โขน มรดกวัฒนธรรมที่จับต้องไม่ได้ของมนุษยชาติรายแรกของประเทศไทย

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 186

Khon : Cultural Heritage of Humanity พิิธีไี หว้้ครููโขน clude “Phithee Khrop,” the sacred initiation ritual การไหว้้ครููสำำ�หรัับนาฏศิิลป์์โขนละครและดนตรีีปี่่�พาทย์์ยัังมีี to imbue learners with artistic inspiration. A mas- “พิิธีีครอบ” ซึ่่�งครููบาอาจารย์์ได้บ้ ััญญััติิหลัักเกณฑ์์ระเบีียบปฏิิบััติิเป็็น ter teacher will “khrob” his pupils only when แบบแผนมาแต่โ่ บราณ ครูผู ู้�ใ้ หญ่จ่ ะทำ�ำ พิธิ ีี “ไหว้้ครูู” และ “ครอบ” ให้ต้ ่่ they show that they have some particularly requested อเมื่่อ� ศิษิ ย์ร์ ำำ�เพลงช้า้ เพลงเร็็วหรือื ศิิษย์ส์ ามารถฝึึกปฏิิบััติิในระดัับพื้้น� fundamental ability. ฐานได้แ้ ล้ว้ On such an occasion, the master teacher, a senior ในพิธิ ีไี หว้ค้ รูแู ละพิธิ ีีครอบนั้น�้ ครูผู ู้ใ�้ หญ่ซ่ ึ่ง่� เป็น็ ประธานในพิธิ ีีจ teacher who presides over the ceremony, will read “Ong ะเป็น็ ผู้้�อ่าน “โองการ” บูชู าและเชิญิ ครูู โองการดัังกล่่าวครููศิิลปิินผู้้�ให Kan,” the sacred manuscript, to invite the “teachers” of ญ่่มัักหวงแหน จะ “มอบโองการ” ให้ผ้ ู้้�หนึ่่�งผู้้�ใดไปทำำ�พิิธีีต่่อจากท่่านได้้ all forms to be present there. This “Ong Kan” is highly ต้อ้ งพิจิ ารณาอย่า่ งถ้ว้ นถี่�่ทั้ง�้ วัยั วุฒุ ิิคุณุ วุฒุ ิิและคุณุ ธรรมผู้ท�้ ี่จ�่ ะเป็น็ ประ valued and will be bestowed only upon a selected per- ธานอ่า่ นโองการต้อ้ งเป็น็ ผู้้�ชายเท่า่ นั้น�้ แม้ว้ ่า่ ครูศู ิลิ ปินิ ผู้ห�้ ญิงิ จะบริบิ ูรู ณ์์ son with appropriate maturity and integrity. The pres- ด้ว้ ยคุณุ สมบััติดิ ัังกล่า่ วก็ไ็ ม่ส่ ามารถทำ�ำ พิธิ ีแี ละเป็น็ ผู้้�ครอบได้้ถือื กัันว่า่ ident at this ceremony, however, must be male only; “ครอบไม่่ขึ้น�้ ” และจะทำ�ำ ให้เ้ กิิดความอััปมงคลต่า่ งๆ no female teachers are permitted. Paying Homage to Khon Teachers Ceremony Paying homage-to-teacher ceremonies for Khon performers as well as Thai classical musicians in- 187

