หลัการสร้างเสริมสุขภาพ

หลักการสรา้ งเสริมสุขภาพ ดร.เพญ็ สุขมาก สถาบันการจดั การระบสขุ ภาพภาคใต้ มหาวิทยาลยั สงขลานครินทร์ 1

สุขภาพ (Health) หรอื สขุ ภาวะ (wellbeing) พ.ร.บ สขุ ภาพแห่งชาติ ปี 2550 ได้ให้ความหมายของสขุ ภาพว่า “สขุ ภาพคือ สุขภาวะ หมายถึงภาวะที่สมบูรณ์ทั้งทางด้านร่างกาย จิตใจ สังคม และ ปัญญา ท่ีเช่ือมโยงกันเป็นองค์รวมอย่างสมดุล (พ.ร.บ.สุขภาพแห่งชาติ, 2550) 2

ปัจจยั กาหนดสขุ ภาพ (Social Determinants of health ) หมายถึง ขอบเขตปัจจัยด้านบุคคล สังคมเศรษฐกิจ ประชากร และ สิง่ แวดลอ้ ม ซึ่งเป็นตัวกาหนดสถานะทางสุขภาพของบุคคล หรือประชากร 3

4

การสรา้ งเสริมสขุ ภาพ การประชุมการสรา้ งเสริมสขุ ภาพโลกในปี 2529 (1986) ใหค้ า นยิ ามว่า การสรา้ งเสริมสขุ ภาพ คอื กระบวนการท่ชี ่วยให้ ผคู้ น สามารถควบคุม และเพิ่มพูนสุขภาพ ให้กับตนได้ 5

กลยทุ ธ์สาคญั ตามหลักออตตาวา ชารเ์ ตอร์ สรา้ ง นโยบาย สาธารณะ เพ่อื สขุ ภาพ สรา้ ง ออตตาวา สร้าง กระบวนการ สิ่งแวดลอ้ ม ชุมชน ท่เี ออื้ เขม้ แขง็ พฒั นา การปรับ ทักษะสว่ น ระบบ กลไก บุคคล 6

นโยบายสาธารณะเพ่ือสขุ ภาพ (Healthy Public Policy) “ นโยบาย ท่ีแสดงความห่วงใยอย่างชัดเจนในเรื่องสุขภาพ พร้อมที่จะรับผิดชอบต่อ ผลกระทบทางสุขภาพ ที่อาจเกิดข้ึนจากนโยบายน้ัน ขณะเดียวกันก็เป็นนโยบายท่ีมุ่ง สร้างเสริมสงิ่ แวดล้อมท้ังทางสังคม และกายภาพที่เอื้อต่อการมีชีวิตท่ีมีสุขภาพดี และ มงุ่ ให้ประชาชนมีทางเลือก และสามารถเข้าถงึ ทางเลือกทกี่ ่อใหเ้ กดิ สุขภาพดไี ด้ ” 7

ตวั อยา่ งนโยบายสาธารณะ - การควบคุมการบรโิ ภคบุหร่ี และสุราดว้ ยมาตรการตา่ ง ๆ - การส่งเสรมิ เกษตรปลอดสารพิษ เกษตรผสมผสาน เกษตรธรรมชาติ หรือเกษตรที่ เอ้ือตอ่ สุขภาพ - การพัฒนาเศรษฐกิจพอเพยี งตามกระแสพระราชดารัส - นโยบายการจดั ผังเมืองท่ีดี การทาเมอื งน่าอยู่ การสง่ เสรมิ ชวี ติ สาธารณะ 8

ตวั อยา่ งนโยบายสาธารณะเพอื่ สขุ ภาพ ระดับองค์กรปกครองสว่ นท้องถิ่น - การสง่ เสริมเครือขา่ ยเกษตรปลอดสารพษิ และเชื่อมโยงเกษตรกรเขา้ กับผบู้ รโิ ภค - การวางผังชุมชน ดูแลการพัฒนาชุมชนใหเ้ ป็นระบบระเบียบ - การกาหนดสถานท่ที อ่ งเทีย่ วชุมชน ตลาด ปลอดเหลา้ บุหรี่ 9

การสรา้ งสรรคส์ ิง่ แวดล้อมที่เก้ือหนนุ ตอ่ การมีสขุ ภาพ (Create Supportive Environment for Health) • สังคมมคี วามซบั ซ้อน และสัมพันธ์กันในทุกองคป์ ระกอบ • การมีสุขภาพดี ไมส่ ามารถแยกออกจากเปา้ หมายดา้ นอน่ื ๆ ได้ • การเปลย่ี นแปลงวถิ ีชวี ติ ของคน ทง้ั ในการทางาน และการพกั ผอ่ น มผี ลกระทบตอ่ สุขภาพ • การส่งเสรมิ สุขภาพช่วยทาให้เกิด สภาพการอยอู่ าศัย และการทางาน เป็นไปอย่างปลอดภัย และมี ความสุข ต้องมีการประเมินสภาพแวดล้อม ที่จะกระทบต่อสุขภาพไว้ล่วงหน้า และจะต้องรักษา สิ่งแวดลอ้ ม ท่ีมีผลดตี ่อสุขภาพทม่ี ีอยู่ตามธรรมชาติ และที่สร้างขึ้น เพ่ือให้มีทรัพยากรท่ีจาเป็นอยู่ อยา่ งยงั่ ยนื 10

