เทคโนโลยีการเลี้ยงปลานิลเพื่อสร้างอาชีพ

เทคโนโลยีการเลยี้ งปลานลิ เพอ่ื สรา้ งอาชพี และ ความย่ังยืนของชุมชน สาขาประมง คณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยรี าชมงคลศรวี ชิ ยั วทิ ยาเขตนครศรธี รรมราช

ผลติ โดย: หน่วยวจิ ัยการจดั การสขุ ภาพสตั วน์ ้า เอกสารอา้ งองิ สาขาประมง คณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลยั เทคโนโลยรี าชมงคลศรวี ชิ ัย กรมประมง (สถาบนั วิจยั อาหารสตั วน์ า้ จืด). 2013. วตั ถดุ บิ ท่ใี ช้ในอาหารสตั วน์ า้ สา้ เรจ็ รูป. วิทยาเขตนครศรธี รรมราช ตา้ บลถ้าใหญ่ อ.ทงุ่ สง สบื ค้นไดจ้ าก : http://www.fisheries.go.th/if-inland_feed/web2/ จ.นครศรีธรรมราช 80110 กรมประมง (กองวิจยั และพฒั นาพนั ธุกรรมสตั ว์นา้ ). มปป. ประวตั ิปลานิลในประเทศไทย. ภายใตค้ วามรว่ มมือระหว่าง สภาวจิ ยั แห่งชาตแิ ละมหาวิทยาลัย สืบคน้ ได้จาก : http://www.fisheries.go.th/genetic/index.php/2013-11-15-01- เทคโนโลยีราชมงคลศรีวิชัย การเพาะเลยี งปลานิลในกระชัง. สบื คน้ ได้จาก : www.hongkhrai.com/pdf/report% 1 20pdf%20High%20Light/data%2002.pdf บริษัท เบทาโกร จ้ากัด (มหาชน). มปป. คมู่ ือการเลยี งปลานิลและปลานิลแดง. สืบคน้ ได้จาก : betagrofeed.com/community/wp.../ ภาพปรสติ . สืบค้นไดจ้ าก : www.fisheries.go.th/cf-chan ชนกนั ต์ จิตมนสั . 2548. เอกสารประกอบการสอนวชิ าโรคปลา. คณะเทคโนโลยีการ ประมงและทรัพยากรทางนา้ . มหาวิทยาลยั แมโ่ จ.้ 142 หน้า. 58

คณะผูจ้ ดั ทา คานา ดร.กิตติชนม์ อเุ ทนะพนั ธุ์ การเลยี งปลานลิ เชิงพาณิชย์ของไทยในปัจจุบันได้พัฒนาจากการ ดร. มณี ศรชี ะนนั ท์ เลียงแบบธรรมชาติ เขา้ สู่การเลยี งแบบหนาแนน่ หรือแบบพัฒนา ซ่ึงมีการ ดร.นอิ ร จริ พงศธรกลุ จัดการรูปแบบและวิธีการเลียงที่เหมาะสม ท้าให้ต้นทุนการผลิตต่้า ผศ.ธรรมนญู งา่ นวสิ ทุ ธพิ นั ธ์ คุณภาพผลผลิตสูงขึนโดยไม่ส่งผลกระทบต่อส่ิงแวดล้อมและสร้างความ ผศ.ดร.นเรศ ซ่วนยกุ ยั่งยืนในอาชีพให้แก่เกษตรกร ซึ่งรูปแบบการเลียงปลานิลในภาคใต้ นายศุภณัฐ วัฒธิ รรม เกษตรกรนิยมเลียงปลานิลในกระชังตามแม่น้าขนาดใหญ่และรูปแบบ นางสาวณฎั นิชา เมืองกาญจน์ กระชังในบ่อดิน คณะผู้วิจัยจึงเสนอการถ่ายทอดเทคโนโลยี “เทคโนโลยี นางสาวจันทนา ขวญั ใจ การเลียงปลานิลเพ่ือสร้างอาชีพและความย่ังยืนของชุมชน” เพ่ือให้ เกษตรกรหรือผู้สนใจสามารถน้าองค์ความรู้ไปประยุกต์ใช้และต่อยอด 57 ระบบการจดั การฟารม์ ของตนเอง คณะผู้วจิ ัย 2

กิตตกิ รรมประกาศ บันทกึ การจัดท้าคมู่ อื เทคโนโลยีการเลียงปลานิลเพื่อสร้างอาชีพและความ ....................................................................................................................................................................................................... ยั่งยืนของชุมชน ฉบับนีได้บรรลุวัตถุประสงค์และจัดท้ารูปเล่มส้าเร็จ ....................................................................................................................................................................................................... ด้วยความช่วยเหลือจากกลุ่มบุคคล องค์กรหลายภาคส่วน โดยเฉพาะ ....................................................................................................................................................................................................... สหกรณ์การเกษตรพนมวังก์ จังหวัดพัทลุง และกลุ่มเกษตรกรหมูบ้านภูมิ ....................................................................................................................................................................................................... ปัญญาเมืองนครศรีธรรมราช อ้าเภอเมือง จังหวัดนครศรีธรรมราช รวมถึง ....................................................................................................................................................................................................... ผู้น้าเกษตรกรและเกษตรกรผู้เพาะเลียงปลานิลท่ีเข้ามาเป็นส่วนร่วมของ ....................................................................................................................................................................................................... โครงการและให้ข้อมูล ข้อเสนอแนะจนน้าไปสู่การพัฒนาอาชีพการ ....................................................................................................................................................................................................... เพาะเลียงปลานิลอย่างยั่งยืน โดยบูรณาการองค์ความรู้ เทคโนโลยีและวิถี ....................................................................................................................................................................................................... การเพาะเลียงปลานิลร่วมกันระหว่างภาครัฐ ชุมชม ผู้ด้าเนินโครงการฯ ....................................................................................................................................................................................................... นักวิจัย นักศึกษาและเกษตรกร เพื่อเพ่ิมขีดความสามารถในการแข่งขัน ....................................................................................................................................................................................................... ของเกษตรกร เพ่ิมคุณภาพผลผลิตปลานิลที่ปลอดภัยต่อผู้บริโภค ....................................................................................................................................................................................................... ลดผลกระทบตอ่ สง่ิ แวดล้อมและสร้างความยัง่ ยนื ของอาชีพแก่ชมุ ชน ....................................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................................... คู่มือฉบับนีเป็นส่วนหนึ่งของการถ่ายทอดเทคโนโลยี ภายใต้ ....................................................................................................................................................................................................... โครงการ “ศูนย์เรียนรู้และฟาร์มสาธิตการเลียงปลานิลเพ่ือความยั่งยืนของ ....................................................................................................................................................................................................... ชุมชน” ซึ่งเป็นความร่วมมือระหว่างสภาวิจัยแห่ง (วช.) และมหาวิทยาลัย ....................................................................................................................................................................................................... เทคโนโลยีราชมงคลศรีวิชัยในการถ่ายทอดองค์ความรู้จากการวิจัยของ ....................................................................................................................................................................................................... นักวิจัยสู่เกษตรกร ซึ่งโครงการนีได้รับการสนับสนุนงบประมาณจาก วช. ....................................................................................................................................................................................................... ประจา้ ปีงบประมาณ 2560 ....................................................................................................................................................................................................... คณะผู้วจิ ยั 56 3

บันทึก สารบัญ ....................................................................................................................................................................................................... 1. องคค์ วามร้แู ละระบบการจดั การฟาร์มเลยี งปลานิลในกระชงั 5 ....................................................................................................................................................................................................... - ชีววิทยาและพ้นื ฐานการเลี้ยงปลานิล 8 ....................................................................................................................................................................................................... - กระชังและพื้นฐานการเลีย้ งปลานิลในกระชงั 19 ....................................................................................................................................................................................................... - ระบบเตมิ อากาศ 21 ....................................................................................................................................................................................................... - คณุ ภาพนา้ ที่เหมาะสมกบั การเล้ียงปลานลิ 22 ....................................................................................................................................................................................................... - ระบบสขุ าภบิ าลในฟารม์ ปลานลิ ....................................................................................................................................................................................................... 23 ....................................................................................................................................................................................................... 2. ระบบการจัดการการป้องกันและควบคุมโรคในฟาร์มปลานลิ 29 ....................................................................................................................................................................................................... - สาเหตุของการเกดิ โรคปลานลิ 30 ....................................................................................................................................................................................................... - แนวทางแก้ไขเม่ือพบปลาเกิดโรค ....................................................................................................................................................................................................... - การป้องกันการเกิดโรคและการจดั การสง่ิ แวดล้อม 32 ....................................................................................................................................................................................................... ฟาร์มที่เหมาะสม 34 ....................................................................................................................................................................................................... 36 ....................................................................................................................................................................................................... 3. การผลติ สารสมุนไพรเพอ่ื ควบคมุ เชือแบคทเี รยี ก่อโรค ....................................................................................................................................................................................................... - สารสกดั จากกระเทียม 41 ....................................................................................................................................................................................................... - สารสกัดหยาบใบพลแู ห้ง 44 ....................................................................................................................................................................................................... - สารสกัดจากดปี ลีเชือก ....................................................................................................................................................................................................... 49 ....................................................................................................................................................................................................... 4. การผลติ อาหารปลาโดยใชว้ ตั ถุดิบในท้องถนิ่ 52 - องคป์ ระกอบวสั ดอุ าหารท่ีไดจ้ ากท้องถน่ิ 55 - สูตรการท้า อาหารโปรตีน 30 เปอรเ์ ซ็นต์ 5. ระบบบัญชแี ละการจัดการต้นทุนการเลียงปลานิล - บญั ชีรายรบั - รายจา่ ย คอื - ตัวอย่างการคิด บัญชี - ก้าไร - ขาดทนุ ต่อ 1 รอบการเลียง 4