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 188

Khon : Cultural Heritage of Humanity ใ น พิิ ธีี ไ ห ว้ ้ ครูู ต้ ้ อ ง จััด เ ตรีี ย มสถ า น ที่�่ gently over the pupils’ head, one at a time. This is espe- ตั้�้งพระพุุทธรููปและศีีรษะครููต่่างๆ บนที่�่บููชา เช่่น เทพเจ้้า พระพิิราพ cially referred to as “Phithee Khrop Khru Khon Lakhon.” พระฤษีี ครููพระ ครููนาง ครููยัักษ์์ เป็็นต้้น ประกอบด้้วยเครื่่�องบว (Lakhon means dance drama.) งสรวงสัังเวยตามตำำ�ราและต้้องมีีวงปี่่�พาทย์์ทำำ�เพลงหน้้าพาทย์์ ประกอบการอ่่านโองการ เช่่น สาธุุการ นมััสการพระรััตนตรััย ต ร ะ เ ชิิ ญ เ ชิิ ญ พ ร ะ อิิ ศว ร เ ห า ะ เ ชิิ ญ พ ร ะ น า ร า ย ณ์ ์ แ ล ะ เ ท พ เ จ้ ้ า ทั้้� ง ห ล า ย ต ร ะ ป ร โ ค น ธ ร ร พ เ ชิิ ญ พ ร ะ ป ร โ ค น ธ ร ร พ แ ผ ล ะ เ ชิิ ญ พ ญ า ครุุ ฑ เ ส ม อ เ ท พ เ จ้ ้ า เ ข้ ้ า สู่่�มณ ฑ ล พิิ ธีี รัั ว ส า ม ล า ไ ห ว้ ้ ครูู ยัั ก ษ์ ์ เชิิดกลอง ส่่งเทพเจ้า้ เสด็็จกลัับ เป็็นต้้น เ สร็็ จ ก า ร บ ว ง ส ร ว ง สัั ง เ ว ย แ ล้ ้ ว ครูู ผู้้� ใ ห ญ่ ่ ป ร ะ ธ า น ใ น พิิ ธีีจึึ ง เ จิิ ม ห น้ ้ า ผ า ก แ ล ะ ทำำ � “ พิิ ธีีค ร อ บ ” ให้้แก่่ศิิษย์์ โดยนำำ�เอาศีีรษะฤษีีหรืือเทริิด ฯลฯ ที่่�เรีียกว่่า “ศีีรษะครูู” ที่่�ตั้�้งบููชาในพิิธีี สวมลงไปบนศีีรษะศิิษย์์ทีีละคน เรีียกพิิธีีนี้้�ว่่า “พิิธีีครอบครููโขนละคร” Preparation of the venue for a pay- ing homage-to-teachers ceremony is of a great importance. Appropriate altars to place the Buddha images and sacred masks representing such great teachers assomedeities,PhraPhirap,PhraRuesi(thehermit),theMas- ters of male, female, and yaksha (demon) characters, and also sacrificial offerings are required. A Piphat musical ensemble must play ceremonial music to accompany every single phase of the rite. “Phithee Khrop” starts after the ceremonious offer- ing is finished. The presiding senior teacher is to anoint his pupils in the middle of their forehead with auspicious powder paste before placing a hermit mask, or a “Serd” headdress, representing the ceremonial teacher’s heads, 189

