong ani ei sam nung thina taeka ani a tung sin ei ti thei. Halam Literature a pung theina rangkin chong rathuarna rangkin Pu. Diksiklal Kaipeng Tripura Reng anung chem laia Reng Insunga a awm mi le Reng le chongrakam a ngam chemi a chang a. Kaipeng ngei an raetna rangte Vawitampa (Great gasser) a chang. Hima Diksiklal hi Miriam mai mai a changa, kuarset a chang. Thiamna le theina chu i reng nei mak a. Hankhom sakkhuan thangkhuan (God) ata sinthawtheina a man, Vawitamna hi a chang. Diksiklal hi Nauriang a chang a. Nam lungkham mi a chang. Nun raniam le mi lungradawl thei tak. Singna le satna a bit. Baula le thuzer a thei a. A bila a awm khoka paka an nui a hanchu, soi an vawi sin. Diksiklal hi nauriang a chang ei ti ta. Musulman luka, Gazi sum a awka, Rs.200 a chang. Tuidu Tui an tiala a kei mak man kum a chang , kum 1920 AD lai a changa. Gazi ha Kaipeng khawsunga sum sut le dera ngei a dep sin . Khawtang mipui ngei Reng sum an awk a, a thung rangna a kiana ta a sum puk an lak sin chang a ti. I rinin maw mipui ngei Reng sum an awk thei ei ti nung Rengpa ha khawtina se ngin lebi le khajana ani a lak sin a, an thung zo mak rinin sum puk ngei la rang a ni a huam sin.Pu Diksiklal khom sum puk i awk rinin le Rengpa kiana khajana pe

rangna Gazi kiana ta sum sut a lak tak.Diksiklal hi Gazi sum kum 4 a awk ta. Hankhom, la pe thei mak. Nika te Gazi ha Pu Diksiklal ina sum sing a se a. “ Diksiklal ka sum kei thung na ke maw” a ti pek a. Diksiklal ha Gazi chong rangai pek mak a. Put a vawi a, “I rang ni i vawi maw “a ti pek a, pet a vawi nawk rek a. Gazi ha paka a ning a sae ta. “ Diksiklal ka sum na na ka kei ni hau, hima bar sunga kei na pek mak nung sipai nang mantir ki ti a, hankhom, Diksiklal a ha Gazi chong a kuar bet mak, pet, pet, pet, vawithumka ar’lawnpa a vawipek a, Gazi ha paka reng a ning a sae ta. “Diksik hazaka kei vawi ma raw. Gazi ha a ning sae rang, a nui te a za ta. Diksiklal, Ka sum kei pe khai ma raw, naktipa Bazaara hong raw, chong rakam rei ti. Na dawng nung Rs. 200 ha kei pe raw. Na rat nung nang sing khai ni ning a ti pek a. “Aw, ki nuam mahajan. Gazi rang a ti pek a. An rakam na ni a hong tuk ta. Mantau (Brinjal) Lai nikka. Lai kin pum 200 a awm a. Diksik hima mantau hi rip na vawi zo nung, ka sum kei thung khai ma raw. “Aw mahajan, ki nuam a ti pek a. A chunung te Diksiklal ha mantau pum pumkin lai sunga a lak a, phat phat phat a vawi a. Lai ka a vawi zo kale, lai ka mi put put put rip a vawi zo kale a nung chema Gazi rang pet a vawi nawk a. Gazi reng, Diksiklala rang chubai te a un tak. Diksiklala ha mantau lai nika rip a man pena a sum awk thung rang nang lo ta ar’zawkpui thei ta. A letlam Rs. 400 Gazi ha Diksik a rang a pek. Pu. Diksiklala hi Rengpa khajana pe lo ahatmai a nei dena. Rengpa ha Diksiklala ro, Gazi le an lo rathawna ro a lo rae ta. Nika te, Diksiklal rang, Reng sipai ngei a dawn an hong a, “ Rengpa nang ar’cha”, Sipai ulian luka Diksik a rang a ti pek a. “ I rang kei i ir’cha maw, a sia maw ka thaw, tingin Diksiklala a hong ngei rang a ni a sam a. “ Aw ai an ti a, nang mu rang a nuam. Nar’mimg a thang nung te. an ti pek a. Nithumka zo Agartala Reng Ina an va tung ta. “ I maw Maharaj, Keima