YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 5: e-Ticaret Giriş • 1993 yılında Lee tarafından bulunan metot halkın kullanımına açıldı. İnternetin, stratejik sektörlerdeki kullanımından sonra sırasıyla iş hayatı ve günlük hayatımıza girmesi ile birlikte Elektronik Ticaret Kavramı köklü değişimler olmaya başlamıştır. Donanımdan yazılıma doğru büyüyen pazar daha sonra tamamlayıcılık e-Ticaretin temeli 1980’li yıllarda telefon ve televizyon gereği ağ teknolojilerini geliştirmiş ve ağ altyapısı da aracılığıyla gerçekleştirilen katalog satışlarına gelişmiş ve yayılmıştır. Ağ bant genişliğinin artması ile dayanmaktadır. İnternetin gelişmesiyle sunulan büyük birlikte internet üzerinde dolaşma hızlanmış ve pazar, e-Ticaretin daha hızlı ve sık kullanımını sağlamıştır. ucuzlamıştır. İşletmeler arasında başlayan internet Bu kullanım sıklığındaki artış, sürecin internetteki üzerinden ticarete bireylerin de katılımı ile yeni iş gelişmelerle doğru orantılı olduğunu göstermiştir. Bu modelleri türemiştir. Önceleri kanal çatışması riskinden bağlamda elektronik ticaret ya da kısaca e-Ticaret, 1995 korkan geleneksel işletmeler daha sonra bunun ayrı bir yılından sonra İnternet kullanımının artmasıyla ortaya kanal olduğunu algılamış ve organizasyon yapısını ona çıkan, ticaretin elektronik ortamda yapılması kavramıdır. göre değiştirebilenler ticari yaşamlarına devam Avrupa Birliği tarafından elektronik ticaret (e-Ticaret) etmişlerdir. “mal ve hizmetlerin internet üzerinden satılması” olarak tanımlanmaktadır. OECD, e-Ticareti “internet üzerinden İnternet ve e-Ticaretin Gelişimi yapılan ticari işlemler” şeklinde tanımlamakta ve “işletmeler arası (B2B) ve işletmelerle son kullanıcı İnternet, günümüzde en yaygın kullanılan platformlardan arasında (B2C) olan ticari işlemler” olarak iki esas biridir. Gün içerisinde yaptığımız çoğu işlem, cebimizdeki kategoriye ayırmaktadır. Ülkemizde ise e-Ticaret, 6563 telefonlar ve onların bağlandığı internet ağı sayesinde sayılı Elektronik Ticaretin Düzenlenmesi Hakkında gerçekleşmektedir. İnsanlar online bankacılık ve alışveriş Kanun’da “fiziki olarak karşı karşıya gelmeksizin, gibi temel ihtiyaçlarının haricinde sosyal medyaya elektronik ortamda gerçekleştirilen çevrimiçi iktisadi ve bağlanmak için internetten faydalanırlar. İnternetle gelişen ticari her türlü faaliyet” olarak tanımlanmaktadır. Dijital sosyal medya kavramı, zamanla müşteriye ulaşma ticaretin boyutları temel olarak 3 kategori altında konusunda işletmeler için de iyi bir araç olmuştur. Dolaylı toplanmaktadır: yoldan sosyal medya da e-ticaretin parçası hâline gelmiştir. Bireyler dışında kurumlar da satın alma a) İşlemin yapılış şekli: Hangi işlemlerin dijital işlemlerini, sevkiyat ve takibi türü iş süreçlerini artık ticaret olduğunu belirlemektedir. internetten gerçekleştirmektedirler. Bu servisi sağlayamayan tedarikçileri tercih etmemektedirler. b) Ürün: Mal ve hizmetlere ek olarak bilgiyi/ veriyi de ek bir ürün olarak içermektedir. İnternetin ve e-Ticaretin Kısa Tarihçesi c) İşleme konu olan aktörler: Dijital ticarete konu İnternetin tarihçesi 1960’lara dayanmaktadır. Soğuk savaş olan aktörleri ifade etmektedir. döneminde, dünyanın kutuplaştığı bu zamanlarda, birbirlerini dikkatle takip eden iki ülke, ABD ve Sovyetler Sınır-Ötesi e-Ticaret (e-İhracat ve e-İthalat) Birliği, dünyadaki etkilerini arttırmak konusunda yarışıyorlardı. Sovyetler Birliği, dünyanın ilk uydusu Sınır-ötesi e-Ticaret (e-İhracat ve e-İthalat), uluslararası Sputnik’i 4 Kasım 1957’de uzaya gönderdi. Sputnik’in çevrimiçi (online) ticareti kapsamaktadır. Ürünlerin online elde ettiği bu başarıya ABD tepki olarak ARPA mağazalardan, ulusal sınırlar üzerinden alım-satımını ifade (Advanced Research Projects Agency) isimli birimi kurdu. etmektedir. Sınır-ötesi e-Ticarette alıcı ve satıcı aynı Bu birimin görevi teknoloji savaşında Sovyetler Birliği ile ülkede ikamet etmemekte, genellikle aynı para birimini yarışmaktı. Çeşitli alanlarda çalışmalar yapan bu birim, kullanmamakta, farklı dil konuşmakta ve farklı kanuni birimler arası veri aktarımı için bir paket dağıtım ağı hükümlere tabi olmaktadırlar. oluşturdu. Sonra sırasıyla aşağıdaki gelişmeler gerçekleşmiştir: İşletme ve Teknolojinin Özellikleri • 1969 yılında bilgisayarlar arası ilk veri Teknoloji, günümüzde işletmelerin en sık kullandığı gönderildi. rekabet araçlarından biridir. Müşteri ve tedarikçi yönetiminin yanı sıra işletme içi akış takibi konusunda • 1971 yılında ARPANET üzerinden ilk e-Posta işletmenin işini oldukça kolaylaştıran teknoloji kullanımı, gönderildi. işletmelerin küresel rekabette söz sahibi olmaları için önemli bir araçtır. Müşteri ve pazara olan mesafeyi • 1983 yılında TCP/IP protokolleri icat edildi. ortadan kaldıran bu araç, doğru bir planlama ve üretim • 1990 yılında CERN’de çalışan bilim stratejisiyle birleştirildiğinde bekleme süresi ve fazla maliyetleri en aza indirir. Bu gelişmeler, yeni iş adamlarından T.B. Lee tarafından html (hypertext modellerinin ortaya çıkmasına da yol açmıştır. Bazı markup language) biçimlendirme dili bulundu. sektörlerde üretici, nihai alıcıya doğrudan ulaşabildikleri Sadece CERN kapsamında, bu statik dil için bazı aracılar ortadan kalkarken yeni bazı aracılar platformu üzerinden çalışanlar birbirlerine mesaj doğmuştur. “Bazı sektörlerde ise alıcılar ile satıcıların gönderebildiler. buluşması birbirleri hakkında bilgilere erişmelerini • 1991 yılında ilk Web sitesi kuruldu. 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 5: e-Ticaret sağlayan ve bu bilgilere aracılık ederek katma değer yoğunlaşmaktadır. B2C alanında çalışan ve çalışmayan yaratan yeni aracı modellerini meydana getirmiştir.”. pazarlar mevcuttur. Aşağıda B2C alanında başarılı olmuş altı pazar açıklanmaktadır: Dijital Pazarlar Gayrimenkul alanında müşteriler ilgilendikleri dairenin Dijital pazar kavramı e-Ticaretin oluşmasına bağlı olarak birkaç fotoğrafını görebilir, hatta 360 derece gelişen, internet üzerinden mal veya hizmet alım satımı görüntüleyebilir veya fiyat, alan, oda sayısı gibi ihtiyaçları yapılan alandır. Dijital pazarların belirli özellikleri aşağıda doğrultusunda arama yapabilirler. sıralanmıştır: Seyahat alanında, plajların ve konaklama tesislerinin 360 • Fiyatlar tedarikçi ve tüketiciler tarafından derece görüntülerini göstererek hayali görünümü görülebildiği için geleneksel pazar kavramına tüketiciye kolay bir şekilde aktarılmaktadır. Tüketici, göre daha şeffaftır. istediği tatil seçeneğini çevrimiçi satın alabilmekte ve uygun fiyata konaklama veya yolculuk güzergâhını • Düşük işlem ve fiyat değiştirme maliyetleri, aktif kolayca arayabilmektedir. fiyat değişikliği yapabilme özellikleri sebebiyle esnek ve etkindir. Açık arttırmalar; güncel sistemler mekânda bulunmadan ve beklemeden internet üzerinden bir mal için teklif Dijital Ürünler verebilmeye olanak sağlar. Satışın gerçekleştiği alana gitmeden bir ürün için ön gördüğünüz fiyatı verebilirsiniz. Dağıtımı dijital ağ üzerinden yapılan ürünler ve Amazon, Yahoo, e-Bay, Ubid gibi siteler örnek olarak hizmetlerdir. Müzik parçaları, diziler, filmler, gazeteler, gösterilebilir. yazılımlar, dergiler gibi ürünlerdir. Bu ürünlerin depolanması, dağıtımı ve satışı internet üzerinden Bankacılık veya kişisel finans yönetimi, çevrimiçi yapılabilir. bankacılık araçlarının kullanımı ile kişisel yatırım ve finans yönetimini sağlayan başarılı modellerden sayılır. e-Ticaret Süreci ve Modellerin Özellikleri Müşteri destek hizmetinin online olması bir gerekliliktir. e-Ticaret, Tedarik Zinciri Yönetimi (TZY), Kurumsal Bir yazılım hakkında online hizmet alamayıp telefonla Kaynak Planlaması (KKP) ve Müşteri İlişkileri Yönetim bağlanmayı denediğimizi düşünelim. Bu durum hem (MİY) ile bütünleşik çalışmak durumundadır. Bunlar süreci uzatır hem de problem tanımındaki olası ufak birbirinin performansını etkileyen unsurlar olup veri hatalardan hizmet etkililiğini düşürür. değişikliklerinin tutarlı olarak işlenmesi, sistemin sağlıklı işleyişi için önemlidir. Kısaca, e-Ticaret pazar İşletmeden İşletmeye B2B (Business to Business) özelliklerine göre pazara girme kararı alan işletme, girişi gerçekleştirdikten sonra pazarlama stratejileri ile sırasıyla İşletmeler arası gerçekleştirilen ticareti ifade eden alışveriş büyüme ve derinleşmeye devam etmeye çalışır. Bu süreçte türü B2B, internet üzerinde işletmeler arasında operasyon yönetimini geliştirip kusursuz hâle getirmeyi gerçekleşen her türlü ticari işlemler olarak sağlayabilirse müşteri tatmini gerçekleşir ve pazarda kalıcı tanımlanmaktadır. e-Ticaret, işletmeler arasında tedarik olmayı başarır. zinciri yönetimine genişletildiğinde B2B adı verilen yeni bir kavram elde ederiz. İşletmeler, üreticiler, distribütörler İşletmeden Tüketiciye e-Ticaret B2C (Business to ve bayiler gibi tedarik zinciri boyunca farklı unsurları Consumer) hızlıca yönetebilirler. Bir başka deyişle kapsamı içerisinde bir ürünün üreticisi ile hammadde tedarikçisi, üretici ile İşletmeden tüketiciye anlamına gelen, internet, telefon gibi toptancı ve üçüncü olarak da toptancı ile perakendeci elektronik araçlar kullanılarak çeşitli ürünlerin satın arasında olan ve internet üzerinden ilerleyen ticari işlemler alındığı, pek çok hizmet işleminin gerçekleşmesine sayılmaktadır. Ayrıca ürün ticaretinin ötesinde, kurumlar aracılık eden yaygın ticaret türüdür. Bir ürün veya arasında veya kurumlar ile serbest çalışanlar arasındaki hizmetin, tekrar satılmama veya el değiştirmeme kaydıyla, internet üzerinden yapılan hizmet anlaşmalarını da bir birey veya bir işletme tarafından internet üzerinden kapsamı içine almaktadır. İşletmelerin tedarikçilerinden tüketiciye satılması olarak tanımlanmaktadır. İşletmeden hammadde ve hizmet alımları bu kapsama girer. B2B’yi tüketiciye e-Ticaret, satılan ürünün tipi ve ürünün satılma B2C’den ayıran 2 temel özellik vardır: şekli göz önünde bulundurularak iki boyutta incelenebilir. Satılan ürünün tipi fiziksel (giyim, elektronik vs.) veya Esnek fiyatlandırma: İşletmeler arasındaki işlemler dijital (yazılım, müzik, e-Kitap gibi) nitelikte olabilirken, genellikle alıcılar arasındaki ürünlerin fiyatlandırılmasında ürünün satıldığı mecra ise ya satıcının kendi internet sitesi değişkenlik gerektirirken, B2C’de fiyat herkes için aynıdır ya da üçüncü bir kişi olan alışveriş platformu olmaktadır. veya B2C pazarında fiyat nadiren değişkenlik gösterir. Alışveriş platformları, kuramsal açıdan ele alındığında, birden fazla satıcının ürünlerini aynı internet sitesi İşletme sistemlerinin entegrasyonu: İstikrarlı üretkenlik ve üzerinde toplayarak müşterilere çeşitlilik ve fiyat tasarruf sağlamak için B2B’ye dâhil olan işletmeler, dâhili avantajları sunmaktadır. En sık kullanılan e-Ticaret sistemlerini KKP sistemleri gibi sistemlerle birleştirerek yöntemi olduğu için çoğu e-Ticaret işletmesi örnek olarak değerlendirilebilir. B2B, e-Ticaretin tedarik etme özelliği üzerinde yoğunlaşırken B2C, pazarlama ve satış tarafında 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 5: e-Ticaret insan müdahalesinin en aza indirilmesini mümkün Tüketiciden Kamuya C2G (Consumer to Government) kılmaktadır. Tüketici ve Kamu idaresi arasında gerçekleşen ödemeleri kapsayan e-Ticaret türüdür. Trafik cezaları, vergi borçları, İşletmeden Çalışana B2E (Business to Employee) Özel Taşıt Vergisi, Motorlu Taşıt Vergisi ve Sosyal Güvenlik Kurumu ödemeleri, kimlik, pasaport işlemleri İşletmeden çalışana anlamına gelen bu yöntem başarılı bir gibi işlemlerin çevrimiçi yapılması bu model kapsamında şekilde uygulandığında, kuruluşların çalışanlarına yararlı değerlendirilebilir. hizmetler, bilgiler veya ürünler sunmalarında yardımcı e-Ticaretin Avantajları olan bir e-Ticaret girişimidir. Bilgilerin, ürün veya İnternet ekonomisinde müşteriler her geçen gün bilgi hizmetin işletmenin iç müşterilerine sunularak karşılıklı çağının ışığında daha da bilgilenmektedirler ve gün faydayı arttıran bu yöntem, Türkiye’de çok sık geçtikçe beklentiler artmaktadır. kullanılmamasına karşın, çalışanların işletmelerine e-Ticaretin sağladığı avantajlar; işletmeler (satıcılar) ve bağlılığını ve güvenini arttırmaktadır. Bazı alıcılar açısından incelenebilir. Bu avantajlar temel olarak kurumsallaşmış işletmelerin, çalışanlarına belirli aşağıda sıralanmıştır: etkinlikler için uygun katılım imkânları sunmaları da bu modele örnek olarak verilebilir. • Makro Pazar/Limitsiz Alışveriş • Rekabette Üstünlük/Hizmet Kalitesinde Artış Tüketiciden Tüketiciye C2C (Consumer to Consumer) • Kitleselleşmiş Alıcı ve Kişiselleştirilmiş Tüketiciden tüketiciye anlamına gelen bu yöntem, Ürün/Hizmetler tüketicilerin satış yapabildiği ticaret türüdür. e-Bay, • Aracıları Azaltmak ya da Ortadan Kaldırmak Gittigidiyor, Let-go gibi e -ticaret siteleri bu modele örnek • Maliyet Kullanımını Azaltmak ve Ücret olarak gösterilebilir. Burada ticari akış, işlem aracıları olan web siteleri üzerinden yapılır. Aşağıda bazı örnekler İndirimleri verilmektedir: • Yeni İş Olanakları/Yeni Ürün ve Hizmetler Türkiye’de ve Dünyada e-Ticaret • Açık Arttırma Portalları: Gittigidiyor.com, e-Bay e-Ticaret, 2000’li yılların başındaki teknolojik gibi çevrimiçi satılan ürünlere gerçek zamanlı gelişmelerin hızlanması ve insan hayatında daha çok yer teklif vermeye izin veren sitelerdir. edinmesi üzerine, ticaretin daha hızlı ve etkili yapılabildiği bir platform olarak türemiştir. İşletmelerin reklam ve • Peer-to-Peer (P2P) Portallar: Birbiriyle eşleşmiş pazarlama stratejilerine interneti de ekleyen kuruluşlar, sistemler anlamına gelen bu portal tipinde, belirli bir kesime hizmet ulaştırmanın ötesinde, küresel eşleşmiş sistemler arasında bilginin transferi stratejik ortaklıklar kurma imkânı dahi bulmuşlardır. sağlanır. Kullanıcılar Spotify, Soundcloud gibi Elektronik Ödeme Sistemleri sistemlerde kendi yarattıkları müzik içeriğini tek Günümüzde en yaygın kullanılan ödeme biçimleri aşağıda seferde milyonlara ulaştırabilirler. açıklanmıştır: • İlan Portalları: Let-go, Sahibinden.com gibi 2. el • Kredi Kart eşya, araç, cihaz gibi şeylerin satılabildiği • Sanal Kredi Kartı platformlardır. • Sanal POS (Point Of Sale) • Elektronik Cüzdan Tüketiciden İşletmeye C2B (Consumer to Business) • Elektronik Fon Transferi (EFT) • Elektronik Para Zaman içinde müşteri talep ve ihtiyaçları doğrultusunda • Elektronik Çek üretim tipinin değişikliğe uğramış, kişiselleştirme • Kripto Paralar taleplerinin artması, ticaret modelini de değişikliğe itmiştir. Böylece C2B iş modeli gündeme gelmiştir. 3 Bu modelde tüketici kendisine ayrılan bir platformda alacağı ürünün belirli özelliklerini, ihtiyaçları doğrultusunda kişiselleştirebilir. Örneğin birçok sıfır araç alım sitesinde bu durumu mümkün kılan özellikler artık yaygın olarak kullanılmaktadır. Alacağı aracın rengi ve donanımları gibi özellikleri kişi seçebilmekte ve o doğrultuda nihai ürünü özelleştirmektedir. İşletmeden Kamuya B2G (Business to Government) İşletme ile devlet arasındaki e-Ticaret anlamına gelen bu ticaret türü yeni yeni kullanılmaya başlamıştır. Bu modelde işletme ile devlet arasındaki işlemler çevrimiçi sistemler üzerinden gerçekleştirilmektedir. Devlet ihalelerinin internet ortamında ilan edilip, işletmelerin ihale katılımlarını çevrimiçi sağlamaları ve ihale safhalarını takip etmeleri, bu modele uygun bir uygulamadır.