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 190

Khon : Cultural Heritage of Humanity 191

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 192

Khon : Cultural Heritage of Humanity ก า ร แ สด ง โ ข น แ ต่ ่ โ บ ร า ณ ผู้้� แ สด charactersasthedemon,themonkeyandthebeastoranimal. ง ต้ ้ อ ง สวม ห น้ ้ า โ ข น ห รืื อ หัั ว โ ข น ปิ ิ ด ห น้ ้ า T h e d i v i n e a n d h u m a n c h a r a c - เ ว้ ้ น แ ต่ ่ ตััวต ล ก ที่่� เ รีี ย ก ว่ ่ า ต ล ก โ ข น เ ท่ ่ t e r s n o l o n g e r w e a r m a s k , b u t s t i l l , า นั้�้ น ที่่� สวม ห น้ ้ า โ ข น ค ร อ บ ไ ว้ ้ บ น ศีี ร ษ ะ theydonotdeliverspeechesthemselvesassetbyformerKhon ไม่ป่ ิดิ หน้า้ เพื่่อ� ให้ส้ ามารถเจรจาแสดง “มุขุ ” ได้เ้ อง ผู้ท�้ ี่ส�่ วมหน้า้ โขนอยู่� convention. ไม่พ่ ากย์เ์ จรจาด้ว้ ยตนเอง แต่ต่ ้อ้ งเต้น้ และรำ�ำ ให้เ้ ข้า้ กัับจัังหวะทำ�ำ นองด นตรีี กัับต้อ้ งทำ�ำ บทแสดงกิริ ิยิ าอาการไปตามคำ�ำ พากย์เ์ จรจา ภายหลัังก ารแสดงโขนมีกี ารเปลี่ย�่ นแปลงไปบ้า้ ง กล่า่ วคือื ผู้แ�้ สดงเป็น็ ตััวยัักษ์์ ตััว วานรกัับสััตว์บ์ างจำ�ำ พวกเท่า่ นั้น�้ ที่ย�่ ัังสวมหน้า้ โขนอยู่� ส่ว่ นผู้แ�้ สดงเป็น็ เ ทวดาและมนุษุ ย์ช์ ายหญิงิ ไม่น่ ิยิ มสวมหน้า้ แต่ย่ ัังคงไม่พ่ ูดู ไม่เ่ จรจาเอง ตามแบบแผนของโขนดั้ง้� เดิมิ InancientKhontradition,eachperformerhadtowear 193 a mask, either to cover only their face or to cover their whole head. The clown, however, was exceptional; he was to put a Khon mask only on his head so that he was able to speak his comic speeches. Of course, those whose faces or heads were covered with masks would not deliver speeches themselves but would dance in corresponding to music and recitations. This Khon tradition has been slightly modified in the latertime:maskwearingisprescribedonlytosuchnon-human

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 194

Khon : Cultural Heritage of Humanity หัวั โขน หััวโขนในเรื่ �องรามเกีียรติ์์�มีีอยู่ �เป็็นจำำ�นวนมากทั้�้งเทพเจ้้า หน้า้ โขนหรือื หัวั โขนจััดสร้า้ งขึ้น้� ด้ว้ ยศิลิ ปะชั้น้� สูงู มีีลัักษณะแ ฤษีี พระ ยัักษ์์ และลิงิ มีีสีีสัันและลัักษณะที่แ�่ ตกต่า่ งกัันตามที่โ�่ บราณาจารย์์ ละสีีสัันที่�แ่ ตกต่า่ งตามเรื่อ� งรามเกีียรติ์์� ผู้ท�้ ี่่�เป็น็ นาฏศิิลปินิ และผู้้ท� ี่อ�่ ยู่�ใ นวงการดนตรีีนาฏศิลิ ป์ใ์ ห้ค้ วามสำ�ำ คััญเคารพนัับถือื ว่า่ หััวโขนเป็น็ ครูู ช่่ กำำ�หนดรููปแบบและถืือปฏิิบััติิสืืบกัันมา ในการแสดงโขนบางตอน างที่�่เป็็นผู้้�สร้า้ งหััวโขนก็็ต้อ้ งดำำ�เนินิ ตามขนบที่่�สืบื ทอดมาแต่่โบราณ ตััวโขนตััวเดีียวกัันจะสวมหน้้าที่่�มีีสีีต่่างกััน เช่่น ทศกััณฐ์์ ปกติิ หน้้าสีีเขีียว แต่่ถ้้าแสดงตอนทศกััณฐ์์ลงสวนหรืือฉุุยฉายทศกััณฐ์์ จะสวมหน้า้ สีีทอง หนุมุ าน ปกติิสวมมาลััยทอง แต่ถ่ ้า้ แสดงตอนเป็น็ Khon mask อุปุ ราชกรุงุ ลงกาสวมมงกุฎุ เดินิ หน ตอนเป็น็ พระยาอนุชุ ิติ สวมมงกุฎุ ชััย ตอนบวชสวมชฎาฤษีี เป็็นต้้น Superb artistic skills are integrated in making Khon หััวโขนจำำ�แนกออกเป็็นประเภทต่่างๆ ได้ด้ ัังนี้้� masks.Eachmaskisuniquelydesignedinaccordancewiththe • เทพเจ้้าและเทวดาต่่างๆ เช่่น พระอิิศวร พระพรหม d e s c r i p t i o n g i v e n i n t h e R a m a k i e n s t o - พระนารายณ์์ พระอิินทร์์ พระอรชุุน พระมาตลีี เป็น็ ต้้น ry. Khon mask makers have to keep the long-pre- • พระครููพิิราพและพระครููฤษีี เช่่น พระฤษีีวสิิษฐ์์ พระฤษีี served conventions and regulations. A Khon กไลโกฏ พระฤษีีโคบุุตร เป็็นต้น้ mask,therefore,representstheTeacherforallThaitraditional • พระ (มนุุษย์์) เช่่น ท้้าวอััชบาล พระราม พระลัักษณ์์ พระพรต พระสััตรุุด เป็็นต้น้ performing artists, both dancers and musicians. • วานร มีีทั้�้งพญาวานรที่�่สวมมงกุุฎ เช่่น พาลีี สุุครีีพ ชมพููพาน ฯลฯ ที่่�สวมมาลััยทอง เช่่น หนุุมาน นิิลพััท ฯลฯ วานรสิบิ แปดมงกุฎุ เตีียวเพชร และเขนลิงิ เป็น็ ต้น้ • ยัักษ์์มีีทั้ง้� สวมมงกุฎุ เรีียกว่า่ “ยัักษ์ย์ อด”เช่น่ ทศกััณฐ์์พิเิ ภก อินิ ทรชิติ มารีีศ รามสูรู ปทูตู หัันต์์ ฯลฯไม่ส่ วมมงกุฎุ เรีียกว่า่ “ยัักษ์โ์ ล้น้ ” เช่่น พิริ าพ กุุมภกรรณ สำ�ำ มนัักขา ฯลฯ หน้้าโขนยัักษ์ย์ ัังมีีลัักษณะเฉพา ะแตกต่่างกัันไปอีีก เช่่น ปาก เขี้ย� ว ตา เป็น็ ต้้น • สััตว์์ต่่างๆ เช่่น ครุุฑ นกสดายุุ นกสััมพาทีี เป็็นต้น้ 195