Diksiklal Kaipeng, ka ril khom dosia ka ril mak khom dosia, kaz chukna ka theina awm mak, keina thaw lam khom a chang” Rengpa kiana a ti a. “ Rengpa ha, Chang mak, Diksik na ro hi ka kuar dar a hong tung, na nuam zaka ni vawi thei ti Gazi kei a ril”. “ Aw Maharaj, a dik, hankhom, na makunga vawi rang te kei rahei mak” a ti pek a. “Ka sum le khajana, lebi ni pek theimak a sawt ta, na vawitam le nang a san thei ki rae, hamarinin nang ki ko” . Ka Reng Insunga neinun awmka rip na vawi zo thei nung reng inphit nang don ki ti, na vawi zo thei mak nung, ni i vawi a mawng nung na ring tan ki ti” Rengpa ha Diksik a rang a ti pek a. Diksiklal ha paka a chi ta. Hankhom thi thi dam dam, tingin Rengpa inchaw, banpui bante, chawpui chawte, sungmun, neinun, rahum, haisua, kheng, ankhe, buri, ansel, busel, puansil diarkai, lukawm, diar, rip a vawi pek a. A vawi a mawng le mawng lo a ruang luka Reng matawna an va tung kale, Sipai te rang Rengpa matawna rak a vawi nawka. Rengpa khom paka reng a pham ta. Hama ni a ta, Diksiklal khom Reng Inphit a hong chang ta. Halam sunga ata Reng thuaia sinthaw masa chem a chang ti nginlang ei chong rasial nangen vael. Hima ro i rinin maw ki hong sui ei ti nung hi, Halam Literature, chong ei sui dan a thep a thua hi rae rang ei ni a nang sin a. Pu Diksiklala ro a ta, ratep tak., Tripura sung raltawng (incident) a chang. Ka chong sui hi rae rang a tak thei. I maw ei ti nung. Grammer diktak, Aphabet diktak, la nei mangen rinin a chang. Parsen magazine Volume- I a Halam Literature Pu Thomas i sui ha hong tui nawk rang ki nuam a. Ka chong sui a, ae ka mangna le ng ka mangna a hatmai a awm ki rae. Halam hawrawp rangkin kei i sat pek, le Kum 2001 ata , ka thiamna le theina a tam mak khom hima Alphabet hi atun taeka kei a la raheipek a. A(ah), AW (o) , B (bee), AE (eah), CH (chaw), D (di),E (a), F (ef) ,NG (eng), G (zee), H (atsh), I (e) , J (j), K (keh), L (el) , M (em) , N (en), O (uoh), P (pi), R (ar), S (esh), T (tea), U (uuh), V (vee) , Z (zet) hi a chang a. Halam chonga 25 alphabet a awm thei tin khiam a awm. Halam chonga alphabet i ir’pai khatka ki i mu chu. ae hi a chang kin ki rae. Vowels senka ngei te. A(ah), AW (o),AE (eah),I (e) ,U (uuh),E (a). Halam chonga Vowels khat ruka (6) a awm theikin ar’lang a. Vowels ha i maw ? Vowels ha Rahua (sound) khatka awmze nei hawrawp hi a chang.Chongramal hi a dang dang Halam chonga khatriatka a awm thei a. Sap-ngei an nei kadenin

ei nei a, hankhom pre-position hi Halam chonga verb nunga tai ei sui rinin post-position tingin ei lo pher thei. Hama ngei ha: 1.NOUN 2.PRONOUN 3.VERB 4.ADJECTIVE 5.ADVERB 6. POST-POSITION 7.CONJUNCTION 8.INTERJECTION 1. NOUN (Raming): Noun hi chongramal miriam raming chale neinun atinka raming chale, raming kawrawng chingna a chang. Entirna : a) Liana, Mawia, Sanga, Tanuya, Deba ( Miriam raming) b) Himalaya, Mt. Everest, Kalvari, Sinai (Tang raming) c) Ganga, Bramaputra, Dumbur, Godavari (Tuipui raming) d) Kel, Sarat, Vawk, Ar, Ui, ( Ran raming) e) Mumbai,Noagang, Tuidu, Danlekha, Gondaek (Khaw raming) 2.PRONOUN (Raming rathul): Pronoun ha noun rathula a ding mi chongkam a chang. Entirna : Keima, Nangma, Hama 1. Keima te atun lai ki dam. 2. Nangma ni sarang maw ? 