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 2: Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü Yönetim, Örgüt ve Strateji etkili bir şekilde hayata geçirilen iş stratejisi, hem işletme hem de işletmenin içinde bulunduğu çevreye değer Yönetim, amaçlara ulaşmak için insan kaynakları, fiziksel kazandırmakta ve böylelikle işletmelerin ileriye yönelik kaynaklar, finansal kaynaklar ve bilgi kaynaklarını etkili sürdürülebilir rekabet avantajını elde etmeleri mümkün ve verimli bir şekilde planlama, organize etme, yöneltme, olabilmektedir. E-iş stratejisi ise örgüt içi ve dışı denetleme faaliyetlerinden oluşan bir süreç olarak elektronik araçlar ile gerçekleştirilen uygulamaların tanımlanmaktadır. Planlama, organize etme (örgütleme), örgütsel stratejiye katkıda bulunduğu plan ve hedefler yöneltme (yürütme) ve denetim (kontrol) olarak sıralanan dizisi olarak tanımlanmaktadır. Örneğin kullanılan bilişim dört işlev, yönetimin işlevleri (fonksiyonları) olarak teknolojisinin mevcut sistem ve prosedürleri değiştirmeye adlandırılmaktadır ve sürekli devamlılık arz eden her etkisi olabilir: Normal posta yoluyla sipariş ve onay yönetim sürecinde az veya çok bu dört unsurun mutlaka vermek yerine, siparişler ve onaylar ile ilgili olması gerekmektedir. Stratejik yönetim ise örgütün uzun enformasyonu bir başka işletmeye aktarmak için dönemde yaşamını sürdürebilmesini mümkün hâle geleneksel EDI (Elektronik Veri Değişimi) veya daha getirecek, rekabet üstünlüğü ve ortalama kârın üzerinde modern internet tabanlı EDI kullanılabilir. Bu teknoloji, getiri sağlayabilecek şekilde doğal kaynaklar, insan sipariş süreci ile ilgili maliyet seviyelerinde bir azalma kaynakları, sermaye, hammadde, makineler gibi yaratmasının yanında verimlilikte de bir artış kaynaklarını etkili ve verimli kullanma süreci olarak sağlamaktadır. tanımlanmaktadır. İş Stratejisi ile Bilişim Teknolojileri ve Bilişim Sistemleri Bir işletme yönetimi kavramı olarak organizasyon veya Stratejisi İlişkisi örgüt, belirli bir amaç doğrultusunda birden fazla kişiden oluşan bir grubun faaliyetlerini koordine eden, Bilişim sistemleri stratejisi, bir örgütün uzun vade birbirleriyle uyumlu hale getiren, düzenleyen bir hedeflerini desteklemek amacıyla bilişim sistemlerinin mekanizma olarak tanımlanmaktadır. Yöneticinin kullanımına ilişkin bir dizi hedef ve plandır. Bilişim yöneticilik rolünü oynadığı alan olarak nitelendirilen örgüt sistemleri stratejisi, işletmeyi desteklemek için gerekli yapısını, özelliklerini, sınırlarını yöneticinin tanıması, bu olan enformasyonun, bilişim sistemlerinin ve bilişim yapı içinde çalışan insanları ve özelliklerini anlaması teknolojileri mimarisinin ne olduğunu tanımlamaktadır. gerekmektedir. BS stratejisi, talep stratejisi ve arz stratejisi olmak üzere iki bileşenden oluşur. Talep stratejisi, işletme bakış Organize etme belirli bir amacı gerçekleştirmek için açısından enformasyona ve bilişim sistemlerine yönelik yapılacak işlerin dikey, yatay ve mekânsal olarak gereksinimleri veya talebi tanımlamaktadır. Bir başka farklılaştırılmasını ifade eder. Kısaca organize etme, deyişle işletmenin ihtiyaç duyduğu bilişim sistemlerini, farklılaştırma ve koordine etme olarak özetlenebilir. uygulamaları, bunlardan beklenen faydaları vb. tanımlar. Örgüt, insan-iş süreçleri-teknoloji faktörlerini birleştiren Bilişim teknolojileri stratejisi olarak da adlandırılan arz bir sosyal sistem, bir sosyal varlık olduğu kadar bilgiyi stratejisi, işletmenin donanım, yazılım ve ağlar dâhil işleyen bir sistemdir. Bu kapsamda örgüt ile bilişim olmak üzere bilişim sistemlerine ilişkin talebinin ve ayrıca sistemleri ve teknolojileri arasındaki ilişkinin yazılım geliştirme ve kullanıcı desteği gibi hizmetlerin şekillenmesinde işletmenin nasıl bir örgüt yapısına sahip nasıl destekleneceğini ana hatlarıyla belirtmektedir. olduğu, örgüt yapısını etkileyen unsurların neler olduğu Bilişim teknolojileri stratejisinin temel amacı, bilişim soruları önem teşkil etmektedir. sistemleri ve teknoloji geliştirmede işletmenin neye öncelik verdiğini, nasıl bir teknoloji ve sisteme ihtiyaç Planlama, işletmenin amaçlarının tespiti ve bu amaçlara duyduğunu göz önünde bulundurarak uyumunu sağlamak erişebilmek için gerekli yol ve araçların belirlenmesidir. ve ileri teknoloji ürünlerinin işletme bağlamında yaygın Plan ise planlama süreci içinde amaçlara ulaşmak için kullanımını kolaylaştırmaktır. belirlenmiş kararlar topluluğudur. Neyi, nasıl, nerede yapmamız gerektiğini bildiren, bunları uygun şekilde Bilişim Sistemlerinin ve Teknolojilerinin yerine getirirsek arzu ettiğimiz sonuçlara ve amaçlara Örgütlere Etkisi ulaşabileceğimizi açıklayan, kabul ettiğimiz kararlar, yollar ve araçlardır. Plan kavramı genel olarak strateji, Son yıllarda bilişim sistemleri, örgütlerin ekonomisini politika, yöntem, program gibi kavramları da içine alır. temelden değiştirmiş ve yürütülen faaliyetlerin organize İşletmeler de amaçlarına ulaşmak için faaliyette edilmesinde katkısı önemli ölçüde artmıştır. Ürünün bulundukları sektörde rakip işletmelerin faaliyetlerini üretilmesi için gerekli hammadde ve malzemelerin tedarik izlemek ve onların yaptıkları ya da yapmaları olası sürecinden, ürün ve hizmetlerin müşterilerin gereksinim faaliyetleri dikkate almak zorundadır. Pazarlama ve beklentilerine uygun tasarlanması, ambalajlanması, stratejileri, yatırım stratejileri, üretim stratejileri gibi bireysel ihtiyaca uygun zaman, yer ve şekilde müşterilere stratejiler, olası rakip faaliyet ve kararlar dikkate alınarak ulaştırılmasının sağlanmasına kadar pek çok sürecin hazırlandığı için birer stratejidir. İş stratejisini, rekabetçi bilişim teknolojileri ve sistemleri ile geniş çaplı bir ortamda uzun vadede kâr elde etmeye yönelik bir plan desteklendiği bir dönem yaşanmaktadır. Yaşanan bu şeklinde ifade etmek doğru olacaktır. Doğru seçilen ve değişim ve gelişmenin zincirleme etkisi örgüt yapısını oluşturan unsurlar (çevre, kültür, teknoloji, büyüklük, 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 2: Bilişim Sistemlerinin Stratejik Rolü strateji) üzerinde de görülmektedir. Bilişim sistemleri mağazalardan siparişleri toplar ve tedarikçilere iletir. teknolojisi, geleneksel sermaye ve emek yerine ikame Tedarikçiler de web teknolojisini kullanarak işletmenin edilebilecek bir üretim faktörü olarak görülebilmektedir. satış ve envanter verilerine erişebilir. Sistemin, envanteri BT’nin aynı zamanda bilginin maliyetini ve kalitesini çok hızlı bir şekilde doldurması nedeniyle işletmenin, etkilediği ve bilgi ekonomisini değiştirdiği bilinmektedir. depolarında büyük mal envanterlerini tutmak için fazla Bilişim teknolojisi, işlem maliyetlerini azalttığı için para harcaması gerekmeyecektir. Sistem aynı zamanda örgütlerin küçülmesine neden olur. Bilişim teknolojileri ve işletmenin, müşteri taleplerini karşılamak için ürün sistemleri ile ilgili hızlı gelişme ve değişimler işletmelerin siparişlerinin ayarlamasını da yapar. İşletme, sürekli ikmal örgüt yapılarında, örgüt içinde en alttan en üste iletişim, sistemi ile aynı zamanda etkili ve verimli bir müşteri yanıt koordinasyon ve denetimin sağlanmasında önemli ölçüde sistemi de oluşturmuş olur. Etkili bir müşteri yanıt sistemi, etkili olmaktadır. Günümüz iş ortamının internet tabanlı müşterinin satın alma davranışı ile dağıtım, üretim ve gerçekleştirilmesi ile ofislerin, binaların sabit telefonların tedarik zincirlerini birbirine bağlar. yerini mobil çalışma uygulaması almaktadır. . Çağımızın gelişmiş BT ile desteklenmiş BS uygulamaları sayesinde Bilişim sistemleri, yeni ürün ve hizmetleri kazandırmak daha önce sadece üst düzey yöneticilerin erişebildiği veya mevcut ürün ve hizmetlerde müşterinin konforunu enformasyon, farklı coğrafi bölgelerde faaliyet gösterilse büyük ölçüde artıracak değişikliği yapmak için bile tüm örgüt çapında hızlı ve kolay bir şekilde kullanılmaktadır. Örneğin Google haritalar, doküman paylaşılabilmektedir. BT uygulamaları sayesinde, paylaşımı, toplantı, çeviri yapma, farklı nitelikteki arama dünyanın dört bir yanına dağılmış olsa bile ofisler, platformları gibi sürekli yeni ve benzersiz hizmetler fabrikalar veya mağazalarda çalışan insanları birbirine sunmaktadır. Herkesin bildiği ve kullandığı Apple bağlayabilir, böylelikle hızlı, zamanında ve doğru kararlar ürünleri; benzersiz taşınabilir dijital müzik çalar olan iPod vermek mümkün hâle gelebilir. ile benzersiz bir çevrimiçi web müzik hizmeti yaratmıştır. iPhone, iPad tablet bilgisayar ve iPod video oynatıcısı ile Rekabet Avantajı Elde Etmede Bilişim yeniliklerini sürdürmüştür. Sistemlerinin Önemi Bilişim sistemleri, belirli bir pazarı odağına almak ve bu İşletme, BT’nin nasıl rekabet avantajı sağlayabileceğini dar hedef pazara rakiplerden daha iyi hizmet vermek için belirlemek için ürün ve hizmetlerini, müşterilerini ve kullanılmaktadır. Bilişim sistemleri, satış ve pazarlama rakiplerini, faaliyette bulunduğu endüstriyi, diğer ilgili teknikleri yardımı ile veri üreterek ve ayrıntılı bir şekilde endüstrileri ve onu etkileyebilecek çevresel güçleri bilmeli analiz ederek bu stratejiyi desteklemektedir. Bilişim ve BT’nin, bu alanların her biri için değeri nasıl sistemleri, işletmelerin, müşteri satın alma şekillerini, artırabileceği konusunda içgörüye sahip olmalıdır. Bilişim zevklerini ve tercihlerini yakından analiz etmelerini sistemleri teknoloji kaynakları, teknik yetenekler ve BT sağlayarak reklam ve pazarlama kampanyalarını daha yönetim kaynakları olmak üzere üç tür kaynağa katkıda küçük hedef pazarlara verimli bir şekilde sunabilmektedir. bulunabilir. Teknoloji kaynakları arasında BT altyapısı, donanım ve yazılım yer alır. Başarılı bir altyapının Gelişmiş BS ve BT uygulamalarından yararlanan kimi oluşturulması birkaç yıl sürdüğü için rakipler, aynı işletmeler tedarikçilerin üretim programlarına kolaylıkla donanımı ve yazılımı kolayca satın alabilseler bile esnek doğrudan erişim sağlayabilmekte ve hatta tedarikçilere altyapı geliştirmek karmaşık bir iştir. İşletmelerin malzemeleri kendilerine nasıl ve ne zaman rakiplerinin, aynı altyapı yeteneklerine ulaşması uzun göndereceklerine karar verme izni de vermektedir. Bu yıllar alabilir. Teknik yetenekler, uygulama geliştirme durum, tedarikçilere mal üretiminde daha fazla teslimat becerileri gibi BT’nin teknik bilgilerini; sosyal medya süresi sağlamaktadır. Müşteri tarafından dünyanın en veya geliştirme platformları ile ilgili deneyim gibi BS büyük e-ticaret kuruluşu olarak kabul edilen Amazon, geliştirme bilgisi ve BS operasyonlarını kapsamaktadır. kitap ve CD satın alımları için kullanıcı tercihlerini takip BT becerileri, teknik BT uygulamalarını oluşturmak ve ederek başkaları tarafından satın alınan kitapları kullanmak için gereken uzmanlığı içermektedir. Satıcı müşterilerine tavsiye edebilir. Müşteriler ve tedarikçilerle ilişkileri, dış kaynak kullanıcısının ilişki yönetimi, pazara olan güçlü bağlar, geçiş maliyetlerini (bir üründen rakip cevap verme yeteneği, BS-iş ortaklıkları ve BS planlama ürüne geçmenin maliyeti) ve işletmeye bağlılığı artırır. ve değişim yönetimi gibi kaynaklar yönetsel kaynakları oluşturur. Değer zinciri modeli, rekabet stratejilerinin en iyi şekilde uygulanabileceği ve bilişim sistemlerinin stratejik bir Bilişim sistemleri, işletmelerin en düşük işletme etkiye sahip olma olasılığının en yüksek olduğu maliyetleri ve fiyatlara ulaşmasını kolaylaştıracaktır. işletmelerdeki belirli faaliyetleri vurgulamaktadır. Bu Gelişmiş stok takibi, sürekli ikmal sistemi ile tüketiciler model, bir işletmenin rekabetçi konumunu geliştirmek için satın alma işlemlerinin bedelini kasada öder ödemez yeni BT’nin en etkili şekilde kullanabileceği belirli, kritik ürün siparişleri doğrudan tedarikçilere gönderilir. Satış destek noktalarını tanımlamaktadır. BT’yi işletmenin ürün noktası terminalleri, kasadan geçen her bir ürünün veya hizmetlerine değer katan bir dizi temel faaliyetler barkodunu okuyarak kaydeder ve doğrudan merkezî zinciri olarak görür. bilgisayara bir satın alma işlemi gönderir. Bilgisayar, 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 1: Bilişim Sistemlerine Giriş Giriş kullanma yöntemlerini toplumun ve insanlığın yararını dikkate alarak inceleyen uygulamalı bilim alanı olarak İnsanlık tarihindeki önemli dönüşümler, tarım devrimi, tanımlanmaktadır. sanayi devrimi ve bilişim devrimi olarak tanımlanabilir. Bu üç büyük dönüşüm, insanlığın gerek yaşam şekillerinin Günümüzde veri toplama için sayısız yöntem mevcuttur. gerekse toplumsal yapılarının dramatik değişimlerini ifade Genellikle otomatik olarak işleyen süreçlerde sensörlerden etmektedir. Tarım devriminde; insanlık avcı-toplayıcı yararlanılmaktadır. En çok karşılaşılan veri toplama formdaki hayattan yerleşik hayata geçmiş sonucunda araçları barkod okuyucu, radyo frekansıyla tanımlama şehirleşme başlamış, matematik temel bilimler gelişmiş, (RFID), biyometrik tanımlama cihazları, otomatik veri adalet sisteminin ilk örnekleri görülmeye başlamıştır. Bu toplama sensörleri, akıllı kartlar, GPS ile araç izleme bakış açısıyla medeniyet, tarım devrimiyle kendisini cihazlarıdır. Cep telefonları da hemen hemen tüm bu göstermeye başlamıştır. Bu dönemde ürün toprağa dayalı platformların bir araya gelmesiyle veri toplama merkezi tarımsal ürünlerdir. Sanayi devrimi insanın kol gücünün haline gelmişlerdir. Çok yüksek miktarda depolanan makine gücüyle değiştiği dönemdir. İnsanlar ve toplumlar verinin öncelikle sıralanması ve işlemeye hazır hale organizasyonu öğrenmiş, sosyolojik ve sınıfsal olgular getirilmesi gerekir. Enformasyon işleme sürecindeki şekillenmiştir. Enformasyon çağı, bilişim çağı veya bilgi sınıflama, özetleme, analiz gibi işlemler için ise genellikle çağı olarak isimlendirilmektedir. Bu dönem, verinin öne aritmetik ortalama, standart sapma, mod, medyan, sıklık çıktığı, bilgisayar desteğiyle veriden bilginin türetildiği ve hesaplama gibi betimsel istatistik (descriptive statistics) işlemlerin dijital ortamda yapılmaya başlandığı bir yöntemleri kullanılır. Tüm bu süreçler sonucu elde edilen dönemdir. Aynı zamanda bilginin kolayca saklandığı, bilginin kullanılabilmesi için de gerekli şart bilginin paylaşıldığı, değiştirildiği ve aktarıldığı zamandır. Artık doğruluğu ve doğrulanabilirliğidir. Şüphe götüren bilgi önemli veri ve bilgidir. Tüm toplumsal ve sosyolojik kullanılamaz. Bilginin değerli ve kullanılabilir olmasının olguları bilgi şekillendirmektedir. temel koşulları : Bilgilerin hızlı ve istenen formatta aktarılabilmesi, • Zamanlılık: Bilginin doğru zamanda üretilmiş dünyanın her yerinden farklı kişilerin aynı ekiplerde ortak olması gerekir. projeler üzerinde kolayca çalışmasına olanak tanımakta ve internette ortak çıkarlar çerçevesinde kurulan yeni gruplar • Güncellilik ve ilgililik: Bilgi zamanında gelmiş ve yeni ortaklıklar dünyayı ortak