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 196

Khon : Cultural Heritage of Humanity TherearenumerousdesignsofKhonmasks tomatch •Themaskofgreatmasters,suchasPhraPhirap,the characters in the Ramakien story. Even acting as the same Hermit Vasit, the Hermit Kalaikot, and the Hermit Khobutr. character, but in case that very same character appears • The mask of male characters, such as King in some particular circumstance, tradition has it that the Ajjapala, Rama, Lakshmana, Bharata, and Shatrughna. actor wear a different style of mask. Acting as Tosakanth is a good example. Usually Tosakanth is presented in a green • The mask of vanaras or monkeys, such as Vali, mask, but in the episode where the Demon King courts Sita Sugriva, Chompoophan, Hanuman, Nilphat, Teophet, in his royal garden, the golden mask is then put on by the the Eighteen Superior vanaras, and the ordinary monkey actor. soldiers, who vary in their rankings Khon masks can be categorized as follows: • The mask of demons, such as Tosakanth, Pibhek, Indrajit who wear crown and Phirap, Kumbhakarna, • The mask of deities, such as Ishvara, Brahma, and Samnakkha who do not wear crown. Narayana (Vishnu), Indra, Arjuna, and Matali. •Themaskofanimalsandbirds,suchastheGaruda, Sadayu and Sampathi. 197