องค์ความรแู้ ละระบบการจัดการ ดีจังท่ีสอนการคิดคานวณแถมยังสอนวิธีคิดกาไร ฟาร์มเลีย้ งปลานลิ ในกระชัง ขาดทุน การลงบัญชี ตาราง จะได้คิดคานวณ และได้วาง แผนการเลี้ยงปลาในรอบใหม่ ได้อย่างไม่ยาก แถมยังไม่ ชวี วทิ ยาปลานิล เส่ียงอกี ด้วย ปลานิล ไม่เป็นไรครับ ถา้ มีอะไรให้ช่วยเหลือ ปลานิล (Tilapia) เป็นปลาน้าจืดท่ีจัดอยู่ในวงศ์ Cichidae มีถ่ิน บอกผมไดเ้ ลยครับ ก้าเนิดอยู่ในทวีปแอฟริกา พบทั่วไปตามหนอง บึง และทะเลสาบ ซ่ึงใน 54 ปัจจบุ ันไดม้ กี ารพฒั นาสายพันธุ์ท่หี ลากหลาย จากการผสมข้ามพันธุ์และการ คัดเลือกสายพันธุ์ จนได้สายพันธ์ุท่ีเหมาะสมต่อการเลียงจ้านวนมาก เช่น สายพันธุ์จิตลดา 1-4 และปลานิลแดงจากการพัฒนาสายพันธ์ุของกรม ประมง ปลาทบั ทมิ จากการพัฒนาสายพันธ์ขุ องเจริญโภคภัณฑ์ เปน็ ต้น ลกั ษณะทั่วไป รูปร่างลักษณะของปลานิลจากธรรมชาติ (พันธ์ุแท้) มีลักษณะคล้าย กับปลาหมอเทศ มีริมฝีปากบนและริมฝีปากล่างเสมอกัน บริเวณแก้มมี เกล็ด 4 แถว ตามล้าตัวมีลายพาดขวางจานวน 9-10 แถบ มีครีบหลัง 1 ครีบ ประกอบดว้ ยกา้ นครบี แข็งและกา้ นครีบออ่ นเป็นจ้านวนมาก ครีบก้น ประกอบด้วยก้านครีบแข็งและก้านครีบอ่อน มีเกล็ดตามแนวเส้นข้างตัว 33 เกลด็ ลา้ ตัวมสี ีเขียวปนน้าตาล ตรงกลางเกล็ดมีสีเข้ม ที่กระดูกแก้มมีจุด สีเข้มอยู่หนึ่งจุด บริเวณส่วนอ่อนของครีบหลัง ครีบก้น และครีบหางมีจุดสี ขาวและสีดา้ ตดั ขวางอยู่ทว่ั ไป 5

นอกจากน้ี เราไม่ควรปล่อยปลาเผ่ือตาย แต่ควรปล่อยใน การแพร่กระจาย และแหล่งทอี่ ยู่อาศัย ปรมิ าณท่เี หมาะสม และเลี้ยงให้รอดมากทส่ี ุด เพราะ ถ้าเราปล่อย ปลาเยอะ เกิดความหนาแน่น ปลาเครียด เกิดโรค สุดท้ายปลา ปลานลิ สามารถพบและเลียงได้ ทังในแหล่งน้าจืดไปจนถึงน้าเค็ม พบ ตาย สง่ ผลให้ส้นิ เปลอื ง อาหาร เสยี เวลาในการเล้ียงอกี ดว้ ย มากในเขตร้อนที่มีอุณหภูมิน้าในช่วง 25-30 องศาเซลเซียส มีนิสัยชอบอยู่ รวมกันเป็นฝูง ตามแม่น้าล้าคลองหนอง บึง และทะเลสาบ มีความอดทนและ ยกตัวอย่าง เช่น กระชังกว้าง 5×5×2 เมตร แนะนาให้ ปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อมได้ดี ปลานิลแต่ละชนิดมีการตอบสนองต่อความ ปล่อยปลาขนาด 3 นวิ้ ประมาณ 600 - 800 ตวั /กระชัง เคม็ แตกตา่ งกัน มนั กจ็ ริงนะ เด๋ยี วลงุ จะได้ การเลย้ี งปลานิล วางแผนการปล่อย และเล้ยี งปลา ปลานิลเป็นปลาท่ีมีการเลียงกันมากทังในรูปแบบการค้า และเลียงไว้ ใหมช่ ะแลว้ บริโภคในครัวเรอื น เกษตรกรนิยมเลียงทังในน้าจืดและน้ากร่อย เนื่องจากปลา นิลเป็นปลาที่เลียงง่าย โตเร็ว เนือมีรสชาติดี เป็นแหล่งโปรตีนคุณภาพสูงและ 53 เป็นท่ีต้องการของตลาดนอกจากนียังสามารถน้าไปแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์สัตว์ น้าชนิดต่าง ๆ โดยท้าเป็นปลาเค็มตากแห้งแบบปลาสลิด ปลากรอบ ปลาร้า ปลาเจ่า ปลาจ่อม หรือปลาส้ม และยังน้ามาประกอบเป็นอาหารแบบอ่ืนได้ อีกหลายชนิด ผลิตภัณฑ์ดังกล่าวแล้วนันสามารถเก็บไว้ได้นาน ทังสามารถ น้าไปจ้าหน่าย นับเป็นการเพ่ิมรายได้ให้แก่ครอบครัวอีกทางหน่ึง การเลียงท่ี จะให้ได้ผลดีเป็นท่ีพอใจ จ้าเป็นต้องปฏิบัติให้ถูกต้องตามหลักวิชาการของการ เลียงในแต่ละรูปแบบ รูปแบบการเลียงปลานลิ ประกอบดว้ ย การเลียงปลานิลในบ่อดินแบบก่ึง พัฒนา ซ่ึงมีการใส่ปุ๋ยเพ่ือให้สร้างอาหารธรรมชาติและมีการให้อาหารสมทบ การเลียงปลานิลในบ่อดินแบบพัฒนาท้าการเลียงโดยใช้อาหารส้าเร็จรูป และ เลียงในปริมาณท่ีหนาแน่น ปัญหาที่พบปลาที่เลียงในบ่อดิน และเป็นปัญหา มากต่อการส่งออก ได้แก่ กล่ินสาบหรือกล่ินโคลนในตัวปลาเกิดขึนเน่ืองจาก ปลาดูดซบั สารละลายชนิดหนึ่งในน้า เรียกว่า จีออสมิน (Geosmin) เข้าไป ทางเหงอื ก ทา้ ใหเ้ กษตรกรหลายรายหันมาเลยี งปลานิลในกระชังส่วนใหญ่นิยม เลียงในกระชังส่ีเหล่ียม มีการเลียงในปริมาณท่ีหนาแน่น และให้อาหารเม็ด ส้าเร็จรูปเปน็ อาหาร ซง่ึ งา่ ยตอ่ การจดั การและปลาไมเ่ หมน็ กลิน่ โคลน (นวลมณี พงศ์ธนา, 2553) 6