3. Hama kaden awm ma raw. 3.VERB : Verb ha atinka miriam chale neinun chale awmsak awmtal a ril mi a chang. Entirna: Se, Lak, Hem, Tan, Sak, Um, Ben, Vir, Thim, Nui 1. A zun ki se 2. Thanga ramingin lekhabu ka lak. 3. Hama ni zana rukru kan hem. 4. Thingkung a tan 5. Hima theihai ngantak an sak. 6. Kel va um raw. 7. Na baitep vir ma raw. 8. Nang ben ki ti chong tam ril ma raw. 9. Nungak le tangval an ra thim. 10. A nui paka ar’hei. 4. ADJECTIVE: Adjective hi noun le Pronoun ngei rang chong rahei siamna le rilna tianga a ni a san mi a chang. Entirna: Sing, Melsa, Dawksa, rahei, nam, el, lum, dai 1. Kristina hi naupang sing a chang. 2. Madhuri hi bollywood nungak melsa a chang. 3. Hima nupang hi dawksa tak a chang. 4. Hi ngei ruai hi paka an rahei. 5. Na neinun siam a nam khek. 6. Ni paka a el. 7. June tha te khaw reng a lum sin. 8. Bualzo tiang te paka a hong dai ta. 5. ADVERB: Adverb ha chongramal a pungtirmi le a bel mi a chang. Entirna : Paka, Sadimkin, soi, mai 1. A tun lai lam paka ki se 2. Na exam sadimkin sui raw. 3. Ka nu rang soi ramang ki phan sin. 4. Hama rang mai ka en sin 6. POST POSITION : Chongramal le chongramal miriam chale neinun chale, chongtuan, chongtuk siamna rang a ni ar’naitirmi a chang. Entirna: Chunga, Thuaia, Nuaia, Sira, Panga, Kawla, Kila, Sipa 1. Thingkung chunga a lui.

2. Table thuaia lut raw. 3. Dalan nuaia kel a awm. 4. Ka sira ding raw. 5. Ka va ha tang panga a kawp. 6. Tuipui kawla ei ratawng tika. 7. Nan In kila tung sin ro. 8. Tang sipa khaw awm chu thup thei chang mak. 7.CONJUNCTION : Conjunction hi chongramal tuanka chale, tuannikka chale, tuantuklo chale a laia ar’zawmna a siammi a chang. Entirna: Hanchu, Hankhom, Hankhom changkhalang, Hamatinlo, Hamarinin, 1. Ki se hankhom mu ming. 2. Chuan kan ralo kale tui kar’sil hanchu bu ka nek. 3. Pari rang paka a di hankhom changkhalang a nu nuam mak. 4. A rawng sa mak hamatinlo a dawr khom i lung zaka . 5. Chuansin rang a tam hamarinin ki hong a chang. 8. INTERJECTION : Atawikrak sunga lungsunga rabekna chong hi a chang. Entirna: Pa!, Hae!, Anei!, Hei kanu!, Ahae!, Aw!, Ihi!, Iza!Hai! 1. Pa! hazak te ni thei ta. 2. Hae! a riang i suak. 3. Anei! chi make. 4. Hei kanu! hazak te a lian ta. 5. Ahae! i chul saw. 6. Aw! nang sarang maw. 7. Ihi! ni vet ramak ni rupbak. 8. Iza! i maw ni ti. 9. Hai! i thi maw nikini reng ka la mu ha. Hima a chunga chong hi Halam Grammer rangkin ei lo siam bawne a ti maw ti ei rabekna ar’ sangtir mi lo changkhalang ki nuam a, a nuaia chong a chang kale Tense a chang a. 1. Present Tense ( Atuna sinthaw rilna) 2. Past Tense ( Sinthaw sai rilna ) 3. Future Tense ( Anungathanga sinthaw rang rilna) 1. Present Tense. Entirna: a) Va ki mu. b) Lam ki se c) Sung ki ti. 2. Past Tense. Entirna: a) Sin ki thaw zo ta. b) Bu ki ne zo ta. c) Bazar ki se zo ta. 3.Future Tense. Entirna: a) Sarat lo en ki ti. b) sin lo thaw ki ti c) Sang lo zap kan ti. d) Bu lo ne ki ti. e) A e lo se ki ti/ Rampang lo se ki ti. Chong le la ti hi awmzia thuktak a nei a.Hankhom, a thuk lam a dep le a tuntir hi a tak sin ei ti thei. Hama ha chong lo chang khalang. Chong ha la a a hong ralet dan himagin a chang.