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 198

Khon : Cultural Heritage of Humanity หน้้าโขนแต่่ละหน้้ามีีรายละเอีียดของศิิราภรณ์์ หรืือเ สังั เขปพงศ์ร์ ามเกีียรติ์ �และลักั ษณะหน้้าโขน ครื่่�องประดัับศีีรษะต่่างกัันไปตามฐานานุุศัักดิ์์� เช่่น เทพเจ้้าสำำ�คัั ญและวงศ์์กษััตริิย์์จะสวมมงกุุฎซึ่่�งมีีหลายชนิิด คืือ มงกุุฎชััย เรื่อ� งที่น�่ ำ�ำ มาเล่น่ โขน คือื รามเกีียรติ์์�เรื่อ� งดัังกล่า่ วมีเี นื้้อ� หายาว มงกุุฎเดิินหน มงกุุฎสามกลีีบ เสนาผู้้�ใหญ่่ฝ่่ายวานรสวมมาลััยทอง แบ่่งเป็็นหลายตอน สาระสำำ�คััญคืือการสงครามที่ป่� ระกอบด้ว้ ยอิิทธิิฤ ฝ่่ายยัักษ์์สวมกระบัังหน้้า หน้้าโขนยัักษ์์ที่่�มีีอยู่�เป็็นจำำ�นวนมาก นอก ทธิ์์ป� าฏิหิ าริยิ ์ข์ องฝ่า่ ยพระรามซึ่ง�่ เป็น็ พงศ์น์ ารายณ์อ์ วตารกัับฝ่า่ ยทศกัั จากจะแสดงลัักษณะเด่่นของแต่่ละตนด้ว้ ยสีีแล้้ว เครื่่�องศิิราภรณ์์ยััง ณฐ์์และยัักษ์์สััมพัันธมิติ ร ตััวละครต่่างๆ ทั้�้งฝ่่ายพระรามและฝ่่ายทศ จำำ�แนกออกเป็น็ หลายชนิิด โดยเฉพาะพญายัักษ์์ เช่น่ มงกุฎุ กระหนก กััณฐ์์ล้ว้ นมีีวงศ์ญ์ าติิและประวััติิความเป็็นมา ตลอดจนความเกี่่�ยวข้อ้ มงกุุฎหางไก่่ มงกุุฎหรืือชฎาจีีบ ทั้�้งยัังมีีรายละเอีียดเกี่�่ยวกัับลัักษ งสััมพัันธ์์กัันมาแต่่อดีีต ดัังนั้�้นผู้้�ที่�่จะดููโขนจึึงควรมีีความรู้้�เกี่�่ยวกัับคว ณะของปากและตาแตกต่่างกัันไป เช่่น ปากขบ ปากแสยะ ตาโพลง ามเป็น็ มา ตลอดจนลัักษณะเด่่นของตััวละครดัังกล่่าว ตาจระเข้้ เป็็นต้น้ รายละเอีียดเกี่่�ยวกัับลัักษณะของสีี ศิิราภรณ์์ ปาก และตา The Ramakien Lineages in Relation with Khon ฯลฯ นั้้�น โบราณกำำ�หนดไว้้เป็็นแบบแผน ถืือปฏิิบััติิสืืบทอดกัันมาอย่่ างเคร่่งครััด ผู้้�ชมที่่�มีีพื้�นความรู้้�เมื่่�อเห็็นตััวโขนตััวใดตััวหนึ่่�งออกมา Masks จึึงรู้�ได้้ทัันทีีว่่าเป็็นใคร และเมื่่�อได้้ฟัังคำำ�พากย์์เจรจาก็็จะรู้�ได้้ว่่าโขนแ สดงตอนใด Ramakien is a lengthy epic poetry divided into numerous episodes with battles between Rama and Tosakhanth at its core. Both Rama EachKhonmaskisspecifiedwithparticulardesignof and Tosakhanth have relatives and friends to headdressinaccordancewitheachcharacter’srank.Important support them. Their allies have their own background, and deitiesandmonarchsweardifferenttypesofcrown. Somehigh are somehow related with one another. To enjoy Khon, the rankingmonkeysareadornedwithgoldengarlands,whilehigh audienceneedcertainfundamentalknowledgeabouteach rankingdemonswearlowcrowns. Besidesheaddresses,theyare character’sbackgroundaswellashisorhercharacteristics. alsomadedifferentwiththeuseofcolors,andfacialexpressions featured through stylized painting. All details of a Khon mask were regulated by master craftsmen of ancient times and have been strictly conserved. Together with the recitations and dialogues, the mask worn by an actor enables the audience to recognize each character more easily. 199

โขน : มรดกวฒั นธรรมของมนษุ ยชาติ 200

Khon : Cultural Heritage of Humanity 201

บรรณานกุ รม กฎหมายตราสามดวง. (๒๕๒๑). กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปากร. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาด�ำรงราชานุภาพ. (๒๕๐๘). ต�ำนานละคร กรมหมน่ื ศรีสเุ รนทร.์ (ม.ป.ป.).โคลงถวายพระเพลงิ พระบรมอฐั .ิ กรงุ เทพฯ:ม.ป.ท. เจา้ พระยาทพิ ากรวงศ.์ (๒๕๓๑). พระราชพงศาวดารกรงุ รตั นโกสนิ ทร์ รชั กาลท่ี ๑. อเิ หนา. พมิ พค์ รง้ั ที่ ๔. พระนคร : คลงั วทิ ยา. สเุ นตร ชตุ นิ ธรานนท.์ (๒๕๔๔). พมา่ อา่ นไทย : วา่ ดว้ ยประวตั ศิ าสตรแ์ ละศลิ ปะ พมิ พค์ รงั้ ที่ ๖. กรงุ เทพฯ : กองวรรณคดีและประวัตศิ าสตร์ กรมศลิ ปากร. เดอ ลา ลแู บร.์ (๒๕๑๐). จดหมายเหตุ ลา ลแู บร ์ ฉบบั สมบรู ณ.์ แปลโดย สันต์ ท. ไทยในทศั นะพมา่ . กรงุ เทพฯ : มตชิ น. สจู บิ ตั รมหกรรมรามายณะนานาชาติ เฉลมิ พระเกยี รตสิ มเดจ็ พระเทพรตั นราช โกมลบตุ ร. พระนคร : กา้ วหนา้ . ธนติ อยโู่ พธ.์ิ (๒๔๙๕).ต�ำนานโขนหลวงและนามบรรดาศกั ดโิ์ ขนหลวงในรชั กาลท่ี๖ . สดุ าฯ สยามบรมราชกมุ าร.ี (๒๕๓๔).กรงุ เทพฯ: ส�ำนกั งานคณะกรรมการ ตีพมิ พเ์ ปน็ ที่ระลกึ ในงานพระราชทานเพลงิ ศพ นายพากย์ พากยฉ์ นั ทวัจน์ วัฒนธรรมแห่งชาต.ิ สูจิบัตรมหกรรมรามายณะอาเซียน (Asian Plus Ramayana). (๒๕๕๙). (หมนื่ พากยฉ์ นั ทวัจน)์ . พระนคร : โรงพมิ พพ์ ระจันทร.์ ธนติ อยโู่ พธ.์ิ (๒๕๑๑). โขน. พมิ พค์ รง้ั ที่ ๓. พระนคร : กรมศลิ ปากร. กรงุ เทพฯ : กระทรวงวัฒนธรรม. บาทหลวงเดอ ชัวซีย.์ (๒๕๑๖)จดหมายเหตรุ ายวนั การเดนิ ทางไปสปู่ ระเทศสยาม ในปี ค.ศ. ๑๖๘๕ และ ๑๖๘๖ ฉบบั สมบรู ณ.์ แปลโดย สันต์ ท. โกมลบตุ ร. เสฐียรโกเศศ (พระยาอนุมานราชธน). (๒๔๙๗). อปุ กรณร์ ามเกียรติ์. กรุงเทพฯ : กรงุ เทพฯ : กา้ วหนา้ . กองการสังคีต กรมศลิ ปากร. ประชมุ ค�ำพากยร์ ามเกยี รต์ิ เลม่ ๑. (๒๕๔๖). กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปากร. Khon Mask Thailand's Heritage. (2014). Bangkok : Thai Art Museum ประชมุ ค�ำพากยร์ ามเกยี รติ์ เลม่ ๒. (๒๕๔๖). กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปากร. Co.,Ltd. พระช�ำนโิ วหาร.(๒๔๗๐).โคลงสรรเสรญิ พระเกยี รตพิ ระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอด Realizing Rama: A contemporary Dance Production Based on the ฟา้ จฬุ าโลกย.์ พระนคร : โรงพมิ พโ์ สภณพพิ รรฒธนากร. Ramayana. (2000). Bangkok : ASIAN Committee on Culture พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว. (๒๔๘๒). พระราชวจิ ารณใ์ นพระบาท and Information (COCI). สมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั เรอื่ ง จดหมายเหตคุ วามทรงจ�ำของ Sarma, Gitesa. (2009). Trace of Indian Culture in Vietnam. New Delhi กรมหลวงนรินทรเทว.ี พมิ พแ์ จกเปน็ ที่ระลกึ ในงานพระราชทานเพลงิ ศพ : Banyan Tree Book. หมอ่ มเจา้ หญงิ อบั ษรสมาน กติ ยิ ากร. พระนคร : โรงพมิ พพ์ ระจันทร.์ มนตรี ตราโมท. (๒๕๐๐). \"วธิ ีพากย์ เจรจา และขบั รอ้ งในการแสดงโขน\". วารสาร http://www.aseanthai.net/ewt_news.php?nid=4001&filename= ศลิ ปากร, ๑ (๑), ๗๐. aseanknowledge เขา้ ถึงเม่ือวันที่ ๑๒ ตุลาคม ๒๕๖๑. ยิ้ม ปณั ฑยางกรู , ผรู้ วบรวม. (๒๕๒๓). ประชมุ หมายรบั สงั่ ภาคที่ ๑ สมยั กรงุ ธนบรุ .ี http://www.sac.or.th/databases/southeastasia/subject.php? กรงุ เทพฯ : คณะกรรมการพจิ ารณาและจัดพมิ พเ์ อกสารทางประวัตศิ าสตร์ sj_id=36 เขา้ ถึงเมื่อวันที่ ๑๒ ตลุ าคม ๒๕๖๑. ส�ำนกั นายกรัฐมนตร.ี ลลิ ติ พระลอ. (๒๔๙๗). พมิ พใ์ นงานฌาปนกจิ ศพ นางตว่ น กรรณสตู . ม.ป.ท. : ม.ป.พ. https://timesofindia.indiatimes.com/india/pm-modi-at-asean- วรรณกรรมสมยั อยธุ ยา เลม่ ๑. พมิ พค์ รงั้ ที่ ๒. (๒๕๔๐). กรงุ เทพฯ : กองวรรณกรรม in-the-philippines-the-ramayana-connection/article- show/61624156.cms เข้าถึงเมื่อวันที่ ๑๔ ตลุ าคม ๒๕๖๑. และประวัตศิ าสตร์ กรมศลิ ปากร. http://blogs.bl.uk/asian-and-african/2014/04/the-ramayana-in- วรรณกรรมสมัยอยุธยา เล่ม ๓. พิมพ์ครั้งที่ ๒. (๒๕๔๕). กรุงเทพฯ : southeast-asia-2-thailand-and-laos.html เข้าถึงเม่ือวันที่ ๑๕ ส�ำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ศานติ ภักดีค�ำ ตุลาคม ๒๕๖๑. (๒๕๔๗). “ความส�ำคัญและที่มาของรามเกียรต์ิเขมร.” ประชุม ค�ำพากยร์ ามเกยี รต์ิ เลม่ 3 ค�ำพากยร์ ามเกยี รตภ์ิ าษาเขมร. กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปากร. 202

Bibliography Three Seals Law. (1978). Bangkok : Fine Arts Department. Khon Mask Thailand's Heritage. (2014). Bangkok : Thai Art Museum Srisureign, Krommuen. (n.d.). Klong Tawai Phrapleong Phra Borom Atthi. Bangkok : n.p. Co.,Ltd. Thipakoravongs, Chaophraya. (1988). Rattanakosin Royal Santi PhakdiKam. (2004). “The importance and origin of the Ramkien Chronicles, the reign of King Rama I. 16th edition. Bangkok : Cambodian.” Compilation of Ramkien verses Volume 3 Literature and History Division, Fine Arts Department. Khmer verses. Bangkok : The Fine Arts department. de la Loubere. (1967). The Kingdom of Siamby M. de la Loubere. Translated by Sant T. Komolabutr. PhraNakorn : Kaona. Damrongrajanubhab, Krom Phraya. (1965). Tamnan Lakon Inao. 4th edition. PhraNakorn : Klang Wittaya. Thanit Yupho.(1952).TamnanKhon Luang and Nam Bunda Sak (Title) Sunate Chutintharanon.(2001).Thailand in Myanmar's Perspective for Khon Luang in the rein of King Rama VI. In the memory of : Thai History and Art in Myanmar 's Perspective. a cremation of Mr. Phrak Phark Chandravat (Muen Phark Chandravat). PhraNakorn : Prachan. Bangkok : Matichon. Asian Ramayana Festival to honor HRH Princess Maha Chakri Thanit Yupho. (1968). Khon. 3rd edition. PhraNakorn : Fine Arts Sirindhorn (pamphlet). (1991). Bangkok : Office of the Department. National Culture Commission. Asian Plus Ramayana (pamphlet). (2016). Bangkok : Ministry of Abbe de Choisy. (1973). Journal du Voyage de Siam in 1685-1686. Culture. Translated by Sant T. Komolabutr. PhraNakorn : Kaona. Anumanrajdhon (SathienKoset). (1954). Ramayana Equipments. Compilation of Ramakien Verse, Volume 1. (2003). Bangkok : Fine Arts Department. Compilation of Ramakien Verse, Volume 2. (2003). Bangkok : Fine Bangkok : Division of Performing Arts, the Fine Arts Department. Arts Department. Realizing Rama: A contemporary Dance Production Based on the Chamnivoharn, Phra. (1927). Klong Sanrasern Phrakiat Phra BatSomdet Phra Phutta Yodfa Chulalok. PhraNakorn : Ramayana. (2000). Bangkok : ASIAN Committee on Culture Sophonphiphatanakorn. and Information (COCI). Sarma, Gitesa. (2009). Trace of Indian Culture in Vietnam. New Delhi Rama V, King. (1939). King Rama V’s review of a memoir by : Banyan Tree Book. Kromluang Narinthorn Devi, distribution in the memory of a cremation of M.C.ApsornSamarn Kittiyakorn. PhraNakorn : http://www.aseanthai.net/ewt_news.php?nid=4001&filename= Prachan. aseanknowledge, Accessed 12 October 2018. Montri Tramoth. (1967). \"Narration and Chant in the Khon Performance\". http://www.sac.or.th/databases/southeastasia/subject.php?sj_id=36, Journal of Silapakorn, 1(1), 70. Accessed 12 October 2018. Yim Puntayangkul, Ed. (1980). A Compilation the Royal Decress Part https://timesofindia.indiatimes.com/india/pm-modi-at- 1 Thonburi Period. Bangkok : Committee of consider and print historic, Prime Minister’s Office. asean-in-the-philippines-the-ramayana-connection/article- Lilit Phra Lor. (1954). Distribution in the memory of a cremation of show/61624156.cms, Accessed 14 October 2018. Mrs.Tuan Kannasutra. n.p. http://blogs.bl.uk/asian-and-african/2014/04/the-ramayana- Ayutthaya Literatures Volume 1. 2nd edition. (1997). Bangkok : in-southeast-asia-2-thailand-and-laos.html, Accessed 15 Literature and History Division, Fine Arts Department. October 2018. Ayutthaya Literatures Volume 3. 2nd edition. (2002). Bangkok : Literature and History Division, Fine Arts Department. 203



กรมส่งเสรมิ วัฒนธรรม กระทรวงวฒั นธรรม Department of Cultural Promotion, Ministry of Culture ๑๔ ถนนเทียมร่วมมิตร เขตหว้ ยขวาง กรงุ เทพฯ ๑๐๓๑๐ 14 Thiamruammitr Rd., Huaykhwang, Bangkok 10310 โทรศพั ท์ ๐ ๒๒๔๗ ๐๐๑๓ Tel. 0 2247 0013 www.culture.go.th