การเลยี้ งปลานลิ ในกระชัง ตัวอยา่ งการคิด บญั ชี - กาไร - ขาดทนุ ตอ่ 1 รอบการเลี้ยง โดยการน้าเอากระชังไปแขวนในแหล่งน้าต่าง ๆ ได้แก่ แม่น้า ว.ด.ป รายการ รายรับ รายจ่าย คงเหลือ ล้าคลอง อ่างเก็บน้า เข่ือน และอื่น ๆ การเลียงปลานิลในกระชังเป็นที่ นิยมมากกว่าการเลียงในบ่อดิน เน่ืองจากเกษตรกรไม่ต้องมีการถ่าย - เลียงปลาจา้ นวน 4 กระชงั เทน้า ไม่จ้าเป็นต้องมีที่ดิน ที่ส้าคัญง่ายต่อการดูแล และการจับสัตว์น้า แมว้ ่าตน้ ทุนในการท้ากระชังครังแรกจะลงทุนสูงก็ตาม แต่ระยะเวลาใน ม.ค. 59 ค่าเสอื่ มกระชัง 3,000 การใช้งานนาน เกือบ 10 ปี เกษตรกรจึงหันมาลงทุนเลียงปลานิลใน กระชังเพิ่มขึนเรื่อย ๆ ซ่ึงการเลียงปลานิลในกระชังเกษตรกร ม.ค. 59 คา่ เสอ่ื มเคร่อื งให้อากาศ 500 ต้องยอมรับความเส่ียงต่อการเปล่ียนแปลงของสภาพแวดล้อมทางน้า ได้แก่ คุณภาพน้าที่เปลี่ยนแปลงเน่ืองจากการท้าเกษตรกรรมประเภท ก.พ. 59 คา่ พนั ธปุ์ ลา (จ้านวน 800×4×3) 16,000 อื่น ๆ นา้ เสยี จากโรงงานอุตสาหกรรม ท้าให้คุณภาพน้าไม่เหมาะสมกับ การเลียงปลา ส่งผลให้ปลาตายแบบเฉียบพลันหรือปลาอ่อนแอเกิดโรค ก.พ. 59 สารเคม/ี ยา 500 ต่าง ๆ ได้ง่าย นอกจากนียังมีปรสิต อีกหลายชนิดท่ีก่อให้เกิดอันตราย ตอ่ การเลียงปลา ม.ิ ย. 59 ค่าอาหารปลา (180 × 530) 95,400 7 ม.ิ ย. 59 คา่ ซ่อมแซมกระชงั 1,000 มิ.ย. 59 ค่าแรงงานในครัวเรอื น 5,000 ม.ิ ย. 59 ค่าไฟฟา้ 1,000 ก.ค. 59 ขายปลาได้ 2,800 กก.× 60 บ. 168,000 สรุป 168,000 124,400 45,600 จะเหน็ ได้วา่ การท่เี ราเล้ยี งปลา ค่าต้นทุนจะสงู มาก ในส่วนของอาหารปลา ฉะนั้น เราจึงควรทาอาหารปลาที่ หาไดใ้ นท้องถิ่น จะช่วยลดตน้ ทุนการเล้ียงลงเยอะ แถมยงั เพ่มิ กาไร ใหเ้ กษตรกรลี้ยงปลาอีกด้วย 52

ตัวอย่าง นางบุญมี ซื้อวัสดุ อุปกรณ์การทาโครงกระชังทุ่นเปลือย สะพาน 2. กระชงั และพืน้ ฐานการเลย้ี งปลานลิ ใน กระชัง และทุ่นประกอบกระชัง ขนาด 10 x 5 เมตร บรรจุ 4 กระชัง ในราคา 50,000 บาท ใชไ้ ด้ประมาณ 8 ปี เมอ่ื ไม่ใช้งานจะขายในราคา 2,000 บาท สาเหตุทเี่ ลอื กเลย้ี งปลานลิ คา่ เส่ือมราคาต่อปี 50,000 บาท – 2,000 บาท ปลานิล เป็นปลาอีกชนิดหนึ่ง ที่เป็นเกษตรกรนิยมเล้ียงเป็น 8 ปี อาชีพหลัก และอาชีพเสริม เนื่องจากต้นทุนการเล้ียงไม่สูง หาซื้อง่าย เลีย้ งไมย่ าก โตเร็ว ผลตอบแทนการเล้ียงสงู และเปน็ ที่นยิ มของตลาด = 6,000 บาท / ปี การแยกเพศปลานิล 1 ปี เลีย้ งปลาได้ 2 รอบ/ต้นทนุ กระชงั = 3,000 บาท/รอบการเล้ียง ปลานิลเพศเมีย ตัวเล็กกว่าตัวผู้สีท่ีล้าตัว เรามาดตู ารางแสดง การบันทกึ รายรบั - จ่าย จะซีดกว่าตัวผู้ ใต้คางมีสีเหลือง อวัยวะสืบพันธ์ุ กันเลยดีกวา่ ครับ เกษตรกรเล้ียงปลา จะมีลกั ษณะค่อนข้างใหญ่และกลม ตอ่ 1 รอบการเล้ยี ง (3-4 เดอื น) จะได้ กาไรสทุ ธเิ ท่าไรกนั ดี ๆ อยากรู้แลว้ ปลานิลเพศผู้ จะมขี นาดโตกว่าตัวเมียที่อายุเท่ากัน ปลาตัวผู้จะ มีสีเข้มตรงบริเวณใต้คางและตามล้าตัว มีอวัยวะเพศลักษณะเรียวยาว 51 ยน่ื ออกมาบริเวณใกล้กับชอ่ งทวาร 8

มารู้จักสว่ นประกอบกระชงั รู้รายรับแลว้ รายจา่ ยละ มอี ะไร ปลากันนะครบั รายจ่าย มี 3 ประเภท คอื 1. โครงสร้างของกระชัง ใช้สาหรับเป็นท่ีแขวนลอยตัวกระชัง หรือเพื่อทาให้กระชังคงรูปอยู่ได้และแข็งแรงพอที่จะสามารถ 1. รายจ่ายประเภทต้นทุนผันแปร คือ รายจ่ายที่ใช้ ต้านทานกระแสน้าและคลื่นลมได้เป็นอย่างดี โครงสร้างของกระชัง ในการลงทนุ ผลติ ในแตล่ ะรอบ เช่น คา่ ลูกพนั ธปุ์ ลา มีหลายแบบดังน้ี 2. รายจ่ายถาวร (ต้นทุนคงท่ี) คือรายจ่ายท่ีลงทุน โครงสร้างของกระชัง ระยะเวลาการใชง้ าน ภาพประกอบ เพ่อื กอ่ สรา้ ง หรอื ใชไ้ ดห้ ลายปี เชน่ กระชังปลา - กระชงั โครงเหล็ก 8-10 ปี 3. รายจ่ายอ่ืน ๆ คือ รายจ่ายที่ไม่มีส่วนเกี่ยวข้อง - กระชังโครงไม้ไผ่ 1-2 ปี กับการประกอบอาชีพ เช่น ทวี ี พัดลม ไม่ต้องนามาคิด คา่ เสือ่ มของสินทรพั ยถ์ าวรเฉลย่ี ตอ่ รอบการผลติ คานวณได้จาก - กระชังโครงไม้แปรรูป 4-6 ปี ราคาของท่ีซอื้ มา - คา่ ซาก 9 อายุการใช้งาน 50

ระบบบัญชแี ละการจัดการ โครงกระชังเหลก็ ที่นิยมใช้มี 2 รูปแบบดว้ ยกนั คือ ต้นทนุ การเล้ยี งปลา - โครงกระชังทุ่นเปลอื ย (ดงั ภาพ) - โครงกระชงั เต็มทุ่น (ดงั ภาพ) เปน็ การจดบนั ทึกรายการรับ - จ่ายเงิน ท่เี กดิ ข้ึนในแตล่ ะวันไว้ ในสมุดบัญชรี ับ - จ่าย ในครัวเรือน หรือที่เรียกวา่ “ ลงบญั ชี ” แล้ว มาดตู ัวอย่างกันเลย เม่ือสน้ิ รอบการผลิตและขายผลผลิตได้ เกษตรกรสามารถคิดกาไร - ขาดทนุ จากการประกอบอาชพี ของตนเองไดเ้ อง และสามารถวางแผน - ตวั อยา่ ง “กระชังทุ่นเปลือย” วา่ จะทาอาชีพนั้นต่อไปหรือไม่ เกษตรกรสามารถคิดกาไรจากการเลย้ี งปลา กาไร = รายได้ - ตน้ ทนุ บญั ชีรายรับ - รายจ่าย สามารถแบ่งไดด้ ังน้ี - ตัวอยา่ ง “กระชงั เตม็ ทนุ่ ” รายรับ 1. รายไดจ้ ากการประกอบอาชีพ เช่น ขายปลา 10 2. รายได้อื่น ๆ (ท่ไี ม่เก่ียวกับการขายผลผลิตท่ีได้จากการ ประกอบอาชพี ) 49

2. ทุ่นลอย ช่วยพยุงใหก้ ระชังสามารถลอยนา้ อยู่ได้ ในทีน่ จี้ ะ การเลียงปลาให้ประสบความส้าเร็จ และได้ผลก้าไร ดีนัน เกษตรกรผู้เลี้ยงต้องประหยัดต้นทุนให้ได้มากที่สุด โดยเฉพาะ เลอื ก“ถงั พลาสติกขนาด 200 ลติ ร” เน่อื งจากเป็นวัสดุท่ีหาได้ใน ต้นทนุ ด้านอาหาร ซ่ึงเป็นต้นทุนหลักในการเลี้ยงปลา หากสามารถ ลดต้นทนุ ไดม้ ากเท่าไร ก็สามารถเพ่มิ ผลกาไร ไดเ้ ท่านน้ั ทอ้ งถิน่ มีความสะดวกในการซ่อมแซม ได้ง่ายทนทานและสามารถลอย นา้ ได้ดี ทางคณะผู้วิจัย จึงคิดค้นน้าวัตถุดิบท่ีเหลือใช้ในครัวเรือนที่มีอยู่ ในท้องถิ่นท่ีสามารถหาได้ง่าย มาผลิตเป็นอาหารปลานิล เพ่ือช่วยลด 3. ตัวกระชงั รองรบั และขังปลาให้อยใู่ นพืน้ ทจ่ี ากดั ที่กาหนดไว้ ต้นทุนอาหาร อีกทัง ช่วยเพ่ิมก้าไร ได้อีกทางหน่ึงด้วย และได้อบรม วัสดุทีใ่ ช้มตี งั้ แตเ่ น้ืออวนจาพวกไนลอน มงุ้ สฟี า้ เป็นต้น ใหค้ วามรู้แกเ่ กษตรกรผ้สู นใจอกี ด้วย ครบั 4. ตุ้มถ่วงน้าหนัก ใชเ้ พ่ือตรึงเนือ้ อวนของกระชังใหต้ งึ อยู่เสมอ แบบนี้กด็ ี เลย ลุงไดเ้ ขา้ อบรมด้วย เม่อื มีกระแสน้าและกระแสลมพดั กระชงั อวนก็จะไมไ่ ปรวมตวั ไปอยู่ที่มุม ลุงจะไดน้ าความรมู้ าประยกุ ต์ใช้ทีบ่ า้ น ใดมุมหน่ึง ถ่วงกระชังไวท้ ั้ง 4 มุม ไว้ไมใ่ ห้เคลื่อนที่ 48 - รูปร่างของกระชัง โดยท่ัวไปจะเป็นรูปส่ีเหล่ียมจัตุรัสและ ส่ีเหลี่ยมผืนผ้า เนื่องจากท้าได้ง่าย การจัดวางไม่ยุ่งยากและการถ่ายเท ของนา้ ไดด้ ี - ขนาดกระชัง ขึนอยู่กับความต้องการใช้และขนาดพืนที่ ที่วางกระชัง ขนาดท่ีนิยมใช้คือ 4x4x2 ลูกบาศก์เมตร และขนาด 5x5x2 ลูกบาศก์เมตร (ขึนอยู่กับความเหมาะสมของสถานที่) เป็นขนาดที่การ จดั การดแู ลทา้ ไดง้ า่ ยและสะดวก 11