bir dile ve ortak bir olsa bile güncel ve konuyla ilgili olmadıkça hayata doğru sürüklemektedir. anlamı yoktur. Bilgi ve Bilişim • Sadelik ve ekonomiklik: Bilginin sade ve ekonomik olması önemlidir. Yığınlar hâlindeki Bilgi günümüzde tüm kurumların en önemli kaynağıdır. bilgi gerçekten gerekli bilgiye ulaşmayı engeller. Durum bilgisi ve yöntem bilgisi, belginin iki ayrı ele alınış şeklidir. Durum bilgisi içinde bulunulan durumu, yöntem Sistem ve Sistem Yaklaşımı bilgisi ise faaliyetin nasıl gerçekleştirileceğinin yöntemini belirleyen bilgidir. Her ne kadar birbirlerine benzese de Sistem, bir amaca ulaşmak için bir araya gelen farklı kavramsal olarak enformasyon çağını şekillendiren ögeler: özelliklere sahip bileşenlerden oluşan bir yapıya verilen isimdir. Örneğin bilgisayar bir sistemdir. Çünkü verilerden • Veri (data): Genellikle ölçme, sayma, gözlem bilgi elde etmek için bir araya gelen bileşenlerden oluşur. gibi yollarla elde edilmiş, henüz işlenmemiş Bileşenleri, sabit disk, ekran, klavye, anakart, halde bulunan ve çoğunlukla sayısal değerlerdir. mikroişlemci gibi donanımlar, çeşitli sürücüler ve işletim sistemi gibi yazılımlar ve amaca yönelik programlar içerir. • Enformasyon: Verinin gruplandırılmasıyla Bu bileşenlerden biri olmadan sistem çalışmaz veya işenebilir hale getirilmiş ve dijital ortama amacını tam olarak yerine getiremez. Öte yandan, iyi bir taşınmış veri halidir. sistem oluşturmak için bileşenlerin en kalitelisini veya en pahalı olanını seçmek gerekli değildir. Sistemin amacı ne • Bilgi: Enformasyonun işlenip faydalı hale olursa olsun, bileşenlerin özellikleri buna göre getirilmiş sonuçtur. seçilmelidir. Sistem tasarımında amacın doğru belirlenmesi, bu amaca uygun bileşenlerin ve özelliklerin Verinin işlenmesinden elde edilen net sonuçlar, ardından doğru seçilmesi ve bileşenler arasında ilişkinin düzgün ondan türetilen fikirler, kurallar ve prosedürler bilgidir. betimlenmesi gerekir. Verilerin enformasyona, enformasyonun da bilgiye dönüştürülmesinde çeşitli teknikler kullanılmaktadır. Sistem tasarımı çalışmasında izlenecek sürece sistem Bunlara veri işleme süreci ve bilgi işleme süreci denir. yaklaşımı denir. Sistem yaklaşımı, problemi anlaşılabilir Veri işleme sürecinde toplama, sıralama, kaydetme, iletme küçük parçalara bölerek her bir parçayı sistemin genel ve sonradan sergileme gibi aşamalar varken, enformasyon amaçlarına uyacak şekilde tasarlamak ve optimize etmek işleme sürecinde düzenleme, sınıflandırma, özetleme, olarak özetlenebilir. Bir bilgisayarın oluşturulmasında, analiz, kayıt ve aktarım gibi aşamalar bulunmaktadır. kullanılacak bilgisayarın amaçlarını netleştirdikten sonra, bilgisayar bileşenlerinin özelliklerini bu amaca en uygun Bilişim veya enformatik kavramı, bilgi olgusunu, bilgi şekilde şekillendirmeye çalışmak sistem yaklaşımına bir depolama, erişim sistemleri, bilgiyi işleme, aktarma ve 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 1: Bilişim Sistemlerine Giriş örnektir. Benzer şekilde, örneğin otomobil tasarımı bir 1. Kayıt işleme sistemi (KİS): Büyük miktardaki sistem yaklaşımı gerektirir. Sistem sınırının dışına, veriyi basit matematiksel işlemlerle sistemin çevresi denir. Sistemin doğrudan etkileyemediği değerlendiren ve basit sonuçlar üreten ancak davranışları ile sistemi doğrudan etkileyen sistem sistemlerdir. etrafındaki kişiler, kurumlar, olaylar, sistemin çevresidir. Sistem tanımlarındaki temel noktalar : 2. Yönetim bilişim sistemi (YBS): Karmaşık matematiksel işlemler ve matematiksel modeller, • Deterministik sistem istatistiksel yöntemler vb. kullanarak hesap yapan • Probabilistik sistem sistemlerdir. • Kapalı sistem • Açık sistem 3. Karar destek sistemi (KDS): Çeşitli parametrelere • Statik Sistem göre senaryolar üreterek ve yine karmaşık • Dinamik Sistem matematiksel yöntemler ve modeller kullanarak • Basit Sistem çözüm bulan bilgi sistemidir. What if analizi diye • Karmaşık sistem isimlendirilen yöntemle ve benzetim, veri madenciliği, bulanık mantık, çevrimiçi analitik olarak irdelenmektedir. veri işleme (OLAP) gibi ileri düzeydeki teknikleri kullanarak bilgi üretir. Bir sistemin var olma amacı, hammadde, cihaz, enerji, para, bilgi vb. girdiyi belirli süreçlerle bir ürün, hizmet 4. Uzman sistem (US): Tıpkı konunun bir uzmanı veya bilgi vb. çıktıya dönüştürmektir. Bu süreçte istenen gibi davranarak çıkarsama ve tahminleme çıktıya ulaşılıp ulaşılamadığı sisteme negatif veya pozitif yapabilen gerektiğinde sorunu teşhis eden geri bildirim ile verilebilir ve süreçleri oluşturan sistem sistemdir. parametreleri yeniden ayarlanabilir. Negatif geri bildirim, çıktıdaki değişkenliğin azaltılmaya çalışıldığı durumu 5. Üst yönetici destek sistemidir (ÜDS): ifade eder. Pozitif geri bildirim ise sistemin ilerlediği Bilgisayarla zaman geçirmeye çok zaman yöndeki davranışını pekiştirdiği durumdur. ayıramayacak üst düzey yöneticiler için tasarlanmış, grafik tabanlı ve kullanımı kolay Genelde sistemler 3 ayrı başlıkta incelenir: bilgi sistemidir. Yöneticinin özellikle önemsediği belli başlı anahtar performans göstergelerinin 1. Üretim sistemi, hammadde ve malzemeleri kolayca hesaplanarak grafiklerle, tablolarla görsel işleyerek ürün üreten sistemdir. olarak sunulması sağlanır. 2. Servis sistemi (hizmet sistemi olarak da bilinir) Tüm bu sistemler günümüzde ağ yapıları ile birbirine fiziksel olarak bir ürün üretmeyip hizmet üreten bağlı olup ve yüksek veri iletişimiyle son derece karmaşık sistemdir. yazılım ve donanımlarla desteklenmektedir. 3. Bilişim sistemleri, bir iş sürecindeki işleri tamamlamak için ihtiyaç duyulan bilgiyi biriktiren, işleyen, depolayan ve çıktı olarak veren, birbiriyle ilişkili bileşenler topluluğudur. Bilişim Sistemleri Ekonomik ve teknolojik gelişim, hemen her alanda bilginin artmasına ve buna bağlı olarak da sistemlerin kontrol edilmesini zorlaştırmaktadır. Bilişim sistemleri bu zorlukların üstesinden gelmek ve doğru bilgiye ulaşmak için gereklidir. Bilişim sitemlerinin 4 temel bileşeni : 1. Donanım: Sistemde kullanılan her türlü cihaz ve ekipmana genel olarak verilen isimdir. 2. Yazılım: Sistemin çalışmasını sağlayan programlardır. 3. Kullanıcı: Sistemi kullanan ve bilgi elde eden kişi. 4. Prosedür: Sistemin kullanılma amacı. Genelde bilişim sistemlerinde yüksek miktarda verinin toplanıp işlendiği veri tabanları işletim sistemleri üzerinde koşmaktadır. Bu veri tabanlarında da kullanıcılarla farklı arayüzler vasıtasıyla bilgi akışı sağlanmaktadır. Bilişim sistemleri genel olarak 5 ana başlıkta toplanır. 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 6: Bilgiyi Yönetme Giriş mümkün kılmak için yönetim, bilginin ne olduğunu ve bilginin rekabet gücüyle nasıl ilişkili olduğunu Bilgi Yönetimi (Knowledge Management), bir kurumun anlamalıdır. Bilgiye dayalı değer yaratmanın temelini en değerli kaynağının çalışanlarının sahip olduğu “bilgi - oluşturan terminoloji ve aralarındaki ilişki “bilgi knowledge” olduğu fikrine dayanır. Temel olarak, bilgi merdiveni” aracılığıyla gösterilmektedir. yönetimi, belirli kurumsal hedeflere ulaşmak için tüm işgücünün ortak bilgisini hayata geçirmek konusuyla Bilgi Yönetimi Değer Zinciri ilgilenir. Örgütler için bilginin önemi giderek artmaktadır. Bilgi yönetiminin amacı tüm bilgileri yönetmek değil, Bilgi yönetimi, bir kuruluşta bilgi yaratmak, saklamak, sadece örgüt için en önemli bilgiyi yönetmektir. aktarmak ve uygulamak için geliştirilen iş süreçleri grubunu ifade eder. Bilgi yönetimi, kuruluşların Bilgi Yönetimi ve İşletmelerdeki Rolü çevresinden öğrenme ve bilgiyi iş süreçlerine dâhil etme yeteneğini artırır. Bilgi yönetimi değer zincirindeki dört Kalkınmanın ve refahın en önemli kaynağının bilgi, katma değer adımı şunlardır: bilginin üretimi ve dağıtımı olduğu yeni bir bilgi ekonomisinde yaşıyoruz. Yöneticiler, işletmelerinin • Bilgi edinim değerinin çoğunun işletmenin bilgi yaratma ve yönetme • Depolama yeteneğine bağlı olduğunu fark ettiği için bilgi yönetimi • Dağıtma birçok büyük işletmede önemli bir tema hâline gelmiştir. • Uygulama Çalışmalar, bir işletmenin borsa değerinin önemli bir kısmının, bilginin önemli bir bileşen olduğu maddi Değer zincirindeki her aşama, kullanılabilir bilgiye olmayan varlıklarla, markalar, itibarlar ve benzersiz iş dönüştürüldükçe ham verilere ve bilgilere değer katar. süreçleriyle ilişkili olduğunu göstermektedir. Bilgiye Bilişim sistemleri faaliyetleri iki bölüme ayrılmıştır: dayalı yatırımların etkilerini ölçmek zor olsa da iyi Bilişim sistemi ile ilgili faaliyetleri üst bölümde, örgütsel yürütülen bilgiye dayalı projelerin yatırımdan olağanüstü ve yönetsel faaliyetler ise alt bölümde yer almaktadır. getiriler sağladığı bilinmektedir. Bilgi yönetimi alanının uygun bir sloganı, “Etkili bir bilgi yönetiminin yüzde 80’i yönetsel ve örgütsel, yüzde 20’si Bilginin Önemli Boyutları teknolojidir.” Bilgiyi kavram olarak ele almadan önce bilgi kavramıyla Bilgi yönetimi durumunda, diğer bilişim sistemleri yakından ilişkili veri ve enformasyon kavramlarının da yatırımlarında olduğu gibi bilgi yönetimi projelerine incelenmesi gerekir. yatırımın geri dönüşünü en üst düzeye çıkarmak için destekleyici değerler, yapılar ve davranış kalıpları Veri sadece olup bitenlerin bir bölümünü açıklar; içinde oluşturulmalıdır. Yönetim ve organizasyon faaliyetleri, değerlendirme, yorum yoktur ve karar vermek açısından bilişim teknolojisi (BT) yatırımları ve sistemleri üzerinde güvenilecek bir temel oluşturamaz. Verileri faydalı önemli getiriler elde etmek için gereken kurumsal bilgilere dönüştürmek için, bir işletmenin verileri toplam sermayeye yapılan yatırımı temsil etmektedir. satışların aylık, günlük, bölgesel veya mağaza tabanlı raporları gibi anlayış kategorilerine göre düzenlemek için Bilginin Edinimi harcama yapması gerekir. Bilgi edinimi, bilgi yönetiminin temel ögesi ve başlangıç Enformasyon ise düzenli ve kullanılabilir verilerdir. aşamasıdır. Kuruluşlar, aradıkları bilgi türüne bağlı olarak Yöneticilerin bugünkü ve gelecekteki kararları için gerçek bilgiyi çok çeşitli yollardan edinirler. İlk bilgi yönetim bir değer taşıyan, anlamlı bir biçimde işlenmiş verilerdir. sistemlerinde, belge, rapor, sunum ve en iyi uygulamaların Enformasyonu bilgiye dönüştürmek için, bir işletmenin kurumsal havuzu oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu çabalar, bilginin çalıştığı örüntüler, kuralları ve bağlamları yapılandırılmamış belgeleri (e-Posta gibi) içerecek şekilde keşfetmek için ek kaynaklar harcaması gerekir. genişletilmiştir. Daha sonraları kuruluşlar, çalışanların işletme içinde kişisel olarak bilgiye sahip olduğu bilinen Bireysel açıdan bilgi, insanın geçmişte öğrendikleri ile uzmanı bulabilecekleri çevrimiçi uzman ağları geliştirerek deneyimlerinin bir toplamıdır. İnsanlar arasındaki iletişim bilgi edinmelerini sağlamıştır. ile oluşan enformasyon akışı, bilginin yaratılmasını sağlayacaktır. Deneyim, yargı, değerler, inançlar ve sezgi; Bilginin Depolanması bilgiyi oluşturan bileşenlerdir. Bilginin zihinsel bir süreçten geçerek yargıya dönüşmüş şekli ise bilgelik Bilginin kaydedilmesi aşamasında amaç, yeni bilginin kavramını oluşturmaktadır. Bilgelik, bilginin insanlık mevcut bilgi tabanında saklanması, istenmeyen bilgi yararına iyi, doğru ve güzel şekilde kullanılmasıdır. Bilgi kayıplarının önlenmesi ve bilginin ilgisiz kişilerce hiyerarşisinin en üst basamağıdır ve bilginin nerede, ne kullanımının mümkün olduğunca engellenmesidir. zaman ve nasıl uygulanacağını kapsar. Bilginin Dağıtımı Kurumlar için bilgi bir kaynak, maddi olmayan bir varlıktır ve bir örgütün entelektüel sermayesinin bir Bilginin, örgütsel seviyede kullanılmadan önce, örgüt parçasını oluşturur. Bilgiye dayalı değer yaratmayı içinde dağıtılması ve bunun çalışanlarca paylaşılması gerekmektedir. Örgütlerde, bilginin dağıtımının başarısı için, portallar, arama motoru teknolojisi, e-posta, anlık 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 6: Bilgiyi Yönetme mesajlaşma, viki’ler ve takvimleri gibi işbirliği araçları Kurumsal İçerik Yönetim Sistemleri öne çıkmaktadır. Günümüzün çağdaş bilişim teknolojisi araçları çok büyük miktarda enformasyon ve bilgi akışı Günümüzde işletmelerin hem “yapılandırılmış” hem de yaratmıştır. Yöneticiler ve çalışanlar, mevcut enformasyon “yarı yapılandırılmış” bilgi varlıklarını organize etmesi ve ve bilgi denizinde, kararları ve çalışmaları için gerçekten yönetmesi gerekmektedir. Yapılandırılmış bilgi, resmî önemli olan şeyi nasıl keşfedebilirler? Burada, çalışanları belgelerin yanı sıra İşletmelerdeki uzman personeli ve destekleyici eğitim programları, gayriresmî ağlar ve karar alma davranışlarını gözlemleyerek elde ettikleri paylaşılan yönetsel deneyim, yöneticilerin dikkatlerini resmî kurallarda bulunan açık bilgidir. Ancak, uzmanlara önemli enformasyon ve bilgilere odaklamalarını göre, bir kuruluşun iş içeriğinin en az yüzde 80’i yarı sağlayacak kurum kültürünün oluşturulmasına yardımcı yapılandırılmış veya yapılandırılmamıştır. Bu tür bilgiler olacaktır. klasörlerde, mesajlarda, notlarda, tekliflerde, e-postalarda, çizimlerde, elektronik slayt sunumlarında ve hatta farklı Bilginin Uygulanması formatlarda oluşturulan birçok yerde bulunabilir. Kurumsal İçerik Yönetimi araçları ve stratejiler, bir Ne tür bir bilgi yönetim sistemi içerdiğine bakılmaksızın, kurumun yapılanmamış bilgisini (bu bilgi nerede olursa paylaşılmayan ve işletmelerin ve yöneticilerin karşılaştığı olsun) yönetmeye olanak tanır. pratik sorunlara uygulanmayan bilgi, işletmeye bir değer katmaz. Yatırımın geri dönüşünü sağlamak için, örgütsel Kurumsal İçerik Yönetimi (Enterprise Content bilgi yönetimi, karar vermenin sistematik bir parçası Management) sistemleri, kuruluşların her iki tür bilgiyi olmalı ve karar destek sistemlerinde yer almalıdır. yönetmesine yardımcı olur. İşletmelerin iş süreçlerini ve Sonuçta, bir işletmenin iş süreçlerini, müşteriler ve kararlarını geliştirmelerine yardımcı olmak için bilgi tedarikçilerle ilişkileri yönetmek için kurumsal yakalama, depolama, erişim, dağıtım ve koruma uygulamalar da dâhil olmak üzere temel uygulama yeteneklerine sahiptir. Bu tür sistemler arasında belge, rapor, sistemlerine yeni bilgiler dâhil edilmelidir. Yönetim bu sunum ve en iyi uygulamaların kurumsal havuzlarının yanı süreci -yeni bilgiye dayalı olarak- yeni iş uygulamaları, sıra e-Posta gibi yarı yapılandırılmış bilgileri toplama ve yeni ürünler ve hizmetler ve işletme için yeni pazarlar düzenleme yetenekleri bulunmaktadır. Kurumsal içerik oluşturarak desteklemelidir. yönetim sistemleri, kullanıcıların haber akışları ve araştırma gibi harici bilgi kaynaklarına erişmelerini ve e-Posta, Bilgi Yönetim Sistemi Türleri sohbet/anlık mesajlaşma, tartışma grupları ve video konferans yoluyla iletişim kurmalarını da sağlar. Temelde üç ana bilgi yönetim sistemi türü vardır: Uzmanlığı Bulma ve Bilgi Paylaşma Sistemleri • Kurumsal bilgi yönetim sistemleri • Bilgi çalışma sistemleri İşletmelerin ihtiyaç duyduğu bazı bilgiler dijital bir belge • Akıllı teknikler biçiminde değil, işletmedeki bireysel uzmanların hafızasında saklanmaktadır. Çağdaş kurumsal içerik Kurumsal Bilgi Yönetim Sistemleri yönetim sistemleri ile işbirliği ve sosyal iş sistemleri, uzmanları bulma ve bilgilerini kullanma yeteneklerine Kurumlar en az üç tür bilgi ile ilgilenmek zorundadır. sahiptir. Bunlar, şirket uzmanlarının çevrimiçi dizinlerini Kurumlarda bazı bilgiler, yapılandırılmış metin belgeleri ve profillerini iş deneyimleri, projeleri, yayınları ve eğitim (raporlar ve sunumlar) şeklinde tutulmaktadır. Karar dereceleri ve uzman tarafından oluşturulan içerik vericilerin ayrıca e-posta, sesli mesaj, sohbet odası havuzları ile ilgili ayrıntıları içerir. Özel arama araçları, görüşmeleri, videolar, dijital resimler, broşürler veya çalışanların bir işletmede uygun uzmanı bulmalarını bülten gibi yarı yapılandırılmış bilgilere de ihtiyacı vardır. kolaylaştırır. İşletme dışındaki bilgi kaynakları için, sosyal Ayrıca biçimlenmesi ve ifade edilmesi oldukça güç olan ağ oluşturma ve sosyal işletme araçları, kullanıcıların ve çalışanların zihninde tutulan bilgi de ilgilenilmesi ilgilenilen web sayfalarına yer işareti koymalarını, bu yer gereken en önemli bilgi kaynağıdır. Bu bilginin çoğu, işaretlerini anahtar kelimelerle etiketlemelerini ve nadiren yazılan örtük (tacit) bilgidir. Örtük bilgi, açık etiketleri ve web sayfası bağlantılarını başkalarıyla bilginin tersine uzun süreli bir birikim ve tecrübe ile paylaşmalarını sağlar. kazanılmakta ve çoğu zaman farkında olunmadığı için sözlü veya yazılı olmanın dışında bir eylemle veya Bilgi Paylaşım Sistemleri, açık veya örtük bilginin diğer davranışla açığa çıkmaktadır. Kurumsal bilgi yönetim kişilere iletildiği süreçleri destekler. Bu sistemler aynı sistemleri her üç bilgi türünü de ele alır. zamanda bilgi havuzları olarak da adlandırılır. Bilgi paylaşım sistemlerini niteliklerine göre aşağıdaki Kurumsal bilgi sistemleri yapılandırılırken, gelişen başlıklarda özetlemek mümkündür: teknolojik olanaklar, kurumun örgütsel yapısındaki farklılaşmalar, kurum kültürü ve hizmet verilen kullanıcı • Olay raporu veritabanları grubundaki değişimler göz önüne alınmalıdır. Kurumsal • Uyarı sistemleri bilginin yönetimi konusunda çalışan uzmanlar, bütün bu • En iyi uygulama veritabanları değişim ve gelişmeleri göz önünde bulundurarak bilginin • Derslerle öğrenilen sistemler yönetimi konusunda birtakım sistemler geliştirilmiştir. Bu • Uzmanlık konum belirleme sistemleri sistemler izleyen kısımlarda açıklanmaktadır. 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 6: Bilgiyi Yönetme Öğrenilen Dersler Sistemi Bilgi Çalışma Sistemlerinin Gereksinimleri Öğrenilen Dersler Sistemi, operasyonel olarak elde Çoğu bilgi çalışanı, ofiste çalışanların verimliliğini edilmiş ve normalde açık bir şekilde yakalanmayacak artırmak için tasarlanmış kelime işlemciler, sesli posta, e- olan, tipik olarak “Nasıl yapılır?” bilgisini yakalamaya ve Posta, video konferans ve zamanlama sistemleri gibi ofis erişilebilir hâle getirmeye çalışan veritabanlarıdır. Bilgi sistemlerini yaygın olarak kullanır. Ancak, bilgi çalışanları yönetimi hareketinin başlarında, “en iyi uygulamalar” aynı zamanda güçlü grafikler, analitik araçlar, iletişim ve olarak ifade edilen bu sistem kısa süre sonra “öğrenilen belge yönetimi yeteneklerine sahip son derece dersler” ya da “alınan dersler” olarak değiştirilmiştir. uzmanlaşmış bilgi çalışma sistemlerine ihtiyaç duyarlar. Öğrenme Yönetim Sistemleri Bilgi Çalışma Sistemleri Örnekleri Öğrenme Yönetim Sistemi (Learning Management Başlıca bilgi çalışmaları uygulamaları, simülasyon ve System), eğitim içeriklerinin yönetimine ve katılımcıların modelleme için CAD sistemleri ve sanal gerçeklik izlenmesine olanak sağlayan bütünleşik bir sistemdir. sistemlerini kapsamaktadır. Bilgisayar destekli tasarım Öğrenme yönetim sistemlerinin amacı, uzaktan öğrenim (CAD-Computer Aided Design), bilgisayarları ve gelişmiş faaliyetlerini kolaylaştırmak ve daha sistematik, planlı bir grafik yazılımlarını kullanarak tasarımların şekilde gerçekleştirmektir. Bu sistemler aracılığıyla oluşturulmasını ve revizyonunu otomatikleştirir. Daha öğrenim faaliyetleri değerlendirildiği ve izlendiği için, geleneksel bir fiziksel tasarım metodolojisi kullanarak, her öğrenim şekli sürekli olarak geliştirilebilmektedir. tasarım değişikliği bir kalıbın yapılmasını ve bir prototipin fiziksel olarak test edilmesini gerektirir. Bu işlem birçok Uygulama Toplulukları kez tekrarlanmalıdır, bu çok pahalı ve zaman alıcı bir işlemdir. Bir CAD iş istasyonu kullanarak tasarımcının Uygulama Toplulukları (Communities of Practice), bir tasarım sürecinin sonuna doğru fiziksel bir prototip konu veya bir alanda ortak ilgisi olan kişilerin uzun süre yapması gerekir, çünkü tasarım bilgisayarda kolayca test boyunca işbirliği yaptığı, fikir ve stratejileri paylaştığı, edilebilir ve değiştirilebilir. CAD yazılımının üretim çözümleri belirlediği ve yenilikler geliştirdiği bir sosyal süreçleri için tasarım özellikleri sağlama yeteneği, çok öğrenme süreci olarak tanımlanabilir. Öğrenme, çoğu daha az sorunlu bir üretim süreci gerçekleştirirken çok zaman bu sosyal süreçlere eşlik eden rastlantısal bir fazla zaman ve para tasarrufu sağlar. sonuçtur. Ortak hedefleri olan insanlar birbirleriyle etkileşime girdiklerinde ortaya çıkan ve gelişen sosyal Sanal gerçeklik (Virtual Reality, VR) sistemleri, bağlamlarda öğrenme gerçekleşir. geleneksel CAD sistemlerinin çok ötesine geçen görselleştirme, oluşturma ve simülasyon özelliklerine Bilgi Çalışma Sistemleri sahiptir. Kullanıcıların neredeyse gerçek dünyadaki bir duruma katıldıklarına inandıkları gerçekliğe o kadar yakın Önceki bölümlerde açıklanan kurumsal bilgi sistemleri, bir olan bilgisayar tarafından üretilen simülasyonlar kuruluştaki tüm çalışanlar ve gruplar olmasa da birçoğu oluşturmak için etkileşimli grafik yazılımı kullanırlar. tarafından kullanılabilecek çok çeşitli özellikler sunar. Birçok sanal gerçeklik sisteminde, kullanıcı uygulamaya İşletmelerde ayrıca bilgi çalışanlarının yeni bilgi bağlı olarak özel kıyafetler, başlıklar ve ekipman kullanır. yaratmalarına yardımcı olmak ve bu bilginin işletmeye Giysi, kullanıcının hareketlerini kaydeden ve bu bilgileri düzgün bir şekilde aktarılmasını sağlamak için hemen bilgisayara geri aktaran sensörler içerir. uzmanlaşmış sistemleri bulunur. Bu bölümde bilgi çalışanları için geliştirilen sistemler ele alınmaktadır. Artırılmış gerçeklik (AR-Augmented Reality), görselleştirmeyi geliştirmek için kullanılan ileri bir Bilgi Çalışanları teknolojidir. Artırılmış gerçeklik, ögeleri sanal bilgisayar tarafından oluşturulan görüntülerle zenginleştirilen fiziksel Bilgi çalışanları, öncelikle kuruluş için bilgi ve bilgi gerçek dünya ortamının canlı, doğrudan veya dolaylı bir oluşturan araştırmacılar, tasarımcılar, mimarlar, bilim görünümünü sunar. Kullanıcı, gerçek fiziksel dünyada adamları ve mühendisleri kapsar. Bilgi çalışanları, kuruluş temellendirilir ve artırılmış ekranı oluşturmak için sanal ve kuruluş içinde çalışan yöneticiler için kritik olan üç görüntüler gerçek görünümle birleştirilir. Dijital teknoloji, anahtar rol üstlenir: gerçekliğin algılanmasını artırmak için ek bilgiler sağlar ve kullanıcının çevresindeki gerçek dünyayı daha • Çalıştığı örgüt gelişirken, teknolojide, bilimde, etkileşimli ve anlamlı hâle getirir. Bilgisayarlı tomografi toplumsal düşüncede ve sanatta bilgiyi güncel ve manyetik rezonans görüntüleme (MR-Magnetic tutmak, Resonance) taramalarından veya ultrason görüntülemesinden elde edilen verilerin üzerine • Bilgi alanları, meydana gelen değişiklikler ve yerleştirildiği görüntü kılavuzlu cerrahi işlemler gibi tıp fırsatlar konusunda iç danışman olarak hizmet alanında artırılmış gerçekliğin kullanıldığı diğer etmek, örnekleridir. • Değişim aracı olarak hareket etmek, değişim projelerini değerlendirmek, başlatma ve teşvik etmek. 3
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 6: Bilgiyi Yönetme Akıllı Teknikler yakalanabilir ve saklanabilir. Vaka Temelli Akıl Yürütmede (CBR- Case-Based Reasoning), vaka olarak Yapay zekâ ve veri tabanı teknolojisi, kuruluşların temsil edilen insan uzmanlarının geçmiş deneyimleri ile bireysel ve toplu bilgileri yakalamak ve bilgi tabanlarını ilgili açıklamalar belgelenir ve kullanıcı benzer genişletmek için kullanabileceği bir dizi akıllı teknik parametrelerle yeni bir vaka ile karşılaştığında, yeniden sağlar. Bu bölümde uzman sistemler, vaka temelli akıl kullanılmak üzere bir veri tabanında saklanır. Sistem, yürütme, bulanık mantık, sinir ağları ve veri madenciliği, karşılaşılan yeni soruna benzer özelliklere sahip genetik algoritmalar ve akıllı aracılar gibi akıllı teknikler depolanmış vakaları arar, en yakın uyuma sahip olan incelenmiştir. vakanın çözümünü bulur ve eski vakanın çözümlerini yeni vakaya uygular. Başarılı çözümler yeni vakaya etiketlenir Bilgiyi Yakalamak: Uzman Sistemler ve her ikisi de bilgi tabanındaki diğer vakalarla birlikte saklanır. Çözümlerin neden işe yaramadığına ilişkin Uzman sistemler, belirli bir uzmanlık alanında, gerçek açıklamalarla birlikte, başarısız çözümler de vaka veri kişilerden derlenen bilgileri temel alarak, zamanla tabanına eklenir. kendisini geliştirebilme yeteneği de olan yazılımlardır. Yapay zekâda uzman sistem, bir insan uzmanın karar Bulanık Mantık Sistemleri verme yeteneğini taklit eden bir bilgisayar sistemidir. İlk uzman sistemler 1970’lerden itibaren geliştirilmeye Karmaşık bir sistemde eksik bilgi ve olaylardan dolayı başlanmış ve daha sonra 1980’lerde kullanımı artmıştır. kesin matematik yeterli olmamaktadır. Örneğin bir meyve elmadır ya da değildir. Bu durumda kesin matematik, Uzman davranışını taklit etmek üzere çok farklı metotlar sınırları açıkça tanımlanabilen iyi bir yaklaşımdır. Fakat kullanılmakla birlikte, en yaygın kullanılanlar 1) bilgi bir elma kırmızı ya da kırmızımsı bir renkte olabilir. temsili yöntemleri ve 2) bilgi mühendisliği yöntemleridir. Kırmızı ya da kırmızı renklerin kümesini tanımlamak Her uzman sistemde öğrenme davranışı olmayabilir fakat oldukça zordur. Bulanık küme teorisi, tanımlamayı ve her uzman sistem geliştirildikten sonra gerçek problemler kesin sınırları gerektirmeyen bu tür problemleri çözmek karşısında insan uzmanla aynı sonuca varmalıdır. için geliştirilmiştir ve kısmi üyelik işlemini göz önüne alır. Kural tabanlı bir yapay zekâ sisteminde, kullanılan Bulanık küme teorisi, gerçek hayatta karşılaşılan bu tür kurallar bir uzmanın görüşü ya da deneyimine belirsizliklerin matematiksel olarak açıklanmasını ve bir dayandırılarak oluşturulur. Oluşturulan kurallardan, fonksiyon yardımı ile ifade edilmesini öngörür. Klasik uzmanın neden-sonuç ilişkileri ile karara varmada mantık, problemlerde kesin sayılarla çalışır ve bir belirlilik kullandığı mantıksal işlemler konusunda çıkarımlar söz konusudur. Halbuki uygulamada, modeli oluşturan yapılır. Belirtilen sistemlerin oluşturulmasında, sırasıyla parametrelere ilişkin net değerlere ulaşmak çoğu zaman tanımlama, kavramsallaştırma, formüle etme, test etme ve mümkün olmamaktadır. Bu belirsizlik durumu Lotfi A. değerlendirme aşamaları uygulanır. Zadeh (1965) tarafından önerilen bulanık küme teorisi ile dilsel olarak az, çok, biraz vb. şeklinde ifade edilebilir Uzman sistem, çok özel ve sınırlı bir insan uzmanlığı hâle gelmiştir. Kuruluşlar, bulanık mantığı dilbilimsel alanındaki örtük bilgiyi yakalamak için kullanılan akıllı belirsizliğin olduğu yerlerde örtük bilgiyi yakalayan bir tekniktir. Bu sistemler, vasıflı çalışanların bilgilerini, yazılım sistemleri oluşturmak için kullanabilirler. kuruluştaki diğer çalışanların da kullanabileceği şekilde bir dizi kural şeklinde yakalayan bir yazılım sistemidir. Bulanık mantık sistemlerine bilindik bir örnek olarak oda Uzman sistemdeki kurallar kümesi, sistemin belleğine sıcaklığını otomatik olarak kontrol eden bir bilgisayar depolanarak bilgilerin işletmedeki diğer çalışanlar uygulamasındaki çeşitli sıcaklıkların nasıl temsil tarafından da kullanabilmesini sağlar. edilebileceğine bakalım. Üyelik işlevleri yani terimler, serinlik 18 derece ile 27 derece arasında olacak, ancak Her ne kadar uzman sistemler insanların sağlam ve genel sıcaklık en fazla 23 derece ile 25 derece arasında serin zekâsına sahip olmasalar da sınırlılıkları iyi anlaşılırsa olacak gibi tanımlanabilir. Bu mantığı kullanarak oda kuruluşlara fayda sağlayabilirler. Uzman sistemler ortamını kontrol etmek için, programcı nem ve açık hava kullanılarak sadece belirli sınıf problemleri çözebilir. rüzgârı, sıcaklık ve benzeri diğer faktörler için tanımlar Hemen hemen tüm başarılı uzman sistemler, nispeten az geliştirir. sayıda alternatif sonucun olduğu ve bu olası sonuçların önceden bilindiği sınırlı bilgi alanlarındaki sınıflandırma Makine Öğrenmesi problemleri ile ilgilenmektedir. Uzman sistemler, genellikle yöneticiler tarafından karşılaşılan Makine öğrenmesi, yapısal işlev olarak öğrenebilen ve yapılandırılmamış sorunlarla başa çıkmak konusunda veriler üzerinden tahmin yapabilen algoritmaların çalışma yetersizdir. ve inşalarını araştıran bir sistemdir. Bu tür algoritmalar statik program talimatlarını harfiyen takip etmek yerine Örgütsel Zekâ: Vaka Tabanlı Akıl Yürütme örnek girişlerden veri tabanlı tahminleri ve kararları gerçekleştirebilmek amacıyla bir model inşa ederek Uzman sistemler öncelikle bireysel uzmanların örtük çalışırlar. bilgilerini yakalar, ancak kuruluşlar aynı zamanda yıllar boyunca oluşturdukları ortak bilgi ve uzmanlığa sahiptir. Bu örgütsel bilgi, vaka temelli muhakeme kullanılarak 4
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 6: Bilgiyi Yönetme Yapay Sinir Ağları Yapay sinir ağları, büyük miktarlarda verinin toplandığı karmaşık, tam anlaşılmamış problemleri çözmek için kullanılır. Biyolojik sinir ağlarını taklit eden bilgisayar programı oldukları da söylenebilir. Bir insan için analiz etmesi çok zor ve çok karmaşık olabilecek büyük miktarda veride kalıplar ve ilişkiler bulurlar. Sinir ağları, biyolojik veya insan beyninin işleme modellerine paralel olan donanım ve yazılımları kullanarak bu bilgiyi keşfeder. Sinir ağları, verileri gözden geçirerek, ilişkiler arayarak, modeller oluşturarak ve modelin kendi hatalarını tekrar tekrar düzelterek büyük miktarlardaki verilerden örüntüleri “öğrenir”. Genetik Algoritmalar Genetik algoritmalar, belirli bir problem için çok sayıda olası çözümü inceleyerek o probleme en uygun çözümü bulmak için yararlanılan bir tekniktir. Kalıtım, mutasyon, seleksiyon ve çaprazlama (rekombinasyon) gibi evrimsel biyolojiden esinlenen tekniklere dayanmaktadır. Akıllı Ajanlar Akıllı ajanlar, iş süreci veya yazılım uygulaması için belirli görevleri yerine getirmek üzere doğrudan insan müdahalesi olmadan çalışan yazılım programlarıdır. Akıllı ajan teknolojisi, önemli olarak nitelendirilen enformasyonu bulmak ve bunlara göre hareket etmek için işletmelerin büyük miktarda verilerde gezinmesine yardımcı olur. Akıllı ajanlar ayrıca hedeflerine ulaşmak için bilgiyi öğrenebilir veya kullanabilirler. Çok basit veya çok karmaşık olabilirler. 5