Nam rathuarna rabul chu chong le la a chang. Chong a awm mak nung nam a thi. Melraet an tawm. Awmna mun ralawt thei mak. Mi kuar phep a tak. Chong thi a chang. Chongthi a chang nung a nam khom a thi. La khom chong kaden a chang a. Chong a awm mak nung la hi awm thei mak. Tianin Halam sunga Kaipeng ngei ha, an dit ngei kiana chongril an zak rinin himaginkin la chong le an ril sin a. “ A tu sarai maw, khamlu munka changpui nginlang Thanphai munkin zalrang ki nuam” tingin tangval le nungak ngei an ril sin a, an rilna mun ha lawmalaia (at Jhum) an ril sin. An vanglai te kawlmawngaruite (Telephone) awm mak. Lekhapuan awm mak, kawlawm awm mak. Raensetkin tangval le nungak ngei ar’sawn an zak rinin, chong ha la siamin an ril sin. A tu nau maw ni chang nangma lukham munka rakham ngin ei thi kale thana khom munkin zal nginlang ki nuam hi tina a chang a. “ Ka di mawnai zagin lek maw nang thaw rang, A thaw lam te kei a vai, A uai pena a zap, a vuai chawnpat le maw nang pawm rang Ka en ten ma hei, Ka en ten ma hei; A en dai man sung ki ti, A en manlai u ki ti maw” Nan ka en zaka nar’hei. A en dai man sung ki ti,A en manlai u ki ti maw” Mipui ngei a ni kongin na mel i sat ramak rinin nika na daikunga sungin, manlai maw u ta ki ti, tina a chang. Tangval chale Nungak chale, a mel paka reng sa a ti tin khiam a awm a. Chuan reng sintir longin patchawn ravuai le pawm rang te paka reng a thuk ei ti thei. Tiana ta reng ha khawral a thei an lo awm tin ar’lang a, ei pi le ei pu ngei chong le an la hi Hima a chunga la chong hi Tangval le nungak an lungsunga raditna i awm rinin, an lungsunga chong an phuang theilo la le an rilna a chang a. A la chong te paka reng a thuk a, a thuk den a kawi den a. Nang ki di hi awmlam kei a vai ta, i maw thaw ta ki ti. Nangma kana kei ni ir’an pek. A uai pena a zap, a vuai chawnpat (cotton puff) Patchawn ravaui le maw nang pawm rang tak. “A tuai mawnglo mana zawng a raw, Pawnraw katawka theilei a raw” “A tuai mawnglo mana zawng a raw, Nupui pura nei rang an rup mak mana ta reng nupui pura an nei sin tina a chang.“Pawnraw katawka theilei a raw” Hama rang ki di atu khom lo rae ro tina a chang a. Rateina le ramakna (Divorced) hi ei rui ngei chunga ta reng a lo awm sin ei ti thei. Nungak le tangval an radit sung reng ha, luka khok an thei an thiam mak rinin rateina chale ramakna a lo awm sin ti galang a sianga. “ A dertiang ngawitang na kham nung, A dawptiang barai lo kham ki ti, Aw, ka za thainu, ka di mawnai, Awrdak madali ngan changke khalang, Ka san awr chunga ngan bawrai chuai ni ti, Tawnpar ngan changke khalang, Tawlsam bila ngan bawrai chuai ni ti Sarang Samkil changke khalang Ka tawlsama nang phum ki ti A ril thiam ang ka thei mak khom ar’nagi thiam ang lo thei raw” Halam lo ta nginlang rasial na ngen vael, Nupang le pasal an radit kale rateina a lo awm nung ha, i dit a mi rang ham a nei theina rangkin hima a chunga la hi lungsung kir nawkna le raditna nget a siammi a lo chang sin ei ti thei. Hamarinin ha, A dertiang ngawitang na kham nung, a dawptiang barai lo kham ki ti hi a thuk a. ti hi ngawi chu nga man na, raw le siam a chang, barai chu len

