Ελληνικές Εκλογές 1844-1974, Κ. Βέργος (1)

Η Ελλάδα μέσα από τις Εκλογές Βίας και Νοθείας 1844 - 1974 Κώστας Βέργος Δημοσιεύσεις ‘Ενημέρωση’ Κέρκυρα 2023

ii (Στο σκίτσο εποχής του εξωφύλλου, Γούναρης Vs Βενιζέλος, εκλογές Νοέμβρίου 1920. Τον Νοέμβριο 1922, ο ένας από τους δύο θα στηθεί μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα.) ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ενημ. 24/6/2023 Σελ.1 Ενημ. 12/4/2023 3 1. Ελληνικές εκλογές 1844-1974 Ενημ. 3/6/2023 5 2. Οι Εκλογές της Βίας και Νοθείας του 1844 EN magagine 5/2023 7 3. Οι Εκλογές του Όθωνος Ενημ. 4/2/2023 9 4. Εκλογές του 1862 και η 21 Μαΐου 1864 ως Δώρο Ενημ. 1/4/2023 11 5. Οι Εκλογές του Γεωργίου Α’ και η Δεδηλωμένη Ενημ. 27/5/2023 13 6. Οι Εκλογές του 1902 και τα Σανιδικά Ενημ. 20/5/2023 15 7. Οι Εκλογές του Εθνικού Διχασμού Ενημ. 6/5/2023 17 8. Εκλογές του 1923 και τα 100 Χρόνια Μοναξιάς Ενημ. 13/5/2023 19 9. Οι Εκλογές του 1946 και η Αποχή Ενημ. 29/4/2023 21 10. Οι Πρώτες Εκλογές μετά τον Εμφύλιο Ενημ. 21/4/2023 23 11. Εκλογές 1958 και Αποκατάστασις της Τάξεως το 1961 Ενημ. 29/6/2023 25 12. Οι Εκλογές της 28ης Μαΐου 1967 και η 21η Απριλίου 27 13. Περί των Μοιραίων Εκλογών του 1920 28 Χρονολόγιο Ελληνικών Βουλευτικών Εκλογών Ενδεικτική Βιβλιογραφία Αντί Προλόγου Τα 13 άρθρα, δημοσιευθέντα κατά τους προεκλογικούς μήνες του 2023 στην Ενημέρωση του φίλου Γιώργου Κατσαΐτη, δεν διεκδικούν δάφνες ιστοριογραφίας. Πρόκειται για μια προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων που δεν αγιογραφεί «εθνάρχες» και «σωτήρες», πολύ δε περισσότερο ένα «περιούσιο λαό». Ελαφρύ, ενίοτε βαρύ και δραματικό, εγχείρημα αυτο- γνωσίας, επί τη βάσει πάντα έγκυρων πηγών. Και επί τη βάσει μιας κρίσης που δεν δέχεται τις καλές ή δόλιες προθέσεις των ηρώων ως δεδομένες, όπως αυτές συνήθως άκριτα παραδίδονται στα κυρίαρχα αφηγήματα περί καλών και κακών. «Πού θα έφερε το Ελληνικόν Έθνος η ευγενής του τύ- φλωσις;», αναρωτιόταν η Κυπριακή Σάλπιγξ λίγο μετά τον «ατυχή πόλεμο» του 1897. (Σάλπιγξ, Λεμεσός, 14 Ιουνίου 1897.) «Ἐφημερίς τοῦ λαοῦ Πολι- τικοσατυρική ἑβδομαδιαία» η Σάλπιγξ του Στ. Χουρμούζιου, ενίοτε δραμα- τική, όργανο σοβαρής εθνικής αυτογνωσίας. Κώστας Βέργος

1 1. Ελληνικές Εκλογές 1843-2023 1844-1974, 130 χρόνια εναλλασσόμενων σκηνών πολιτικού θρίλερ και μαύρης κωμωδίας. Θα μπορούσε κάποιος και να γελάσει διαβάζοντας την ιστορία σας, μου είπε κάποτε φίλος εκ βορείου Ευρώπης, θεράπων θετικής επιστήμης, φιλίστωρ και φιλέλλην. Όμως, συνέχισε ο φίλος, τα κωμικά σας γεγονότα συναντιούνται συχνά με σκληρά περιστατικά βίας και νοθείας. Με τις πολιτικές δολοφονίες δεν γελάει κανείς. Ούτε με τους ξυλοδαρμούς και τους εκβιασμούς. Εξ άλλου, είχατε, μου είπε, κι ένα εμφύλιο που διήρκεσε 60 ολόκληρα χρόνια. Εννοούσε τον Εθνικό Διχασμό και τις επόμενες δεκαετίες στρατιωτικών κινημάτων, δικτατοριών και εμφυλίων, κεκαλυμμένων ή απροκάλυπτων (Νοεμβριανά 1916, Σεπτεμ- βριανά 1926 κλπ). Με τις εκλογές και τα δημοψηφίσματα κάπου στα ενδιάμεσα ως επίφαση («για ξεκάρφωμα»). Και πριν από αυτά τα 60 χρόνια, είχατε ένα Κωλέττη και πολιτικούς σαν τον Κωλέττη, που έδειξαν από την πρώτη στιγμή πώς οι εκλογές μπορούν να γίνονται παιγνίδι πάτρωνα και (ψηφοφόρων) πελατών. Και είχατε, σου θυμίζω και πάλι, μου είπε, και την Μεγάλη Ιδέα που, όσο και αν μίκρυνε με τον καιρό, διαμόρφωσε οριστικά την ποίηση και τα τραγούδια σας. Αυτά τραγουδάτε και στις λύπες σας και στις χαρές σας. Τα μάτια ενός ξένου βλέπουν συνοπτικά αυτό που, για να το περιγράψουμε εμείς οι ντόπιοι, χρειαζόμαστε χιλιάδες λέξεις. Οι εκλογές είναι κι αυτές μια σύνοψη καλή για να συναγάγουμε γενικά συμ- περάσματα για την ιστορία του τόπου. Πυκνώνουν τα γεγονότα στον σύν- τομο χρόνο μιας εκλογικής περιόδου. Οι εκλογές είναι πάντα ευκαιρία εκκαθάρισης κομματικών διαφορών και προβολής ενός χαρακτήρα πολι- τικού των κομμάτων. Τι ήταν τα προσωποπαγή κόμματα του 19ου αιώνα; Τι ήταν το Κόμμα Φιλελευθέρων τον 20ο; Το Λαϊκόν Κόμμα; Η ΕΡΕ; Η Ένω- σις Κέντρου; Το ΚΚΕ; Ποια η διαφορά Δημοκρατικών και Βασιλοφρόνων α- νά τις δεκαετίες; Ποια τα Δημοκρατικά Τάγματα του Γύπαρη (δηλαδή του Βενιζέλου) και μετά του Πάγκαλου και του Κονδύλη και ποια, δυο δεκα- ετίες μετά, τα Τάγματα Ασφαλείας του Ράλλη πάνω σε ιδέα του Πάγκαλου; Ποια η ανάμειξη του στρατού στην πολιτική; Ποια η ανάμειξη της πολι- τικής στον στρατό; Ποια η ανάμειξη της βασιλείας και στον στρατό και στην πολιτική; Πώς παίχθηκε το πολιτικό παιγνίδι σ’ αυτόν τον τόπο; Με πόση βία, νοθεία, διώξεις κι εξορίες; Και πόσο γρήγορα το «ωσαννά» γι- νόταν «σταύρωσον»;

2 Στις εκλογές, οι πολιτικοί όλων των κομμάτων πολιτεύονται με υπο- σχέσεις, και εμείς, μετά από χρόνια, αποστασιοποιημένοι πια, μπορούμε να διακρίνουμε τα μικρά από τα μεγάλα ψεύδη, τις μικρές από τις μεγάλες προσδοκίες, τις μικρές από τις μεγάλες απογοητεύσεις. Λένε ότι οι εκλογές είναι η γιορτή της δημοκρατίας. Σε μας δεν ήταν πάντα έτσι. Και, γι αυτό, δεν έφταιξαν μόνον οι ξένοι. Στις εκλογές εμείς ψηφίσαμε, εμείς νοθεύ- σαμε, εμείς βιάσαμε. Οι ξένοι ό,τι ήταν να κάνουν, το έκαναν πριν τις εκλογές. Εμείς σηκώσαμε ή υποστείλαμε τις σημαίες της νίκης και της ήτ- τας στις εκλογές και μετά τις εκλογές. Αυτό το καλοκαίρι του 2023 συμπληρώνονται αδιάλειπτα 49 χρόνια δη- μοκρατίας και εκλογών μη-βίας και μη-νοθείας. Κεφάλαιο σπουδαίο, που πρέπει να διαφυλάξουμε και για τον επόμενο μισό αιώνα. Ο στρατός είναι στους στρατώνες και στις ασκήσεις ετοιμότητας και δεν σκέφτεται να αναμειχθεί ξανά στην πολιτική. Οι πολιτικοί ηγέτες, όταν ηττώνται, πα- ραδίδουν την εξουσία στον νικητή με αξιοπρέπεια και ήθος δημοκρατικό. Η τοξικότητα πολιτικού διαλόγου και τύπου ελάχιστη σε σχέση με την προϋπάρξασα. (Παρά τον και σήμερα υπαρκτό αυριανισμό, συγκρίνατε με τύπο και πρακτικά Βουλής δεκαετίας 1920 ή 1930.) Ζούμε σήμερα σε μια τέλεια δημοκρατία; Οτιδήποτε τέλειο θυμίζει ολο- κληρωτισμό και αδράνεια. Οτιδήποτε ατελές, αντιθέτως, καλεί σε εγρή- γορση. Πρώτη πρόκληση τα ακροδεξιά μορφώματα που παίζουν με τον φασισμό και το κοινό έγκλημα, επικαλούμενοι τους κανόνες της δημο- κρατίας. (Αντίφαση; Όχι. Αυτή είναι η δημοκρατία, αν δεν θέλει να αυτό- αναιρεθεί.) Δεύτερη πρόκληση τα υποθηκευμένα δημόσια οικονομικά και η τεράστια ανισότητα (εκθετικά αυξανόμενη, κατά τούτο αναιρούσα την δημοκρατία). Δύο ακόμη προκλήσεις: η κλιματική αλλαγή, που πλησιάζει στο σημείο μη επιστροφής, και ο πόλεμος, που μπορεί να γίνει πυρηνικός και χωρίς επιστροφή. Ίσως όλα αυτά να υποσκελίσει η πέμπτη πρόκληση: μια Τεχνητή Νοημοσύνη, που μπορεί σύντομα να ψηφίζει αυτή αντί για εμάς και να πολεμάει αυτή όλους εμάς. Χωρίς επιστροφή. ΥΓ.1: Θετικό παράδειγμα νέου ήθους ο προεκλογικός λόγος, το 1981, «δεν θέλω ου!» του πρωθυπουργού Γ. Ράλλη, που θα παρέδιδε σε λίγο την ε- ξουσία στον Α. Παπανδρέου. Αρνητικό η βιαστική αναχώρηση του α- περχόμενου πρωθυπουργού, το 2015, Α. Σαμαρά, από το Μαξίμου, πριν φθάσει ο επόμενος πρωθυπουργός. ΥΓ.2: Η (μετά την κατάργηση της βασιλείας) δημοκρατία του 1924 αυ- τοαναιρέθηκε με (1) τον νόμο «Περί Κατοχυρώσεως του Δημοκρατικού Πολιτεύματος», 23/4/1924, που παραβίαζε την ανεξαρτησία της Δικαι- οσύνης, (2) την απαγόρευση της εργατικής Πρωτομαγιάς και τα αιματηρά της επεισόδια (νεκρός, τραυματίες), 1/5/1924. Τον «κατοχυρωτικό» νόμο θα επεκαλείτο και η δικτατορία Πάγκαλου, 1925-1926.