การทากจิ กรรมชมุ ชนให้เขม้ แข็ง (Strengthen Community Action) การทาให้ชุมชนเข้มแข็ง ได้แก่ การทาให้ชุมชนสามารถมีกิจกรรมส่งเสริมสุขภาพได้เอง โดยตัดสินใจ เลือกปญั หา ท่ีจะแก้ไขก่อนหลังเอง กาหนดวิธีการเอง ดาเนินการเอง ภายใต้การจัดการที่ดี มีกลุ่มช่วย ตัวเอง และพัฒนาระบบของชุมชน ให้มีประสิทธิภาพ รัฐอาจสนับสนุนในเรื่องของงบประมาณ ให้ คาปรึกษาทางวชิ าการ • ชมุ ชนมีกระบวนจัดทาวเิ คาะหข์ อ้ มูลชุมชน • มีการจดั ลาดบั ของปัญหา • มแี ผนการพฒั นาชุมชน 11

การพฒั นาทักษะสว่ นบุคคล (Develop Personal Skills) การพัฒนาทักษะส่วนบุคคล และสังคม โดยการให้ข้อมูล การให้การศึกษา เก่ียวกับสุขภาพ ท้ังนี้เพ่ือให้ประชาชนมีทางเลือก ในการควบคุมสุขภาพ ตนเอง และสิ่งแวดล้อม วิธีการให้ข้อมูล และการศึกษา อาจผ่านระบบ โรงเรยี น บ้าน ทท่ี างาน ชุมชน ร่วมดาเนินการ โดยผ่านองค์กรทางการศึกษา สายอาชีพ การพาณิชย์ และอาสาสมัคร 12

จดั ระบบบริการสขุ ภาพใหม่ (Reorient Health Services) บทบาทขององค์กรสุขภาพ ต้องปรับเปล่ียนไป ในทิศทางของการส่งเสริมสุขภาพ มากกว่าการ บริการตรวจรักษาแต่เพียงด้านเดียว ให้ ตอบสนองต่อความต้องการ และสอดคล้องกับ วัฒนธรรมของชุมชน เพ่ือให้มีชีวิตที่สุขภาพดี ข้ึน 13

ตัวอย่างแนวทางปฏบิ ัติ ตามกลยทุ ธข์ องกฏบัตรออตตาวา: กรณบี ุหร่ี สรา้ ง  กฏเกี่ยวกบั การจาหนา่ ยบหุ รี่ อายุ นโยบาย  การกาหนดมาตรการทางภาษีบุหรี่ สาธารณะ  การมีโฆษณา รายละเอยี ดอนั ตรายบน เพ่อื สุขภาพ ซองบหุ รี่ ออตตาวา  การจดั กจิ กรรมเลกิ สร้าง สรา้ ง  กฎหมายเรือ่ งการโฆษณาบุหรี่ บุหรีใ่ นชุมชน เชน่ กระบวนการ สง่ิ แวดล้อม  กาหนดสถานทป่ี ลอดบุหรี่ ในท่ี ชมรมเลกิ บุหรี่ ชุมชน ทเ่ี ออื้ สาธารณะ (smoking free zone) เข้มแข็ง  บริการสายด่วนเลกิ บุหรี่ พฒั นาทักษะ การปรับระบบ  การบริการคลินิคเลิกบุหรี่  ใหค้ วามรู้เรื่องบุหรีใ่ นโรงเรียน สว่ นบคุ คล กลไก  การจัดบริการเลิกบหุ รี่  ให้ความร้ผู ่านโบนชัวร์ เบไซต์ 14

ความสมั พันธ์ระหว่างกฏบัตรออตตาวาและปจั จยั กาหนดสุขภาพ ปจั เจกบุคคล สภาพแวดล้อม Individual Physical and social environment  พัฒนาทกั ษะส่วนบุคคล (Develop personal skills) สร้างนโยบายสาธารณะทีเ่ อือ้ ตอ่ สุขภาพ (Build health public policy) ระบบ/กลไก สร้างส่งิ แวดล้อมที่เอือ้ ตอ่ สุขภาพ System/Mechanism (Create supportive environment) สร้างเสริมกิจกรรมชุมชนให้เข็มแข็ง  ปรับเปลีย่ นบริการสุภาพ (Strengthen community action) (Reorient health services) 15