khang a chang a. An ranei thei mak zaka rahawl rangkin chong an lo sam sin a chang a. Nupang hi an ditmar a thuka, Tangval rang i dit ramak rinin a ditpa ramh ratheia siamin, sarang samkila raletir ngin, par rale tirngin a nuama. A damsungin a kiana awm ra sae. A tak chunga reng chuaitir rang a nuam ei ti thei. Raditna thuk a chang.Awrdak madali ngan changke khalang,Ka san awr chunga ngan bawrai chuai ni ti,Tawnpar ngan changke khalang,Tawlsam bila ngan bawrai chuai ni ti, Sarang Samkil changke khalang, Ka tawlsama nang phum ki ti. zak longin an lo ti thei. Tiana nungak le tangval ngei an mizak a sae ei ti thei a, an chonglam khom paka reng an rakim sin. Hama rinin, i reng ka thei mak khom, ka chongril ngei a dik mak khom ar’ngai lam kei lo thei pek raw. “A ril thiam ang ka thei mak khom ar’nagi thiam ang lo thei raw” an lo ti sin Mel mu lawt Raditna (Love at First sight) hi himaginkin la chong le an lo sak sin, a bikin Bualzo khua, bade khua a. Nungak le tangval an la sak reng a et sin. Mual le mual ha varalrasai a chang khom, an la ngei an lo rae baen. “Ngaleng tui thar pham kaden kei na thaw, Zaena maw na chong saman, na vanirasam i thi maw ?Siktui bila te an lantir, Na ditna hi tui kaden chang mak ra sae Aw mawnai tangzal, Ka di mawnai. Hama rinin chong ha la a a hong ralet ta. Hima la hi Rateina la Khuansiama la a chang, Komola Bazaar an awm laia nungak i dit i man mak a chang. 1. Tete lensang ni raheng tika, ka thai rangaiin mai kar vel Zana tha el kar don nawka, tha rang a riang ki mu sin, Liliheipui neupui tawnpar,, Neupui zikdai rabula nang ka lo ngak hi, Hankhom nangma salepa nungkir thaw make, A thar lamdang ni sai chang a ti ka di mawnai Ka di a ril thiam ang ka thei mak nung Ar’ngai thiam ang lo thei raw kei na ti, Aw ka di chong kei nar’lan, Na mai nungtiang kei na sawn, Phulbil dinglai tuala chong kei nar’lan; Dit chong ka be, hankhom nahiphel chong, Nuaming ka di, nuaming. 2.Ka di i rang maw nahiphel kei na thaw A sia maw ki changa, Phulding pallai lamtuala ei chong ngei ni ir’nil maw? Ka di mana ei radit laia rimsamai ei tawna ni ir’nil maw ? Dit chong kei ni ir’lan a ni ir’nil maw ? Chang thei ni ni ka thai, Chang thei ni ni kei na billai birban hi. A la awmzia te paka reng a thuka, Tete lensang ni raheng tika a tina chongkam la chong le a hong zepna ngei hi a thuk ka ti a, Khawdai lai a chang tin ar’lang a, mi ngei an leng somoi, bualzo khua, ravana nikawl sen chawra nang kar’ngai sin tina a chang a.Liliheipui Tiana ta reng lilipar hi an lo pawlawktir ei ti thei an pathian raming satna rangkin klhom an ril sin a. Nungaknu raming ha Liliheipui, tingin a pathiannu i dit zakaden a di tina a chang. Salepa nungkir thaw make ti hi, sale hi ramsa khatka, nungkir an nuam sin a, dikming saming tin reng na lung kirtir lo ta, tangval thar na lo en tak maw,A thar lamdang ni sai chang a ti ka di mawnai Phulbil dinglai tuala chong kei nar’lan; Phulding pallai lamtuala ei chong ngei ni ir’nil maw? Hima chong ngei paka reng a thuk a, Phulbil dinglai a ti chong ngei hi a ril a thei ka ti a, phul hi va khatka a zuang nung soi a zuanga, ei radit sunga zaginkin maw lau na lung ar’let thei a tina chongkam a chang. Ei tualtanga hazaka chong ki i ril ngei nar’nil ta tina maw? ti hi a chang.

Chong le la hi nam lianna rabul a changa. Chong a tam zaka la khom a tam. Hamarinin la khom ha himaginkin a tia, Jugi chongthei changke khalang, tingin la khom a hong rakhen ti ei mu. Nungak melsa le pakna la Vanchunghau la a chang. Na sawrmai ira bombai, na sakruang nilnibatcha Na mitmul kali kawlawm, na changban mawtlawng zaitawi, Na nerkawl theipawng sente, na pheirai atpawdawl dawk Na samtawl pialrakual, Ka gilsimbandi te, na saksenpir Ka singmit rakhaptir mak, tuiva va sarika melsa ka di thainu. Tingin Vanchunghau a lo tawna a chang, tangval bu baktawng a chang khong Halam rinin rophum diktak a hong nei tin a r’lang. Halam Literature hi ulian a hong pan ta ti, chong le la a rathuarna le matawntiang pana a hong nei ta. lek################lek