ขน้ั ตอนและวิธีการ กระชงั 1 กระชัง ลงทนุ เยอะมัย้ 1. นา้ หัวไกส่ ด ตม้ ใหส้ ุกและตังไวใ้ หส้ ะเดด็ น้า บดใหล้ ะเอยี ด ยกตัวอย่าง การทาโครงกระชังทุ่นเปลือยขนาดกระชัง 5×5 2. นา้ กากถ่ัวเหลืองมารอ่ นเพอื่ แยกส่วนกากขนาดใหญ่ออก 3. น้าวัตถุดิบต่าง ๆ ท่ีเตรียมไว้ชั่งตามปริมาณท่ีค้านวณได้ใน เหลก็ ขนาด 6 หนุ 15 เสน้ × 250 3,750 แตล่ ะสูตร ตามสตู รอาหารท่ตี ้องการจะผลติ 4. น้าส่วนผสมต่าง ๆ มาผสม ตามสัดส่วนที่ก้าหนด โดยน้ากาก ถังพลาสติก 200 ลิตร 8 ใบ × 600 4,800 ถ่ัวเหลือง, หัวไก่สด, ใบกระถ่ินป่น, ร้าละเอียด, ปลายข้าว, แป้งข้าว เหนียว, แร่ธาตุ, วิตามิน และน้ามันพืช คลุกเคล้าส่วนผสมเหล่านีให้ เชือกผกู กระชงั 1 ม้วน × 300 300 เข้ากนั 5. เสร็จแล้วใส่ลงในเคร่ืองอัดเม็ด เม่ืออัดเม็ดเสร็จแล้วน้ามา อวนดา้ 3 ซม. ขนาด 5×5 20 เมตร 2,000 เกลย่ี ลงในถาดเพ่อื เอาไปอบแหง้ 6. กรณี ท่ีไม่มีเครื่องอบแห้ง ท้าได้โดยการน้าไปตากแดด จน ต้มุ ปนู ถว่ งนา้ หนกั ) 4 ลกู 400 แหง้ กส็ ามารถนา้ มาใชเ้ ป็นอาหารปลาไดเ้ ลย รวมทั้งส้ิน 11,250 กระชงั ใช้เงินลงทนุ เยอะ แตก่ ารใช้งานคุ้มครับ กระชัง 1 อัน ใช้ได้ 8-10 ปี เฉลี่ยปลี ะ ประมาณ 1,500 บาท ซง่ึ สามารถเลี้ยงได้ 2 รอบ/ปี กนั เลย แต่ถ้าเป็นกระชังแบบเต็มทุ่น อันนั้นใช้เงินลงทุนเยอะกว่า กระชังขนาด 5×5 ใช้เงินลงทุนประมาณ 30,000 บาทกันเลย ทีเดียว แต่ความแข็งแรง ทนทานก็จะเพิ่มมากข้ึน เพราะใช้เหล็ก 47 12

การวางกระชงั สตู รท่ี 2 โปรตนี ในอาหาร 30.7% - ก้นกระชังต้องห่างจากพ้ืนดินมากกวา่ 1 เมตร รายการวตั ถดุ ิบ อตั ราการใช้/กก. ราคา/กก. ราคาสุทธิ - แตล่ ะกระชงั ควรวางหา่ งกันอย่างน้อย 0.5 - 1 เมตร - ไม่ควรวางกระชังเป็นกลุ่มติดกนั จนมากเกนิ ไป กากถัว่ เหลือง 40 18 720 หวั ไก่สด 30 10 300 ตวั อย่างการวางโครงกระชงั แบบเตม็ ทุ่นนะครบั - ใบกระถ่นิ ป่น 10 - 50 13 รา้ ละเอียด 5 10 50 ปลายขา้ ว 5 10 150 แป้งขา้ วเหนียว 5 30 100 100 0 แรธ่ าตุ 10 120 วิตามิน 10 นา้ มนั พืช 3 40 1,540 สูตรนี้เฉลย่ี ค่าอาหาร 15.40/กก. ลดตน้ ทนุ ได้ ถึง 12.1 บาท/กก. (จากราคาอาหารปลาตาม ทอ้ งตลาด) แตส่ ูตรน้ปี ริมาณโปรตนี ลดลงมานดิ นึง 46

ขน้ั ตอนและวธิ ีการ ลกั ษณะการเชอ่ื มขอ้ ตอ่ โครงกระชงั และ การเขา้ สลักโครงกระชงั 1. นา้ เศษไก่ป่นและกากถว่ั เหลอื งมารอ่ นเพอ่ื แยกสว่ นกาก ขนาดใหญอ่ อก ถา้ ไม่เขา้ ใจ สามารถดู ในคลิปวีดโี อได้นะครับ 3. น้าวัตถุดบิ ตา่ ง ๆ ท่ีเตรียมไวช้ ั่งตามปริมาณท่คี ้านวณได้ใน แต่ละสูตร ตามสูตรอาหารทตี่ อ้ งการจะผลิต 14 4. นา้ ส่วนผสมตา่ ง ๆ มาผสม ตามสัดส่วนทีก่ ้าหนด โดยนา้ เศษไกป่ น่ , กากถวั่ เหลือง, กากมะพร้าวท่คี ันแลว้ , ร้าละเอยี ด, ปลาย ขา้ ว, แปง้ ขา้ วเหนยี ว, แรธ่ าตุ, วติ ามนิ และนา้ มนั พชื คลกุ เคลา้ ส่วนผสมเหล่านใี ห้เข้ากนั 5. เสรจ็ แล้วใสล่ งในเครอื่ งอัดเมด็ เมอื่ อัดเมด็ เสรจ็ แล้วน้ามา เกลย่ี ลงในถาดเพ่อื เอาไปอบแหง้ 6. กรณี ทีไ่ มม่ เี ครอ่ื งอบแหง้ ทา้ ได้โดยการนา้ ไปตากแดด จน แห้ง กส็ ามารถน้ามาใชเ้ ป็นอาหารปลาไดเ้ ลย * กากมะพรา้ วทใ่ี ช้ในสตู รน้ี ควรเปน็ กากมะพร้าวท่คี ั้นเสร็จใหม่ ๆ เพื่อป้องกนั พษิ จากเชื้อรา และควรตากอาหารใหแ้ ห้งกอ่ นนามาใหป้ ลากิน อาหารทเ่ี หลือจากปลากินควรเกบ็ ไวใ้ นทีแ่ ห้ง 45

ตัวอยา่ งการทาอาหารปลาจากวัตถดุ ิบท้องถน่ิ โดย ทาอาหาร 100 กก. ตอ้ งการโปรตีน 30% ขน้ึ ไป เช่น สูตรท่ี 1 โปรตีนในอาหาร 32.45 % รายการวตั ถุดบิ อตั ราการใช้/กก. ราคา/กก. ราคาสุทธิ เศษไกป่ ่น 25 30 750 450 กากถ่วั เหลือง 25 18 - 125 กากมะพรา้ วท่ีคนั แลว้ 15 - 125 150 ร้าละเอียด 12.5 10 100 100 ปลายขา้ ว 12.5 10 120 แปง้ ขา้ วเหนยี ว 5 30 1,920 แรธ่ าตุ 1 0 วติ ามนิ 1 0 น้ามนั พืช 3 40 กระชัง แบบเต็มท่นุ สตู รนเี้ ฉลยี่ คา่ อาหาร 19.20/กก. รปู แบบสมบูรณ์ นะครบั ลดตน้ ทนุ ได้ถงึ 8.3 บาท/กก. (จากราคาอาหารปลาตามทอ้ งตลาด 27-28 บาท/กก.) 15 44

จากตารางที่ 1 แสดงองค์ประกอบวตั ถดุ ิบอาหารทีไ่ ด้จากทอ้ งถนิ่ ความร้เู บ้ืองต้นกบั การเล้ียงปลานิลในกระชงั มีคา่ ตา่ ง ๆ เปน็ ส่วนประกอบ สามารถนามาคานวณสร้างสตู รอาหาร ปลาได้ การเลือกซ้ือลูกพนั ธ์ปุ ลา การค้านวณสูตรอาหารปลา โดยดชู ่อง โปรตีน ตอ้ งการอาหารท่มี ี ลกั ษณะลาตัวปลาต้องสมบรู ณ์ ไม่กร่อนแหว่ง ไมม่ จี ุดสีขาว, ไม่มีบาดแผล, ลกู พันธุ์มคี วาม โปรตีนเยอะ ๆ กต็ ้องน้าวตั ถุดิบท่ีมีส่วน โปรตีนสูง เป็นตัวหลกั ๆ เลย แขง็ แรง, ว่ายน้าปราดเปรียว, ขนาดของตวั ปลา ต้องสมา่ เสมอกนั เช่น เตรยี มอาหารปลา 100 กก. ใสเ่ ศษไกป่ น่ 25 กก. อยาก รู้ว่า โปรตีนในอาหาร มกี ี่ % หลกั การปล่อยลกู พันธปุ์ ลานลิ ลงกระชงั = วัตถดุ บิ ที่ใช้ (kg) × ปรมิ าณโปรตนี (%) 1. ควรปล่อยตอนเชา้ หรือตอนเย็น (แดดไม่จา้ ) ปรมิ าณอาหารปลาทเี่ ตรยี มได้ (kg) 2. กอ่ นปล่อยปลาลงเล้ียง ควรมีการแชป่ ลาในฟอรม์ าลนิ ก่อน 3-5 นาที 3. นาลกู ปลามาแช่ในบ่อ 10-15 นาที เพ่ือปรับอณุ หภูมิน้าในถงุ และนา้ = 25 kg × 57.5 % 100 kg ในบอ่ ให้ใกลเ้ คยี งกนั 4. ผสมนา้ ในบ่อลงในถงุ แล้วคอ่ ย ๆ ปล่อยปลา = 14.38 % อาหาร 100 กก. มโี ปรตนี จากเศษไก่ 16 14.38% นัน่ เอง อ๋อ... แบบนี้ นี่ เอง 43

อตั ราการปลอ่ ยลูกพันธุป์ ลานลิ ในกระชงั ตัวอย่างวตั ถุดิบท่ีสามารถหาได้ในทอ้ งถนิ่ ตาม ร้านคา้ เกษตรและผลติ ภัณฑ์ทางการเกษตร ปลาเลก็ -ปลารุน่ ลงในมงุ้ ฟา้ 1. ลูกปลาขนาด 2-3 ซม. (30 กรัม) ความหนาแน่น การผลติ อาหารโดยใช้วัตถุดิบในทอ้ งถน่ิ จะเนน้ ใหเ้ กษตรกร ประมาณ 200-400 ตัว/ลูกบาศก์เมตร ผ่านไป 20 วัน ให้ลด ผลิตเพ่ือใชเ้ ปน็ อาหาร ในชว่ งท่ปี ลาโต พร้อมทจ่ี ะจา้ หน่าย หรือ รอ ปริมาณลง เนอื่ งจากปลามขี นาดโตขนึ้ การจับจา้ หนา่ ย เพ่ือลดตน้ ทุนด้านอาหารอกี ทางหนึ่ง ปลารนุ่ -ปลาเนือ้ ลงในอวนดา 1. ปลาที่ปล่อยควรมีขนาดประมาณ 20-30 ตัว/กก. วัตถุดิบตามท้องถ่นิ ท่สี ามารถน้ามาทา้ เปน็ อาหารปลานิลได้ เพอื่ ไมใ่ ห้ลอดตาอวน ขนาด 2-3 ซม. เช่น เศษไก่ป่น, ถัว่ เหลือง, ร้าละเอียด, เศษปลา, ไสไ้ ก,่ ปลายข้าว, ใบกระถ่ิน, เนือและกระดกู สัตวต์ ่างๆ, กากมะพร้าว และอ่นื ๆ ตัวอย่าง ถ้ากระชัง ขนาด 5×5 เมตร ปล่อยปลา 600-800 ตัว/ 42 กระชงั ไม่ควรปลอ่ ยปลาเยอะ เพราะจะทาให้ปลาหนาแน่นและ เกิด การตาย ทาให้เกษตรกรขาดทุน ควรปล่อยปลาให้พอเหมาะกับ ขนาดกระชงั และความลึกของน้าในบอ่ 17

การผลติ อาหารปลาโดยใช้วัตถุดิบ อาหารปลานิลและการเลีย้ งปลานิล ในทอ้ งถิน่ 1. อาหารลูกปลานิลขนาดเลก็ 2-3 ซม. ต้องการโปรตีน 30-40 % อาหารเป็นสง่ิ จา้ เปน็ อยา่ งยง่ิ ส้าหรบั การเลยี งปลานิล และปลาอื่น ๆ แตป่ ลาขนาดใหญ่ ตอ้ งการเพยี ง 25-30 % เพราะปลาไม่สามารถไปหาอาหารธรรมชาติกินเองไดอ้ ย่างเพยี งพอ การ เจริญเติบโตของปลาจึงขึนอยู่กับ ปริมาณอาหารท่ีให้ คณุ ค่าของอาหารที่ 2. ให้อาหารช่วงกลางวันๆ ละ 2-3 ครัง ให้ครังละน้อย ๆ เหมาะสมกับชนดิ ขนาดปลาหรอื ไม่ เน่ืองจากปลานลิ เป็นปลาทไ่ี ม่มกี ระเพาะอาหาร ชนดิ และความสาคัญของวัตถุดบิ แต่ละชนิดในการผลิต 3. ขนาดปลายิง่ โตขนึ เปอร์เซ็นตใ์ ห้อาหารลดลงตามน้าหนกั ปลา อาหารปลา โดยเฉพาะวัตถดุ ิบโปรตีน 4. เนือ่ งจากอาหารทใ่ี ห้ปลานลิ เป็นอาหารเม็ดจม ดังนันเราจึงใส่ท่ี ให้อาหาร เพ่ือไม่ให้อาหารปลาตกถึงพืนบ่อเร็วจนเกินไป และไม่เป็นเศษ วตั ถุดิบท่ีนามาแปรรปู เป็นอาหารสตั วน์ า้ จะเปน็ วัตถดุ บิ ทม่ี ปี ริมาณ เหลือเยอะ มาก หาไดง้ ่ายจากแหล่งท้องถ่นิ โดยวัตถดุ บิ ทนี่ ามาใชเ้ ล้ียงปลานิล จะต้องมี 5. สุ่มปลามาชั่ง 1-2 ครัง/เดือน เพ่ือเช็คน้าหนักปลาและปริมาณ โปรตีนมากกว่า 30% ซ่งึ แบ่งได้ 2 แหลง่ คือ อาหารทใ่ี ห้ตามน้าหนักตัวปลา 6. ระยะเวลาท่ีเลียงปลานิล ประมาณ 4 - 5 เดือน จับปลาได้ 1.1 แหลง่ โปรตีนจากสัตว์ ได้แก่ ปลาป่น ปลาสด เลือดป่น ขนไก่ปน่ ขนาด 8 - 10 ขีด กส็ ามารถจา้ หนา่ ยได้ เนือกระดูกป่น กุง้ ป่น เศษไก่ป่น ไส้ไก่ หวั ไก่ ผลิตภัณฑจ์ ากนม ฯลฯ 7. ควรมีการตรวจสอบกระชังเพ่ือซ่อมแซมส่วนท่ีช้ารุดทุก ๆ สปั ดาห์ 1.2 แหล่งโปรตนี จากพชื ได้แก่ กากถวั่ เหลอื ง กากถว่ั ลสิ ง กากเมล็ด 8. สังเกตการกินอาหารของปลา ถ้ามีเศษเหลือเยอะให้ตักทิง ฝา้ ย กากมะพรา้ วอดั กากงา กากองนุ่ ใบกระถินปน่ โปรตีนสกดั เข้มข้นจาก และลดปรมิ าณอาหารท่ใี ห้ลง ขา้ วโพด และจากข้าวสาลี ฯลฯ 18 41

ระบบเตมิ อากาศ ตารางที่ 1 องค์ประกอบวตั ถุดบิ อาหารทีไ่ ดจ้ ากทอ้ งถ่นิ ระบบให้อากาศ ชว่ ยเพิม่ ปรมิ าณออกซิเจนละลายนา้ ได้ท่วั ถึง วตั ถดุ บิ ความชืน้ โปรตีน ไขมนั กาก NEF# เถ้า ขอ้ สังเกต สง่ ผลทาให้ปลาไมเ่ ครียด กินอาหารไดใ้ นปริมาณท่พี อเหมาะสม เศษไกป่ ่น เนื้อหอยเชอรี่ 6.5 57.5 15.0 2.3 3.1 15.6 มีไขมันสงู หนื งา่ ย ระบบเติมอากาศ ประกอบด้วย - ทอ่ PVC ขนาด 2 นิ้ว 78.0 51.45 0.6 - - 4.4 มเี ถา้ สงู อาจมพี ยาธิ - ข้อต่อตรง ขนาด 2 นวิ้ จึงควรต้มและทาให้ - ขอ้ งอ ขนาด 2 นิ้ว - วาลว์ อากาศ ขนาด 2 นิว้ ไส้ไกส่ ด 73.7 13.9 11.2 - - 1.2 มีไขมนั สูง หืนงา่ ย - ข้อสามทาง ขนาด 2 นิว้ - ถงั นา้ มนั หวั ไกส่ ด 38.8 26.9 26.4 0.3 - 7.6 มไี ขมันสูงมาก หืน - มอเตอร์ งา่ ย กากถว่ั เหลอื ง 19 11.8 46.9 1.3 6.5 25.1 8.4 แหล่งโปรตีนจากพชื ใบกระถิ่นปน่ แต่มเี มทไธโอนีน ไล ชนี ต่า กากมะพร้าวท่ี ค้นั แล้ว 10.0 23.9 2.9 9.4 49.5 3.2 มสี ารพวกแอลคา ลอย ซ่งึ ยับยง้ั การ กระดกู ปน่ เจริญเตบิ โต ปลายขา้ ว ราละเอียด 85 20.8 6.3 12.0 45.4 7.0 มเี มทไธโอนนี และไล กากเนื้อในเมลด็ ซินตา่ อาจมพี ษิ จาก ปาลม์ รา กล้วยสุก - 13.0 11.6 1.0 - 71.0 - 11.6 7.1 1.4 0.5 75.2 4.2 - 10.0 12.2 11.8 12.3 40.6 13.1 - 9.67 10.18 10.22 21.14 - 4.25 - 69.0.2 1.1 0.2 0.3 33.0 - มนั สาประหลงั 10 2.5 0.75 3.70 - 3.70 - บด NFE# = คาร์โบไฮเดรตที่ละลายน้า ทม่ี า : http://www.fisheries.go.th/if-inland_feed/web2/ 40

เลี้ยงปลา แบบอาหารกระสอบ ตาม เรามาดูรปู แบบของระบบเตมิ ทอ้ งตลาดอยา่ งเดยี ว มันคงตอ้ งใชต้ ้นทุนเยอะ อากาศกันดกี ว่า…….........ว่าเป็นยงั ไง แล้วลุง จะมีกาไร จากการเล้ียงหรือ........ ผมคิดไวแ้ ลว้ ครับ เราก็ ผลิตอาหารปลาโดยใช้วตั ถุดบิ ในท้องถน่ิ เพอ่ื ลดต้นทุนลง และเกษตรกรเลย้ี งปลา จะได้มี กาไรเยอะ ๆ ไงครบั โดยเฉพาะชว่ งท่ีปลาโตไดข้ นาด แล้วรอขายครับ 39 20

คณุ ภาพน้าทีเ่ หมาะสมในการเล้ียงปลานิล เราสามารถนาสมุนไพรใกล้บ้านมาใช้ ทาประโยชน์ แถมยังช่วยลดค่าใช้จ่ายใน ดชั นี ผลกระทบตอ่ ปลา ชว่ งท่ีเหมาะสม ครัวเรือน ท่ีสาคัญยังปลอดภัยต่อผู้บริโภค อีกด้วย อณุ หภูมิ อาจตายได้ ไม่กนิ อาหาร โตชา้ 25-32 ºC ดีเลย นาสมุนไพรมาใช้ บ้านลุงมีทุก ความโปร่งแสง ไมว่ างไข่ อย่างเลย ไม่ว่าจะเป็นกระเทียม, ใบพลู, พเี อช (pH) และดีปลีเชือก ลุงจะได้นาวิธีการต่าง ๆ ไป ออกซิเจนที่ละลายในนา้ (DO) - 30-60 cm. ใช้เลย สารประกอบไนโตรเจน ปลาโตชา้ อ่อนแอ 6.5-8.3 ไมก่ ินอาหาร โตช้า ไมว่ างไข่ > 5.0 mg/l จะท้าใหป้ ลาชอ็ คตายได้ สตั ว์น้าอ่อนแอ ภูมิตา้ นทาน < 0.5 mg/l ความเปน็ ดา่ ง ไมม่ พี ิษต่อปลา > 20 mg/l ความกระดา้ งของน้า ปลาเจริญเตบิ โตช้า เครยี ด > 20 mg/l และตายได้ ความเค็ม ปลาตายได้ 0-25 ppt ฟอสฟอรัส < 0.6 mg/l ขาดออกซิเจน 21 38

วธิ กี ารนาไปใช้สารสกดั จากดปี ลเี ชือก ระบบสุขาภิบาลในฟาร์มปลานลิ น้าสารสกดั จากดปี ลเี ชอื กมากรองด้วยผ้าขาวบาง ผสมอาหารให้ปลา สุขาภิบาล คอื การดแู ลรักษาความสะอาดในฟาร์ม เพ่ือไม่ให้ โดยผสมสารสกัดจากดีปลีเชือกในอัตราส่วน 5-10 มิลลิลิตร ต่ออาหาร 1 กก. มีเชื้อโรคตา่ ง ๆ มาปนเปอื้ น น้าสารสกัดจากดีปลีเชือกใสข่ วดทม่ี ีหัวฉีด พน่ ลงในอาหาร แล้วใช้มือเกล่ียให้ท่ัว อาหาร ผึ่งลมให้แห้ง ก็สามารถน้าไปหว่านให้ปลานิล (หากอาหารเหลือ ก็ หลักการสขุ าภิบาล สามารถเกบ็ ไวใ้ นตเู้ ยน็ ได้ 1 อาทติ ย์) ผลของสารสกัดจากดีปลเี ชอื ก 1. ติดตามและเฝา้ ระวงั การเปล่ียนแปลงสภาพภมู อิ ากาศอยเู่ สมอ มีฤทธิ์ต้านเชือแบคทีเรีย และเชือรา ตา้ นการเกิดแผลที่กระเพาะอาหาร 2. ควรมีอุปกรณ์เพ่ิมออกซิเจนในน้า เช่น เครื่องให้อากาศ เคร่ืองตีน้า เพอื่ ใชใ้ นชว่ งท่มี ีปญั หาการขาดออกซเิ จน 37 3. หลีกเล่ียงการเลียงปลาในช่วงวิกฤติของรอบปี เช่น ช่วงที่มีฝนตก เยอะ 4. ทา้ ความสะอาดดแู ลกระชงั สม่้าเสมอ 5. กรณีท่ีมีปลาป่วยหรือตายจะต้องมีการจดบันทึกวันที่เกิดอาการ, จ้านวนตัวตายแต่ละวันต่อกระชัง และต้องรีบน้าปลาที่ป่วยใกล้ตาย และถ้า ตายแล้วต้องน้าออกจากกระชังเร็วที่สุดเพื่อป้องกันไม่ให้ติดเชือปลาตัวอื่นใน กระชัง ห้ามทิ้งไว้บนขอบกระชังเด็ดขาด หรือบริเวณใกล้เคียง กรณีหาก เกิดฝนตกลงภาชนะท่ีใส่ปลาตายเอาไว้ เกิดน้าล้นภาชนะ หรือ เราเดิน ๆ แล้วเกือบไปชนภาชนะทาให้ภาชนะตกลงไปในบ่อ สาเหตุเหล่าน้ี ทาเกิด เกดิ การแพรร่ ะบาดของโรคอย่างรวดเร็ว และอันตรายอยา่ งมาก 6. จดบนั ทกึ ประวัติการป่วยและอาการ 22

ระบบการจัดการการป้องกันและ - สารจากดีปลีเชือก ควบคุมโรคในฟาร์มปลานลิ ผลแห้งสีน้าตาลแดง ผลอัดกันแน่นเป็นช่อรูป ทรงกระบอก โคนโต ปลาย สาเหตุของการเกดิ โรคปลานลิ เล็กมน ผิวค่อนข้างหยาบ กลมและแข็ง มีกลิ่นหอมเฉพาะ รสชาติเผ็ดร้อน ขม ปร่า ขบั น้าลาย ท้าใหล้ นิ ชา เนื่องจากในปจั จุบนั ผลผลติ ปลานลิ ยังไม่เพียงพอต่อความต้องการ ของตลาด ดังนันเกษตรกรส่วนใหญ่จึงเร่งก้าลังการผลิตต่อหน่วยพืนที่ วัสดอุ ุปกรณ์ โดยการปล่อยปลาที่มีอัตราความหนาแน่นมากข้ึน ในกรณีที่ ฟาร์มขาดการ จัดการท่ีดี ไม่เหมาะสมต่อการอยู่อาศัยของ ปลา ทาให้ปลาเกิดความเครยี ด เป็นสาเหตทุ าใหป้ ลาเกดิ โรค การระบาดของเชื้อโรค 1. ดีปลีเชอื กสด หรือแหง้ 1 กก. 2. เอทานอล 95% 1 ลิตร (เท่ากับ 1 กก.) อณุ หภมู ิของน้าเปล่ียน คณุ ภาพน้าเสยี 3. โหลแก้ว 4. เครื่องปั่น หรือ ครกต้า ของเสียตา่ งๆ ปัจจัยทท่ี าให้ปลา วธิ กี ารทา สะสมในบ่อปลา เกดิ โรคต่างๆ เตรยี มสารสกดั โดยนา้ ผลแก่จัดแตย่ ังไมส่ ุก หรือตากแดดให้แหง้ มาล้าง ปลาเครียด ท้าความสะอาด แล้วน้าไปป่นั บดให้ละเอยี ด จากนันนา้ ไปแช่ในเอทานอล 95% ในอตั ราสว่ น 1:1 หรือเหลา้ ขาว 40 ดกี รี ในอัตราส่วน 2:1 ใส่โหลแกว้ ปาก - อาหารเหลือ กว้าง พร้อมปดิ ฝา หมักทิงไว้ทม่ี ดื แช่ทงิ ไว้ 3 วัน ที่อุณหภมู หิ อ้ ง เขย่า หรือ - ปลาถ่ายของเสีย คน วนั ละ 2-3 ครัง จากนนั กรองเก็บของเหลวและสามารถน้าไปใชไ้ ด้ - แพลงก์ตอนพชื ตาย 36 23

วิธกี ารนาสารสกัดจากใบพลไู ปใช้ เราจะทราบได้อยา่ งไรวา่ ปลาเป็นโรค นา้ สารสกดั จากใบพลูมากรองด้วยผา้ ขาวบาง ผสมอาหารให้ปลา โดยผสมสารสกัดจากใบพลูในอัตราส่วน 10-20 มิลลิลิตรต่ออาหาร 1. ปลาท่ีปว่ ยจะเฉือ่ ยชาและไมก่ นิ อาหาร 2. ขึ้นเกยอยู่ตามขอบบอ่ เอาตัวสขี ้างบ่อ 1 กก. น้าสารสกัดจากใบพลูใส่ขวดที่มีหัวฉีด พ่นลงในอาหาร แล้วใช้มือ 3. ลอยตวั อยู่ตามผิวน้า เกล่ียให้ทั่วอาหาร ผึ่งลมให้แห้ง ก็สามารถน้าไปหว่านให้ปลานิล (หาก 4. การตกเลอื ด อาหารเหลอื ก็สามารถเก็บไว้ในตเู้ ย็นได้ 1-2 อาทิตย์) 5. ครบี หักกร่อน 6. ท้องบวม ผ ล ข อ ง ส า ร ส กั ด จากใบพลู 7. ตาโปน และ อ่ืนๆ มีประสทิ ธิภาพในการยับยังเชือ Aeromonas hydrophila และ หากเจอแบบน้ีเกษตรกรต้องรีบตรวจสอบ Streptococcus agalactiae คุณภาพน้าในบ่อปลา หากไม่มีอุปกรณ์ ให้รีบติดต่อ หน่วยงานประมง หรอื นักวชิ าการเกษตรอาเภอ มฤี ทธิใ์ นการยบั ยังเชือแบคทีเรยี ที่กอ่ ให้เกิดโรคไดแ้ ก่ โรค Staphylococcus aureus, B-hemolytic Streptococcus group ชนิดของโรคปลานลิ A มฤี ทธใ์ิ นการยบั ยังเชอื ราท่ีก่อให้เกดิ โรคผวิ หนงั ได้ โรคปลาสามารถแบง่ ได้เป็น 2 ชนิดหลกั ๆ คอื โรคตดิ เชอื (infectious diseases) 35 1. โรคทีเ่ กิดจากปรสิต 2. แบคทเี รยี 3. ไวรสั 4. เชอื รา โรคไมต่ ดิ เชือ (non-infectious diseases) 1. โรคจากส่งิ แวดลอ้ ม 2. พนั ธุกรรม 3. อาหาร 24

ตัวอยา่ งโรคท่พี บบอ่ ยในปลานิล - สารสกัดจากใบพลู 1. โรคทม่ี ีสาเหตมุ าจากปรสิต ปรสิตภายนอกท่ที า้ อนั ตรายต่อปลานิลมีหลายชนิด ดังตัวอย่างปรสิต ทพ่ี บบ่อยดังนี สาเหตุเกิดโรค จดุ พบ และอาการ การรกั ษา 1.1 โปรโตซัว เชน่ เห็บ พบเกาะบริเวณครีบ เกลด็ ฟอร์มาลนิ ปริมาณ 25-50 ไมเ้ ถา ลา้ ต้นเกลยี ง เลือยเกาะบนต้นไม้อ่ืน หรือเกาะไม้ค้าง ตรงข้อของเถา จะป่อง มีรากสนั รอบขอ้ ส้าหรบั ยึดเกาะ ใบเด่ยี ว ออกสลับกัน ใบใหญ่ บางพันธุ์รูป ระฆัง , อิค๊ , อพี ไิ ทลิส เหงือก จะไม่ค่อยกนิ อาหาร ซซี ี (ml)/นา้ 1 ตัน แช่ ไข่กลม กว้าง บางพันธุ์รูปไข่รี โคนใบรูปหัวใจ ปลายในแหลม เนือใบเป็นมัน สี เขยี วสดหรือสีเหลืองอมเขียว ก้านใบยาว พยาธใิ นกลมุ่ นจี ะเปน็ วา่ ยนา้ กระวนกระวาย ตลอดไป ใหอ้ ากาศขณะใช้ อันตรายตอ่ ลกู ปลามากกวา่ พลิกตวั ไปมา และควรใส่ในเวลามี ปลาขนาดใหญ่ แสงแดด คณุ คา่ ทางสารอาหารของพลู ประกอบดว้ ยน้ามนั หอมระเหย เหบ็ ระฆงั ปลิงใส วสั ดุอุปกรณ์ 1. ใบพลสู ด 1 กก. 3. โหลแก้ว 2. เอทานอล 95% 1 ลิตร (เท่ากับ 1 กก.) 4. เคร่ืองปน่ั หรอื ครกต้า สาเหตุเกดิ โรค จุดพบ และอาการ การรกั ษา วธิ กี ารทา 1.2 ปลงิ ใส พยาธิในกลมุ่ นี เกาะบรเิ วณเหงอื ก ครีบ ฟอรม์ าลิน ปริมาณ 25-50 เตรียมสารสกัดโดยน้าใบพลูสด (หรือน้ามาตากแห้งก่อน) มาล้างท้า จะเป็นอนั ตรายต่อลกู ปลา ทา้ ให้ เหงือกหนาขนึ ซีซี (ml)/นา้ 1 ตนั แช่ ความสะอาด หั่นแล้วน้าไปปั่นบดให้ละเอียด จากนันน้าไปแช่ในเอทานอล มากกว่าปลาขนาดใหญ่ ตกเลอื ด เกดิ อาการบวม ตลอดไป ใหอ้ ากาศขณะใช้ 95% ในอัตราส่วน 1:1 หรือเหล้าขาว 40 ดีกรี ในอัตราส่วน 2:1 ใส่โหลแก้ว และควรใส่ในเวลามี ปากกว้าง พร้อมปิดฝา หมักทิงไว้ที่มืด แช่ทิงไว้ 3 วัน ที่อุณหภูมิห้อง เขย่า แสงแดด หรือ คน วนั ละ 2-3 ครงั เพ่ือใหส้ ารเขา้ กนั ไดด้ ีขึน 25 34

วธิ กี ารนาสารสกัดจากกระเทียมไปใช้ ไซพเี ดยี น้าสารสกัดจากกระเทียมที่ได้มากรองด้วยผ้าขาวบาง แล้วทิงไว้ให้เกิด สาเหตุเกิดโรค จดุ พบ และอาการ การรักษา การแยกชัน เก็บเอาแต่ชันน้ามันส่วนบนแยกใส่ในขวดส้าหรับน้าไปใช้ ผสมอาหารใหป้ ลา 1.3 เห็บปลา หนอนสมอ ยึดเกาะและ/หรอื กนิ เซลล์ ดพิ เทอรเ์ รกส์ (Dipterex) ผสมในอัตราส่วน น้ามันกระเทียม 5-10 มิลลิลิตรต่ออาหาร 1 กก. น้า ปรสติ นจี ะมีสว่ นของอวยั วะ เลือด ของปลาเปน็ อาหาร ในปริมาณ 0.25-0.50 น้ามันกระเทียมใสข่ วดท่มี ีหวั ฉดี พน่ ลงในอาหาร แล้วใชม้ ือเกลี่ยให้ทั่วอาหาร ผ่ึง ลมใหแ้ ห้ง ก็สามารถน้าไปหวา่ นให้ปลานลิ (หากอาหารเหลือ ก็สามารถเก็บไว้ใน ท่ปี ลายแหลมฝังเข้าไปใน ซึ่งท้าอนั ตรายต่อปลาอยา่ ง กรมั /นา้ 1 ตนั แช่ตลอดไป ตู้เยน็ ได้ 1 อาทิตย์) กล้ามเนือปลา รนุ แรง ทา้ ใหเ้ กิดบาดแผล ใหอ้ ากาศขณะใช้ ทาไมตอ้ งรอใหแ้ ยกช้ัน และเกบ็ เอาส่วนบนมา ใช้….???? ขนาดใหญแ่ ละสญู เสียเลือด เพราะ เราต้องการน้ามนั ซง่ึ เบากวา่ นา้ นน้ั เอง ถ้าเป็นมากทา้ ให้ปลาตาย ผ ล ข อ ง ส า ร ส กั ด จากกระเทียม เห็บปลา หนอนสมอ ยบั ยังการเจริญเตบิ โตของเชือแบคทเี รีย, เชือรา, เชอื ไวรสั และพยาธิได้ 26 หลายชนิด มีความสามารถในการต้านอนุมูลอสิ ระในปลานิล 33

2. โรคที่มีสาเหตจุ ากแบคทเี รีย - สารสกดั จากกระเทยี ม มกั พบในบ่อที่มีอนิ ทรยี วัตถตุ ่าง ๆ ที่เกิดจากการขบั ถ่ายของตัวปลา เองและเศษอาหารทปี่ ลากินไม่หมด สะสมมาก ๆ อยู่ในบ่อและบอ่ ไม่ได้ เปลี่ยนถา่ ยน้า สาเหตุเกดิ โรค จุดพบ และอาการ การรักษา http://www.nutrakal.com 2.1 เชือแอโรโมแนส ปลาตดิ เชือจะวา่ ยนา้ เฉื่อย ออกซเิ ททราไซคลิน 3-5 สารส้าคัญท่ีพบสารในกระเทียมมีหลายชนิด โดยมีก้ามะถัน เป็นองค์ประกอบหลัก ท่ีมีคุณสมบัติเด่น ได้แก่ อัลลิสแตติน (Allistatin) (Aeromonas hydrophila) ชา ไม่กินอาหาร ครีบ กรัม ผสมในอาหาร 1 กก. อลั ลซิ นิ (Allicin) อลั ลอิ ิน (Alliin) กาลซิ ิน (Garlicin) และอะโจอนี (Ajoene) กร่อนมีการตกเลอื ดเกดิ ใหก้ นิ 1 สัปดาห์ บาดแผลเป็นหลมุ ลึกท้อง บวมตับเหลืองมีการตก วสั ดุอุปกรณ์ 1. กระเทยี ม 1 กก. เลอื ดบริเวณลา้ ไส้ 3. โหลแก้ว 2. นา้ มนั พืช 1 ลติ ร (เท่ากับ 1 กก.) 4. เครือ่ งปั่น หรือ ครกต้า betagrofeed.com/community/ วธิ ีการทา เตรียมสารสกัดโดยน้ากระเทียมไทย ที่แกะเปลือกแล้ว มาล้างท้าความ สะอาด ห่ัน แล้วน้าไปปั่นบดให้ละเอียด จากนันน้าไปแช่ในตัวท้าละลาย น้ามันพืช ในอัตราสว่ น 1:1 ในโหลแก้วปากกว้าง ปิดฝา หมักทิงไว้ที่มืด แช่ไว้ 3 วัน ที่อณุ หภมู หิ อ้ ง เขยา่ หรือ คน วันละ 2-3 ครัง เพ่อื ให้สารเข้ากันได้ดีขึน 27 32

การผลติ สารสมุนไพรเพ่อื ควบคุม สาเหตเุ กดิ โรค จุดพบ และอาการ การรักษา เชอ้ื แบคทเี รยี ก่อโรค 2.2 โรคคอลัมนาริส ปลาจะมีตวั สดี า่ งซดี เป็น ออกซิเททราไซคลนิ 3-5 สาเหตุ ท่ีทาให้ มีการนาพืชสมุนไพรใกล้บ้านมาใช้เป็นยา แถบ ๆ มีเมอื กมากผดิ ปกติ กรมั ผสมในอาหาร 1 กก. รักษาโรคสตั วน์ า้ เน่อื งจากการใชย้ าปฏิชีวนะท่ีมีจ้าหน่ายตามท้องตลาด ครีบกร่อนเหงือกกรอ่ นอาจ ใหก้ ิน 1 สัปดาห์ มกี ารสรา้ งสารสเี หลอื ง ยาจะออกฤทธิ์ดีในระยะแรกเท่านัน เมื่อเกิดโรคขึนมาใหม่ ก็ต้องใช้ยาตัว เกิดขึนบรเิ วณบาดแผล เดิมรักษาและต้องใช้ในปริมาณที่มากกว่าเดิม สุดท้ายก็เกิดอาการด้ือยา ซึง่ ไม่สามารถรกั ษาไดห้ รือ รักษายากกว่าเดิม betagrofeed.com/community/ เมื่อเกิดปัญหาดังกล่าว ท้าให้มีการน้าพืชสมุนไพรต่าง ๆ น้ามาสกัด สาเหตเุ กดิ โรค จดุ พบ และอาการ การรกั ษา และทดลอง ผลปรากฏว่า สมุนไพรบางตัวสามารถฆ่าเชือแบคทีเรียก่อโรค บางตวั ไปเพิ่มภมู คิ มุ้ กันในปลาได้ 2.3 โรคติดเชือแบคทเี รยี ปลานิลทตี่ ดิ เชอื แบคทเี รียนี ออกซิเททราไซคลิน 3 - 5 สเตรฟโตคอคคสั จะมตี าขุ่นขาว ว่ายนา้ ชา้ ๆ กรมั ผสมในอาหาร 1 กก. สมุนไพรท่สี ามารถฆา่ เชอ้ื แบคทเี รยี ก่อโรค (Streptococcus sp.) ลอยน่ิง รอบ ๆ ชอ่ งขบั ถา่ ย ใหก้ นิ 1 สปั ดาห์ เช่น สารสกัดจากกระเทียม, สารสกดั หยาบใบพลแู ห้ง จะบวมแดง สารสกัดจากดีปลีเชือก betagrofeed.com/community/ เรามาดปู ระโยชนข์ องสารสกดั แตล่ ะชนดิ กัน เลยดีกวา่ ..... 28 31

แนวทางแก้ไขเมอ่ื พบปลาเกดิ โรค ดงั น้ี การป้องกนั การเกิดโรคและการจดั การ สิง่ แวดลอ้ มฟารม์ ทเี่ หมาะสม 1. เมื่อพบปลาตายหรือเป็นโรค ควรรีบตักออกจากบริเวณ นนั กอ่ น โดยการน้าไปฝงั เผาทา้ ลาย ห้ามทิงไวบ้ ริเวณกระชัง 1. อย่าปลอ่ ยปลาในอัตราที่แนน่ สูง เนอ่ื งจากปลาจะมีความเส่ียง สงู มากต่อการเกดิ โรค 2. ลดปริมาณอาหาร เมื่อปลาเริ่มป่วย อัตราการกินอาหาร ของปลาจะลดลง ดังนันเกษตรกรควรลดระดับการให้อาหารแก่ปลา 2. ควรติดต้ังเครื่องให้อากาศ เพื่อเติมอากาศในน้าอย่างต่อเน่ือง เพ่อื ป้องกันการสูญเสียอาหาร ให้เพียงพอต่อความต้องการของปลานิล โดยเฉพาะช่วงเวลากลางคืน จนถงึ ชว่ งเช้าตรู่ และชว่ งฟ้าปดิ 3. นาตัวอย่างปลาป่วยส่งให้หน่วยงานของรัฐ ที่รับผิดชอบ เพ่อื ทา้ การตรวจวินิจฉัยให้ทันท่วงที โดยปลาที่จะน้าส่งตรวจนันต้อง 3. ระวังอย่าให้ปลาเกิดความเครียด ไม่ปล่อยปลาหนาแน่น อยใู่ นสภาพที่มีชีวิตเท่านันจึงจะท้าให้การตรวจวินิจฉัยสามารถท้าได้ เกนิ ไป มกี ารถ่ายน้า อากาศเพียงพอ ให้อาหารท่ีมคี ณุ ภาพดี ในปริมาณท่ี อย่างถูกต้องและแมน่ ย้าทสี่ ุด เหมาะสม ดๆี ๆ ลุงจะไดน้ าไปปฏบิ ัตติ ามคาแนะนาเลย 4. เม่ือนาปลาใหม่เข้ามาในฟาร์มหรือบ่อเลี้ยง ควรแช่ ฟอร์มาลนิ ในอัตราความเข้มข้น 25-30 mg/l (ppm) ป้องกันปรสิตท่ีติด 29 มากับตวั ปลา 5. การขนส่งปลา ควรใส่เกลือในอัตรา 0.1-0.5 % ลงในถุง เพ่อื ลดความเครยี ด 6. อย่าใช้ยาปฏิชีวนะหรือสารเคมีโดยไม่มีเหตุผลท่ีชัดเจน เน่ืองจากจะเป็นการสูญเสียค่าใช้จ่ายในการเลียงโดยใช่เหตุแล้ว การใช้ ยาดังกล่าวยังมีผลท้าให้เชือโรคเกิดการดือยา เม่ือเกิดโรคแล้วอาจส่งผล ใหก้ ารใชย้ าและสารเคมดี ังกลา่ วไมส่ ามารถใชใ้ นการควบคุมโรคได้ 30