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 3: Bilişim Sistemlerinde Etik ve Güvenlik Etik Bilgi Hak ve Yükümlülükleri Bizim başkaları hakkında nasıl düşünmemiz veya onlara Bireylerin kendilerine ait özel bilgileri, bilgisayar ve karşı nasıl davranmamız gerektiğini ya da başkalarının internet ortamındaki veri tabanlarına kaydedilmektedir. bizim hakkımızda nasıl düşünmesi gerektiğini gösteren Ancak bu bilgilerin, bireylere özel ve gizli olması standartlardır. Ahlak felsefesi olarak da ifade edilen etik gerekliliği aşikârdır. Bu nedenle işletmeler, topladıkları ise ahlaki davranış, eylem ve yargıları ilgilendiren bir kişisel bilgilerin nerede kaydedildiğine, bu bilgilerin genel konu olarak felsefe ve bilimin önemli bir parçası ve bilgiler olmasına dikkat etmeli ve işletmede kimlerin bu sistematik bir çalışma alanı olmuştur. Etik, ahlakı konu bilgilere erişimine izin verileceği belirlenmelidir. alan felsefe dalıdır ve ahlak terimlerini ve yargıları analiz eder. Kişisel veri, gerçek kişiyle ilgili verilerdir, tüzel kişilerle ilgili veriler değildir; kişinin nüfus bilgilerinde yer alan İş etiği, paydaş Teorisine göre iş etiğinde yöneticiler, bilgiler değil; telefon numarası, taşıt plakası, pasaport paydaşların temsilcileridir ve etik sorumlulukları, yasaları numarası, özgeçmiş, resim, görüntü ve ses kayıtları, ihlal etmeden ya da hileli uygulamalara karışmadan parmak izleri, e-posta adresi, hobiler, tercihler, işletmenin kârını artırmaktır. etkileşimde bulunulan kişiler, grup üyelikleri, aile bilgileri, sağlık bilgileri gibi kişiyi doğrudan veya dolaylı Bilişim Etiği olarak belirlenebilir kılan tüm veriler kişisel veri olarak kabul edilmektedir. Bilişim etiği, bilişim sistemlerini kullanırken, kullanıcıların zarar görmeyeceği ve güvende oldukları bir Mülkiyet Hakları ve Yükümlülükleri ortamı sağlayan kurallardır. Bilginin nasıl toplandığı, depolandığı, işlendiği ve kullanıldığı, kişinin etik Fikri mülkiyet ihlali, en çok karşılaşılan etik sorunlardan anlayışına, bir başka deyişle neyi doğru, neyi yanlış kabul biridir. Fikri mülkiyet, somut olarak görülmeyen, elle ettiğine bağlıdır. Etik bir çıkmazla karşılaşıldığında, kararı tutulmayan ancak yaratıcı bir çalışmanın, fiziksel bir etkileyen iki faktör vardır. İlki, büyürken geliştirilen temel forma dönüştürülmesidir. Müzik, roman, tablo ve heykel etik yapısıdır. İkincisi ise verilmeye çalışılan kararın üretmek, fikri mülkiyetin birer örneğidir. içinde bulunduğu uygulama durumudur. Telif hakları yasası, edebi eserlerin ve tiyatro eserlerinin, Bilişimde Etik İlkeler müzikal ve tiyatroya özgü kompozisyonların ve sanatla ilgili çalışmaların yazarlarını korumak için konulan Bilgisayar kullanımı ile ilgili sorgulanabilen etik bakış yasalardır. Telif yasası, fikrî mülkiyetin kullanımını açısına yönelik örnekler aşağıda sıralanmaktadır: tamamıyla yasaklamamaktadır. Bazı istisnaları vardır. Telif hakları ihlali ise yasa dışı bir faaliyettir. Adil bir • İnsanların, hakları olmadığı hâlde, yazılımları kullanım dışında, telif hakkı olan resmî yazıyı ya da kopyalamaları, kullanmaları ve dağıtmaları, herhangi bir çalışmayı, izinsiz olarak kopyalamak, bu çalışma internette olsa bile Kanuna aykırıdır. • Çalışanların, işletme veri tabanlarından, belirli bir konuda ün yapmış veya tanıdıkları kişi ile ilgili Hesap Verebilirlik bilgilere yönelik arama yapmaları, İşletmelerde, örgütleme faaliyetlerinde kimin hangi işi • İşletmelerin, doğruluğunu ya da geçerliliğini yapacağına, hangi sorumlulukları alacağına, yetkilerinin kontrol etmeden bilgi almaları, toplamaları ve neler olacağına karar verilir. Böylece çalışanların kullanmaları, sorumlulukları belirlenir ve ona göre işletmenin amacına uygun çalışmaları sağlanır. • Örgüt dışındaki kötü niyetli kişilerin, bilişim sistemleri kullanışlılığına, performansına zarar Sistem Kalitesi veren virüsler yaratıp bunları yaymaları, Sistem kalitesi, donanım ve yazılım işletmelerinin hatasız • Bilişim sistemlerini geliştirenlerin, sistem ürünler ya da faaliyetler gerçekleştirmesi ile oluşur. kullanıma geçmeden önce tamamen test etmeden pazara sunmaları. Örneğin, bebekler için kuvöz Yaşam Kalitesi termostat kontrol programını geliştirenlerin, yeterince test etmeden programı pazara sunmaları Bilişim teknolojileri ve sistemleri, hayatımızı nedeniyle bebeklerin ölümüne sebebiyet vermesi, kolaylaştırmasına rağmen, bazı yönlerden olumsuzluklar yaşamamıza sebep olmaktadır. Donanım ve yazılımların, • Kötü niyetli kişilerin bilişim sistemlerine zorla yaşamımıza olumlu katkılar yapacak şekilde üretilmesi, girerek, şifreleri, işletmeye ve çalışanlarına ait yaşam kalitesini etkileyecektir. bilgileri ele geçirmeleri, Bilişim Suçları ve Bilişim Sistemlerinin • İşletme çalışanlarının, özel şematikleri, taslakları, Kullanımında Etik ile İlgili Karşılaşılan Sorunlar işletmenin müşteri listelerini ve raporlarını yok etmeleri ya da çalmaları, Toplum üzerinde giderek daha büyük bir tehdit unsuru hâlini alan bilişim suçları, bilgisayarların, internet ve bazı • Kötü niyetli kişilerin başkalarının e-postalarını ve ağların yaygın kullanımından ve savunmasızlığından kişisel belgelerini okumaları etik dışı konulara örnek teşkil etmektedir. 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 3: Bilişim Sistemlerinde Etik ve Güvenlik fayda sağlayan suçlular ya da bireylerin sorumsuz Bilişim Sistemlerinde Yaşanan Diğer Problemler davranışlarından kaynaklanmaktadır. İnternet, bilişim sistemlerinin ve teknolojilerinin kullanımında etik Bilişim teknolojileri ve sistemlerinin kullanımının konularla ilgili ciddi tehdit oluşturmaktadır. Farklı türdeki yaygınlaşması, yeni mesleklerin yaratılmasına ve bilişim suçları, birçok bilişim sisteminin bütünlüğüne, verimliliğin artmasına imkân sağladığı kabul edilmekle güvenliğine ve sürekliliğine önemli bir risk teşkil birlikte bazı mesleklerin öneminde de ciddi boyutta etmektedir. Bu nedenle işletmeler etkin güvenlik düşüşlere neden olduğu bilinmektedir. Örneğin, bilgisayar yöntemlerinin geliştirilmesine oldukça önem vermektedir. kullanımıyla birlikte muhasebe işlemleri ya da üretim tezgâhlarının otomatik hâle gelmesi, işletmelerin Yetkisiz erişim, kesintisiz ya da yetkisiz erişim ağını makinistlere ve muhasebecilere gereksinimini azaltmıştır. kullanarak bilgisayar sistemlerine erişimdir. Bu işlemi gerçekleştiren kötü niyetli kişiler, işletmede çalışanlar ya İş yeri gizliliği ve işletme çalışanlarının çalışma şartlarının da işletme dışında bulunan herhangi biri de olabilir. kalitesini ilgilendiren en tartışmalı etik konulardan bir diğeri de bilişim teknolojileri ve sistemleri aracılığıyla Bilişim sistemleri sabotajı, bilişim teknolojileri çalışanların takibidir. Milyonlarca çalışanın iş yaparken aracılığıyla bilişim sistemlerine sızılarak verilerin sergiledikleri üretkenlik ve hareket tarzlarını takip etmek silinmesi ve değiştirilmesidir. Bu tür sabotaja, veri sabotajı için binlerce bilgisayar kullanılır. Bilgisayar takibinin denilmektedir. amacı, yöneticilerin, verimlilik ve hizmet kalitesini artırmak amacıyla çalışanların performans verilerini Bilişim sistemleri kullanılarak yapılan bilişim suçlarının toplamaktır. başında, hesaptan para çalınması gelmektedir. Bu suçlar internet aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Suçların büyük Bilişim Sistemlerinde Güvenlik Yönetimi bir kısmı, yetkisiz ağ girişi ve veri tabanlarının bozulmasını sağlayarak suç işlediklerini gizleyen Güvenlik yönetiminin amacı, bütün bilişim sistemi iş işletmedeki çalışanlar da olabilir. süreçlerinin ve kaynaklarının doğruluk, bütünlük ve emniyetinin sağlanmasıdır. Etkin bir güvenlik yönetimi; Siber terör, fiziksel ve yaşamsal zarara ya da altyapı işletmeleri, müşterileri, tedarikçileri ve birçok paydaşı sistemlerinde ciddi aksaklıklara neden olmak amacıyla birbirine bağlayan bilişim sistemlerindeki olası yanlışları, internet aracılığıyla bir işletme ya da devletin dolandırıcılığı ve hırsızlığı en aza indirgemektedir. bilgisayarlarını ve verilerini kullanmaktır. Bilişim sistemlerinin güvenliğini sağlamada ilk adım iç ve Yazılımın yetkisiz kopyalanması ciddi bir yazılım dış ağlarda güvenliği sağlamaktır. Bu doğrultuda hırsızlığı türüdür. Yazılım, telif hakkı yasası ve kullanıcı alınabilecek önemli güvenlik tedbirlerinin bazıları lisans sözleşmeleri ile korunan fikrî mülkiyet olduğu için şifreleme, güvenlik duvarları, hizmetlere yapılan saldırıları izinsiz kopyalanması, yasa dışıdır. engelleme, e-posta takibi, virüs savunmadır. İşletmelerin bilişim sistemlerini ve ağlarını korumada yaygın olarak Bilişim suçlarının en yıkıcı örneklerinden biri, bilgisayar kullanılan diğer güvenlik önlemleri; hataya dayanıklı virüsü ya da solucanlardır. Bilgisayar virüsleri, bulaştıkları bilgisayar ve güvenlikli monitörler gibi donanım ve bilgisayara kendi kopyalarını oluşturur, çoğaltır, izinsiz yazılım araçlarını, parola ve yedekleme gibi güvenlik ilke çalışır ve dosyalara yerleşerek yayılır. ve esaslarını içerir. Bilişim teknolojilerinde güvenlik açığı ile ilgili iki kavram da; reklam destekli yazılım ve casus yazılımdır. Reklam destekli yazılım, kullanıcılara bazı yararlı işlevleri sağlamayı hedeflerken, aynı zamanda kullanıcıların onayını almaksızın internet reklamı verenlerin başlık ve açılır pencereli reklamlar göstermelerine imkân veren bir yazılımdır. Kişilerin Gizliliği ile İlgili Sorunlar Bilişim sistemleri, verilerin ve bilgilerin hızlı ve kolay bir şekilde toplanmasını, saklanmasını, entegre edilmesini, paylaşılmasını ve kurtarılmasını hem teknik hem ekonomik anlamda kolaylaştırma özelliği ile bilişim sistemlerinin verimlilik ve etkinliğini olumlu yönde etkilemektedir. Ancak bilişim sistemlerinin bilgiyi saklama ve geri getirme gücü kimi durumlarda her bireyin mahremiyet hakkı üzerinde olumsuz etkiye de neden olabilir. 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 4: Kurumsal Uygulamalar Kurumsal Kaynak Planlaması kapsamına giren her uygulama, KKP sisteminin içerisinde de yer almaktadır. Günümüz iş dünyasında artan rekabet koşulları, işletmeleri verimlilik, maliyet ve kalite yolunda önlem almaya ve MRP kapsamına giren ürün ağaçları, üretim planı, eylem planı uygulamaya zorunlu kılmaktadır. Müşterilerin envanter yönetimi ve iş istasyonu işlevleri, MRP II ve tedarikçilerin artan pazarlık gücü, sektörlerdeki mevcut kapsamındaki, lojistik yönetimi, üretim kontrol, satış rekabet ve her an yeni bir rakibin pazara girme olasılığı, planlama, satın alma planlama, finansal planlama ve işletmelerin üzerindeki başlıca rekabet baskıları olarak muhasebe işlevleri, KKP sistemlerinin içerisinde sayılabilir. barındırdığı işlevlerdir. MRP ve MRP II sistemlerinin kapsamına ilaveten KKP sistemleri, kalite yönetimi, depo Kurumsal Kaynak Planlaması Tanımı yönetimi, bilgi yönetimi ve insan kaynakları gibi işlevleri de bünyesinde bulundurmaktadır. KKP sistemlerinin Uzun zamandır (yaklaşık 30 sene) çok sayıda işletme içeriği genel olarak bilişim sistemlerini kullanarak işletme tarafından kullanılmasına karşın, Kurumsal Kaynak üzerinde tam bir kontrol sağlamaktır. KKP sistemleri Planlaması (KKP) için üzerinde anlaşılan ortak bir tanım işletme içerisinde aşağıdaki işlevleri ile uzun süre oluşturulamamıştır. Belirli bir kesim “yazılım” kullanılabilmektedir. olarak tanımlarken, daha doğru tanım olan “sistem”i kullananlar da vardır. Henüz bölümün başındayken Kurumsal Kaynak Planlama Sisteminin Modülleri belirtmek ve vurgulamakta fayda bulunmaktadır: KKP olarak kullanılan kısaltmanın İngilizce karşılığı ERP’dir. KKP sistemlerinin en önemli özelliklerinden biri de ERP (Enterprise Resource Planning), ana dilimizdeki modüler yapıya sahip olması ve kurumların ihtiyacına kaynaklarda da Türkçe çevirisi olan KKP’den daha sık ve göre kendilerine uyan modülleri bünyelerine monte fazla kullanılmaktadır. KKP, en basit ve akılda kalacak etmeleridir. KKP modülleri; işletme fonksiyonlarına şekilde ise “anlık para ve mal akışını gösteren sistem”, önemli katkılarda bulunan birer sistem bileşenini olarak tanımlanabilir. oluşturur. Modüller; iş akış zincirleri oluşturmak, bir bölümden diğerine bilgi akışını kontrol etmek, işletmeyi Kurumsal Kaynak Planlama Sisteminin Gelişim Süreci müşterilerine ve tedarikçilerine bağlamak amacıyla, farklı operasyonel adımlar arasında bağlantı kurarlar. KKP, KKP’nin tarihsel gelişiminde KKP’nin ortaya çıkış modüler yapısı ile birbiriyle ilişkili işlemleri birbirine sebeplerini ve öncülerini araştırmak gerekir. Bu öncüler bağladığından, çalışanlar gereksinim duydukları bilgiye sırasıyla MRP (Material Requirements Planning-Malzeme anında ulaşma olanağına sahip olur. Birçok mevcut KKP İhtiyaç Planlaması) ve MRP II’dir (Manufacturing yazılım tedarikçisi ve bunların oluşturduğu farklı KKP Resource Planning-İmalat Kaynakları Planlaması). Bazı yazılım paketi bulunmaktadır. Yazılım paketlerinin araştırmacılar DRP (Distribution Resource Planning- birbirlerinden farklılığını, kullanılan modül Dağıtım Kaynakları Planlaması) ve CIM’i (Computer kombinasyonları belirlemektedir. İşletmenin kullanacağı Integrated Manufacturing-Bilgisayar Bütünleşik Üretim) modüller, yaptığı işe, büyüklüğüne ve işletme de eklemektedirler. Ancak asıl öncüleri MRP ve MRP fonksiyonlarının özelliklerine göre değişecektir. II’dir. Kurumsal Kaynak Planlama Sisteminin Faydaları Kurumsal Kaynak Planlamasının Özellikleri KKP sistem kurulumu, uzun ve üst düzey çaba gerektiren Son yıllarda gelişmiş ülkelerde yoğun ilgi gören zorlu bir süreçtir. İyi bir yönetim stratejisi, biraz sabır eşliğinde moral ve motivasyon ile desteklendiğinde, KKP bilgisayarlı endüstriyel yönetim teknikleri sistemi öngörüldüğünden çok daha fazla fayda elde edilmesine yardımcı olabilir. KKP iş süreçlerini büyük uygulamalarının içinde en yaygın olan ve uygulamada oranda birbiriyle bütünleştirerek, süreçleri merkezî olarak yöneten bir sistem yazılımı altyapısı sağlar. Günümüz başarılı sonuçlar elde edilen sistemin KKP olduğu KKP sistemleri; süreçleri, insanları, tedarikçileri ve müşterileri birbirine bağlar ve bütünleşme için bir ortam bilinmektedir. KKP, üretimde darboğazların oluşturur. giderilmesine, dağıtım kaynaklarının daha iyi Müşteri İlişkileri Yönetimi planlanmasına, müşteri hizmetlerinin iyileştirilmesine ve Yaklaşık son yirmi yıldır yoğunlaşan rekabet koşulları, işletmeler ve müşteri arasında kurulan olumlu ilişkileri stokların minimum seviyede