3 2. Οι Εκλογές της Βίας και Νοθείας του 1844 «Ό,τι συνέβη κατά τας πρώτας βουλευτικάς εκλογάς είναι άξιον μεγάλης προσοχής, διότι τα γεγονότα εκείνα υπήρξαν τα κατ’ εξοχήν κληροδο- τήσαντα εις την χώραν την πολιτικήν κακοδαιμονίαν υπό την ειδεχθή πτέρναν της οποίας ηδικοπάθησεν ο Ελληνισμός». (Γ. Ασπρέας, 1924, ‘Πο- λιτική Ιστορία’. Εν Αθήναις. Τ.Α’, σ.188.) Οι εκλογές του 1844 ήταν οι πρώτες κοινοβουλευτικές εκλογές στην χώρα μας. Είχε προηγηθεί το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 που οδήγησε στο πρώτο σύνταγμα της χώρας. Πρόκειται, όμως, για τις πιο βίαιες και νόθες εκλογές από σειρά εκλογών βίας και νοθείας που θα ακολουθούσαν τα επόμενα 130 χρόνια. (Το ότι τα τελευταία 49 χρόνια δεν έχομε τέτοιες εκλογές είναι μείζον επίτευγμα.) Τα κίνητρα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 δεν ήταν και τόσο εθνικά και ανι- διοτελή. Το σύνταγμα, που κατήργησε την απόλυτη μοναρχία του Όθωνος, ψηφίσθηκε το 1844. Οι εκλογές, που ακολούθησαν, ήταν μια βίαιη και με δεκάδες (εκατοντάδες κατά άλλες εκτιμήσεις, «800 τάφοι» κατά τα ‘Α- πομνημονεύματα’ Δημητρακάκη) νεκρούς σύγκρουση (στην Ελλάδα του 1 εκατ. κατοίκων) μεταξύ του ‘Αγγλικού’, του ‘Γαλλικού’ και του ‘Ρωσικού’ κόμματος (Μαυροκορδάτος, Κωλέττης, Μεταξάς οι αρχηγοί). Τα κόμματα αυτά απροκάλυπτα έδειχναν με τα ξενικά ονόματά τους ποια συμφέροντα εξυπηρετούσαν. Επεδίωξαν τώρα επάνοδο στην εξουσία, από την οποία είχαν αποκοπεί μετά την έλευση του Όθωνος και των Βαυαρών, το 1832. Και είναι αλήθεια ότι στην διεθνή αρένα ο Όθων είχε αρχίσει, μεγαλώ- νοντας ως Έλληνας, να δείχνει σημάδια ανεξαρτησίας, κυρίως προς τους Άγγλους και τις αυστηρές απαιτήσεις τους έναντι των ‘δανείων του Αγώνα’, αλλά και να εκδηλώνει συγχρόνως μια ιδιαίτερη συμπάθεια έ- ναντι των «ετεροχθόνων» Ελλήνων. Αυτό το τελευταίο ήταν ιδιαίτερα ενοχλητικό για τους Άγγλους, που ήθελαν ακεραία την Οθωμανική αυ- τοκρατορία υπό τον φόβο της Ρωσίας. Στις εκλογές του 1844, εκτός από τους πολιτικούς, ενεπλάκησαν ποικι- λοτρόπως, ιδιοτελώς και εκβιαστικώς στρατιωτικοί, ιερείς, δήμαρχοι, έ- παρχοι, αλλά και λήσταρχοι και συμμορίες του κοινού ποινικού δικαίου, προκαλώντας εμφύλια αιματοχυσία, χειρότερη από τους τρεις εμφυλίους

4 που είχαν προηγηθεί (1823-25, 1831-32). Κατά τις περιγραφές, οι κάλπες έφταναν στους τόπους καταμέτρησης παραβιασμένες, η δε εκλεγείσα Βουλή λειτούργησε για μήνες (από Σεπτ. έως Δεκ. 1844) ως εκλογοδικείο, ακυρώνοντας την εκλογή 40 βουλευτών του Αγγλικού Κόμματος (το οποίο συρρικνώθηκε από 52 έδρες σε 12). Ο Όθων είχε ορίσει, ήδη από τον Αύγ. 1844, πρωθυπουργό τον Ιωάννη Κωλέττη, αν και Μαυροκορδάτος και Μεταξάς προηγούντο. (Μέχρι το 1875 και την «αρχή της δεδηλωμένης», ο βασιλιάς μπορούσε να ορίσει πρωθυπουργό «ακόμη και τον κηπουρό του»!) Θα ακολουθούσε η τριετής «κοινοβουλευτική δικτατορία» του Κωλέττη, που ήταν στην ουσία η εγκαθίδρυση του σύγχρονου πελατειακού συστήματος της απόλυτης αυθαιρεσίας. Ο Κωλέττης, διαφθορεύς μέγας, αλλά και αυτός που, τον Ιανουάριο του 1844 (επί προσωρινής πρωθυπουργίας Μαυροκορδάτου), θα εκφωνούσε τον ιστορικό λόγο της Μεγάλης Ιδέας, με αφορμή το ζή- τημα που διαιρούσε την τότε συντακτική εθνοσυνέλευση στα δύο: το ζή- τημα των «ετεροχθόνων» και των «αυτοχθόνων» Ελλήνων. (Στον ίδιο λόγο του Κωλέττη και η Γαλλική ιδέα διαχωρισμού κράτους-εκκλησίας!) Το 1847, ο Κωλέττης, βλέποντας να αποσκιρτούν οι βουλευτές του ένας- ένας, θα κάνει εκλογές πάλι βίας και νοθείας τις οποίες και θα κερδίσει. Δύο μήνες μετά όμως θα πεθάνει και θα τον κλάψουν πράγματι πολλοί. ΥΓ.1: «Ο πρέσβυς της Γαλλίας ήτο μεσίτης της ψηφοκαπηλείας. Γαλλικά πλοία περιέπλεαν τας θαλάσσας της Ελλάδος, υπηρετούντα τα καταχθόνια σχέδια του κ. Κωλέττου.» (‘Ελπίς’, 30/4/1847.) ΥΓ.2: Οι ήρωες του 1821 δεν ήταν άγιοι. Λιγότερο από όλους άγιος ο Κωλέττης. Στην δημοσκόπηση του καθ. Αριστείδη Χατζή, το 2020, για τις συμπάθειες των σημερινών Ελλήνων προς τους ήρωες του ’21, ο Κωλέττης έρχεται τελευταίος και καταϊδρωμένος – με πρώτους τους Κολοκοτρώνη, Καραϊσκάκη, Μπουμπουλίνα. (Βέβαια αυτό έχει να κάνει με την Δημόσια Ιστορία, που ως νόθο παιδί της μητρικής επιστήμης δεν είναι πάντα αντικειμενική – αλλά αυτή είναι μια άλλη ενδιαφέρουσα συζήτηση.) ΥΓ.3: Το πρώτο ΦΕΚ της νέας κυβέρνησης (33/10.11.1844) αφορούσε την αμνήστευση ληστών, π.χ. του ληστή Γιάννη Γιαταγάνα, για τον οποίο στα Πρακτικά της Βουλής διαβάζουμε ότι με 15 άνδρες του περιόδευε στα χωριά της Φθιώτιδας και απειλούσε τους κατοίκους ότι θα σκότωνε αυ- τούς και τα ζώα τους εάν δεν ψήφιζαν Χατζίσκο. Ο Χατζίσκος εκλέχτηκε τελικά πρώτος σε σταυρούς. (Και ημείς, εδώ που τα λέμε, Χατζίσκο θα ε- ψηφίζαμεν υπό τοιαύτας συνθήκας!) Η Βουλή, τον Νοέμβριο, επικύρωσε την συγκεκριμένη εκλογή και ο Γιαταγάνας αμνηστεύθηκε και έτσι δια- βάζουμε σε εφημερίδα των ημερών: «Ήρμοζεν, ερωτώμεν, μετά τοσαύτας κακουργίας να δοθή το ολέθριον παράδειγμα προς εκείνους, όσοι προ- τίθενται να κακουργήσωσιν; Ήρμοζεν να κηρυχθούν και ο Νόμος και η Αρχή ανίσχυροι ενώπιον κακούργων τινών;» (‘Αιών’, 30 Οκτ. 1844.)

5 3. Οι Εκλογές του Όθωνος Το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 μετέτρεψε την ελέω Θεού μοναρχία του Όθωνος σε συνταγματική, κοινοβουλευτική. Στα 18 συνταγματικά χρόνια του Όθωνος, 1844-62, είχαμε ένας είδος παρωδίας κοινοβου- λευτισμού. Παρά το σύνταγμα, «ο Όθων προσπαθούσε διαρκώς με το ένα χέρι να παίρνει πίσω αυτό που είχε δώσει με το άλλο, δηλαδή τις συνταγματικές δεσμεύσεις του.» (Σωτηρέλης, Γ., 2021.) Παρωδία κοι- νοβουλευτικών εκλογών και οι επτά εκλογές, 1844, 47, 50, 53, 56, 59, 61, με κόμματα με ξενικά ονόματα, ‘Γαλλικό’, ‘Ρωσικό’, ‘Αγγλικό’. Όλες βίας και νοθείας. Όλες Κωλεττικού τύπου. Και βασιλικού, οθωνικού, βεβαίως. Ο Κωλέττης, που κέρδισε τις δύο πρώτες εκλογές (και που θα πέθαινε αμέσως μετά τις δεύτερες), ήταν ο πρώτος διδάξας. Ήταν απλώς ο πιο βίαιος και νόθος αλλά και ο πιο πατερναλιστικός-πελατειακός. Ειδικά οι πρώτες εκλογές, αυτές του 1844, ήταν ένας κανονικός εμφύλιος, πιο αι- ματηρός και από τους προηγηθέντες στην διάρκεια της Επανάστασης του 1821 και λίγο πριν λίγο μετά την δολοφονία Καποδίστρια. Τον Κωλέττη θανόντα διεδέχθη ο ένδοξος ήρωας του 1821 ναύαρχος Αντώνιος Κριεζής. Ο Κριεζής ισχυρίσθηκε ότι το 1850 διεξήγαγε έντιμες εκλογές. Η ιστορία όμως τον διαψεύδει. Οργανωτής της νοθείας του 1850 ο υπουργός Εσωτερικών Γεωργαντάς Νοταράς με τον διορισμό φίλα προσκείμενων νομαρχών και δημάρχων. Στη Νομαρχία Αττικής-Βοιωτίας τοποθετήθηκε ο Χατζίσκος (ανεψιός του Κωλέττη και προστατευόμενος του λήσταρχου Γιαταγάνα, αμνηστευθέντος από τον Κωλέττη). Στέλνει λοιπόν ο υπουργός των Εσωτερικών στον Χατζίσκο (και στους άλλους νομάρχες της χώρας αντιστοίχως) την εξής οδηγία: «Κατά γενικήν συναίνεσιν του Υπουργικού Συμβουλίου, η ευχή και επιθυμία του είναι να εκλεχθώσι βουλευταί οι κύριοι Ανδρέας Μεταξάς, Σταύρος Βλάχος (κλπ).» «Και όπως η Ιστορία ως ναύαρχο του ’21 τον τοποθετεί στην πρώτη πεντάδα με τους Κανάρη, Μιαούλη, Σαχτούρη, Τομπάζη, έτσι και ως πρωθυπουργό νόθων εκλογών τον τοποθετεί λίγο πιο κάτω από τους Κωλέττη και Βούλγαρη.» (Καρανικόλας. Γ., 1963.) «Η κυβέρνησις του τόπου παρεδόθη εις υπουργείον (δηλ. κυβέρνηση), το οποίον είναι γέννημα των παραδόξων απαιτήσεων των αντιπροσώπων

6 ξένων δυνάμεων και εν μέρει της καμαρίλας, ανίκανον και αυτό να έχη ιδίαν θέλησιν, ετεροκίνητον ως και όλα τα από της 4ης Αυγούστου 1844.» (‘Ελπίς,’ 26/8/1850.) Έντονη την περίοδο αυτή η εξωτερική δυσαρέσκεια, αλλά για άλλους λόγους, γεωπολιτικούς. Η Αγγλική δυσαρέσκεια εκδηλώθηκε, το πρώτον, με τα Παρκερικά του 1850, τον αποκλεισμό δηλαδή του Πειραιά από τον Αγγλικό στόλο του ναυάρχου Πάρκερ (με αφορμή τα Πατσιφικά – ενός διεθνούς τυχοδιώκτη ονόματι Πατσίφικο και της θρησκευτικο-ρατσιστικής μανίας Ελλήνων που εξεμάνησαν εναντίον του). Πολύ σοβαρότερη υπήρξε η Αγγλο-Γαλλική παρέμβαση του 1854-58 και ο αποκλεισμός των Ελληνικών λιμανιών λόγω του Κριμαϊκού Πολέμου και της φιλο-ρωσικής και αντι-οθωμανικής (με στήριξη Ελληνικών ομάδων ανταρτών σε Ήπειρο και Θεσσαλία) Ελληνικής στάσης. Ο αποκλεισμός προκάλεσε λιμό και χιλιάδες θανάτους από χολέρα σε Πειραιά και Αθήνα και έσχατη ταπείνωση του Όθωνος. Μετά τα (αντιδυναστικά) Ναυπλιακά του Φεβρουαρίου του 1862, ο Όθων έλεγε με πικρία: «Εγώ νά μήν χαίρω τήν εμπιστοσύνην του Έθνους; Ενώ κατά τα έτη 1848-1852 έπιπτον τα συντάγματα, το εν μετά το άλλο, εις την Ευρώπην, και μου επρότειναν να καταργήσω το Σύνταγμα, εγώ δεν το έκανα δια να μη παραβώ τον όρκον.» (‘Απομν.’ Δημητρακάκη, 2012/1886.) Όθων και Αμαλία αποχώρησαν οριστικά από την Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1862. «Όθων και Αμαλία αγάπησαν την Ελλάδα, όχι όμως τους Έλ- ληνες». Ήταν πάντα δύσπιστοι ως προς την ωριμότητα των Ελλήνων να εκλέγουν και να εκλέγονται. Ο Όθων ετάφη στο Μόναχο με φουστανέλα. ΥΓ.1: Από τις εκλογές του 1856: «Το Σάββατον, δύο νεωστί ελθόντες Κεφαλλήνες μαθηταί, περπατούντες μετά τριών άλλων μαθητών Σμυρ- ναίων, εισήλθον χάριν περιεργείας εις τον ναόν όπου τοις είπον ότι γίνεται εκλογή. Πλησιάζει αυτούς κλητήρ και δίδει και εις τους πέντε ανά έν ψηφοδέλτιον. Ορίστε, τους λέγει, να ψηφοφορήσετε. Οι ξένοι εθεώρησαν αυτόν έκθαμβοι. Αλλά ημείς είμεθα ξένοι, προ ολίγου ήλθομεν εις Αθήνας. Δεν πειράζει, είπεν ο κλητήρ, ψηφοφορήσετε. Τι μας μέλλει; είπεν ο θαρ- ραλεότερος των πέντε! Τα ψηφοδέλτια ερρίφθησαν εις την κάλπην και οι ψηφοφόροι εξήλθον του ναού καγχάζοντες.» (‘Αθήνα’, 25/10/1856.) ΥΓ.2: Από τις εκλογές του 1859: «Τινές των βουλευτών δεν επλειοψή- φησαν ειμή δι΄ αδράς χρηματικής καταβολής. Αι ψήφοι εδημοπρα- τήθησαν και εδόθησαν εις τους πλειοδοτούντας. Λέγεται ότι εις μίαν τινά επαρχίαν οι βουλευταί επλειοψήφησαν δυνάμει 30.000 δραχμών. Εις άλλην δε τινά δυνάμει 100.000. Αν λάβωμεν ως μέσον όρον 50 ή 60.000 δραχμάς, επειδή όλαι αι επαρχίαι είναι 48, έν και ήμισυ εκατομμύριον ήθελεν αρκέσει ίνα σχηματισθή κατά το δοκούν η πλειοψηφία της Βουλής». (‘Ο Έλλην’, 17/10/1859.)

7 4. Εκλογές του 1862 και η 21 Μαΐου 1864 ως Δώρο Οι εκλογές του Ιανουαρίου 1861, τελευταίες οθωνικές εκλογές, ανέδειξαν πάλι συντριπτική φιλο-οθωνική πλειοψηφία («πειραγμένη» βέβαια και πάλι) και δύο διαδοχικές κυβερνήσεις, Αθανασίου Μιαούλη και Ιωάννη Κολοκοτρώνη (γιοί των ηρώων του 1821). Ο Όθων θα πλήρωνε με την έξω- σή του, τον Οκτώβριο του 1862, όχι τόσο την απογοήτευση των Ελλήνων όσο την ενόχληση των Άγγλων από την προσκόλληση της Ελλάδος στην Μεγάλη Ιδέα. «Για την φθορά και έξωση του Όθωνος συνετέλεσε και η Αγγλική πολιτική που αναδείχθηκε η επί 30 έτη απηνής διώκτις του.» (Ιστ. Ελλ. Έθν., τ.13, σ.199.) Η Ελλάδα θα έπρεπε, συντονιζόμενη τώρα με την Αγγλική πολιτική, να σεβασθεί το δόγμα της ακεραιότητας της Οθω- μανικής αυτοκρατορίας (στο πλαίσιο του διεθνοπολιτικού Μεγάλου Παιγνίου του 19ου αιώνα Αγγλίας-Ρωσίας). Ο νέος βασιλιάς θα ήταν ο εκλεκτός του Αγγλικού στέμματος Γεώργιος Α’, Δανός πρίγκιπας. «Δώρο» τα Ιόνια Νησιά. Κατά τον Ιωσήφ Μομφεράτο: «Παρεχώρει (η Αγγλία) την Επτάνησον, όπως κατακτήσει ηθικώς την Ελλάδα. Επίστευεν, ίσως, ότι ούτω πράττουσα θα κατώρθου να μεταφέρη τον αρμοστήν της από Κερκύρας εις Αθήνας, θέτουσα επί κεφαλής αυτού βασιλικόν στέμμα. … Επελθούσης της εν Ελ- λάδι μεταπολιτεύσεως, ο Μομφεράτος επεκρότησεν εκθύμως την του Ό- θωνος έξωσιν, αλλά κατεπολέμησε πάσαν νέαν βασιλικήν υποψηφιότητα, φρονών ότι ουδεμία υπήρχεν ανάγκη ηγεμόνος, όπως το έθνος αναπτυχθή και ευημερήση. ... Η Αγγλική κυβέρνησις, το μεν όπως εξέλθη της δυ- σκόλου εν Επτανήσω θέσεώς της, το δε όπως εδραιώσει την εν Ελλάδι επιρροήν της, απεφάσισε να παραχωρήση τας υπ’ αυτής, δικαιώματι του ισχυρού, κατεχομένας νήσους, αλλ’ υπό τον όρον της εκλογής αρεστού αυτή ηγεμόνος και αποχής από πάσης προς απελευθέρωσιν των δούλων ημών αδελφών ενεργείας.» (Π. Πανάς, 1888, Βιογραφία Ι. Μομφεράτου.) Οι πρώτες εκλογές μετά την έξωση του Όθωνα έγιναν στα τέλη Νοεμβρίου 1862, συντακτικές. Ταυτόχρονα έγινε και δημοψήφισμα για την εκλογή του νέου βασιλέως με τα εξής περίεργα αποτελέσματα: Πρίγκιπας της Μεγάλης Βρετανίας Αλφρέδος (δευτερότοκος γιος της βασίλισσας Βικτωρίας) 230.016 ψήφους. Ηγεμονόπαις Λαϋχτερμβέργκ 2.400 ψήφους. «Κάποιος Ορθόδοξος» 1.917 ψήφους. Αλέξανδρος της Ρωσίας 1.841

8 ψήφους. Νικόλαος της Ρωσίας 1.821 ψήφους. … Γουλιέλμος Δανιμαρκίας 6. Υψηλάντης 6. Γαριβάλδης 3… Αυτός ο Γουλιέλμος της Δανίας, με τις 6 ψήφους, θα είναι τελικώς ο νέος βασιλιάς. Το πλήρες όνομα: Χριστιανός Γουλιέλμος Φερδινάνδος Αδόλφος Γεώργιος του Σλέσβιχ-Χολστάιν- Σόντερμπουρκ-Γκλύξμπουρκ. Διαλέξαμε το ελληνικότερο Γεώργιος. Πλη- ροφορηθείς ο εν λόγω το αποτέλεσμα είχε δηλώσει περιχαρής: «Είμαι υπερήφανος που με ψήφισαν έξι Έλληνες. Θα ήθελα να τους γνωρίσω και να τους ευχαριστήσω προσωπικά.» (Μετά την στέψη του, εκατοντάδες Έλληνες ενεφανίσθησαν ισχυριζόμενοι ότι ήταν εκ των έξι!) Ο Άγγλος Αλφρέδος, παρά την συντριπτική του νίκη, είχε αρνηθεί την τιμή. Υπήρχαν και οι δεσμευτικοί όροι του Λονδίνου του 1831, που προϋ- πέθεταν την συμφωνία των τριών προστάτιδων δυνάμεων. Ο Δανικός οίκος ήταν μια Αγγλική επιλογή. Ο Δανός νέος βασιλεύς των Ελλήνων είχε λόγους Δανικούς να προσαρτήσει το Ελληνικό βασίλειο στο άρμα της Αγγλίας. Απειλείτο υπαρξιακώς και επί δεκαετίες η Δανία από την πανί- σχυρη Πρωσία (κυρίως στο Σλέσβιγκ-Χολστάιν). Το υψηλό τέκνο της Δανί- ας γινόταν πλέον υψηλό τέκνο της Ελλάδος και θα μπορούσε να εξα- σφαλίσει ομού μετά των Ελληνικών και τα Δανικά συμφέροντα. Συγχρό- νως, ετίθετο ο δεσμευτικός όρος ο νέος βασιλεύς να μην αμφισβητήσει την ακεραιότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Αγγλία θα ανελάμβανε έκτοτε τα πραγματικά ηνία της ταλαίπωρης Ελ- λάδος. Όσο για τον καταστροφικό αποκλεισμό των Ελληνικών λιμανιών από τον Αγγλικό στόλο (και τον Γαλλικό) λίγα μόλις χρόνια πριν (1854- 1858) και τις χιλιάδες θανάτους από λιμό και χολέρα, που ο αποκλεισμός προκάλεσε, περασμένα-ξεχασμένα. Γράφει το 1888 ο Πανάς: «Υπό τοιού- τους όρους τελουμένη, η ένωσις είχεν απολέσει δια τους εν Κεφαλληνία ριζοσπαστικούς πάν θέλγητρον, και ο Ιωσήφ Μομφεράτος, ο από της πρώ- της αυτού εμφανίσεως εν τω πολιτικώ σταδίω καταπολεμήσας και ηγεμό- νας και συνθηκολογίας και ελέη, ο ακάματος των αρχών της Γαλλικής Επαναστάσεως απόστολος, δεν ηδύνατο, χωρίς να προδώσει την πολιτικήν του πίστιν, να συμμετάσχη των τοιούτων ενεργειών και να εργασθή υπό σημαίαν ην ανέκαθεν κατεπολέμησεν.» Τον Μάιο του 1865, ένα χρόνο μετά την Ένωση (την 21η Μαΐου 1864), θα διεξαχθούν εκλογές με την συμμετοχή για πρώτη φορά και των Επτα- νησίων. Ο Μομφεράτος, που κατάφερνε να εκλεγεί ακόμη και υπό συνθή- κες διώξεων και εξοριών, δεν κατάφερε τώρα να εκλεγεί. Και όταν στις δεύτερες μετά την Ένωση εκλογές, αυτές του 1868, εξελέγη, η απογο- ήτευση ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Μαζί του, στην Κεφαλονιά, είχε εκλεγεί και ο Δημήτριος Καρούσος, «καταχθόνιος» διώκτης του ιδίου, όργανο της Αγγλικής Προστασίας, ο και τις του 1851 προγραφές οργανώσας. ΥΓ: Οι ριζοσπαστικότεροι Ριζοσπάστες, Ζερβός-Ιακωβάτος και Μομφερά- τος, όπως και ο Ματσίνι στην Ιταλία του Ρισορτζιμέντο, απείχαν από την τελική πράξη της Ένωσης, διαμαρτυρόμενοι. (Λιάκος, 1985, Θεμέλιο.)

9 5. Οι Εκλογές του Γεωργίου Α’ και η Δεδηλωμένη Οι πρώτες εκλογές επί Γεωργίου Α΄, το 1865, ήταν η εξαίρεση στον κανόνα των νόθων εν Ελλάδι εκλογών. Οι εκλογές του 1865, οργανωθείσες από τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, ήταν εκλογές χωρίς σοβαρές καταγγελίες νοθείας. Δεύτερον: Ο νικητής των εκλογών, ο ίδιος ο Αλέξανδρος Κου- μουνδούρος, παραιτήθηκε ένα χρόνο μετά, όταν δεν μπόρεσε να περάσει ένα νόμο, αντιλαμβανόμενος ότι είχε χάσει την εμπιστοσύνη της βουλής. Οι επόμενες εκλογές ήταν αυτές του 1868, επίσης αξιομνημόνευτες, αλλά για τους αντίθετους λόγους. Νικητής ο Δημήτριος Βούλγαρης (άξιος συνεχιστής του πρώτου καλπονοθευτή, Ιωάννη Κωλέττη). Όποιο εκλογικό αποτέλεσμα δεν μπόρεσε να νοθεύσει το ακύρωσε. «Ούτω από του 1868 άρχεται η επιδίωξις κυβερνητικής πλειοψηφίας κατά το σύστημα ό ηκολουθήθη και κατά την εποχή της πρώτης δυναστείας, δια της νο- θεύσεως των φρονημάτων του λαού κατά την ενέργειαν των εκλογών.» (Η. Κυριακόπουλος, 1929, σ. 144.) 21 εκλογές και 59 κυβερνήσεις στα 50 χρόνια βασιλείας του Γεωργίου, 1863-1913. Πρόκειται για δύο γενιές πολιτικών, από τον ευπατρίδη Αλέξανδρο Κουμουνδούρο και τον καλπονοθευτή Δημήτριο Βούλγαρη μέχρι τον εκσυγχρονιστή Χαρίλαο Τρικούπη και τον λαϊκιστή Θεόδωρο Δηλιγιάννη και, λίγο μετά, τον σοβαρό και μετριοπαθή Γεώργιο Θεοτόκη και τον ρηξικέλευθο μεταρρυθμιστή Ελευθέριο Βενιζέλο. Συνταγματικώς, σε σύγκριση με τον Όθωνα, ο Γεώργιος τα πήγε σαφώς καλύτερα στις συνταγματικές του υποχρεώσεις – αν εξαιρέσουμε την πρώτη του δεκα- ετία, όταν βρισκόταν υπό την επιρροή του Δανού στενού συμβούλου του, κόμητος Σπόνεκ. Ήταν ο Γεώργιος Α’ ο μόνος της δυναστείας που βασί- λευσε βάσει συντάγματος σεβόμενος το σύνταγμα. Μετά την διακήρυξη της αρχής της δεδηλωμένης, το 1875, μπορούμε να μιλάμε για κοινο- βουλευτισμό στην Ελλάδα. «Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’ εμού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του έθνους, απεκδέχομαι ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την ύπαρξιν του προσόντος τούτου ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρμόνιος λειτουργία του πολιτεύματος. (Γεώργιος Α’, 1875, «Λόγος του Θρόνου».) Με άλλα λόγια, από το 1875, ο ανώτατος άρχων

10 δεσμεύεται να ορίζει πρωθυπουργό όποιον απολαμβάνει την εμπι- στοσύνη της βουλής. Είχε προηγηθεί το περίφημο άρθρο του Χαριλάου Τρικούπη «Τις Πταίει;» (‘Καιροί’, 29/6/1874) που αποδίδει την ευθύνη των κακών διακυ- βερνήσεων στον μέχρι τότε αυθαίρετο διορισμό μειοψηφικών κυβερνή- σεων. Ήταν μια δριμεία κριτική κατά των Ανακτόρων το άρθρο, ανε- πίτρεπτη για κάποιον εισαγγελέα της εποχής, ο οποίος άσκησε σχετική δίωξη. Το άρθρο έλεγε: Όταν ο βασιλεύς διορίζει μειοψηφούντες ως πρωθυπουργούς, την ευθύνη για την κακή διακυβέρνηση φέρει ο βασι- λεύς. Όταν θα τηρείται η δεδηλωμένη και η αρχή της κυβερνώσας πλει- οψηφίας, την ευθύνη φέρει ο λαός που έδωσε την συγκεκριμένη πλειο- ψηφία. ΥΓ.1: Παρά την βασιλική πάντως δέσμευση περί δεδηλωμένης, η «θεωρία του κηπουρού» θα έκανε συχνά την εμφάνισή της, προοιωνιζόμενη πάντα ανωμαλίες. Κατά την θεωρία αυτή, ο βασιλεύς μπορούσε να ορίσει ως πρωθυπουργό ακόμη και τον κηπουρό του. (Η θεωρία εφαρμόσθηκε το 1915 κατά τον Εθνικό Διχασμό και το 1965 κατά την Αποστασία.) ΥΓ.2: «Τις πταίει; Αφ΄ ότου κατά το 1868 εγκαθιδρύθη η αρχή των κυβερνήσεων της μειοψηφίας, παν νέον βήμα της εξουσίας μαρτυρεί περί του σκοπού. … Αψευδής απόδειξις του διενεργουμένου σχεδίου και αι άρτι διεξαχθείσαι βουλευτικαί εκλογαί. … Ο κ. Βούλγαρης, ο κ. Ζαϊμης, ο κ. Δεληγεώργης υπήρξαν εκτελεσταί ενός και του αυτού σχεδίου. Ουδείς αυτών εκλήθη εις την εξουσίαν καθ΄ υπόδειξιν των αντιπροσώπων του Έθνους, ουδείς αυτών εξεπροσώπευσεν εν τη αρχή τας ευχάς του Έθνους. Και οι τρεις υπήρξαν πρόεδροι προσωπικής κυβερνήσεως, τουτέστιν υπηρέται μιας και της αυτής θελήσεως. Ουδεμίαν ηθικήν ευθύνην φέρει το Έθνος δια την διαγωγή των προσώπων τούτων. Αν προήγοντο οι ειρημένοι πολιτευταί εις την εξουσίαν δια της ψήφου της Βουλής, η πα- ράλυσις της διοικήσεως και η παρ΄ αυτών, ως εκλεκτών του Έθνους, κατάχρησις της εξουσίας κατά τας εκλογάς προς παραβιασμόν της συνειδήσεως των εκλογέων ηδύνατο να εκληφθή ως ένδειξις της ανι- κανότητος του ελληνικού λαού προς την αυτοδιοίκησιν. Αλλ΄ η διοικητική καχεξία και τα κατά τας εκλογάς όργια δεν είνε έργον εξουσίας εκπρο- σωπούσης την πλειοψηφίαν της Βουλής, και, επομένως, ευθυνούσης δια των πράξεων της το Έθνος.» (Χ. Τρικούπης, ‘Καιροί’, 29/6/1874) ΥΓ.3: Το υπό του Τρικούπη ρηθέν το 1893 «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν» ακολούθησε η συντριπτική ήττα του κόμματός του στις εκλογές του 1895. Ο ίδιος δεν εξελέγη καν βουλευτής. «Ανθ' ημών Γουλιμής» δήλωσε τότε πικρά για κάποιον Γουλιμή, άσημο Μεσολογγίτη, που εξελέγη αντί αυτού. Νικητής ο Δηλιγιάννης και το «Εθνικόν Κόμμα» του με 148 έδρες έναντι μόλις 15 του Τρικουπικού «Νεωτεριστικού Κόμματος».

11 6. Οι Εκλογές του 1902 και τα Σανιδικά Μόνο πέντε χρόνια είχαν περάσει από τον «ατυχή» Ελληνο-Τουρκικό πόλεμο του 1897, στον οποίο κοντέψαμε να χάσουμε ακόμη και την πρωτεύουσα. Οι Έλληνες, στις εκλογές του 1902, θα κυνηγούσαν με τε- ράστιες σανίδες τους πολιτικούς τους αντιπάλους. (Εξ ου, η έκφραση «σανίδα που σου χρειάζεται».) Τα πάθη εξημμένα, παρά το ότι οι ιδε- ολογικές διαφορές ήταν μικρές και αφορούσαν την διαχείριση ενός πτωχευμένου κράτους. Αν οι ιδεολογικές διαφορές ήταν μεγάλες, γιατί τότε μέσα σε μια νύχτα τόσοι Θεοτοκικοί βουλευτές μεταπήδησαν στο Δηλιγιαννικό κόμμα, μετά ακριβώς από τον ορισμό του Δηλιγιάννη ως πρωθυπουργού; Προφανώς, οι μεταπηδήσεις από κόμμα σε κόμμα δεν είχαν ιδεολογικό χαρακτήρα, αλλά επρόκειτο για κυνικές συναλλαγές. Το δικομματικό σύ- στημα, που είχε επικρατήσει από την εποχή του Χαρ. Τρικούπη, παρέμενε ισχυρό, όμως οι βουλευτές είχαν βρει τρόπους αυτονόμησης από τους αρχηγούς τους συνεννοούμενοι και διαπραγματευόμενοι θέσεις και προ- νόμια με τους αντιπάλους αρχηγούς. Ο βασιλεύς Γεώργιος, λόγω ισοπαλίας Θεοτόκη και Δηλιγιάννη κατά τις εκλογές, είχε προτείνει προσωρινό πρωθυπουργό ένα τρίτο πρόσωπο. Θα ανέμενε την εκλογή προέδρου της Βουλής (όπου αναμένονταν οι συνήθεις μετακινήσεις σκοπιμότητας και συναλλαγής από κόμμα σε κόμμα!) για να ορίσει πρωθυπουργό τον έχοντα την τελική πλειοψηφία της Βουλής. Οι Δηλιγιαννικοί, έχοντας την πλειοψηφία στην Αθήνα, αντέδρασαν με τις σανίδες της Σταδίου. Εκτός Αθήνας, Κέρκυρας και Γορτυνίας, οι συνδυασμοί στην άλλη Ελλάδα ήταν μεικτοί. Δηλαδή, Δηλιγιαννικοί και Θεοτοκικοί συνεννοούντο κατά τόπους σε κοινό ψηφοδέλτιο, για να αφήσουν απ’ έξω τα δύο μικρότερα κόμματα. Έτσι, μετά τον ορισμό του Δηλιγιάννη ως πρωθυπουργού, πολ- λοί Θεοτοκικοί έγιναν σε μια νύχτα Δηλιγιαννικοί, και ο Δηλιγιάννης από ισόπαλος έγινε συντριπτική πλειοψηφία. «Η περιέργεια πολλών Αθηναίων διέρχεται δυσχερείς ημέρας. Εκλήθη ο κ. Δηληγιάννης ή δεν εκλήθη; Ανέβη εις τα ανάκτορα ή θα αναβεί; Όλα αυτά τα ερωτηματικά κινούνται και φωσφορίζουν και κουδουνίζουν από της

12 πρωίας της παρελθούσης Δευτέρας εις όλων σχεδόν των Αθηναίων τας κεφαλάς. Και μόνον εις τας οδούς ημπορούν να εύρουν μίαν απάντησιν. Αλλ’ εις τας οδούς μετά των ειδήσεων κυκλοφορούν και κίνδυνοι. Από στιγμής εις στιγμήν ενδέχεται να εμφανισθεί μία διαδήλωσις σανι- δοφόρων και από στιγμής εις στιγμήν ημπορεί η διαδήλωσις αύτη να μετατραπεί εις συμπλοκήν και να πέσουν λίθοι ή σφαίραι και να συγκρου- σθούν με τας κεφαλάς αι σανίδες, και τότε πώς να σωθούν οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν κεφαλάς ευθραύστους; Αι σανίδες είναι τόσον μεγάλαι ώστε φθάνουν παντού. Και όπου δεν φθάνουν αι σανίδες φθάνουν οι λίθοι.» (Χρονογράφημα υπό τον τίτλο ‘Σανιδοφοβία’ στην εφημερίδα ‘Εμπρός’, 22 Νοε. 1902.) Σανιδικά (Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, 1920): «Οχλαγωγίαι εν Αθή- ναις από της 19ης έως την 21ην Νοεμβρίου 1902. Κατά τας εκλογάς της 17ης ιδίου μηνός και έτους οι καθ’ όλην την Ελλάδα συνδυασμοί των υποψηφίων ήσαν μεικτοί, αφ’ ενός, και ικανός ο αριθμός των ανε- ξαρτήτων, αφ’ ετέρου. Ως εκ τούτου, τα δύο μεγάλα δια την κατάληψιν της αρχής παλαίοντα κόμματα υπό τον Γεώργιον Θεοτόκην και τον Θεόδωρον Δηληγιάννην διεξεδίκουν, έκαστος δι’ εαυτόν, την πλειονοψηφίαν. Το Στέμμα εζήτησεν τον σχηματισμόν αχρόου κυβερνήσεως προς εκκαθάρισιν της καταστάσεως αλλά το υπό τον Θ. Δηλιγιάννην κόμμα, το οποίον είχε την πλειονοψηφίαν εν τη πρωτευούση, προεκάλεσεν θορυβώδεις δια- δηλώσεις αίτινες μετετράπησαν εις οχλαγωγίαν, ιδίως κατά την 19ην και 20ην, μετά φόνων και τραυματισμών πολιτών και ανδρών της αστυνομίας και του στρατού. Η προσωνυμία ‘σανιδικά’ οφείλεται εις την γενομένην υπό του όχλου διαρπαγήν των σανίδων μεγάλης εν τη οδώ Σταδίου ανεγειρομένης οικοδομής και την δι’ αυτών επίθεσιν κατά των φρουρών της τάξεως. Αι οχλαγωγίαι κατέπαυσαν άμα τη αναθέσει της κυβερνήσεως εις τον Θ. Δηληγιάννην, την 23ην του μηνός.» ΥΓ.1: Ο Δημήτριος Ράλλης, και ‘Αττικάρχης’ ονομαζόμενος, αρχηγός του τέταρτου κόμματος, συντάχθηκε δυναμικά υπέρ των σανιδοφόρων (δη- λαδή, εναντίον του μετέπειτα συμπέθερού του, Γεωργίου Θεοτόκη). ΥΓ.2: Το 1901, είχαν ξεσπάσει τα αιματηρά Ευαγγελικά, με αφορμή την μετάφραση του Ευαγγελίου στην δημοτική (από τον σπουδαίο Αλέξανδρο Πάλλη). Η πρωτοβουλία της μετάφρασης ήταν της Ρωσίδας βασίλισσάς μας, Όλγας. Έτσι, οι σανιδοφόροι του 1902 φώναζαν συνθήματα κατά του Γεωργίου και υπέρ του διαδόχου Κωνσταντίνου (και της Γερμανίδας συ- ζύγου του, Σοφίας, αδελφής του Κάιζερ – με υποκίνηση και της Γερμανικής προπαγάνδας). Θα ακολουθούσε περαιτέρω ψύχρανση της σχέσης πεθε- ράς και νύφης. ΥΓ.3: Ένα χρόνο μετά τα Σανιδικά, δηλαδή το 1903, στα Ορεστιακά, οι γλωσσαμύντορες του Μιστριώτη θα ξανακατέβαιναν στους δρόμους για την δημοτική μετάφραση της Ορέστειας.

13 7. Οι Εκλογές του Εθνικού Διχασμού Ο Βενιζέλος την 9η Οκτωβρίου 1910 πήρε ψήφο ανοχής από την βουλή με 208 υπέρ, 28 κατά και 22 αποχές. Μη αρκούμενος στην ψήφο ανοχής, τρεις ημέρες μετά, ζήτησε νέες εκλογές, οι οποίες και έγιναν στις 28 Νο- εμβρίου 1910. Τις κέρδισε με 307 έδρες στο σύνολο των 362 εδρών. Τα παλαιά κόμματα, Γεωργίου Θεοτόκη, Δημητρίου Ράλλη, Κυριακούλη Μαυ- ρομιχάλη, απείχαν, θεωρώντας αντισυνταγματική την βιαστική διάλυση της βουλής. Ο Βενιζέλος, μετά την ψήφιση του συντάγματος του 1911, θα ζητήσει νέες εκλογές, οι οποίες και θα γίνουν στις 11 Μαρτίου 1912 – με την συμμετοχή και των παλαιών κομμάτων αυτή την φορά. Θα τις κερδίσει και αυτές, παίρνοντας τις 146 από τις 181 έδρες της νέας βουλής. Θα α- κολουθήσουν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-13 και ο διπλασιασμός των ορίων της επικράτειας. Ο Βενιζέλος θα παραιτείτο τον Φεβρουάριο του 1915 με αφορμή την είσοδο ή μη της χώρας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την διαφωνία του με τον βασιλιά. Ζητούσε τώρα ο Βενιζέλος να ανανεώσει την λαϊκή ψήφο υπέρ του. Ο πρωθυπουργός επέμενε να μπει η χώρα στην πολεμική περιπέτεια υπέρ της Αντάντ των Αγγλο-Γάλλων. Ο Κωνσταντίνος επέμενε στην ουδετερότητα – ευμενή υπέρ Γερμανίας. Και οι δύο, νικητές των Βαλκανικών Πολέμων του 1912-13, περιβάλλονταν από υψηλή δημοφιλία και έτσι η επιμονή αμφοτέρων στις αντίθετες θέσεις θα δίχαζε το έθνος οριστικά. Δεν επρόκειτο για δευτερεύον ζήτημα εσωτερικής πολιτικής, αλλά κυριολεκτικά για ένα θέμα ζωής ή θανάτου για το σύνολο της χώρας. Στις εκλογές της 31ης Μαΐου του 1915, ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατήγαγε ευρεία νίκη εις βάρος του φιλοβασιλικού αντιπάλου του, Δημητρίου Γού- ναρη. Προφασιζόμενος ασθένεια, ο Κωνσταντίνος θα ορκίσει την νέα κυβέρνηση την 10η Αυγούστου 1915, παρατείνοντας την ζωή της προ- σωρινής κυβέρνησης του Γούναρη. Η νέα κυβέρνηση Βενιζέλου θα έχει διάρκεια ζωής ολίγων μόνον ημερών, αφού, Σεπτέμβριο του 1915, θα αναγκασθεί σε παραίτηση λόγω της απόφασής του να επιτρέψει την απόβαση Αγγλο-Γαλλικών στρατευμάτων στην Θεσσαλονίκη και της δια- φωνίας τού βασιλιά. Τα ξένα στρατεύματα θα αποβιβασθούν πράγματι στην Θεσσαλονίκη λίγες ημέρες μετά την παραίτηση-αποπομπή Βενιζέλου. Ο Γάλλος στρατιωτικός διοικητής Σαράιγ θα καταλύσει πλήρως την Ελ-

14 ληνική διοίκηση στην Θεσσαλονίκη και θα λειτουργήσει με δίκαιο κα- τοχικό. Για όλα αυτά τα κατοχικά γεγονότα που θα ακολουθούσαν δεν υπήρχε καμία απόφαση καμίας Ελληνικής βουλής, ενώ η χώρα επισήμως τηρούσε ακόμη ουδέτερη στάση στον πόλεμο. Τον Δεκέμβριο του 1915 θα διεξαχθούν νέες εκλογές, οι οποίες θα α- ναδείξουν νικητή τον Δημ. Γούναρη και το κόμμα του, το «Κόμμα Εθνι- κοφρόνων». Αυτή την φορά ήταν η σειρά του Βενιζέλου να κηρύξει αποχή. Επιφυλάχθηκε πάντως ο Βενιζέλος να ανασυστήσει την Βουλή των προ- ηγούμενων εκλογών ως «Βουλή των Λαζάρων» το 1917. Το 1917, με Αγγλο-Γαλλική στρατιωτική κάλυψη (κατοχή της Αθήνας) ο Βενιζέλος θα κατέβαινε στην Αθήνα (εξορίζοντας τον Κωνσταντίνο και θα ενεθρόνιζε τον Αλέξανδρο, γιο του Κωνσταντίνου). Όταν με την βοήθεια των Αγγλο-Γαλ- λικών στρατευμάτων ο Ελευθέριος Βενιζέλος, στις 26 Σεπτεμβρίου 2016, είχε δημιουργήσει τη δική του κυβέρνηση, την «Κυβέρνηση Εθνικής Α- μύνης», στην Θεσσαλονίκη του Σαράιγ, η Ελλάδα είχε χωριστεί όχι στα δύο, όπως συνήθως λέγεται, αλλά στα τρία, με προοπτική να χωριστεί σε ακόμη περισσότερα κομμάτια. Την ώρα που ο Βενιζέλος προσέφερε Κα- βάλα και Σέρρες για να πάρει Μικρά Ασία, ο Κωνσταντίνος παρέδιδε την Δ΄ Στρατιά αμαχητί στους Γερμανούς. Ο εμφύλιος σπαραγμός, 30 χρόνια μετά, έχει τα ψυχολογικά του αίτια εδώ. Και η Καταστροφή του 1922 βε- βαίως. Όπως οργίασαν σε βία κατά των βενιζελικών οι «Επίστρατοι» του βασιλιά στα Νοεμβριανά του 2016, στην Αθήνα, έτσι θα οργίαζαν σε βία, μετά το 1917, τα βενιζελικά «Δημοκρατικά Τάγματα Ασφαλείας» του φοβερού Παύλου Γύπαρη κατά των αντιβενιζελικών και κωνσταντινικών σε όλη την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος θα καθόταν τελικά στο τραπέζι των νικητών του παγκοσμίου πολέμου. Με την συμφωνία δε των Σεβρών, το 1920, θα επετύγχανε τον στόχο της Ελλάδος των «δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Θα είχε όμως προλάβει να υπονομεύσει την Μικρασιατική του επιχείρηση με την εκστρατεία «καλής θελήσεως» στην επαναστατημένη τότε Ρωσία. Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 το Κόμμα Φιλελευθέρων του Βενιζέλου με το 50,31% των ψήφων θα έπαιρνε μόνο 110 έδρες έναντι 260 εδρών που θα έπαιρνε η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις του Γούναρη με το 49,36% των ψήφων. Ο Βενιζέλος δεν θα εκλεγόταν καν βουλευτής, αν και είχε τυπώσει 100.000 χάρτες της Ελλάδος «των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Τους χάρτες θα έσκιζαν επιδεικτικά κάποιοι υποψήφιοι της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως, λέγοντας «δεν τα θέλουμε». Η επιστροφή του Κων- σταντίνου ήταν η πρόφαση για να αθετήσουν οι σύμμαχοί μας όλες τις δεσμεύσεις τους. ΥΓ.: Δημοψήφισμα (με αποχή των Φιλελευθέρων) είχε αποτέλεσμα 99% υπέρ Κωνσταντίνου και έγινε λίγες μέρες μετά τις εκλογές του Νοε. 1920. Το σύνθημα ήταν το γνωστό «Ψωμί, ελιά και Κώτσο Βασιλιά!».

15 8. Εκλογές του 1923 και τα 100 Χρόνια Μοναξιάς Μετά την δραματική πορεία του Ελληνικού στρατού στην καυτή και άνυδρη Αλμυρά Έρημο της Μικράς Ασίας και την Καταστροφή που ακολούθησε, νιώσαμε πάλι μόνοι κι έρημοι. Είχαμε ταχθεί στην «σωστή πλευρά της Ιστορίας», όπως κάνουμε συνήθως, αλλά η Ιστορία θα έγραφε άλλα. Οι εκλογές του Δεκεμβρίου του 1923 έγιναν μέσα στο κλίμα της εθνικής συντριβής του 1922 και του εθνικού διχασμού που είχε ξεκινήσει το 1915 (και που θα παρέμενε ως εθνική αρρώστια για δεκαετίες μετά). Η Ιστορία, στην περίπτωσή μας, μπέρδευε συχνά την σωστή με την λάθος πλευρά και μας κατέτασσε στην λάθος. Ο Δημήτριος Γούναρης, μεγάλος νικητής των προηγούμενων εκλογών (του 1920) απείχε αναγκαστικώς από τις πρώτες εκλογές μετά την καταστροφή του 1922. Έκειτο από της πρωΐας της 28ης Νοεμβρίου 1922 νεκρός, καταδικασθείς και εκτελεσθείς μετά από μια δίκη σκοπιμότητας για τις ευθύνες της συντριβής. (Την σκοπιμότητα θα αναγνώριζε και ο πολιτικός του αντίπαλος, Ελευθέριος Βενιζέλος, λίγα χρόνια μετά.) Στις εκλογές του 1923, βοηθούντος και του εκλογικού συστήματος αλλά και της νοθείας, το αποτέλεσμα ήταν συντριπτικό υπέρ αυτών που είχαν συντριπτικά ηττηθεί στις εκλογές του 1920. Το 1923, το Κόμμα Φιλε- λευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου κατέλαβε 250 έδρες και η Δημο- κρατική Ένωση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου 120 επί συνόλου 397 εδρών. Οι βασιλόφρονες καταποντισθέντες έλαβαν 6 μόνον έδρες. Ο βασικός εκπρόσωπος της αντιβενιζελικής παρατάξεως, για τις εκλογές του 1923, θα ήταν ο Ιωάννης Μεταξάς. Είχε διασωθεί της κατακραυγής ως ο μόνος που είχε διαβλέψει την κακή τύχη της Μικρασιατικής Εκστρα- τείας. Ο μετέπειτα δικτάτωρ είχε επανειλημμένα προειδοποιήσει εγγρά- φως και προφορικώς και τον Βενιζέλο και τον Γούναρη για την επισφάλεια του όλου εγχειρήματος. Όμως, λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, εκδη- λώθηκε στρατιωτικό πραξικόπημα (Λεοναρδόπουλου και Γαργαλίδη), το οποίο ο Μεταξάς στήριξε ασμένως. Το πραξικόπημα απέτυχε και ο Μετα- ξάς διέφυγε στην Ιταλία. Θα επιστρέψει ένα χρόνο μετά και θα πολιτευθεί αναγνωρίζοντας το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του 1924 κατά της μοναρχίας. Η Δεύτερη Ελληνική Δημοκρατία θα κρατήσει μέχρι το 1935 και δεν θα είναι καθόλου ανέφελη.

16 Ο Θεόδωρος Πάγκαλος, άλλοτε βενιζελικός, αρνητικός πρωταγωνιστής σε πολλές στιγμές της ιστορίας της περιόδου, με παράξενη ιδιοσυγκρασία (που θα μας θύμιζε με τις ιδιορρυθμίες του, δεκαετίες μετά, ο συνο- νόματος εγγονός του), θα καταργήσει την δημοκρατία κηρύσσοντας μια ιδιότυπη δικτατορία, το 1925-1926. Δικτατορία που θα ασχολείτο ακόμη και με το μήκος των φουστανιών των γυναικών. Θα τον ανατρέψει ο Γε- ώργιος Κονδύλης, ξεκινώντας από τα διόλου δημοκρατικά «Δημοκρατικά Τάγματα». (Που ο ίδιος ο Πάγκαλος είχε φτιάξει κατ’ απομίμηση των διόλου δημοκρατικών «Δημοκρατικών Ταγμάτων Ασφαλείας» του Παύλου Γύπαρη, πρωτοπαλίκαρου του Βενιζέλου – που βασάνιζε χωρίς δημο- κρατική αιδώ τους πολιτικούς αντιπάλους του Βενιζέλου. Τα Τάγματα Ασφαλείας του κατοχικού Ράλλη ιδέα του Πάγκαλου ήταν.) Θα ακολουθήσουν κυβερνήσεις Κονδύλη (1926), Ζαΐμη (1926-1928), Βε- νιζέλου (1928-1932) και Τσαλδάρη (1933-1935) και δύο αποτυχημένες απόπειρες βενιζελικών πραξικοπημάτων (1933 και 1935) για να φθάσουμε στο αμφιλεγόμενο δημοψήφισμα για την επάνοδο του βασιλέως Γεωργίου Β’, το 1935, και ακολούθως στην δικτατορία του Μεταξά, το 1936. Είναι αλήθεια ότι ο Μεταξάς, έχοντας ένα ποσοστό ψήφων 4% στις εκλο- γές του Ιανουαρίου του 1936, ήταν ο λιγότερο πιθανός για την πρωθυ- πουργία. Βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί είχαν ίση δύναμη εδρών και την πλειοψηφία θα διαμόρφωνε πλέον το ΚΚΕ με το 10% των ψήφων και τις 15 έδρες του. Ο βενιζελικός Σοφούλης ψηφίσθηκε πράγματι πρόεδρος της Βουλής, όμως το ΚΚΕ, θεωρήσαν ότι δεν τηρήθηκε μυστική συμφωνία Σοφούλη-Σκλάβαινα, αποκάλυψε ανοήτως την συμφωνία πριν καν σχη- ματισθεί κυβέρνηση. Η συμφωνία προέβλεπε ψήφο στον βενιζελικό υπο- ψήφιο πρόεδρο βουλής, ψήφο ανοχής σε βενιζελική κυβέρνηση και ε- φαρμογή μεταρρυθμίσεων. Αποτέλεσμα της αποκάλυψης ήταν μια περί- οδος αντικομμουνιστικής υστερίας και ψήφος εμπιστοσύνης σε κυβέρνη- ση Μεταξά (241 υπέρ, 16 κατά, 6 αποχές) με έκτακτες εξουσίες και, ακο- λούθως, κήρυξη δικτατορίας από τον Μεταξά στις 4 Αυγούστου 1936. Όλα με υπογραφή Γεωργίου Β’. ΥΓ.1: Στο (αποτυχημένο) πραξικόπημα Λεοναρδόπουλου, Γαργαλίδη του 1923 συναντάμε αξιωματικούς που θα συναντήσουμε και αργότερα στην ιστορία ως υπερ-εθνικόφρονες ή δωσίλογους της Κατοχής. ΥΓ.2: Ο Μαρκές στα ‘100 Χρόνια Μοναξιάς’ μιλάει περισσότερο για το ατο- μικό αίσθημα μοναξιάς και λιγότερο για το συλλογικό αίσθημα εθνικής απόμόνωσης. Ένα ατομικό αίσθημα που δεν είναι απαραίτητο να προκύπτει από μια αντικειμενική πραγματικότητα. Ένα αίσθημα που εγκα- θίσταται μέσα μας, ακόμη και όταν δεν είμαστε πραγματικά μόνοι. Τραύ- μα ανεπούλωτο στην ψυχή των πολιτών του «ανάδελφου έθνους».

17 9. Οι Εκλογές του 1946 και η Αποχή Οι εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946, οι πρώτες μεταπολεμικές, ήταν εκλογές βίας και νοθείας και λευκής τρομοκρατίας. «Λευκή τρομοκρατία» ονομάσθηκε η μετά την συμφωνία της Βάρκιζας περίοδος, 1945-46, α- νεξέλεγκτης δράσης Μπουραντάδων, Σουρλαίων, Χιτών και ταγμάτων Χωροφυλακής και Εθνοφυλακής. Πλήρη ονόματα και διευθύνσεις 1.460 θυμάτων της περιόδου αυτής έδωσε το ΕΑΜ στην επιτροπή του ΟΗΕ που ερεύνησε τις σχετικές καταγγελίες το 1947. Χιλιάδες προπηλακίσεις, βια- σμοί και εκβιασμοί. Οι διωκόμενοι κρύβονταν ή έπαιρναν τα βουνά. Υπό τις συνθήκες αυτές και προβλέποντας εκτεταμένη νοθεία, το ΚΚΕ κήρυξε αποχή από τις εκλογές. (Στο τέλος, αναθεωρήσαν, ζήτησε αναβολή των εκλογών για δύο μήνες, κάτι που αρνήθηκαν πεισμόνως Σοφούλης και Άγγλοι.) Αν αυτό το 20% (το ΚΚΕ λέει 50%, οι Αμερικάνοι 10% έως 30%) της πολιτικής αποχής μετείχε στις εκλογές του 1946, η ικανή (ακόμη και με νοθεία) κοινοβουλευτική παρουσία της Αριστεράς θα ήταν μια φωνή εξομάλυνσης. (Οι εκλογές έγιναν με απλή αναλογική.) Αλλά με το «Αν» δεν γράφεται η ιστορία. Εξ άλλου, την αποχή υιοθέτησαν, για τους ίδιους λόγους, πολλοί κεντρώοι πολιτικοί (Καφαντάρης, Τσουδερός, Καρτάλης κ.α.). Στις δε 10 Μαρτίου παραιτήθηκαν ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γ. Καφαντάρης και άλλοι δέκα υπουργοί καταγγέλλοντας «ανώμαλες συν- θήκες». Χαρακτηριστική δήλωση των αρχηγών των κομμάτων του Κέντρου, Σο- φούλη, Πλαστήρα, Καφαντάρη, Τσουδερού, Μυλωνά, τον Ιούνιο του 1945: «Η εγκαθιδρυθείσα μετά το κίνημα του Δεκεμβρίου εις ολόκληρον την χώραν τρομοκρατία της άκρας Δεξιάς επεκτείνεται καθημερινώς, έχει δε προσλάβει ήδη έκτασιν και βιαιότητα καθιστώσα αφόρητον την ζωήν των μη βασιλοφρόνων πολιτών, και αποκλείουσα οιανδήποτε σκέψιν διε- ξαγωγής ελευθέρου δημοψηφίσματος ή εκλογών. … Αι τρομοκρατικαί οργανώσεις της άκρας Δεξιάς, εκ των οποίων αι κυριώτεραι είχον οπλισθή εν μέρει υπό των Γερμανών και παντειοτρόπως συνειργάσθησαν μετ' αυτών, όχι μόνον δεν αφωπλίσθησαν, όχι μόνον δεν διώκονται, αλλά α- ναφανδόν συμπράττουν με τα όργανα της τάξεως προς τελείαν κάθε δημοκρατικής πνοής κατάπνιξιν.» (‘Το Βήμα’, 8/6/1945.)

18 Είπαν ότι τις διώξεις τις έκαναν Χίτες και δυο-τρεις ακόμη «κακές» οι- κογένειες. Εδώ υπάρχει το εξής παράδοξο, που όμως δεν είναι παράδοξο: Κάποια στιγμή, 1945, αρχές 1946, η οργάνωση του Γρίβα, «Χ», είχε εγγε- γραμμένους 40.000 άνδρες. Αυτοί ήταν πράγματι οι πρωταγωνιστές της «λευκής τρομοκρατίας». Όμως, ο Γρίβας στις εκλογές του 1946 έλαβε 0,17% των ψήφων (1.848 ψήφους). Πού πήγαν οι υπόλοιποι; Προφανώς, ήταν η Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων του Κων. Τσαλδάρη (55,12%, 610.995 ψήφοι) ή το τέταρτο κατά σειρά ψήφων κόμμα, το Εθνικόν Κόμμα Ελλάδος του Ναπ. Ζέρβα (6,97%, 66.027 ψήφοι). Έτσι, η «λευκή τρο- μοκρατία» δεν βαραίνει δύο ή τρεις οικογένειες, αλλά το επικρατήσαν καθεστώς βίας και εθνικοφροσύνης – εθνικοφροσύνης που δεν είχε προ- ηγουμένως κανένα ηθικό φραγμό συνεργασίας με τις κατοχικές δυνάμεις. «Εις τους σιδηροδρομικούς σταθμούς μεταξύ Καλαμών-Κυπαρισσίας και Κυπαρισσίας-Πύργου, οι Χίτες έχουν πλήρες δίκτυον παρακολουθήσεως των επιβατών των διερχομένων αμαξοστοιχιών. Εις έκαστον σταθμόν υπάρχει μυστικόν φρουραρχείον Χιτών προς ενίσχυσιν των εντός των α- μαξοστοιχιών ευρισκομένων μελών της οργανώσεως Χ, των παρακο- λουθούντων τους επιβάτας. Πας γνωστός δια τα δημοκρατικά του φρο- νήματα επιβάτης συλλαμβάνεται από τους Χίτας, οι οποίοι είναι οπλι- σμένοι με βαρύν οπλισμόν, και αυτόματα δέρεται επί τόπου αγρίως ή απάγεται από τους τρομοκράτας και κακοποιείται. Εκτός τούτων, οι Χίται υποχρεώνουν τους δημοκρατικούς πολίτας να υπογράφουν υπεθύνους δηλώσεις, ότι κατά τας εκλογάς θα ψηφίσουν τους υποψηφίους τους ο- ποίους θα υποδείξη εις αυτούς η οργάνωσις Χ». (‘Το Βήμα’, 16/3/1946.) Δεν προκύπτει ότι οι συγκεκριμένοι ηγέτες της Δεξιάς γνώριζαν τι συνέβαινε (αν και ο Ζέρβας μάλλον γνώριζε), όμως η προβολή της άγνοιας θα γίνει από εδώ και πέρα το μόνιμο μοτίβο της Ελληνικής πολιτικής ζωής κατά το εμβληματικό, Καραμανλικό «Ποιος κυβερνά αυτόν τον τόπο;» του 1963, μετά την δολοφονία Λαμπράκη. (Ιστορικώς η Δεξιά δεν γνωρίζει τι ποιεί η Ακροδεξιά.) ΥΓ.1: Η Συμφωνία της Βάρκιζας, Φεβρ. 1945, προέβλεπε γενική αμνηστία με εξαίρεση τα ποινικά αδικήματα καθώς και τιμωρία των δωσίλογων. Όλα τα πολιτικά λοιπόν χαρακτηρίσθηκαν ποινικά και ξεκίνησε έτσι η «λευκή τρομοκρατία», νομιμοποιημένη ως διώκουσα τα ποινικά. Εκτός από λίγους δωσίλογους, που καταδικάσθηκαν, οι περισσότεροι βρέθηκαν να κυβερνούν την χώρα στον μεταπολεμικό μας βίο. Δωσίλογους συ- ναντάμε σε κρίσιμες στιγμές της νεώτερης ιστορίας μας (π.χ. δολοφονία Λαμπράκη). ΥΓ.2: Η Συμφωνία της Βάρκιζας προέβλεπε να προηγηθεί των εκλογών το δημοψήφισμα για την επάνοδο του βασιλιά. Κατά παράβαση, προηγή- θηκαν οι εκλογές. Το δημοψήφισμα έγινε την 1η Σεπτ. 1946 με αποτέ- λεσμα θετικό για τον βασιλιά με 69% των ψήφων. Αν λάβουμε υπ’ όψιν τα ποσοστά 80% έως 97% στην επαρχία, καταλαβαίνουμε πόσο «πειραγμέ- νο» (με νοθεία αλλά κυρίως με βία στα χωριά) ήταν το τελικό αποτέλεσμα.

19 10. Οι Πρώτες Εκλογές μετά τον Εμφύλιο Ο Εμφύλιος είχε μόλις τελειώσει και, ενώ η Ευρώπη όδευε στην πρόοδο, η Ελλάδα παρουσίαζε μόνο τάφους. Κατεστραμμένη η χώρα υλικά και κυρίως ηθικά. Οι πληγές που αφήνει πίσω του ένας πόλεμος επουλώ- νονται. Σε έναν εμφύλιο οι πληγές πυορροούν μέχρι εβδόμης γενεάς. Η Αριστερά είχε ηττηθεί οριστικά τον Αύγουστο του 1949 και η δήλωση Ζαχαριάδη από την ασφαλή εξορία στην Αν. Ευρώπη, τον Οκτώβριο του 1949, μόνο προβλήματα δημιουργούσε στους αριστερούς που έμεναν πίσω. Θα δικάζονταν από έκτακτα στρατοδικεία (και όχι τακτικά δικαστήρια) ως «συνεχίζοντες την ανταρσία». Εσωκομματικής σκοπι- μότητας η δήλωση Ζαχαριάδη έλεγε: «Ο Δημοκρατικός Στρατός δεν κα- τέθεσε τα όπλα, μονάχα τα έθεσε παρά πόδα.» (Δίπλα στο κατηγορητήριο αυτό και η απόφαση της 5ης Ολομέλειας του ΚΚΕ του Φεβρ. 1949 για το Μακεδονικό.) Το γενικό αίτημα κάθε λογικού ανθρώπου εκείνη την εποχή, το αίτημα της λήθης, πήγαινε πίσω. Και βέβαια οι δωσίλογοι, αντί να δικάζονται, δίκαζαν. Το ηθικό και ευρύτερο παιδαγωγικό μάθημα σαφές προς όλους σε μια κοινωνία που θα οριζόταν πια από τον φόβο και τον τρόμο. Στις 5 Μαρτίου 1950, διεξήχθησαν οι πρώτες εκλογές μετά τον Εμφύλιο – με 35.000 για πολιτικούς λόγους φυλακισμένους και εκτοπισμένους. Εκλογές υπό συνθήκες αυστηρής επιτήρησης και βεβαίως ενός δεξιού ηθικού πλεονεκτήματος νίκης και διεθνούς υποστήριξης. Το σύστημα της απλής αναλογικής ενθάρρυνε την συμμετοχή πολλών μικρών κομμάτων. Μετείχαν 26 κόμματα. Η παλιά αντίθεση Βασιλικών-Βενιζελικών εκφρά- σθηκε, σε μικρογραφία τώρα, με πρώτο το Λαϊκό Κόμμα του Κων. Τσαλ- δάρη (ανεψιού του παλιού Τσαλδάρη) και δεύτερο το Κόμμα Φιλε- λευθέρων του Σοφ. Βενιζέλου (γιού του παλιού Βενιζέλου), με ποσοστά περί το 18% το καθένα. Μια ποσοστιαία μονάδα πίσω η κεντρώα ΕΠΕΚ (Ε- θνική Προοδευτική Ένωσις Κέντρου) του Πλαστήρα. Το προσωποπαγές κεντρώο κόμμα του Γ. Παπανδρέου στο 10%. Το ΚΚΕ, που είχε τεθεί εκτός νόμου με τον Ν. 509/27-12-1947, υποστήριξε την Δημοκρατική Παράταξη – αριστερών πολιτικών (Σβώλος κ.α.) που δεν είχαν μετάσχει στον Εμφύλιο – που τελικά έλαβε 9,7%. 20 μικρότερα κόμματα της δεξιάς και ακροδεξιάς μοιράσθηκαν το υπόλοιπο 25% και ένα μικρό κόμμα της αριστεράς ένα ακόμη 2,5%. Στον 1,5 χρόνο που θα ακολουθούσε θα σχηματίζονταν 5 κυβερνήσεις, τρεις υπό τον Βενιζέλο, μία υπό τον Πλαστήρα.

20 Στις 9 Σεπτεμβρίου 1951, με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής πλέον, μετείχαν σε νέες εκλογές 4 συνασπισμοί και 12 μεμονωμένα κόμ- ματα. Ο Ελληνικός Συναγερμός του Παπάγου πρώτος με 36,54%. Δεύτερη η ΕΠΕΚ του Πλαστήρα με 23,49%. Τρίτο το Κόμμα Φιλελευθέρων του Βενιζέλου με 19,04%. Τέταρτη η ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά) με 10,57%, εκλέγοντας 10 βουλευτές: 7 εξόριστους, 3 φυλακισμένους. Ο 7 ορκίσθηκαν, οι 3 δεν αποφυλακίσθηκαν καν. Τον Δεκέμβριο το εκλογο- δικείο ακύρωσε και τους 10. Πέμπτο το ιστορικό Λαϊκό Κόμμα με μόλις 6,66%. Είχαμε τελικά κυβέρνηση Πλαστήρα από Οκτ. 1951 έως Οκτ. 1952. Στις 16 Νοεμβρίου 1952 θα γίνουν εκλογές για 300μελή αυτή την φορά Βουλή. Το πλειοψηφικό σύστημα, που θα εφαρμοζόταν τώρα, δεν ευνοεί πολυκομματισμό. Ο Ελληνικός Συναγερμός του Παπάγου με 49,22% κέρ- δισε 247 έδρες, η ΕΠΕΚ με 34,22% 51 έδρες και η ΕΔΑ, τρίτη, με 9,55% έ- μεινε εκτός Βουλής. (Δύο ακόμη έδρες σε ανεξάρτητους.) Το ΚΚΕ, μη αντιλαμβανόμενο τα προσωπικά δράματα των φυλακισμένων, εκτο- πισμένων και εξόριστων μελών του, είχε ρίξει τότε το σύνθημα «Τι- Πλαστήρας-Τι-Παπάγος» (Ζαχαριάδης πάλι από το εξωτερικό). Σαν η λήθη (με ένα πρώτο νόμο Πλαστήρα περί ειρηνεύσεως, ν.2058/1952) να μην ενδιέφερε κανένα. Ο Παπάγος θα κυβερνήσει μέχρι την 4η Οκτ. 1955, ημέρα του θανάτου του. Ο βασιλιάς θα ορίσει νέο πρωθυπουργό τον Κα- ραμανλή, παρακάμπτοντας την επετηρίδα που είχε ορίσει ο θανών. Ο Καραμανλής, για να διαλύσει την εσωκομματική αμφισβήτηση, φτιάχνει νέο κόμμα, την ΕΡΕ, και προσφεύγει σε εκλογές στις 19 Φεβρουαρίου 1956. Το νέο εκλογικό σύστημα ήταν ένας ιδιαίτερα περίπλοκος και πονη- ρός συνδυασμός πλειοψηφικού (όπου ήταν ισχυρή η ΕΡΕ) και αναλογικού (όπου ήταν αδύνατη η ΕΡΕ). Το «τριφασικό». Το αποτέλεσμα δικαίωσε τον Καραμανλή, που αν και μειοψήφησε, πλειοψήφησε στην Βουλή και, μάλι- στα, με ισχυρή αυτοδυναμία. Απέναντι στην ΕΡΕ ήταν η Δημοκρατική Ένωσις, συμμαχία κομμάτων του Κέντρου και της ΕΔΑ. Η ΕΔΑ γινόταν δε- κτή τώρα ως ισότιμη σύμμαχος, εφαλτήριο για την εξαιρετική επίδοσή της στις επόμενες εκλογές, το 1958, όταν θα αναγορευόταν αξιωματική αντιπολίτευση. ΥΓ.1: Στις 30 Μαΐου 1951, ο ΙΔΕΑ επιχειρεί πραξικόπημα στο όνομα του Παπάγου. Ο Παπάγος έξαλλος βάζει τις φωνές στους πραξικοπηματίες: «Εμπρός! Διαλυθείτε, γυρίστε στα σπίτια σας και στις μονάδες σας!» Πραξικόπημα και ΙΔΕΑ διαλύθηκαν αμέσως. Ή έτσι νομίσαμε. Οι πραξι- κοπηματίες συνελήφθησαν και γρήγορα αμνηστεύθηκαν και γρήγορα γύ- ρισαν κανονικά στις μονάδες τους για να εξακολουθήσουν την δράση τους. ΥΓ.2: Ο ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών), μυστική (αλλά όχι και τόσο μυστική – 2.500 μέλη το 1948) οργάνωση κατώτερων αξιωματικών, που από το 1945 ήθελε να επιβάλει στρατιωτικό καθεστώς στην χώρα.

21 11. Εκλογές 1958 και Αποκατάστασις το 1961 «Η κυβέρνησις, εκτιμώσα την διεθνή κατάστασιν, εν συνδυασμώ με την δημιουργηθείσαν εν τη χώρα ψυχολογίαν, απέφασισε να εισηγηθή διά του προέδρου αυτής εις τον ανώτατον άρχοντα την άμεσον διάλυσιν της Βουλής και την προκήρυξιν εκλογών.» Οι εκλογές του 1961 έμειναν γνω- στές στην ιστορία ως «εκλογές βίας και νοθείας». Ο όρος ατυχής, αφού ό- λες σχεδόν οι εκλογές (και τα δημοψηφίσματα), στα 130 χρόνια από το 1844 μέχρι το 1974, ήταν εκλογές βίας και νοθείας. Το αποτέλεσμα των εκλογών της 29ης Οκτωβρίου 1961 είχε ως εξής: ΕΡΕ (Καραμανλής) 50,81%, Ένωση Κέντρου (Γ. Πανανδρέου): 33,66%, ΠΑΜΕ (ΕΔΑ) 14, 63%. Ο στόχος επετεύχθη. Στις προηγούμενες εκλογές, αυτές του 1958, το αποτέλεσμα υπήρξε άκρως ανησυχητικό για την μετεμφυλιακή τάξη πραγμάτων, κυρίως για τους Αμερικανούς συμμάχους: ΕΡΕ: 41,16%, ΕΔΑ: 24,42%, Κόμμα Φιλελευθέρων (Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλος): 20,67%, ΠΑΔΕ (συμμαχία τεσσάρων κομμάτων, που προεκλογικά συζητούσαν με την ΕΔΑ ενδεχόμενο συνεργασίας): 10,62%, Ένωσις Λαϊκών Κομμάτων (σχηματισμός δεξιός): 2,95%. Εννιά μόλις χρόνια μετά την ήττα της στον Εμφύλιο, και παρά τις απηνείς διώξεις και εξορίες, η Αριστερά, το 1958, ανέπτυσσε ξανά δυναμική κυβερνητικής εξουσίας. Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν επέτρεπε εναλλακτικά σε- νάρια. Θα έμπαινε σε εφαρμογή το σχέδιο ‘Περικλής’ της ΚΥΠ. Ένα σχέδιο του 1955, που θα ανανεωνόταν το 1959 με εκτεταμένη διάκριση όλων των Ελλήνων σε «ερυθρούς» και «κυανούς». Το σχέδιο προέβλεπε στρα- τιωτική, αστυνομική και παρακρατική συνέργεια εν όψει της «κομμου- νιστικής απειλής». Η CIA είχε την πρωτοβουλία. (Κάπου εκεί θα συναν- τούσαμε εμπλεκόμενους και τους δικτάτορες του 1967.) Το σχέδιο ‘Περικλής’ καταγγέλθηκε στη Βουλή από τον πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου, στις 23/2/1965. Πρακτικά της «Συντονιστικής Επιτροπής» του σχεδίου δημοσιεύθηκαν το 1965. Ο Καραμανλής από το Παρίσι δή- λωσε άγνοια, λέγοντας ότι το σχέδιο αφορούσε μόνο εξωτερική απειλή, κατά δε τον Κωνσταντίνο και τα Απομνημονεύματά του νοθεία έγινε από τον Καραμανλή εν αγνοία του στέμματος. Η «άγνοια» μόνιμο μοτίβο της πολιτικής (όπως και το «Ποιός κυβερνά αυτόν τον τόπο;» μετά την δολο- φονία Λαμπράκη, στις 22/5/1963).

22 Βούλευμα Δικαστικού Συμβουλίου κατηγόρησε τους συντελεστές του ‘Περικλή’ «επί παραβάσει καθήκοντος, εκδόσει αθεμίτων διαταγών και ηθική αυτουργία, δια πράξεις αποβλέπουσας εις την νόθευσιν του εκλο- γικού φρονήματος του λαού». (‘Ελευθερία’, 21/5/1966). Στους κατηγο- ρούμενους περιλαμβανόταν και ο κλαδάρχης της ΚΥΠ, μετέπειτα δικτά- τωρ, Γεώργιος Παπαδόπουλος, έμμισθος πράκτωρ της CIA από το 1952. Την επομένη των εκλογών του 1961, ο Γ. Παπανδρέου εγκαινίασε τον ‘Α- νένδοτο Αγώνα’, χαρακτηρίζοντάς το αποτέλεσμα των εκλογών από- τέλεσμα «βίας και νοθείας». Το ίδιο έκανε και η Αριστερά. Ανένδοτος και 1-1-4 και ο λαός στους δρόμους ζητώντας δημοκρατία και τήρηση του Συντάγματος. Ως προς την βία του 1961, εκατοντάδες οι εκβιασμοί και προπηλακισμοί. Στην Θεσσαλονίκη, ο χωροφύλακας Σπυρίδων Φιλίππου δολοφόνησε με περίστροφο τον 24χρονο Στέφανο Βελδεμίρη, επειδή μοίραζε προκηρύξεις της ΕΔΑ. Στο εκλογικό κέντρο στο Δεμίρι Αρκαδίας ο επίσης 24χρονος στρατιώτης Διονύσιος Κερπινιώτης, στέλεχος της ΕΔΑ, δολοφονήθηκε με σφαίρα στο κεφάλι – δολοφονία αποδοθείσα από την κυβέρνηση σε «αυτοκτονία». Ως δε προς την νοθεία, «εψήφισαν ακόμη και τα δένδρα» (Γ. Παπανδρέου). Κατά έκφραση δε παλαιότερων εκλογών, «εψήφισαν ακόμη και οι πεθαμένοι». ΥΓ.1: Στις εκλογές του 1961, 218 χωροφύλακες δήλωσαν διεύθυνση ίδια μονοκατοικία (Ιστ. Ελλ. Έθν., 2000, Εκδ. Αθ., ΙΣΤ’, σ.204). Ομοίως 206 αστυνομικοί δήλωσαν ίδια κατοικία στην Ρηγίλλης, ενώ 303 αστυνομικοί διπλοψήφισαν σε δύο γειτονικές ενορίες. Στην οδό Σάρδεων 38, Ν. Φιλα- δέλφεια, δηλωμένη διεύθυνση ψηφοφόρου, υπήρχαν μόνο δένδρα (‘Βή- μα’, 31/12/1961). ΥΓ.2: Με τον λαό στους δρόμους, το 1961-63, «στρατιωτικοί κύκλοι δυσφορούν διά την έλλειψιν αντιδράσεως εκ μέρους της κυβερνήσεως έναντι των επιθέσεων της αντιπολιτεύσεως.» (‘Le Monde’, 14/1/1963.) Σχολιάζει την επομένη η ‘Ελευθερία’ σε άρθρο με τίτλο: «Απειλή επεμβά- σεως των στρατιωτικών μέσω Παρισίων». ΥΓ.3: «Στο Bulletin Sedeis-Futuribles, τον Οκτώβριο 1963, σημειώνεται ότι ο Στρατός, αντικοινοβουλευτικός βαθειά, όταν αποφασίσει να επέμβει, θα διατηρήσει ή θα παρακάμψει τον βασιλιά, αλλά θα δράσει χωρίς αυτόν, ενώ επισημαίνεται προφητικά ότι οι στρατιωτικοί που θα επιβάλουν την δικτατορία δεν βρίσκονται μεταξύ των ανωτάτων αξιωματικών.» (Καλλι- βρετάκης, Λ., In: ‘Στρατιωτική Δικτατορία 1967-1974’, ΔΟΛ 2010.) ΥΓ.4: Το αποτέλεσμα των εκλογών 1963 και 1964, με νικήτρια την Ένωση Κέντρου (42% και 53% αντιστοίχως), ανατράπηκε από την αντίδραση στρατού, στέμματος και χρηματισθείσας Αποστασίας το 1965. Πλησίαζε η 21η Απριλίου 1967 και το σχέδιο ‘Ιέραξ ΙΙ’ (παραλλαγή του νατοϊκού ‘Προ- μηθεύς’ περί κομμουνιστικού κινδύνου).

23 12. Οι Εκλογές της 28ης Μαΐου 1967 και η 21η Απριλίου Ήταν ημέρες του Πάσχα και η Ελλάδα θα προσερχόταν στις πιο κρίσιμες εκλογές της νεώτερης ιστορίας της. Το αποτέλεσμα της προεκλογικής δημοσκόπησης του Ινστιτούτου Ερευνών Επικοινωνίας εν όψει των εκλογών της 28ης Μαΐου 1967 ήταν το εξής: Ένωση Κέντρου 45%, ΕΡΕ 30%, ΕΔΑ 12%, ΦΙΔΗΚ 3%. Οι εκλογές αυτές δεν έγιναν ποτέ, αφού μεσολάβησε το χουντικό πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Για μια επτα- ετία «η χώρα μπήκε στον γύψο», κατά την στομφώδη ρητορική του δικτάτορα συνταγματάρχη Παπαδόπουλου. (‘Αντί’, 3 Δεκ. 77 & Ηλίας Νικολακόπουλος, ‘Τα Νέα’, 22 Απρ. 1998). (ΦΙΔΗΚ, Φιλελεύθερον Δημοκρατικόν Κέντρον, το κόμμα των αποστατών βουλευτών της Ένωσης Κέντρου, με εμφανιζόμενο αρχηγό τον Στέφανο Στεφανόπουλο και πραγματικό τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη.) Στην δημοσκόπηση αυτή το 70% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι θα ψήφιζε το ίδιο κόμμα με αυτό του 1964 (με τότε νικήτρια την Ένωση Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου, με 53%) και μόνο 6% θα ψήφιζε διαφορετικά. (24% δεν θέλησε να απαντήσει.) Στην ίδια δημοσκόπηση φαινόταν μία σαφής «παράσταση νίκης» για την Ένωση Κέντρου: 47% προέβλεπε πρώτο κόμμα την Ένωση Κέντρου και 22% την ΕΡΕ. Με βάση δε την ερώτηση για τον καταλληλότερο πρωθυπουργό (συμπεριλαμβανομένου και του ονόματος του Κ. Καραμανλή, που ζούσε τότε στο Παρίσι), οι προτιμήσεις ήταν: 32% υπέρ του Κέντρου και της Αριστεράς (Α. Παπανδρέου 16%, Γ. Παπανδρέου 13%, Ι. Πασσαλίδης 3%) και 27% υπέρ της Δεξιάς (Κ. Καρα- μανλής 21%, Π. Κανελλόπουλος 4%, Σπ. Μαρκεζίνης 2%). Τελικά, εφαρ- μόζοντας το σχέδιο συνταγματικής εκτροπής ‘Ιέραξ ΙΙ’, οι στρατιωτικοί έβγαλαν τα τανκς στους δρόμους και επέβαλαν δικτατορία και οι εκλογές ακυρώθηκαν οριστικά. Σχέδια ‘Περικλής’ και ‘Προμηθεύς’ και ‘Ιέραξ ΙΙ’, λοιπόν, αποστασία, πρα- ξικόπημα και εκλογές που δεν έγιναν ποτέ. Και η «ερυθρά» απειλή ως αιτία. Η ΕΔΑ, νόμιμη έκφραση του παράνομου τότε ΚΚΕ, ήταν απειλή για το μετεμφυλιακό καθεστώς. Ιδιαίτερα μετά το 24,4% των εκλογών του 1958 και την δυναμική παρουσία της Νεολαίας Λαμπράκη, δίπλα στην Νεολαία της Ένωσης Κέντρου, κατά τα Ιουλιανά του 1965. Τα φαντάσματα του Εμφυλίου, που εξακολουθούσαν να πλανώνται απειλητικά πάνω από

24 την χώρα, εκτείνονταν τώρα μέχρι την Κύπρο του «κόκκινου» προέδρου της. (Κάστρο της Μεσογείου τον έλεγαν οι Νατοϊκοί τον Μακάριο, κι ας μην ήταν. Ο Ψυχρός Πόλεμος τύφλωνε.) Και ήταν και οι πολιτικοί κρατούμενοι που το 1964 επέστρεφαν από τις φυλακές και την εξορία. Αν έχετε δει τους ‘Κυνηγούς’ του Αγγελόπουλου, θα καταλάβετε τον τρόμο που προκαλεί η εικόνα του νεκρού αντάρτη που ζωντανεύει μνήμες και ενοχές του παρελθόντος. Βασιλιάς και στρατηγοί και οι ξένοι συνεργάτες τους έκαναν σχέδια πραξικοπήματος από καιρό. Τελικά τα εκτέλεσαν οι πιο αποφασιστικοί και γρήγοροι συνταγματάρχες – μάλλον ξαφνιάζοντας και τούς ξένους συ- νεργάτες. Η στρατιωτική χούντα, μέσα στην επταετία, ζήτησε την λαϊκή νομιμοποίηση με δύο δημοψηφίσματα, το 1968 και το 1973. Το 1968, οι επιλογές ‘ΝΑΙ’ και ‘ΟΧΙ’ ήταν σε διαφορετικά ψηφοδέλτια, στα περισ- σότερα κέντρα τοποθετημένα σε τέτοια απόσταση το ένα από το άλλο, ώστε ο ψηφοφόρος να προδίδει μόνος του την επιλογή του (αφού διάλεγε φανερά το ένα από τα δύο). Ο αρχηγός της ΕΡΕ Παν. Κανελλόπουλος, τότε πρωθυπουργός, συνελήφθη με τις πιτζάμες από τους πραξικοπηματίες την νύχτα της 21ης Απριλίου 1967. Έχοντας προηγουμένως στηρίξει την Αποστασία, γράφει σε υπό- μνημά του, τον Ιανουάριο του 1966, προς τον βασιλέα Κωνσταντίνο ότι εκ των υστέρων έμαθε το βρόμικο παρασκήνιο της Αποστασίας: «Το χει- ρότερον είναι ότι η απόσπασις των αναγκαίων βουλευτών έγινε με εξα- γοράν συνειδήσεων, με τον υπουργικόν θώκον ή και με άλλα ακατο- νόμαστα μέσα». (Σπ. Λιναρδάτος, 1986, Εκδ. Παπαζήση, τ.5, σ.296.) ΥΓ1: Μετά την εκβιαστική, αντισυνταγματική αποπομπή του Γ. Παπαν- δρέου από την πρωθυπουργία, ο βασιλεύς προέβη διαδοχικώς στον σχη- ματισμό των κυβερνήσεων Γεωργίου Αθανασιάδη-Νόβα (15 Ιουλ. 1965), Ηλία Τσιριμώκου (20 Αυγ. 1965) και Στέφανου Στεφανόπουλου (17 Σεπτ. 1965), με μόνο την τελευταία να παίρνει ψήφο εμπιστοσύνης από 152 βουλευτές, δηλαδή οριακώς – με 31 πια τους αποστάτες της Ε.Κ.. ΥΓ2: Τον Δεκέμβριο του 1966, κατόπιν μυστικής συμφωνίας βασιλέως, Παπανδρέου, Κανελλόπουλου, η κυβ. Στεφανόπουλου καταργήθηκε και την πρωθυπουργία ανέλαβε ο Ι. Παρασκευόπουλος, υπηρεσιακός. Στις 3 Απριλίου ανέλαβε ο Κανελλόπουλος. Στις 14 Απριλίου διαλύεται η Βουλή για τις εκλογές της 28ης Μαΐου. ΥΓ.3: Στην δημοκρατία μας σήμερα τίθεται το ζήτημα ενός κόμματος νοσταλγού της δικτατορίας, που εμφανίζεται ως κοινοβουλευτικό αλλά που πίσω του κρύβεται οργάνωση αντικοινοβουλευτική, ναζιστική και, βάσει δικαστικής αποφάσεως, εγκληματική. Θλιβερό το ότι ένας ανώτατος δικαστικός, που μέχρι χθες δίκαζε ανάμεσα σε άλλους δικαστές, εμφα- νίσθηκε ως ο παρένθετος ηγέτης της συγκεκριμένης οργανώσεως.

25 13. Περί των Μοιραίων Εκλογών του 1920 (1η Απριλίου 1932, κοινοβουλευτική συζήτηση για τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 και την τότε νίκη των Κωνσταντινικών, ήττα Βενιζελικών. Ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος στο βήμα και ο αρχηγός της αντιπολιτεύσεως Π. Τσαλδάρης παρεμβαίνων.) Βενιζ: Εξακολουθείτε να τους ονομάζετε Συμμάχους εις όλα τα έγγραφα ενώ μας είχον κόψει αυτόν τον τίτλον. Τσαλδ: Από πού ευρίσκετε ότι μας είχον κόψει αυτόν τον τίτλον; Β: Από τας ανακοινώσεις της 5ης και 9ης Δεκεμβρίου, από τότε που μας εί- πον ότι χωρίζομεν τα πιάτα. Τ: Να μας είπετε ποία συμμαχικά καθήκοντα εξετελούντο μετά την εποχήν της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Β: Μετά την δήλωσιν των Δυνάμεων ότι χωρίζομεν τα πιάτα μας, εξακολουθήσατε να τους λέγετε αγαπητούς Συμμάχους. Δεν ήτο αξιο- πρεπές δι’ υμάς. Εγώ τους ονομάζω πρώην Συμμάχους. Μετά την Συν- θήκην των Βερσαλλιών, εγώ είχον την Συνθήκην του Νεϊγύ και την Συν- θήκην των Σεβρών. Νομίζει ο αξιότιμος αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος ότι αι συνθήκαι αυταί θα επετύγχανον, εάν δεν είχομεν την συμμαχικήν υποστήριξιν; Τ: Εγώ σας λέγω ότι μετά την αποπεράτωσιν του πολέμου, ο οποίος απόπερατώθη δια τους άλλους λαούς πλην της Ελλάδος, ποίας συμμα- χικάς σχέσεις είχατε; Β: Αι συμμαχικαί σχέσεις είναι ότι με εκάλεσαν μίαν ημέραν και μου είπον: Είσαι εις θέσιν να καταλάβης την Σμύρνην; Τους είπον μάλιστα. Και μου έδωκαν εντολήν να την καταλάβω. … Και όταν εζήτησα και προ της εκτελέσεως της Συνθήκης των Σεβρών να καταλάβω την Αν. Θράκην, οι Σύμμαχοι μου είπον να την καταλάβω. Τ: (Διακόπτων.) Β: Θα παρακαλέσω τον κ. αρχηγόν του Λαϊκού Κόμματος να μη με δια- κόπτη. Η εντολή των συμμάχων Δυνάμεων δια την στρατιωτικήν κατοχήν της περιφερείας της Σμύρνης υφίστατο μέχρι της τελευταίας ημέρας της

26 τότε κυβερνήσεώς μου, επικυρωθείσα εν τω μεταξύ και μετατραπείσα εις παραχώρησιν δια της Συνθήκης των Σεβρών. (Σημ.Κ.Β.: Την επικύρωσε μόνο ένα κοινοβούλιο, το ελληνικό.) Μετά την 1η Νοεμβρίου 1920 (εκλο- γές 1/11/1920), και η εντολή ανετράπη και η συμμαχία διελύθη. … Εγκλη- ματική η προέλασις προς Άγκυραν. … Είναι αδύνατον πολιτικός ανήρ, άξιος του ονόματός του, να αναλάβη να διεξαγάγη τοιαύτην πολεμικήν περιπέτειαν, αν δεν έχη το πνεύμα το αναγκαίον, το οποίον του επιτρέπη να κρίνη τα στρατηγικά ζητήματα της χώρας, ώστε να μη είναι όργανον και δούλος των στρατιωτικών παραγόντων. Βέβαια, ο πολιτικός ο οποίος θα εισήρχετο εις τα ζητήματα της τακτικής θα έπρεπε να κρεμασθή από τα πόδια ανάποδα και να καπνισθή αν είναι δυνατόν. (Sic!) … Ο λόρδος Κώρ- ζον επανήλθεν και πάλιν εις την έμμονον ιδέαν του, ότι η Ελλάς δεν δύνα- ται να τα βγάλη πέρα και ότι επβάλλεται να γίνη ένας συμβιβασμός. Τ: Τον Ιούλιον, όταν προσεφέρθη η μεσολάβησις περί της οποίας ομιλείτε, οι Τούρκοι την είχον αποδεχθεί; Β: Ήτο ενδεχόμενον η Τουρκία να μη δεχθή και να φανή αδιάλλακτος, ο- πότε τούτο θα έδιδε πιθανώς την δύναμιν εις την Αγγλικήν Κυβέρνησιν να επιτύχη από την κοινήν γνώμην την επιβολήν της Συνθήκης των Σεβρών. Αυτό λοιπόν το γεγονός ότι αμφιβάλλετε ότι και οι Τούρκοι θα δεχθούν έπρεπε να σας κάμη να δεχθήτε όχι με τα χέρια αλλά και με τα πόδια την μεσολάβησιν. (Χειροκρτοτήματα.) Τ: Γνωρίζετε τας διαφωνίας μεταξύ των Δυνάμεων όσον αφορά την Συν- θήκην των Σεβρών; Β: Πρόκειται περί παρεμβολής αγορεύσεως εις την ιδικήν μου αγόρευσιν. … Ο κ. Τσαλδάρης αποδίδει την επελθούσαν συμφοράν όχι εις το ότι επροκαλέσαμεν την δυσμένειαν των Δυνάμεων, ιδίως της Γαλλίας, αλλά είχατε και εκ μέρους της Αγγλίας την δήλωσιν ότι, εφόσον ο Βασιλεύς μένει εις τον θρόνον, δεν πρέπει να αναμένητε βοήθειαν εκ μέρους της Αγγλίας, ούτε ενός σελινίου, ούτε ενός φυσιγγίου. Εξακολουθήσατε, σας έλεγε. Εάν επιτύχετε, έχει καλώς. Αλλά να μη αναμένητε από ημάς βοή- θειαν θετικήν. Δεν είναι λοιπόν αυταί αι αιτίαι, είπεν ο κ. Τσαλδάρης, αι ο- ποίαι ήγαγον ύστερον εις την καταστροφήν, αλλά το γεγονός ότι τα συμ- φέροντα ρυθμίζουν τας διαθέσεις των Δυνάμεων. Και τα συμφέροντα της Γαλλίας ήσαν να μη μείνωμεν ημείς εις την Μικράν Ασίαν. Τ: Μη λησμονείτε ότι η εφαρμογή της Συνθήκης ανετέθη καθ’ ολοκληρίαν και αποκλειστικώς εις την Ελλάδα να την κάμη μόνη της. Β: Δεν είναι αληθές. Τ: Είναι αληθές. (Πηγή: Βενιζέλος, Ελ., 2000/1932. Τρεις Αγορεύσεις. Αθήνα: Ευρασία.)

27 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1843  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1928  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1844  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1932  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1847  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1933  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1850  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1935  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1853  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1936  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1856  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1944 ΠΕΕΑ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1859  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1946  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1861  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1950  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1862  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1951  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1865  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1952  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1868  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1956  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1869  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1958  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1872  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1961  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1873  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1963  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1874  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1964  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1875  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1974  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1879  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1977  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1881  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1981  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1885  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1985  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1887  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1989 Ιουν  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1890  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1989 Νοε  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1892  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1990  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1895  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1993  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1899  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1996  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1902  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2000  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1905  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2004  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1906  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2007  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1910 Αυγ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2009  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1910 Νοε  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2012 Μαΐ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1912  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2012 Ιουν  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1915 Μαΐ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2015 Ιαν  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1915 Δεκ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2015 Σεπτ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1920  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2019  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1923  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2023 Μαϊ  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 1926  Ελληνικές βουλευτικές εκλογές 2023 Ιουν

28 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Driault, E, 1930. Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος. Αθήνα: Εκδ. Πρωίας.  Llewellyn-Smith, M., 1998. Ionian Vision. Greece in Asia Minor, 1919-1922. Ann Arbor: University o f Michigan Press.  Llewellyn-Smith, M., 2021. Venizelos. The Making of a Greek Statesman, 1864– 1914. London: Hurst & Company.  Llewellyn-Smith, M., Gounaris, B. C., Stefanidis, I. D. (Ed.), 2022. The Macedonian Front, 1915–1918. Politics, Society and Culture in Time of War. London: Routledge.  Βενιζέλος, Ελ., 2000/1932. Τρεις Αγορεύσεις. Αθήνα: Ευρασία.  Βενιζέλος, Ελ., Μεταξάς, Ι, 2003/1934. Ιστορία του Εθνικού Διχασμού. Αρθρογραφία. Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος.  Βεντήρης, Γ., 1931. Η Ελλάς του 1910-1920. Αθήνα: Εκδ. Πυρσού.  Βουρνάς, Τ., 1974-1986. Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας. Αθήνα: Α/φοι Τολίδη.  Δαφνής, Γρ., 1955. Η Ελλάς Μεταξύ Δύο Πολέμων, 1923-1940. Αθήνα: Ίκαρος.  Δαφνής, Γρ., 1961. Τα Ελληνικά Πολιτικά Κόμματα, 1821-1961. Αθήνα: Γαλαξίας.  Εκδοτική Αθηνών, 1977-1978. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Αθήνα: Εκδοτική.  Ευαγγελίδης, Τρ., 1898. Τα Μετά τον Όθωνα. Ιστορία της Μεσοβασιλείας και της Βασιλείας Γεωργίου Α’. Αθήνα: Γ. Δ. Φέξης.  Καλλιβρετάκης, Λ., 2010. «Οι γνωστοί άγνωστοι Απριλιανοί συνωμότες και η ομάδα Παπαδόπουλου στην τελική ευθεία προς την εξουσία», Εις: Καραμανωλάκης, Β. (Επιμ.), 2010. Έξι στιγμές του εικοστού αιώνα. Αθήνα: Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη.  Γρηγοριάδης, Σ., 2011/1974. Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, 1941-1974. Αθήνα: Χ. Κ. Τεγόπουλος. Κώστας Βέργος Οικονομολόγος, διεθνολόγος, PhD. Δίδαξε στην τεε επί 30 έτη, επί 13 διευθυντής επαλ. Συγγραφέας, ‘Γεωπολιτική των Εθνών’, εκδ. Παπαζήσης, κλπ, και αρθρογράφος στον καθημερινό και ειδικό τύπο, συνεργάτης της ‘Ε’ από το 1990. Ραδιοφωνικός και τηλεοπτικός παραγωγός, ‘Απαρχές της Jazz’, ΕΡΤ Κέρκυρας, και τα πολιτικο-πολιτισμικά ‘Περιγράμματα’, StartTV. Αλεξανδρινός, Κερκυραίος, Έλληνας, πολίτης του κόσμου.