tutularak en iyi şekilde üstünlük sağlayıcı önemli bir faktör olarak ortaya çıkarmaktadır . Belki de sağlıklı ve uzun dönemli müşteri kullanılmasına olanak vermektedir. Ülkemizde KKP ilişkileri, kuruluşların tek önemli rekabet aracı olabilecektir. Bilindiği gibi, teknolojik gelişmeler ve diğer sistemleri özellikle büyük ölçekli işletmelerde giderek uygulamalar çok kısa süre içerisinde taklit edilebilmekte ve bu durum rekabet üstünlüğünü uzun dönemde yaygınlaşmakta ve birçok sektörde aranılır hale koruyamamaktadır. Kuruluşun, uzun ve zahmetli uğraşları gelmektedir. KKP sistemlerinin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir: Fonksiyonellik, esneklik, modülerlik, çok yerden işletme olanağı, bilgiye hızlı erişim, ekip yönelimi, yeniden yapılanma ve evrensellik. Kurumsal Kaynak Planlama Sisteminin Kapsamı KKP sistemleri esasında, daha önceki kısımlarda da değinildiği üzere MRP ve MRP II kavramlarının işletmelere yeterli gelmemesi nedeniyle ortaya çıkmıştır. Bunun doğal bir sonucu olarak da MRP ve MRP II’nin 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 4: Kurumsal Uygulamalar sonucunda oluşturduğu “müşteri ilişkileri” ise taklit sistemlerin yaygın kullanımı ile önce Kurumsal Kaynak edilmesi zor ve maliyetli olabilmektedir. Bu durum, Planlamasına (KKP) eklemlenenen Tedarik Zinciri gelecekte rekabetin yoğun biçimde müşteri ilişkileri Yönetimi (TZY) daha sonra KKP vasıtasıyla Müşteri üzerinde olacağının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. İlişkileri Yönetimi (MİY) ile de entegre olmaya Müşteri İlişkileri Yönetimi (MİY) sistemleri, çok uluslu başlamıştır. Böylelikle tedarikçiden son kullanıcıya kadar işletmeler ile ülkemize girmeye devam ederken ulusal entegre sistemler ortaya çıkmıştır. Bu durum, hız, çeviklik işletme ve kurumlarımız da MİY çözüm ve sistemleri ile gibi yeni iş modellerini geliştirmiş ve uçtan uca sistemler tanışmışlardır. MİY’in de diğer kurumsal sistemler gibi bütün dünyada rekabetin gereği ve dolayısıyla müşterinin ortak, üzerinde anlaşılan bir tanımı bulunmamaktadır. faydası gereği yaygınlaşmıştır. Literatürde MİY kavramına ilişkin çok sayıda tanım yer almaktadır. MİY’in tam olarak ne olduğunun yerleşmesi Tedarik Zinciri Yönetimi Tanımı biraz zaman almıştır. Uzun sure, veri tabanı pazarlaması, tele pazarlama, doğrudan satış ile karıştırılmış ve teknoloji TZY’nin de KKP ve MİY gibi zaman içinde genişleyen ve olmazsa olmaz diye düşünülmüş ve bu yüzden çok fazla evrilen bir tanımı vardır. Tedarik Zinciri kavramı üretim proje başarısız olmuştur. MİY, “teknolojinin, insanların ve ve tedarik süreçlerinin her birini mamulün hammadde süreçlerin en önemli bileşenleri” olarak tanımlanmaktadır. aşamasından müşteriye ulaşıncaya kadar entegre eden Diğer bir deyişle, MİY; insan, süreç ve teknoloji yönetim anlayışıdır, bu anlayışa geri dönüşüm ve faktörlerinin bir bileşimidir. malzemelerin tekrar kullanımı anlayışı da eklenerek tanımı genişletilmiştir. Müşteri İlişkileri Yönetiminin Faydaları Tedarik Zinciri Yönetimi Bileşenleri MİY’in birincil faydası, müşterinin işletme tarafından tanınıp ona göre işletme amaçları doğrultusunda hareket MİY’in en önemli bileşenleri, “teknoloji, insan ve edebilmektir. Müşterilerin yaşam boyu değerine göre ve süreçler”dir. MİY; insan, süreç ve teknoloji faktörlerinin mevcut en kârlı müşteri segmentasyonuna göre eylem bir bileşimi olduğu kabul edilmektedir: planı yapılıp uygulamaya çalışılır. • İnsan: MİY stratejisinde insan faktörünün, hem Müşteri İlişkileri Yönetiminin Türleri çalışanlar hem de müşteriler olmak üzere iki yönlü kilit rolü vardır. Müşterileri anlamak MİY’in genel amacıdır. Ancak bu amaca ulaşmanın farklı yolları vardır. MİY’in üç türü • Süreç: MİY’in uygulanması, iş sürecinin yeniden bulunmaktadır: Analitik, operasyonel ve işbirlikçi MİY. yapılandırılmasını ve iş süreçlerinin odağının Analitik MİY, işletmenin kararlarını geliştirmek için ürün merkezlilikten müşteri merkezliliğe doğru müşteri verilerinin analizi ile ilgilidir. Operasyonel MİY; yönelmesini gerektirmektedir. pazarlama otomasyonu, satış gücü otomasyonu, ve hizmet otomasyonu dâhil olmak üzere müşteri süreçleri • Teknoloji: Bilişim teknolojileri; işletmelerin otomasyonu ile ilgilenmektedir. İşbirlikçi MİY ise işletme müşterileri hakkındaki verileri toplamayı, ve müşterilerinin arasındaki tüm etkileşimleri düzenlemeyi, saklamayı ve kullanmayı sağlaması yönetmektedir. bakımından MİY uygulamalarında önemli rol oynamaktadır. Müşteri İlişkileri Yönetimi Modelleri MİY performansı, insanlar, süreç ve teknoloji arasındaki MİY uygulamaları ve performans ölçümü için geliştirilen etkileşimden büyük ölçüde etkilenmektedir. modeller aşağıda açıklanmaktadır: Payne’nin Beş Kuvvetler Modeli, Adrian Payne tarafından geliştirilmiştir. Tedarik Zinciri Çeşitleri MİY’in beş temel sürecini şu şekilde tanımlamaktadır: Tedarik zinciri çeşitleri işletmenin yapısına ve üretim 1. strateji geliştirme süreci, süreçlerine göre olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Bu 2. değer yaratma süreci, çeşitlilik tarihsel gelişim içinde işletme yapısından üretim 3. çok kanallı entegrasyon süreci, yapısına doğru evrilmiştir. Günümüzde ileri düzey tedarik 4. performans değerlendirme süreci ve zincirleri; yalın, çevik ve birleşik yapıdadır. 5. bilgi yönetimi süreci. İşletme Yapısına Göre Tedarik Zinciri Yönetimi Tedarik zincirleri, artan karışıklığa göre çeşitlilik gösterir. Varlıklarını devam ettirmek ve gelişmek isteyen Tek safhalı tedarik zinciri, hammaddelerin elde edilmesi, işletmeler, sürekli değişen ve gelişen kavramlar ve iş üretim ve dağıtımdan oluşan malzeme akış fonksiyonlarını modellerini yakından takip etmişlerdir. Hammaddeden birleştirir. Bu çeşit tedarik zincirinde birçok bilgi işleme ürün/hizmetin son kullanıcıya kadar erişimini sağlayan ve karar verme fonksiyonu bulunmaktadır. Fonların Tedarik Zinciri Yönetimi de bu süreçte tüm paydaşlarının yönetimini de kapsamaktadır, çünkü borçlar ve alacaklar ilgi ve uygulama alanı olmuştur. Başlangıçta basit ulaşım formundaki işletme sermayesi, stok ve ekipman ve lojistikle başlayan sistem, daha sonra planlama ve formundaki çalışma sermayesi kadar önemlidir. operasyonları da içine alıp gelişmiştir. Kurumsal Çok safhalı tedarik zinciri yönetimi, daha önce belirtilen tedarik zinciri tanımına daha iyi bir örnektir. Bunlar tipik olarak çok şirketli tedarik zincirleridir. Tek safhalı tedarik 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 4: Kurumsal Uygulamalar zincirlerinin birkaçının sistematik bir şekilde birleşmesiyle oluşur. Üretim Sürecine Göre Geleneksel üretim yöntemiyle başlayan süreç, israfların ortadan kaldırılmak istenmesiyle yalın sürece girmiş ve müşteri faktörünün ön plana çıkmasıyla da çevik bir yapıya kavuşmuştur. Günümüzde artık çeviklik de yüzde yüz sonuç vermemekte dolayısıyla pazardakileri birleşik (melez) bir yapıya sevk etmektedir. Tedarik Zinciri Tarihsel Gelişim Süreci İlk işletme organizasyonlarından, 1960’ların ilk yıllarına kadar lojistik işletmeleri önemli rekabet avantajı sağlayan işletmeler olarak görülmemekte, yalnızca operasyonel bir fonksiyon olarak görülmekteydi. Kitlesel üretim ve dağıtım döneminde lojistik, depolama ve taşımada fiziksel dağıtım faaliyetleri olarak anlaşılıyordu. Fiziksel dağıtım aşaması ayrı olarak ele alındıktan sonra, dağıtım fonksiyonunun işletme dışında, kanal içi entegrasyonla, rekabetçi bir avantaj sağlayacağı öne sürülmüş ve bu yolda gelişmeler sağlanmıştır. Başka bir ifadeyle bağımsız dağıtım organizasyonu, tedarik ve dağıtım ağı ile eş zamanlı bir entegrasyonla ciddi bir rekabet unsuru olacaktı. İşletmeler, lojistik yönetimi faaliyetlerini parçalara bölüp birden çok bölüme sorumluluk veriyorlardı. Bu yaklaşımın temel sebebi, o günün koşullarında kapsamlı ve zor problemleri çözmek için gerekli bilgisayarların olmaması ve yönetim biliminin yeterli derecede gelişmemiş olmasıydı. Tedarik Zinciri Yönetim Süreci Dünya Tedarik Zinciri Forumu (Supply Chain Council) üyeleri, tedarik zinciri yönetimini; müşteriler ve diğer paydaşlara değer katan ürünlerin, hizmetlerin ve bilginin temin edilmesi için nihai tüketiciden ilk tedarikçilere doğru, kilit iş süreçlerinin bütünleştirilmesi olarak tanımlamıştır. Tedarik Zinciri Yönetiminin Faydaları TZY, işletmelerin içsel ve dışsal sisteme uyum sağlamaları için kullandıkları çok önemli bir araçtır. Eğer bu araç etkin kullanılabilirse üretici işletmeye birçok fayda sağlayacaktır. Bu faydaların başında da işletmenin tüm aktivitelerini içerecek şekilde planlama yapılabilmesi ve işletmeler arasındaki işbirliği ile kalitenin yakalanması, fiyat ve tasarım açısından tercih edilecek bir ürün sunulması ve gerekli servis yapısının oluşturulabilmesidir. 3
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 7: Karar Vermeyi Güçlendirme Karar Türleri ve Karar Verme Süreci yönetsel davranış modellerini, yönetsel işlevleri ve rolleri incelemek konuyu anlaşılır hale getirebilir. İşletme içinde yöneticiler ve alınan kararlar çeşitli düzeylerdedir. Karar vermeyi anlamak için öncelikle Yönetsel Roller işletmelerde ne tür kararlar verildiği ve karar verme sürecinin yapısı incelenmelidir. Klasik yönetim teorisinde yönetimin işlevleri Henri Fayol tarafından planlama, organize etme, koordine etme, İşletmelerde farklı yönetim düzeyleri vardır. Bu komuta etme ve kontrol etme olarak belirlenmiştir. düzeylerin her birinin karar desteği için farklı bilgi Yöneticilerin ne yaptığını açıklayan klasik yönetim teorisi, gereksinimleri ve farklı karar türleri için sorumlulukları 1920’lerde ortaya atılmıştır. Klasik teori, yönetim bulunmaktadır. Kararlar yapılandırılmış, yarı işlevlerini açıklamakta, ancak yöneticilerin planlama, yapılandırılmış ve yapılandırılmamış olmak üzere üç karar verme ve başkalarının çalışmalarını kontrol etme gruba ayrılır. konusunda ne yaptığını tam olarak ele almamaktadır. Bunun için çağdaş davranış bilimciler, yöneticiler ve diğer Yöneticilerin üstlendikleri yetki ve sorumluluklar çalışanların davranışlarını incelemişlerdir. birbirinden oldukça farklı ancak birbirini tamamlayan düzendedir. Üst yönetim, işletmenin uzun dönem stratejik İşletmelerde yöneticiler çeşitli roller üstlenmektedir ve bu planları, üreteceği ürünler ve sunacağı hizmetler roller yöneticinin işinin ne olduğunu anlamada bize yol konusundaki kararlardan sorumludur. Orta yönetim, üst gösterir. Yöneticilerin günlük davranışlarını analiz eden yönetimin ortaya koyduğu plan ve programların Henry Mintzberg, on adet yönetsel rolü gözlemlemiş ve bu uygulanmasından sorumludur. Alt yönetim ise yönetsel rolleri “kişiler arası roller”, “bilgiye ilişkin roller” operasyonel düzeyde işletmenin günlük faaliyetlerinin ve “kararlara ilişkin roller” olarak üç gruba ayırmıştır. Her izlenmesinden sorumludur. bir rol, yöneticilerin üstlendiği ve eninde sonunda yerine getirmesi gereken planlama, organize etme, yöneltme ve Alt kademe yöneticileri veya bir başka ifadeyle kontrol fonksiyonları gibi faaliyetleri temsil eder. operasyonel yöneticiler haftalık üretim programları gibi kısa vadeli planlar geliştirir. Bu yöneticiler kaynakların Bilişim teknolojileri, yöneticilere hem geleneksel hem de etkin kullanımını ve çalışanların performansını, işletmenin yeni rolleri yerine getirmeleri için yeni araçlar sunar. oluşturduğu prosedürler, bütçe ve programlar dâhilinde Böylece daha önce hiç olmadığı kadar hassas ve hızlı bir yönlendirirler. şekilde izleme, planlama, tahmin yapma ve değişen iş ortamına daha hızlı yanıt verme olanağı elde ederler. Orta düzey yöneticiler ise kısa ve orta vadeli planlar, Gelişen uygulamalar, kişiselleştirilmiş karar desteği, veri programlar ve bütçeler geliştirir ve işletme alt birimleri depolama, modelleme, bilgi alma, eğerolursa analizlere ve için politikaları, prosedürleri ve iş hedeflerini belirler. raporlamaya odaklanmaktadır. Ayrıca kaynakları tahsis eder ve bölümler, proje ekipleri ve diğer çalışma grupları dâhil olmak üzere işletme alt Yöneticiler, kaliteli ve doğru bilgilerle bile kötü kararlar birimlerinin performansını izler. alabilirler. Önceden de bahsedildiği gibi yönetim filtreleri karar vermeyi olumsuz yönde etkileyebilir. Üst düzey yönetim veya stratejik yönetim genel olarak, bir yönetim kurulu ile üst düzey yöneticilerin de yer aldığı bir Örgüt kültürünün de karar vermeyi etkilediği yürütme kurulundan oluşur. Stratejik planlama sürecinin bilinmektedir. Örgüt, yeterlilikleri ve kararlı davranma bir parçası olarak genel örgütsel hedefler, stratejiler, yetenekleri sınırlı olan yapısal bir bütündür. Çevre politikalar ve amaçlar geliştirir, uzun vadeli kararlar değiştiğinde ve işletmelerin hayatta kalabilmek için yeni iş verilir. modellerini benimsemeleri gerektiğinde, örgüt içindeki güçler, büyük değişiklik gerektiren kararları almaya direnç Karar Verme Süreci gösterirler. Karar vermek çok aşamalı bir süreçtir. Herbert A. Simon, Yönetim Bilişim Sistemleri ve Karar Destek Sistemleri karar vermede bilgi toplama, tasarım, seçme ve uygulama olmak üzere dört farklı aşamayı tanımlamıştır: İş dünyasında, yöneticilerin karar vermesini kolaylaştırmak için bilişim sistemlerinin kullanılması, • Bilgi toplama bilişim teknolojilerinin kullanımının yaygınlaşmasında • Tasarım başlıca itici güçlerden biri olmuştur. Bununla birlikte, hem • Seçim akademik hem de iş çevresinde, Yönetim Bilişim • Uygulama Sistemleri (YBS), Karar Destek Sistemleri (KDS) ve Üst Yönetim Destek Sistemleri (ÜYDS) sayesinde geleneksel Yönetsel Kararların Bilişim Sistemleri ile yönetim odağının genişlediği gözlemlenmektedir. Desteklenmesi Yönetim Bilişim Sistemleri yöneticilerin ve iş Yöneticilerin sorumluluklarını ve bu sorumluluklar profesyonellerinin günlük karar verme gereksinimlerinin karşısındaki tutumlarını anlamak için geçmişten çoğunu destekleyen temel enformasyonu sağlamaktadır. günümüze çeşitli teoriler geliştirilmiştir. Klasik ve çağdaş 1
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 7: Karar Vermeyi Güçlendirme Karar destek sistemleri, karar verme sürecinde yöneticilere • İşletme analitiği araçları ve iş profesyonellerine etkileşimli enformasyon desteği • Yönetsel kullanıcılar ve yöntemler sağlayan bilgisayar tabanlı bilişim sistemleridir. Karar • Dağıtım platformu (YBS, KDS, ÜYDS) destek sistemleri; • Kullanıcı arayüzü (1) analitik modeller İşletme Analitiği (2) özel veri tabanları (3) bir karar vericinin kendi içgörüleri ve kararları İşletme Analitiği (İA) (business analytics) kestirim (4) yarı yapılandırılmış ve yapılandırılmamış modelleme ve optimizasyon gibi çözümler ile iş süreçlerini en verimli hâle getirerek işletmelerin kurumsal kararları desteklemek için etkileşimli, performansını keşfetmesini sağlayan bir metodolojidir. bilgisayar tabanlı ş zekâsı ve işletme analitiği, karar vericilere doğru, bir modelleme süreci kullanır. neredeyse gerçek zamanlı bilgi sunabilmekte ve analitik araçlar, bilgileri hızlı bir şekilde anlamalarına ve harekete İş Zekâsı ve İşletme Analitiği Teknikleri geçmelerine yardımcı olmaktadır. İş zekâsı sistemlerinin bu amaçlara ulaşmak için sunduğu altı analitik araç vardır: Kurumlar, iş zekâsı ve işletme analitiği uygulamaları ile mevcut verileri, iş süreçleri konusunda öngörülere • Üretim raporları dönüştürerek verimliliği ve rekabet gücünü artıran • Parametreli raporlar stratejik iş kararları oluşturmak için kullanabilir. İş zekâsı • Gösterge panosu ve işletme analitiği yaklaşımları sayesinde birlikte karar • Özel sorgu/arama/rapor oluşturma alma süresi önemli ölçüde kısalmış ve maliyetler • Detaylı inceleme azalmıştır. İş zekâsı sistemlerinin yaygınlaşmasının en • Tahminler, senaryolar, modeller önemli nedenlerinden biri, işletmelerin büyüyen veri hacmi ve karmaşık hâle gelen veri yapılarıdır. Büyük veri analitiği, yöneticilerin, daha önce erişilemeyen ya da resim, ses ve video gibi işlenmesi İş zekâsı ile işletme analitiği arasındaki farklılıkları şu zahmetli verileri kullanarak daha iyi ve daha hızlı karar şekilde özetleyebiliriz: vermelerini sağlamaktadır. • İşletme analitiği, iş zekâsına göre konulara daha Büyük veri analitiği, büyük hacimli verileri analiz ederek geniş kapsamlı yaklaşır. anlamlı sonuçlar elde etmeye yarar. Bu büyük veri, sosyal ağlar, videolar, dijital görüntüler, sensörler ve satış işlem • İş zekâsı, işlenmemiş veriyi ölçülebilir anlamlı kayıtları gibi çok çeşitli kaynaklardan toplanmaktadır. hâle getiren teknolojiler bütünüyken işletme Tüm bu verileri analiz etmenin amacı, normalde analitiği, analiz süreçlerinde bir metin de görülmeyen örüntüleri ve bağlantıları ortaya çıkarmak, kullanabilir. bunu yaratan kullanıcılar hakkında değerli bilgiler elde edebilmektir. • İş zekâsının bir sonucu olarak “dashboard” denilen gösterge panoları oluşturulur. İşletme Konum analizi ve veri görselleştirme: Günümüzde analitiği ise bütün bu çıktıları kapsayarak karar alınan kararların önemli bir bölümü konum verilerine sürecini de bünyesine dâhil eder. dayanmaktadır. İş zekâsı ile konum analizi, cep telefonlarından konum verileri, sensörlerden veya tarama • İş zekâsı ne oldu, ne olmakta ve neden oldu gibi cihazlarından çıktılar ve haritalardan gelen veriler de dâhil soruların cevabını görsel olarak grafikler olmak üzere, verilerin konum (coğrafi) bileşeninden iş üzerinden verir. Bu sorulara örnek olarak “Satışlar bilgisi edinme yeteneğini de kapsar. arttı mı, azaldı mı?”, “Azaldıysa neden azaldı, ne zaman azaldı?” gibi sorular verilebilir. İşletme Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), karar vericilerin sorunları analitiği ise “Ne olabilir?” sorusunu sorar. görselleştirmelerine yardımcı olacak haritalamadan Örneğin; “Gelecekte bu ürünün durumu ne olur?”, yararlanan araçlar sağlar. “Müşterinin ürünü alma ihtimali nedir?”, “Ürünü satmak için ne yapılması gerekir?” gibi ileriye ve Veri görselleştirme sistemleri, çizelgeler, grafikler ve optimizasyona yönelik sorulara yanıt arar. haritalar gibi etkileşimli, üç boyutlu, grafik formları kullanarak karmaşık verileri daha anlaşılır biçime İş Zekâsı dönüştürür. Veri görselleştirme araçları, veriler grafik formundayken kullanıcıların etkileşimli olarak Howard Dresner, 1989 yılında İş Zekâsı terimini, “gerçeğe sıralamasına, alt bölümlere ayırmasına, birleştirmesine ve dayalı destek sistemleri kullanarak ticari karar vermeyi düzenlemesine destek olur. Bu destek, kullanıcıların iyileştirmeye yönelik kavramlar ve yöntemler” olarak etkileşimli bir bilgi keşfi ve karar destek sürecinde iş veya tanımlamıştır. Bugün iş zekâsı, bir işletmenin stratejisini bilimsel verilerdeki örüntüleri, bağlantıları ve belirleme ve uygulamada ihtiyaç duyulan kritik bir unsur anormallikleri keşfetmelerine yardımcı olur. olarak kabul edilmektedir. 2 İş zekâsı ortamının ögeleri aşağıda verilmiştir: • İş çevresinden elde edilen veriler • İş zekâsı altyapısı
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 7: Karar Vermeyi Güçlendirme Veri Madenciliği ve Çevrimiçi Analitik İşleme: Veri yüksektir. Operasyonel çalışanlar ise müşteriler ve madenciliğinin temel amacı, bilgi keşfi olarak adlandırılan tedarikçilerle birlikte çoğunlukla hazır raporlara süreç aracılığıyla yöneticilere ve iş profesyonellerine karar bakacaktır. İş zekâsı kullanan kesimin yüzde 80’inden desteği sağlamaktır. Veri madenciliği yazılımı, kurumsal fazlası, büyük ölçüde üretilmiş raporlara erişen sıradan veri ambarlarında analiz için hazırlanan geçmiş işletme kullanıcılardan oluşmaktadır. verilerini analiz eder ve bir işletmenin iş performansını geliştirmesine yardımcı olabilecek verilerde gizlenen Operasyonel ve Orta Yönetim için Karar Desteği örüntüleri, eğilimleri ve bağıntıları keşfetmeye çalışır. Operasyonel ve orta kademe yönetim düzeyinde Günümüzün küresel iş ortamının rekabetçi ve dinamik genellikle, bir fabrika ortamında makinelerin çalışma doğası, işletme yöneticileri ve analistlerin karmaşık iş süresinden, marketlerdeki günlük veya hatta saatlik sorgularına hızlı yanıtlar verebilecek bilişim sistemleri satışlara, bir işletmenin web sitesindeki günlük trafiğe taleplerini artırmaktadır. Bilişim sistemleri endüstrisi bu kadar, işletmenin kilit yönlerinin performansını izlemekle taleplere analitik veri tabanları, veri pazarları, veri yükümlüdür. Bu yöneticilerin aldığı kararların çoğu ambarları, veri madenciliği teknikleri ve çok boyutlu veri yapılandırılmıştır. tabanı yapıları gibi gelişmeler ve Çevrimiçi Analitik İşlemeyi (Online Analytical ProcessingOLAP) Bir karar destek sisteminin kullanılmasında dört temel destekleyen özel sunucular ve web özellikli yazılım analitik modelleme faaliyeti bulunmaktadır: (1) eğerolursa ürünleri ile cevap vermektedir. analizi, (2) duyarlılık analizi, (3) hedef arama analizi ve (4) optimizasyon analizi. OLAP, konsolidasyon, detaya inme ve dilimleme ve küp oluşturma gibi birkaç temel analitik işlemi içerir. Üst Yönetim İçin Karar Desteği OLAP’ın karmaşık sorunları çözebileceği ortak iş alanları Üst Yönetim Destek Sistemi (ÜYDS), karar verme şunlardır: gereksinimlerini ve üst düzey yönetsel bilgiyi destekleyen ve kolaylaştıran sistemlerdir. Amacı, stratejik karar verme • Pazarlama ve satış analizi işini gerçekleştiren yöneticilerin işletmenin kârlılığını ve • Tıklama akışı verileri başarısını etkileyen gerçekten önemli performans • Veri tabanı pazarlaması bilgilerine odaklanmasına yardımcı olmaktır. Örgütsel • Bütçeleme amaçlar için konu ile ilgili iç ve dış bilgiye kolay erişim • Finansal raporlama ve konsolidasyon olanağı sağlar. • Kârlılık analizi • Kalite analizi Kurumsal karne (Balanced Scorecard), bir işletmenin stratejik planını, işletme performansının dört boyutuna Yeni Nesil Bilişim Sistemlerine Geçiş Stratejileri odaklayan bir sistemdir. Bu dört boyut; “Finans ve Risk”, “Süreç ve Verimlilik”, “Müşteri ve Satış” ile “İnsan İşletmelerin iş zekâsı ve işletme analitiği yeteneklerine Kaynağı” başlıkları altında ele alınır. sahip olmasının iki farklı stratejisi vardır. İlk strateji tek kaynaktan, IBM ya da HP gibi, önde gelen işletmelerin Kurumsal karne ile yakından ilişkili bir diğer popüler donanım ve yazılım sistemlerinin birlikte sunulduğu yönetim metodolojisi de Kurumsal Performans bütünleşik çözümlerin teminidir. İkinci strateji ise farklı Yönetimi’dir (KPY). Kurumsal performans yönetimde, bir donanım ve platformlarda da çalışabilen, türünün en iyisi işletmenin stratejilerini sistematik olarak operasyonel olan yazılımları SAP, SAS ve Microsoft gibi yazılım hedeflere dönüştürerek düzenli olarak izlenmesine firmalarından işletme ihtiyaçlarını da gözetecek şekilde çalışılır. seçmektir. Grup Karar Destek Sistemleri İşletmelerin hangi stratejiyi benimsediğine bakılmaksızın, tüm iş zekâsı ve işletme analitiği sistemleri kurumları bir Yöneticiler bir ekibin parçasıysa ve grup olarak karar dizi satıcıya bağımlı hâle getirir ve sistemi başlatma çok vermeleri gerekiyorsa bu durumda Grup Karar Destek maliyetlidir. Dünyanın dört bir yanındaki binlerce çalışanı Sistemleri (GKDS) kullanılır. belirli bir araç seti kullanma konusunda eğittikten sonra değişiklik yapmak ise oldukça zahmetlidir. Günümüzde birçok karar, üyeleri farklı konumlarda olan gruplar tarafından verilmektedir. Gruplar, her yerde Farklı Karar Verme Düzeylerinde İş Zâkasının bulunan akıllı telefonların yanı sıra işbirliği araçlarını Kullanımı kullanarak kolayca birlikte çalışabilmekte ve iletişim kurabilmektedir. İşbirliği, özellikle satıcılardan Üst düzey yöneticiler, gösterge panoları (dashboard) ve müşterilere kadar ortakların bilgi paylaşması gereken kurum karneleri gibi görsel arayüzleri kullanarak işletme tedarik zinciri boyunca önemlidir. GKDS, kâğıttan ziyade faaliyetlerini izlemek için iş zekâsını kullanma bilgisayarla doldurulan elektronik anketlere, bilgisayar eğilimindedir. Orta düzey yöneticiler ve analistlerin veri kullanımıyla aynı anda fikirleri beyan etme ve paylaşmaya ve yazılıma dâhil olma, sorgu girme ve verileri farklı izin veren araçlara, fikirler arasında belli bir fikre oy boyutlarda dilimleyerek inceleme olasılıkları daha verilmesine izin veren oylama araçları vb. sahiptir. 3
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 7: Karar Vermeyi Güçlendirme Grup karar destek sistemlerinin faydalarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: • Grupların yapılandırılmamış sorunlar hakkında karar vermelerine yardımcı olur. Ayrıca altyapı sağlayarak, belirli bir yapılandırılmamış karar verme türünün verimliliğini artırabilir. • Önemli kararlarda, paydaşların katılımı ve iş birliğine olanak tanıdığından karar sadece bir kişinin sorumluluğunda değildir. Sorun üzerinde daha fazla insan çalıştığından, kararın grubun ihtiyaçlarını ve hedeflerini gerçekçi bir şekilde yansıtması daha olasıdır. • Anonimlik GKDS’nin bir özelliği olduğu için, insanlar daha dürüst olmaya teşvik edilir. Bu aynı zamanda elde edilen çözümün doğruluğunu da artıracaktır. • GKDS’nin toplantıyı ve toplantıda alınan kararları kaydetme kabiliyeti, karar verme sürecinin, yaratılan fikirlerin ve sorunların çözümlerinin işletmenin bilgi tabanının bir parçası hâline getirilebileceği anlamına gelmektedir. 4
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 8: Bilişim Sistemleri Geliştirme Sistem Geliştirme Süreci • Sistem tasarım • Sistem uygulama İş dünyası için bilişim sistemi, herhangi bir iş problemine, • Sistem bakım bilişim teknolojisine dayalı geliştirilmiş kurumsal bir çözümdür, dolayısıyla da yeni bir bilişim sistemi Sistem Planlama oluşturmak planlı bir örgütsel değişiklik olarak görülmektedir. Organizasyon, yönetim ve teknoloji olmak Sistem planlama SGS’nin ilk adımıdır ve sistem analist bu üzere üç alt bileşen ile özetlenebilen kurumsal yapıda, adımda sistem geliştirme projelerini gözden geçirir ve aşağıda detayları verilen bu bileşenler bilişim sistemi ile kurumun amaçları doğrultusunda bilişim sistemleri devamlı etkileşim içindedir. gereksinimlerini ve yeni oluşum gereksinimlerini çözümlemeye çalışır. • Yönetim: Yönetim, yeni yöntemlerle ve bilgilerle yaratıcı işler ortaya çıkarmakla yükümlüdür. Bilişim Sistemi Projelerinin Belirlenmesi: İşletme içinde çok çeşitli birimlerden çok farklı bilişim sistemi projeleri Bilişim sistemleri bu yükümlülüklerin yerine gündeme gelebilmektedir. Projeleri, çıkış noktalarına bakarak, iki başlık altında toplamak mümkündür.• getirilme aşamasında büyük rol oynar. Bir Yukarıdan aşağıya tanımlanan projeler daha çok işletmenin stratejik ve genel ihtiyaçlarına odaklıdırlar ve organizasyonda tepe, orta kademe ve operasyonel talep, yönetim kurulundan veya üst yönetimden gelir. • Aşağıdan yukarıya tanımlanan projeler daha çok olmak üzere üç temel yönetici seviyesi işletmenin operasyonel ihtiyaçlarına odaklıdırlar ve talep, kullanıcı birimleri veya sistem geliştirme grubundan gelir. bulunmaktadır. Bilişim Sistemi Projelerinin Seçimi: Bir bilişim sistemi • Organizasyon: Organizasyon; insanlar, standart projesi talebinin, birçok sorgulamadan geçirilerek işlem süreçleri, politikalar ve kültür ilerlemeye değer olup olmadığı, ilerlenecekse de önceliğinin ne olduğu ortaya çıkarılmalıdır. Bu bir dizi elemanlarından oluşur. sorgulamaya olurluk analizi ismi verilir ve her sistem projesi için kritik bir konuma sahiptir. Olurluk analizi • Teknoloji: Teknoloji, yöneticinin yaratıcılığı ve başlıca aşağıdaki çalışmalardan oluşur: kontrolü için gerekli olan ve bilişim sistemlerinin • Teknik olurluk oluşturulması için kullanılan bir araçtır. Anahtar • Yasal ve düzenleyici olurluk • Organizasyonel olurluk elemanları; bilgisayar donanımı, bilgisayar • Sosyal olurluk • Ekonomik olurluk yazılımı, depolama teknolojisi ve Bilişim Sistemi Projelerinin Başlatılması: Sistem telekomünikasyon teknolojisidir. planlama faaliyetinin bu aşamasında projenin büyüklüğü, kapsamı ve karmaşıklığı değerlendirilerek proje planlama Yeni bir bilişim sistemi tasarlandığında, organizasyonun faaliyetlerine hazırlık olmak üzere aşağıdaki çalışmalar da yeniden tasarlanabileceği dikkate alınmalıdır. Bu yapılır. nedenle bilişim sistemi geliştirilmesinde yürütücü konumunda olan sistem analist, yeni sistemin belirli iş • Proje başlatma ekibinin oluşturulması süreçlerini ve bir bütün olarak organizasyonu nasıl • Müşterilerle ilişkilerin kurulması etkileyeceğini anlamalı ve bu bağlamda da sistemin • Proje başlatma planının yapılması paydaşları ile sıkı bir iletişim içinde olmalıdırlar. Bunun • Proje yönetim prosedürlerinin hazırlanması için de sistem analistin problem çözücü, iletişimi kuvvetli, • Proje yönetim ortamının oluşturulması etik değerlere önem veren, disiplinli ve motivasyonu • Proje çalışma kitabının hazırlanması yüksek bir kişiliğe sahip olması çok önemlidir. Bilişim Sistemi Projelerinin Planlanması: Bu süreçte, Organizasyonlarda yapabileceklerinden çok daha fazla bir projenin belirli bir zaman diliminde, genellikle sayıda proje isteği geldiği durumlarda, proje seçimi zor bir tanımlanmış aşamalarla ve belirlenmiş kaynaklarla nasıl karar olmaktadır. Proje seçimi için en önemli beş kriter tamamlanacağına odaklanılır. Bu adımda, projenin aşağıda verilmektedir: devamında yapılacak faaliyetler için ne kadar zaman ve finans kaynağı gerektiğinin ortaya çıkarılması gerekir. • Yönetim desteği • Yeterli zaman dilimi Bilişim Sistemi Proje Önerilerinin Yönetime • Örgütsel hedeflerle uyumluluk SunulmasıSistem planlama süreci adımlarının sonuncusu • Uygulanabilirlik olan sunuş adımında değerlendirilen bilişim sistemleri • Projenin uygunluğu projeleri için bir ön araştırma raporu hazırlanır. Böylece geliştirilmesi önerilen sistem(ler)in değerlendirilmesi, Bilişim sistemi çözümü üretmek için gerekli faaliyetlerin tümü Sistem Geliştirme Süreci (SGS) doğrultusunda 1 yürütülmektedir. Sistem geliştirme süreci çok zorlu ve detaylı bir süreç olduğundan sistem geliştirme sürecinin beş temel faaliyeti altında birçok alt faaliyetler de yer almaktadır. Sistem geliştirme sürecinin beş temel faaliyeti şunlardır: • Sistem planlama • Sistem analiz
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 8: Bilişim Sistemleri Geliştirme maliyetleri ve faydaları belgelenmiş olur. Bu raporda Çözüm Alternatiflerinin Değerlendirilmesi: Sistem sistem(ler) ile ilgili aşağıdaki başlıkların bulunması geliştirme projesi için çözüm alternatiflerinin önerilir. oluşturulması ve değerlendirilmesi, sistem analistin işletme ile ilgili öğrendiklerinin ve işletmenin • Giriş: Sistem ile ilgili genel bir bilgi verilir. performansını geliştirmek için gerekli gördüğü hususların • Sistem Talep Özeti: Sistem talebinin ana hatları özümlenmesi olan sistem teklifinin en önemli bölümüdür. Sistemin geliştirilmesi için dikkate alınabilecek belli başlı özetlenir. çözüm alternatifleri aşağıda verilmektedir. • Bulgular: Ön araştırma sonucu elde edilen • Kurum İçi Sistem Geliştirilmesi: Sistemin işletme kapsam, kısıt ve olurluk bilgileri aktarılır. içinde, işletme içi kaynaklar kullanılarak • Öneriler: Mantıksal zemine oturtulmuş geliştirilmesi sebeplerle, hangi projelerin ele alınması ve hangi • Özel Yapım Sistem Geliştirilmesi: Sistemin dış eylemlerde bulunulmasının fayda getireceği servis sağlayıcısı tarafından geliştirilmesi belgelenir. • Zaman ve Maliyet Hesapları: Sistemin temini, • Hazır Yazılım Kullanımı: Önceden oluşturulmuş yüklenmesi ve kullanımı ile ilgili maliyetler ve ve paket olarak satın alınabilen yazılımların zaman hesaplamalarını içerir. değerlendirilmesi • Beklenen Faydalar: Yeni sistemin sağlayacağı ölçülebilen ve ölçülemeyen faydalar özetlenir. • Anahtar Teslim Sistem Alımı: Sistemin, yazılım • Ekler: Destekleyici herhangi bir malzeme varsa ve donanım dâhil eksiksiz bir sistem çözümü bu bölüme eklenir. olarak hemen devreye alınması Sistem Analiz • Uygulama Servis Sağlayıcılarından Hizmet Alımı: Tüm veri işleme ve bilgi teknolojileri SGS’nin ikinci adımı olan sistem analiz, organizasyonun hizmetlerinin kurum dışı bir tedarikçiden bilişim sistemi ile çözüm getirmek istediği problem (Ör.: sağlanması Günlük satış raporlarının zamanında alınamıyor olması) veya oluşumun (Ör.: Mevcut sistemin mobil uygulamaya Çözüm alternatifleri arasından en iyi alternatifin tespiti aktarımı) analiz çalışmalarını kapsar. için yapılacak çalışmalar, aşağıda örnekleri ile birlikte ana başlıkları verilen kriterler bazında çok kriterli karar verme Sistem analiz çalışmaları; sistem gereksinimlerinin tespiti, yöntemi kullanılarak yürütülmelidir. sistem gereksinimlerinin modellenmesi ve çözüm alternatiflerinin değerlendirilmesi olmak üzere üç • Genel Kriterler: Deneyimli personelin bulunması, aşamalıdır. projenin bitirilme süresi, projenin maliyeti, vb. kriterleri kapsar. Sistem Gereksinimlerinin Tespiti: Sistem gereksinimlerinin tespiti (Ör.: Günlük satış raporlarının • Teknik Kriterler: Programlamanın kalitesi, kolay zamanında alınabilmesi), mevcut sistemdeki problemlerin kurulabilirlik, kullanıcı dostu olması vb. kriterleri detaylandırılması (Ör.: Günlük satış raporlarının kapsar. zamanında alınamaması), nedenlerinin tespiti (Ör.: Günlük satış raporlarının manuel olarak hazırlanıyor olması) ve • Fonksiyonel Kriterler: Derslerin açılması, organizasyonun bilgi ve diğer gereksinimlerinin öğrencinin derse kaydolması, ders listelerinin çıkarılması için yapılması gereken çalışmaları içerir. Bu alınabilmesi, vb. sistemle ilgili işlevsel kriterleri çalışmalar aşamasında sistem analist; kavramlar, olgular kapsar. ve insanlarla iç içe olmak durumundadır. Sistem Tasarım 2sistem gereksinimlerinin tespiti aşamasında en temel veri toplama teknikleri inceleme, mülakat, anket ve SGS’nin üçüncü adımı olan sistem tasarım,sistem gözlem’dir. Bu teknikler arasında sistem analiz çalışmaları özelliklerini hazırlamak amacıyla sistem analiz için en uygun olan ve en çok kullanılan teknik, çok daha aşamasında saptanan bilgi gereksinimlerinin karşılanması detaylı veri alınmasına imkan verdiği için, mülakat için yapılan detaylı çalışmaları içermektedir. tekniğidir. Sistem tasarım süreci; genel tasarım, detay tasarım ve Sistem Gereksinimlerinin Modellenmesi: Yapılan tasarım spesifikasyonlarının raporlanması olmak üzere üç çalışmaların kalıcılığı ve kontrolü açısından, aşamada incelenebilir. gereksinimlerin tespiti adımında belirlenen gereksinimlerin dokümante edilmesi gerekmektedir. Söz Genel Tasarım: Genel tasarımın çıktıları, sistem analiz konusu adımda, çeşitli veri toplama teknikleri kullanılarak çalışmalarında olduğu gibi kullanılan sistem tasarım elde edilen bulguların, toplu ve kolay okunur bir şekilde yöntemine göre farklılık gösteren, yeni sistemin genel dokümente edilmesi için öncelikle sistemdeki tüm olayları mimarisini ve içerdiği çeşitli programlama içermesi gereken bir Olay Tablosu hazırlanması ve bileşenlerindeki ayrıntılı mantığı/algoritmayı tanımlayan, sistemdeki tüm varlıkların listelenmesi gerekir. bir dizi şema veya modeldir. Detay Tasarım: Sistemin geliştirilmesine yönelik tüm detay tasarımların yapıldığı tasarım seviyesidir. Girdi ve çıktıların tasarımı, kullanıcı arayüzlerin tasarımı, 2
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 8: Bilişim Sistemleri Geliştirme veritabanı tasarımı ve sistem mimarisinin tasarımı bu süreçlerin tanımlanması için hazırlanmış olan yalancı tasarım seviyesinin belli başlı alt faaliyetleridir. kodlama, karar tablosu veya karar ağacındaki yaklaşımları baz alınmalıdır. Girdi ve Çıktıların TasarımıGirdi tasarımı sürecinde sistemle ilgili girdiler; girdinin oluşturulduğu çıkış noktası Program geliştirme ile ilgili olarak alfa, beta ve ürün (Ör.: Bir üniversitede açılacak ders bilgilerinin ilgili sürümü olmak üzere üç sürüm söz konusudur. departmanlarca hazırlanması), akış (Ör.: Ders açılım bilgilerinin üniversitenin kayıt işleri birimine Test: Bilinen koşullar altında, geliştirilen sistemden gönderilmesi) ve bilgi girişi açılarından değerlendirilmeli, istenen sonuçların elde edilip edilmediğinin belirlenmesi bilgi girişi ile ilgili olarak ekran ve/veya form tasarımları için yapılan kapsamlı bir işlemdir. Bir sistemin test girdi tasarım kurallarına göre hazırlanmalıdır. edilmesi birim testi, sistem testi ve kabul testi olmak üzere üç ayrı aktiviteyi içermektedir. Kullanıcı Arayüzlerinin Tasarımı: Girdi ve çıktı tasarımlarının etkinliğini artıracak iyi bir kullanıcı arayüzü Çevirim: Çevirim, eski sistemden yeni sisteme geçiş tasarımı; ergonomi, estetik ve arayüz teknolojisine dayalı, sürecidir. Dört ana çevirim stratejisi kullanılabilir; paralel kullanıcı arayüzü kurallarına uygun ve kontrol araçları strateji, doğrudan kesme stratejisi, pilot çalışma stratejisi kullanılarak yapılmalıdır. ve aşamalı yaklaşım stratejisi Kullanıcı arayüzü tasarımında dikkate alınması gereken Dokümantasyon: Dokümantasyon; bilişim teknolojisi kurallardan başlıcaları aşağıda verilmektedir: departmanı, sistem analist, programcılar ve kullanıcılar için vazgeçilmez bir unsurdur. Sistemin geliştirilmesinin • Kullanıcı aşinalığı tamamlanmasından sonra işletim kılavuzu, program • Tutarlılık dökümanı, sistem dökümanı ve kullanıcı kılavuzu olmak • Minimum sürpriz üzere dört temel dokümantasyon çalışmasının • Düzeltilebilirlik tamamlanmış olması gerekmektedir: • Kullanıcı kılavuzu • Kullanıcı çeşitliliği Kurulum: Kurulum aşamasında sistem için gerekli operasyonel ortamın hazırlanması ve ortama yeni sistemin Veri Tabanı Tasarımı: Sistem; veri gereksinimi, veri yüklenmesi söz konusudur. Kurulum için aşağıdaki ilişkileri, veri hacim ve hızı, veri depolanması açılarından işlemlerin yapılması uygun olacaktır: değerlendirilmeli ve bu amaçla veri tabanı tasarımı yapılmıalıdır. Veri tabanı tasarımında, sistemde bulunması • Sistem performansını etkileyen tüm sistem gereken dosyaların kayıt özellikleri açısından bileşenlerinin (donanım, yazılım, işletim tanımlanmasının yanı sıra, dosyaların tipleri de belirtilmeli sistemleri, telekomünikasyon kaynakları, vb.) ve aralarındaki ilişkiler de şematik olarak gösterilmelidir. incelenmesi Sistem Mimarisinin Tasarımı: Sistem mimarisinin • İletişim özelliklerinin hem sistem yüklenmeden tasarımı, sistemin bileşenlerinden olan yazılım önce hem de yüklendikten sonra kontrol edilmesi uygulamaları, ağ cihazları, donanım ve diğer cihazlar ile bu bileşenler arasındaki ilişkilerin tasarımının yapıldığı bir • Eski sistemden yeni sisteme veri dönüşümünün işlemdir. yapılması Tasarım Spesifikasyonlarının Raporlanması: Tasarım Eğitim: Eğitimlerin verilmesi aşamasında bilişim aşamasında yapılan tüm ayrıntılı çalışmaların sonuçları, sisteminin başarılı olabilmesi amacıyla tüm kullanıcıların, Tasarım Spesifikasyonları Raporu’nda belgelenmelidir. yöneticilerin ve bilişim teknolojisi çalışanlarının sistemle Bu rapor, sistemin her bir parçası için işlevsel açıklamalar ilgili eğitimden geçirilmeleri hedeflenir. ile birlikte her bir program ve bileşen parçaları için alınan girdi ve çıktılar hakkında da bilgi içerir. Değerlendirme: Bu aşamada, geliştirilen sistemin, bazı kriterler bazında hedeflerini ne kadar başarıyla yerine Sistem Uygulama getirdiği, çeşitli teknikler aracılığı ile toplanan veriler ışığında değerlendirilir. SGS adımlarının dördüncü adımı olan sistem uygulama adımı, sistem tasarım adımında hazırlanmış olan sistemin Final Raporunun Teslimi: Sistem uygulama adımının spesifikasyonları doğrultusunda; programlama, test, son aktivitesi olarak üst yönetime sunulmak üzere sistem çevirim, dokümantasyon, kurulum, eğitim, değerlendirme geliştirme süresince yapılan tüm faaliyetleri özetleyen ve ve final raporunun teslimi çalışmalarını içerir. değerlendiren bir rapor hazırlanır. Programlama: Hazırlanan spesifikasyonlar Sistem Bakım doğrultusunda sistem için gerekli programların yazılması Sistemin kurulum işlemi tamamlandıktan sonra, sistem kullanıldığı sürece verilmesi gereken destek ve bakım işlemidir. Programlama tek kişi tarafından yapılabileceği hizmetleri, devamlılığın sağlanması açısından ivedilikle uygulamaya geçirilmelidir. Bu nedenle SGS’nin son adımı gibi, kullanılacak dil, vb. hususlar tespit edildikten sonra olan sistem bakım adımında, kullanıcı destek faaliyetleri ekip şeklinde de yürütülebilir. Üretim aşamasında 3 geliştirilecek programlarda, daha önceki aşamalarda
YBS207U-BİLİŞİM SİSTEMLERİ Ünite 8: Bilişim Sistemleri Geliştirme ve bakım faaliyetleri olmak üzere iki ana alt faaliyet üreticileri yaşam döngüsünün aşamaları arasında ileri geri bulunmaktadır. gidebilse de geleneksel sistem yaşam döngüsü, ağırlıklı olarak bir sonraki aşama için çalışma başlamadan önce Kullanıcı Destek Faaliyetleri: Destek hizmetleri iki üzerinde çalışılan aşamadaki görevlerin tamamlanmasını temel başlık altında verilir: gerektiren şelale yaklaşımıdır • Kullanıcı Eğitimleri: Sistem ilk kurulduğunda Prototipleme verilen kullanıcı eğitimlerinin, daha sonraki günlerde işletmeye yeni katılan elemanlara da Prototipleme, bilişim sisteminin veya parçalarının çalışır verilmesi ile sistemde belirgin değişiklikler bir ön sürümünün geliştirilmesidir. yapılmış olması durumunda, bu değişikliklerin tamamlanmasından sonra, sistem ilk Son Kullanıcı Geliştirmesi kurulduğunda verilen eğitimlere benzer eğitimlerin tüm elemanlara verilmesi işlevlerini Son kullanıcı geliştirmesi, teknik uzmanlardan çok az kapsar. yardım alarak veya hiç yardım almadan son kullanıcıların basit bilgi sistemleri oluşturmasına ve bitmiş bir uygulama • Yardım Masaları: Kişilere sistem kaynaklarının oluşturmak için gereken süreyi ve adımları azaltmasına en etkin şekilde nasıl kullanılabileceğinin olanak tanır. gösterilmesi, kullanıcıların teknik ve işletimsel sorularına cevap sağlanması ve kullanıcıların, Hızlı Uygulama Geliştirme bilgi gereksinimlerini nasıl karşılayabileceklerinin gösterilerek daha üretken Sistem tasarlama ve uygulama süresinde radikal bir hâle getirilmesi hizmetlerini kapsar. azalma sağlamak için yaratılmış bir sistem geliştirme yaklaşımıdır. Yoğun kullanıcı katkısına, toplantılara, Bakım Faaliyetleri: Bakım hizmetlerinde ise dört farklı prototiplere, entegre CASE araçlarına ve kod geliştiricilere tip bakım söz konusudur: dayalıdır. Geleneksel sistem geliştirme adımlarını takip eder, ancak daha akıcı bir sistem geliştirme sağlayabilmek • Düzeltici Bakım: Kullanıcıların veya bilişim için adımlar kısaltılmış ve birleştirilmiştir. teknolojisi elemanlarının sistemdeki herhangi bir problemi haber vermeleri durumunda problemin Birleşik Uygulama Geliştirme düzeltilmesine yönelik verilen bakım hizmetidir. Kullanıcıların, yöneticilerin ve analistlerin, yoğun • Uyarlayıcı Bakım: Kullanıcıların veya bilişim toplantılar süresince birlikte çalışarak, sistem teknolojisi elemanlarının, değişen iş veya işletim gereksinimlerini belirlediği ve gözden geçirdiği yapısal bir ortamına uyarlanması amacıyla, sistemde işlemdir. Bu yaklaşımla analiz ve tasarım aşamalarında değişiklik yapılmasını istemeleri durumunda geçirilen zamanın kısaltılması beklenmektedir. Yaklaşımın verilen bakım hizmetidir. başarıya ulaşması için katılımcıların çok dikkatli seçilmesi, ön hazırlığın çok iyi yapılması, liderin bu • Mükemmeliyetçi Bakım: Sistemin daha etkin, teknikte uzman olması gerekmektedir. güvenilir ve sürdürülebilir olması amacıyla, genelde bilişim teknolojisi departmanı tarafından Çevik Geliştirme ortaya konan sistemde değişiklik yapılması talebi karşısında verilen bakım hizmetidir. Çevik geliştirme; büyük bir projeyi, yineleme ve sürekli geri bildirim kullanarak kısa sürede tamamlanan bir dizi • Koruyucu Bakım: Gelecekte oluşabilecek küçük alt projeye ayırarak çalışan yazılımların hızlı problemlerin engellenmesi amacıyla, bilişim teslimatına odaklanır. Her mini proje üzerinde bir ekip teknolojisi elemanları tarafından, problem tarafından tam bir proje gibi çalışılır. Geliştiriciler çıkması olası alanların analiz edilmesi gereksinimleri açıklığa kavuştururken, yeni işlevlerin çalışmalarını kapsayan bakım hizmetidir geliştirilmesi veya eklenmesi bir sonraki yinelemede gerçekleşir. Bu, genel riski en aza indirmeye yardımcı olur Bilişim Sistemi Geliştirme Yöntemleri ve projenin değişikliklere daha hızlı adapte olmasını sağlar. Sistemler, büyüklükleri ve teknolojik karmaşıklıkları ve çözmek istedikleri örgütsel sorunlar açısından farklılık gösterir. Bu farklılıklara bağlı olarak birçok sistem geliştirme yöntemleri geliştirilmiştir. Geleneksel Sistem Yaşam Döngüsü Geleneksel sistem yaşam döngüsü, bilişim sistemleri geliştirilmesinde kullanılan en eski yöntemdir.sistem analizi, sistem tasarımı, programlama, test, dönüşüm, üretim bakım aşamalarını içerir. Geleneksel sistem yaşam döngüsü yöntemi maliyetli, zaman alıcı ve esnek olmayan bir yöntemdir. Sistem 4
Search
Read the Text Version
- 1 - 25
Pages:
