Қазақстан бірінші орыс революция жылдарында

ҚАЗАҚ ССР САЯСИЖӘНЕ ғылми БІЛІМДЕР ТАРАТУ ҚО ГАМ Ы Л ШОИЫНБАЕВ тарих іылымдарынын кандидаты КАЗАКСТАН БІРІНШІ ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖЫЛДАРЫНДА КАЗАН, МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ ------ 19 6 5 --------

КАЗАК, ССР САЯСИ ЖӘНЕ ҒЫЛМИ БІЛІМДЕР Т А Р А Н У К .О Ғ АМ Ы Т. Ш ОИЫ НБАЕВ горих гылымдарынык кандидаты КАЗАКСТАН БІРІНШІ ОРЫС РЕВОЛЮ1ІИЯСЫ ЖЫЛДАРЫНДА (Квпшілікке арналып окылааа лекциянык кыскартылған жене түаетілгви стенограммосы) С. Сейфуллсіі: а гыкдағы АЛМЗТЫ эмбьбап ^п-аш-йнасы Талдықорга?» каг.исы К А З А К /Э Д М Л Е К Е Т Б А С П АСЫ

КI Р IС П Е 1905—1907 жылдардағы бірінші орыс революция- сы кең байтак. Россияныц бүкіл жұмысшы табын, бар- лык шаруаларын, демек барлық ұлттарын қозғалыека келтірген халықтық революция болды. Бұл империализм доуірінде, яғни буржуазия Батыста болған революция- лардағыдай жетекші күш емес, керітартпа күшке ай- налған дәуірде өткен, пролетариаттың басшылығымен патшалық өкіметті кұлатуды, демократиялық республи­ ка орнатуды алға қойған революция еді. Ал патша өкіметік кұлатып; демократиялық респуб­ лика орнатуға Россияны мекендеген барлык ұлттардык екбекші бұкаралары мүдделі болды. Империализмнін барлық қайшылықтарынық — капитал мен еңбек ара- сындағы, яғни буржуазия мен жұмысшы табы арасын- дағы кайшылыктардың да, буржуазиялык-помещиктік кұрылыс пен ұлт-отар аймақтары, яғни патшалық само­ державие мен езілген ұлттар арасындағы қайшылық- тардын да шиеленіскен түйіні Россияда болып еді. Пат- шалық Россия — халыктардык түрмесі болды. Ал на- сырға шапкан осы кайшылыктарды шешудіқ бір ғана жолы бар еді. Ол жол — пролетариаттыц басшылығы- мен елдегі халыктардын басым көпшілігін бауырына тарткан революция жолы ғана еді. Бұл кезеңде, бір кез- де Маркс пен Энгельстің көрегендікпен айтқанындай. батыстағы революциялық козғалыстардың салмағы Рос- сияға ауысты, ол революциялық козғалыстардың тодға- ғы жеткен жетекші орталығына айналды. Россиянык шеткері аймактар’ындағы ұлт-азаттык козғалыстардыи бірден өсуіне 1905—1907 жылдардағы бірінші орыс ре-

волюциясы игілікті эсерлерін тигізді. Ұлттык-азатіъ^ қозғалыстар революцияның кұрамды бір бөлегі ретінда- втті. Халықаралық жұмысшы қозғалысының даму тари- хында бұл революция аса көрнекті орын алды. Револга- цияны бастаушы, оның авангарды ұлы орыс халкынын қойнауынан шықкан революцияшыл орыс пролетариата! болды, онын. бағыт беруші, рухтандырушы, үйымдасты- рушы күші — большевиктер партиясы еді. Орыс пролетариата революциялык күрестер мев саяси дауылдардың дүниежүзілік тарихында жана бет ашып, революцияның бұрын болып көрмеген өнегелерін көрсетті. Оның бұл кезде ‘марксизммен каруланған, ре­ волюциялык күрестерде тәжрибе алып шынықкаң пар- тиясы болды. Ол ұлы Ленин бастаған коммунистер пар­ тиясы еді. £ ұ л революция Европада жүмысшы козғалыеы мен Азийнык езілген халықтарының ұлт-азаттық жолында- ғы козғалысын мыктап өрге бастарды, олардың өрлеуі- не сара жол салды. Бірінші орыс революциясы қалың бүқараға саяси тәрбие берудің және оны ұйымдастырудын орасан зор мектебі болды. Коммунистік партия бірінші орыс революциясында еқбекші шаруаларды, оның ауыткуларына карамастан, жұмысшы табымен одақ болып, самодержавиеге карсы күреске шығатын елеулі күш деп санады, сондыктан жүмысшы табы мен шаруалар одағының беріктігі бул революцияны жеңіске жеткізетін негізгі шарттардын бі- рі деп білді. Халқының басым көпшілігі немесе түгел- дей дерлігі шаруалар болып келген Россиянык үлт аймақтары үшін партияның бүл алған бағытынын ерек- ще зор макызы болды. 1905— 1907 жылдардағы бірінші орыс революциясынын ықпалымен улт аймактарында патшалық кұрылыска, оныц жергілікті жердегі тіректе- ріне — феодалдар мен дәулетті таптарғ^ карсы ецбекші бұкараның аттаныстары күшейді. 1905—1907 жылдардағы революциянык Россияны мекендеген баска улттық-аймактармен катар, Казакс- тан үшін ерекше манызы, ерекше әсері болды. Бұл лек- цияда біз осы мәселеге — бірінші орыс революциясы жылдарындағы Казакстанда болған революциялык нозралыстарға кыскаша шолу жасамакпыа.

ҚАЗАҚСТАН БІРІНШІ ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖЫЛДАРЫНЫҢ ҚАРСАҢЫНДА Ж ұртка мәлім, XIX ғасырдың акыры мен XX ғасыр- дын басында Россия капитализмі өз дамуынык жоғар- ғы және ең соңғы кезеніне—империализм сатысына жет- ті. Монополиялык капитализмнің негізгі экономикалык занынын әсерінен енбек пен капитал арасындағы, езіл- ген халыктар мен патша самодержавиесі арасындағы кайшылыктар мыктап шиеленісе түсті. Бул орыс халкы- нын екбекшілерін де, отар елдердегі халықтардың да езілуін онан сайын күшейте түсті. Патшалық самодер­ жавие жумысшыларды азапка, шаруаларды қайыршы- лыкка ұшыратты. Қазақ сыякты отар халықтарда тең- дік болмады, оның еңбекшілер бұқарасы азды-көпті праволардан да жұрдай еді, оларға үнемі кьгсымшылык жасалынды, ұлт езгісінін аса өрескел түрлеріи жүргізіп, патша өкіметі корлық көрсетумен болды. Осынын бәрі әлеуметтік және саяси қайшылықтарды шиеленістіре түсті. «Патша өкіметі орыс емес халықтарға жендет болды, оларды азапка салды»1. Патша өкіметінің отарлау, ұлттық канау саясаты Казакстан сыякты шеткі аймактар мен өлкелердің ша- руашылығы мен мәдениетін көктетпеуге, ілгері дамыт- пауға бағытталған еді, дамытпақ түгіл кайта бірден бірге кері кетіре берді, зорлыкпен орыстандыру саясаты жүргізілді, халыкты караңғылықта, надандықта ұстау- ға тырысты. Патша өкіметі Қазакстанды Россиянын орталықтағы капиталистік фабрикалары, заводтары ушін шикізат өн- діретін база етіп үстады және ол Россиянын өнеркәсіп- ті орталық аймактарының товарларын өткізетін рыногі де болған еді. Россиянин, шеткі аймактарының саяси, шаруашылык, мәдениет жөніндегі мешеулігі олардын өздерінің кінәсінен емес, оларды тек болғаны шикі зат көзі деп есептегендіктен солай больгп келген еді. XX ғасырдың басында Казакстан Россиянын эконо­ микалык, мәдениет жөнінен мүлдем артта калған ен бір мешеу, аграрлық өлкесі болып, халыктын 95 процент» ауыл шаруашылығымен айналысты. Қазақ халкы түгел дерлік сауатсыз еді. Казақ ауылында рушылдық салты, ' БК(б)П тарихы. Қыскаша курс, 6-бет. «-803

ф еодалдык қарым-қатынастар өте басым сактальш *еа- ді. «Гіатша өкіметі букараны кұлдыкта, надандыкта ұстау үшін, шеткері аймактарда патриархтық-феодалдык езу саясатын әдейі жүргізіп отырды»1. XIX ғасырдың аяғында россия патшасы Казакстанда «Уакытша коныстандыру партияларын» құрды. Ондағы патша өкіметінін мандаты орыс шаруаларын орталык Россиядан коныс аудартып, к аза к жерлеріне орналас- тыру, сөйтіп, біріншіден орыс шаруаларыныа таптык күресін әлсірету, екіншіден ішкі Россиядағы помещиктік жер иеленушілікті, кулак шаруашылығын көтермелеп, көбейте отырып, бұларды патшалык самодержавиеге ке- лешекте күшті тірек ж асау еді. Патша өкіметінін бүл кездегі орталык Россиядағы шаруаларды шет аймак- тарға көшіру саясатын әшкерелеп 'көрсете келіп, В. И. Ленин: былай деп ж азды : «Мұндай коныс аудару- ды помещиктер, былайша айтканда, какпақты ашык- кырап, Россияның орталығындағы аграрлык кыйыншы- лықтарды «мұкалту» деп таныды»2. Патша өкіметінік жүргізген бұл сыяқты реакциялык саясаты казак ша-1 руаларын ертеден мекен еткен жерлерінен еріксіз айдап шыкты. Қ азақ шаруалары амалсыздан шөпсіз кұмдак- қа, таулы кы ратка, коныска қолайсыз суы аз шалге, куаң дал аларға ығыстырылып, кұнарлы жерлердін бәрін патша әкімдері, кулактар мен жергілікті бай-фео- далдар, олардың сойыл соғарлары — билер мен болыс- тар, чиновниктер тартып алды. Міне осыдан кейін ка- зактың еңбекші шаруалары меншікті малына кожа болудан, мекенді жеріне ие болудан айрыла бастады. Оа- лыктың неше түрлі ауыртпалығы д а казактын еңбекші шаруаларынык мойнына түсті. К азак енбекшілері сыякты ол кезде орыс жұмысшы- лары мен шаруаларының да тұрмыс жағдайлары адам төзгісіз өте ауыр болды, олардын. да ешкандай саяси праволары болмады. Сол кездегі орталык Россиядан қоныс аударылған орыс ш аруалары жөнінде: «орыс му- жигі, — деп жазды В. И. Ленин, — Сибирь түгіл жер түбіне болса да кашуға озір» еді. Мұнымен катар ішкі Россияда жерсіз калған аса көп орыс шаруалары азап пен аштықты, ауыру мен өлімді бастан кешіре отырып, Шығармалар, 4-то 339-йет. Шығармалар, XVI м, 373-бет.

Қазақстанға өздіктерінен қоныс ауып келді, олардын есебін алуға тіпті өкіметтін шамасы да келмеді. Торрай губернаторы патшаға жіберген баяндамасында: «Есеп беріліп отырған жылдың ішінде, әсіресе быйылғы жы- лы коныс ауған шаруалардын облыска көшіп келуінін көбейгендігі мені катты кауіптендіреді. Онык үстіне мен тіпті, облыска неше үйлі жан коныс ауып келгенін дэл- ме-дәл аныктауға да шамам келмей, сорлы болып отыр- мын» деп мойындап жазды. Тек, Түркстан генерал-губернаторының толык емес мәлімсттері бойынша, 1902 жылы Жетісу облысыныц өзінде ғана өз бетімен көшіп келген шаруалардын саны 16 мыкнан астам болса, ал 1905 жылы булардык саны 23 мынға жетті. Қазакстанның баска облыстарында да өз бетімен көшіп келген шаруалардын санын біліп бол- мады. Өздігінен көшіп келгендердін халі мүлде ауыр болды. Олардын жер алуға праволары болмады, сон- дықтан амалсыздан жергілікті байларға, кулактарға ма- лайлыкка жалданды. Кейбіреулері калаға жұмыска ор- наласты, осыдан барып калада түратын халыктардын саны барған сайын көбейе бастады. Мысалы: 1901 жы­ лы январьдын бірінде Жетісу калаларында тұратын ха- лыктың саны 51364 адам болса, 1904 жылы 64163 адам, ал бір жылдан кейін— 1905 жылы 91473 адам болды. Торғай облысының төрт каласында (Торғай, Ырғыз, Актөбе және Костанай) 1905 жылы 28352 адам тұрды. Сөйтіп Казакстан калаларындағы халык саны все бас­ тады. Қанау мен езгінің, әкімшілік пен чиновниктіктіц орталық тіректері болумен катар, бүл калалар алдағы күнде Казакстанды мекен етіп отырған халыктардын экономикалық және мәдени өмірінің орталықтарына ай- налды. Екі жақты канау мен езгі, егінші кедейлердің егіс- тік жерлерден, малшы кедейлердін азды-көпті жайы- лымдыктардан айырылуы, казактың енбекші шаруала- рынын патша самодержавиесіне және жергілікті үстем таптарға карсы ашу-ызасын кернетті. Ауыр езгі мен канау казак шаруаларынын отырыкшылыкка айиалуы- на, шаруашылығын өркендетуіне бөгет жасады, сөйтіп олардын көп уақыт көшпелі тұрмыстан кол үзбеуіне себеп болды. Бірак, сонымен катар, көшіп келген орыс шаруала- ры казак халкы шаруашылығынын дамуына және тап- 2* 7

тық сана-сезімдерінің оянуына игілікті әсерін тигізді. К азактардын егіншілікпен айналысуына, отырыкшылык тұрмысқа көшуіне олар туыскандық көмектерін көр- сетті. Ал коныстандыру ісін баскаратын патша чиновник- тері қазактардан тартып алынған жерлерді саудаға салды, пара алды, көшіп келген жерсіз шаруаларға жерді өте кұнарсыз аудандардан берді, сөйтш кулактар мен байлардың кұнарлы жерлерді емін-еркін иемденуі- не көмектесіп отырды. Отаршылар, олардың жергілікті сыбайластары — байлар зорлық-зомбылыкпен жерлерін тартып алғанды- ғы туралы к аза к шаруаларынын көптеген арыздары мен шағымдары губернаторларға келіп түсті. Мысалы, Ак- төбе уезінің казактары өздерінің арыздарында былай деп ж азған: «Жердің көпшілігін казактын. байлары пай- даланып келеді, ал казақтардын төрттен үші ешкаидан правомен пайдаланбайды. Ауылдағы жерлер коныс ауу- шылар үшін кесіліп алынуда, осымен пайдаланып бай­ лар кедейлердің жерін басып алып отыр» делінген. Қ азақтын бай-феодалдарын артыкшылык пұрсатта ұстаудың кажеттігі туралы нұскау патша өкіметі тара- пынан болып келгендігі мәлім. Мәселен Торғайдын со- ғыс губернаторына былай деп нұскау берілген: «Казак­ тын сұлтандарына жердін үлесін артық кесіп беру туралы зан бойынша салынған тыйьтм жок, егерде бұ- лардың сырттан келген халыктар ішіндв ыкпалы болып, үкіметтін оларға көзкарасы жаксы болса, ол уакытта біз олардын бұл ыкпальш өкіметтің пайдасына, атап айтканда дала аймағындағы коныс ауғандар ісіне пай- далана алған болар едік» деп, үстем таптарды өздерінік керегіне тірек жасамакшы болды. Ал, шағын ғана жері бар кедей шаруалардыи егін салып, шөп шауып алуына керекті кұрал саймандары мен күш-көлектері де болмады. Д ала генерал-губерна­ торы Шмит бүл туралы былай деп жазды: «Жер үлесін алған кедей казақтар колымда ешқандай күралым жок, бұл жерді калай ұксатпақшымын деп сұрайды менен, менін айтатыным мынау: кедейлер жерін бай казактарға жалға берсін, өзінің меншікті куралы және шаруашы- лығы болғанға дейін бүл жерлерді байлар пайдалана- тын болсын. Өйткені өзінін көшпелі шаруашылығыи жүргізу мүмкіишілігі байларда бар». Осылай деп, кара-

жүрек чиновниктер казак кедейлерін жер кәсібінен мүлдем кол үзуге, бай-феодалдарға жерді мүлдем пай- далануға беруге үгіттеді. Ал жерінен, тұракты мекені- нен анрылған казак шаруалары патша чиновниктерінін, орыс кулактарының, немесе казак байларынын тепкісіне түсті, өздеріне керекті жерді амалсыздан ауыр шаргпен жалға сатып алатын болды. Жерінен айрылған Ертіс бойының, Алтайдың, жетісудық таулы аудандарындағы казак шаруаларының саны 180 мын шамалы болды. «Волжский Вестник» газеті 1898 жылы былай депжазды: «Қазактардың арасында жерсіздер көп, олар жерді амалсыздан казак орыстардан жалдап алатындығы бы­ лай тұрсын, тіпті бір-бірінен де жалға алады, басқаша айтқанда, жерді өз қолдарына камтып улгірген байлар- дан жалға алады. Тегінде, жер бірте-бірте байлардын колына өтіп барады» деп, казақ шаруалары арасында жерсіз кедейлердің көп екендігін ашық жазды. Бұл жағ- дай қазақ халқының бытырай беруіне, онық шаруашы- лығы мен елдігінік ілгері дамымай, тозғындауына себеп болды. Сол кездегі халыктың ауыр тұрмысы жөнінде 1945 жылы ноябрьде, Қазақ ССР-ның кұрылғанына 25 жыл толған күні, Қазақстан еңбекшілері өздерінің туысканы орыс халкына жазған хатында былай деді: «Көк майса- сыз көктем, нұр сәулесіз күн, суалған өзен қандай бол- са, көп азап көрген халқымыздыц тағдыры да сондай болды. Неше алуан самсыз байлықты бауырына басқан табиғаттыц өзі көшпелі елдін, катал жауы болды. Же- ріміздің койнауында нешеме асыл казына, қымбатты металл жатканда, казак еңбекшілері соны жерді жер- ағашпен тырмалады. Өзендер мен көлдердің жайқалған жағалауында таудаи кұлаған мөлдір бұлақтар сылдыр кағып ағып жатканда, адам шөлден катты, су үшін кырқысты. Кысты күні мал жайылымын мүздақ баскан- да, өмір тіршілігінің бірден бір тұтқасы — мал жұтап, қырғынға ұшырады. Ұлан байтақ еліміздің бұл шетінен ол шетіне жету үшін айлаған, жылдаған уакыт керек болды. Адам зор өмірді біле алмай, тар өмірде туып, тар өмірде өмір сүріп, тар өмірде өлетін». Қазақ еңбек- шілері. Ұлы Октябрь социалистах революциясына дейін талай ауыр күндерді басынан өткізді, тұрмыстын нелер кыйыншылығын көріп өмір сүрді.

Патша самодержавиесі мұнымен де канағатгаябвві косымша коныстандыру «фондасын» жасап алуға, «бос» және «артык» жерлерді калай д а көп табуға шұғыл кі- рісті, бұрынғы коныстандыру партияларын 1904 жылы Қазакстан көлемінде бірнеше коныстандыру ауданда- рына (О рал, Торғай, Акмола, Семей және Сырдарйя) бөліп, кайта кұрды, әрбір ауданда коныстандыру бас- қармасы ұйымдастырылды. 1904 жылы 6 июньде патша өкімет! «Село халқын және егінші мешандарды еркімен коныс аудару тура- лы» д а заң шығарды. Коныс аудару баскармасы казак ецбекшілерінің калған жерлерін тартып алуды бұрын- ғыдан д а гөрі күшейтіп, бүл алынған жерлерден «ко­ ныс аударушыларға арналған жер корын> жасады. Ка^ зақ халкы қоныс аудару басқармасынын жер көруші партияларына карсылык жасады, коныс аудару бас- кар масының партияларына тіпті азық-түлік, көлік беру- ден бастартты. Қ азақ еңбекшілерінің жаксы жерлерін тартып алған патша самодержавиесінік реакциялық саясатына кара- мастан, коныс ауып келген орыс шаруалары шаруашы- лығының к аза к халкы үшін прогрестік макызы болды. Казак, елінде ауыл шаруашылығының дамуына, халык- тың отырықшылыкка айналуына олар үлгі көрсетті. Орыс шаруалары мен к азак шаруалары арасында карым-каты- нас, өзара байланыстар барған сайын күшейе берді. XX ғасырдың басында к аза к ауылдарында тап кай- шылықтары шиеленісе түсті, ал орыс деревняларында капиталиста катнастар дамый бастады, шаруалардын таптық жіктелуі күшейе берді, малшы-батрак, баспана- •сыз кедей шаруалардын саны жыл сайын өсе берді, осылардан нағыз ауыл пролетарларынын ұйткысы өсіп шыкты. Қазақстанның 4 уезінде (Ақмола, Қостанай, Өскемен, Зайсан) ғана 15 мыннан астам батрактар болды, олардың саны жыл санап көбейді. Орыстын ко­ ш т келген шаруалары мен к аза к кедейлері казактын бай-феодалдарына және орыстың кулактарына тэуел- ділікке түсті, жалшылыкка жүрді. К азак кедейлері орыс шаруаларымен бірге өнеркәсіп орындарына, калаларға, теміржол бойындағы кәсіп орындарына барып жалда- малы жұмыс істейтін болды, бұлар нағыз қазактын бола- шак өнеркәсіп жұмысшь/ларынын негізі еді. ЖерДен> малдан жұрдай болған кедейлер, «пайдашы» (жалдама

акышы) ретінде қалаларға босты, «пайдашылар* копи- талистік заводтарға барып, жұмыска түсті. Қ азақ халқынык әлеуметтік өміріндегі теңсіздікті, тап қайшылыктарын өз көзімен көріп, кедейлердің бай- ларға тәуелділігін терең түсінген, казақтың ұлы акыны Абай Құнанбаев өзініқ өлеқдерінің бірінде өте дұрыс сыпаттап былай дейді: Кедейдік өэі жүрер малды бағып, Отыруға отын жок узбей жағып. Тонған иін жылытып, тонын илеп, Шекпен тігер катыны бүрсеи кағып. Қар жауса да тонбайды бай баласы, Үй жылы, киіз туткан айналасы. Бай улына жалшы углы жалынышты, Ағып жүріп ойнатар көздік жасы. Ж ас балаға үйде от жок түрған маздап, Талтайып, кактана алмай өле жаздап, Кемпір-шалы бар болса кандай кыйын, Бір жағынан кысканда о да азынап. 1905 жылдың карсаңындағы жылдарда казақ ауыл- дарында бай-феодалдардың, бв-болыстардың, старшин- дардың енбекші шаруаларды қанауы бұрынғыдан да бе- тер күшейе түсті, тап кайшылыктары шиеленісті, тап күресі күшейе берді. Үстем таптардың шектен тыс ка­ нал, талап отырғандырын, жергілікті патша әкімдеріне сүйеніп, олардын зорлық жасайтындығы жайында казак шаруаларының ішкі істер мйнистрлігіне жазған бір хатында былай делінген: «Казак даласында ыкпалды адамдар әркашан табылады. Бүл ыкпалды казактарды уездік, губерниялық және тіпті жоғарғы әкімшілік орындар өздеріне жакын тартуға тырьгсады, олардың әр- кашан «ерекше көзге түскендеріне» сыйлық береді, олар- дың берген кеңестеріне кұлақ кояды... Біздің болысы- мызда кәзір Оспан Қозғанбаев деген біреу бар, отқа салсак жанбанды, суға салсаң батпайды! Ол көптен бе- рі ыкпалды, бай адам аталып келеді, уездік басшылар оны кумайды, кұрметтейді. Осы адам әркашан халык- ты бузып келеді». Патша өкіметі Қазакстанның шаруашылық және мәдениет жағынан мешеу бола беруін көздеді, ұлт араз- ды ры н коздырды, Россия халыктарын бір-бірімен жау- ластырып, еврей халкын канды погромға ушыраткп, та- тарлар мен армяндарды пышактастырып, орыс халкы мен басқа ұлт халыктарынык арасында араздық отын тұтатып отырды, енбекшілер букарасын канаған бай- 11

ларды үнемі колдады. П атш а өкіметі барған' сайыв отарш ылық езуді күшейте түсті. Өйткені патша вкіметі бай-феодалдардың ерекше пұрсаттылығын сақтаумен және ол арға жеңілдіктер берумен жергілікті феодал- дарды өзінің сенімді қызметшісіне айналдырып алды. Осыған байланысты к аза к халкының байлар мен. фео­ далда рға ж әне отаршылық езуш іліккекарсы тап куресі күшейді, жұмысшы және кедей шаруалардын ереуілде- рі бола бастады. «Екі ж ақтан езудің салмағы, — деп көрсетті И. В. С тал и н ,— езілген ұлттардык еңбекші бұкарасын революцияшылдандырмай коймайды, езудің негізгі. ку- шіне қарсы күреске— капиталға карсы күреске оларды итермелемей коймайды»'. К азақ ауылдарындағы ж ағдай кыскаша шолғанда осындай еді. Сонымен катар, бұл кезде Казакстанда алғаш қы өнеркәсіп орындары — Караганды, Степняк, Ащысай ж әне басқалары, көмір кендері, алтын принска- лары мен мұнай өнеркәсіптері (Ембі) етек алып, дамы- ды, 1899 жылы Семей каласында пароход коғамы құрылды. Осы өнеркәсіптерде, кәсіпорындарда жұмыс іс- теген жұмысшылар к аза к ортасынан тұиғыш рет щык- кан ©неркәсіп жұмысшылары болып саналады. Ш етелдік капиталистер табиғат байлыктарын пай- даланып, өнеркәсіптің негізгі салаларына кожа болып, халыкты айуандыкпен канап отырды. Казақстаннын внеркәсіп орындары жергілікті ұсак өндірістердің негі- зінде, халы қ шаруашылығының ішінен шығып, өсіп вн- ген жок, — Баку Азербайжанның ішінен шығып, өсіп өнбей, үстінсн салынғаны (И. В. Сталин) сыякты, Ка- зақстаннын, өнеркәсібі де орыстың ірі фабриканттары- иың әзір бүйымдарын өткізуші аудан болғандыктан, сол фабрика-завод кож алары мсн шетел капиталистерінін мүддесімен салынған кәсіпорындары болды. П атш а үкіметі К азакста ндағы ең жаксы рудалы кендерді шетел капиталистеріне концессияға берді. Ка­ закстанда негізгі өнеркәсіп орындарын шетелдік капи­ талистер басып алды. Мысалы, 1890 жылы Зырян кендері, 1904 жылдары К арағандының көмірі, Успенскі- нік рудасы, Спасстың мыс корытатын заводы француз капиталистеріне концессияға берілді. Казақстанға көбі- и. в. с і. Шығармалар, 5-1 383-бет.

несе американ және ағылшын капиталистері ағыла бас- тады. К.азакстандағы ен ірі мыс кені — Жезказған аме- рикандықтардың «Спасскі мыс кендері акционерлік коғамынын» колына түсті. Ағылшындардын «Риддер акционерлік қоғамы» Россияныц Алтайдағы аса ірі түс- ті металл кендерін емін-еркін иемденіп алды. Шетел капиталистері Қазакстаннын кен шығару өнеркәсібін өркендету ниетін көздемеді. Кейбір реттерде олар руда шығаруды касақана тұралатып, Россияны шетел капиталистеріне бұрынғыдан бетер тәуелді етпекші болды. Сөйтіп, өлкеде жүргізіліп жатқан азды- көпті өнеркәсіп орындарының бәрі дерлік шетел капита- листерінің қолында болды. Шстел капиталистері Ка- закстаннын тау-кен өидіріс орындарын жырткыштык жолмен пайдаланып, кен байлығын ысырап етті. Сөйтіп өлкеде жүргізіліп жаткан азды-көпті негізгі өнеркәсіп орындарының бәрі дерлік шетел капиталистеріііің ко- лында болды. Шетел капиталистері Қазакстанның ора- сан мол табиғат байлыктарын тез өндіріп өнім алу үшін, арзан жұмысшы күшін еркін пайдалану аркылы, жергілікті енбекші халыкты шексіз қанап, көп капитал алуға тырысты. Бұл кезде Россияныц алдықғы қатарлы экономикасының әсерімен Қазакстанда өнеркәсіп азда болса дамый бастады, жұмысшы табы өсе бастады. Осы жылдардык ішінде капитализм Орта Азия мен Қазақ- стандағы отар халыктарды өзінік шеңгеліне тартты, сөй- тіп ол өзіне карсы сан жағынан әлі аз және бытыран- ды, идея жағынан карусыз болғанымен, бір-ақ лып етіп тұтануға эзір тұрған жанар материал сыякты тегеурінді күшті — жергілікті пролетариат* өмірге шығарды. Казакстанда өнеркәсіп пен жүмысшы табы даму жа- ғынан жәй да болса, өсе бастады. Үлкенді-кішілі 3491 фабрикалар мен заводтарда 16 мыннан астам жұмысшы істеді. Әрине, бұл фабрикалар мен заводтар, орталык Россиядағы ірі өнеркәсіптегідей емес, көбі әлі өндірістік- техникалық қуаты әлсіз кустарлық дәрежедегі кәсіп- орындар болатын. Семейдің губернаторы патшаға жолдаған баяндамасында былай деп жазды: «Фабрика- завод өнеркәсібі саны жағынан да, сапасы жағынан да өте нашар. Олардын көбін, өндірісінің шағындығы және кұрылысынын нашарлығы жағынан карағанда заводтар емес, колкәсіпшілігі қатарына қоскан дұрыс болар еді». 3—603

Казакстандағы мешеу кәсіпорындардағы жұмысіиы- лардың тұрмыстары да өте-мөте ауыр болды, олар бол- машы ғана ж алақы алып, аш-жаланаштын аз алдында өмір сүрді. Ж ұмысшылардын көпшілігі, өздерінік колдан салып алған жер үйлерінде, л ас барактарда, каранғы және ылғалды подвалдарда тұрды. Әсіресе маманданба- ған к аза к жұмысшылары өте кыйын жағдайда болды. Еңбек қорғау және дәрігерлік көмек болмады. Сол кезде алтын кенінін жұмысшыларынын халі туралы «Дала өлкесі* газетінде былай деп жазылды: Ж азды күні тіпті ж ала наш, жазғытұрым жыртық-тесік киімдерді ыйығына іліп күн шыкканнан күн батканға дейін жумыс істейді, сонда жұмысшылардың күніне алатын жалакысы 15—20 тыйын ғана, ал мейрам күндері деген тіпті болмайды. Ж алақының мүншалык азаюының тағы бір себебі осы кезде жұмыссыздыктын көбеюінен еді. Казакстанға қо- ныс аударған және өздігінен көшіп келген, әлі орнала- сып болмаған шаруалардын көп келуімен байланысты, жұмыс тауып алу Қазакстанда өте қыйынға сокты. Се­ мей губернаторының сол кездегі мәліметінде: «Екібастуз шахталарына жұмысшылар жұмыс іздеп өздері келе бастады, кейде 100—200 адамнан топ-топ болып, бала- шағаларымен бірге келді, сол себепті жұмысшылар алуға агенттер жіберудің енді қажеті болмады» деп ашык жазылған. Сол жылдын күзінде Екібастұзға 500 аш жұ- мыссыз адамдар жыйналады, олар мұнда да жұмыс та- ба алмайды. Қазакстандағы баска кәсіпорындары да осындай ж ағдайда болды, жұмыссыздар саны күн санап көбейе берді. Ол кезде рудниктерде, приискаларда, жалпы алғанда кен өнеркәсіп орындарында жұмьісшылардын 90 процент- ке жуығы к азақ жұмысшылары болды, бұлар тұрмыстын ең ауыр жағдайларын басынан кешірді. 1902 жылғы 15 январьда лениндік «Искра» газеті Оренбург—Танікент теміржол кұрылысындағы жұмыс- шылардың ауыр тұрмысы, аяусыз канауда отырғаиы жайында былай деп жазды: «Ж ұмыс жағдайларынын өте нашарлығыч айтпағанның өзінде, жұмысшыларды барып тұрған ұятсыздыкпен талайды, ешкандай тежеу жасалмайтын штрафтар системасы мейлінше кенінен кол- данылады. Жұмысшыларды есеп айырғанда тікелей ал- дап соғады».

Міне мұнын бәрі таптык кайшылыктарды, тап күресін күшейтті, осындай ауыр жағдайдан кұтылу үшін орыс, қазақ жұмысшылары бірігіп, патша өкіметіне карсы ашық ереуілге шыға бастады, мұнымен бірге орыс про- летариатының орталық Россиядағы революциялық атта- ныстары Қазакстандағы орыс, казақ жұмысшылары мен еңбекші шаруаларының тарапынан тілектестік тапты„ оларға үн коса бастады. 1901—1903 жылдары Успенскі руднигіндегі жұмысшы- лардың ереуілі болып өтті. Мұнда жұмысшылар рудник баскарушылары алдына жалакыны арттыру, енбек және турмыс жағдайларын жақсарту жөнінде экономикалык талаптар койды. Жұмысшылар ереуілі мен козғалыстары көбінесе ауыл кедейлері көбірек жұмыс істейтін кэсіпорындарын- да өріс алды. 1903-жылы декабрь айында Рязановтардыц Спасстағы мыс, жез корыту заводында істейтін жұмыс- шы қазақтардын экономикалык талаптар койған зор ереуілі болды. Қазақ жұмысшыларының ереуілі, койған талаптары жайында завод баскарушысы Сухоруков ереуіл шыккан күні губернаторға былай деп хабарлады: «Уәделескен күні казақ жұмысшыларынык көбі онан әрі жүмыс істегісі келмей, есеп берілуін сұрады, сол сыякты өздеріне косылмаған жұмысшыларға ықпал жасауды көздеді». Ереуілшілер үш күн бойы жұмыска шыкпады. Бұл сыякты ереуілдер Қазакстандағы баска кәсіп- орындарда да болды. 1902— 1903 жылдары Екібастуз бен Караганды шахталарында жұмыс істейтін орыс жэне казак жұмысшыларынык бірігіп, экономикалык талаптар койған ереуілдері мен аттаныстары болды. Ал 1902 және 1903 жылдары Оренбург—Ташкент темір жолын салып жаткан кұрылыс жұмысшылары мен Мұғалжар станция- сындағы теміржолшы жумысшылардың да ереуілдері болды. Сол сыякты Сибирь темір жолындағы темір жолшылардың да ереуілдері болып өтті. Бұл кездерде Ташкент темір жол мастерскойларының және каланың баскадай өнеркәсіп орынДарының жұмысшылары каты- наскан ірі ереуілдері болып өтті. Ереуілшілер экономика­ лык талаптармен бірге, жыйналыс бостандығы, 8 сағат- тык жумыс кундері сыякты саяси талаптар да койды. Қазакстаннын кәсіпорындарында, фабрикалары мен заводтарында Істейтін жумысшылар ол кезде әлі тәжрибе жағынан да, сана жағынан да өте жас еді, олар орталык 3* ІБ

Россиядағы орыс жумысшылары сыякты үйымдасып, са- яси талаптармен аттаныска шыға алмады. Бірак өздерін шектен шыға канап отырған үстем таптарға карсы эко- номикалык талаптармен ашык карсы шыға бастауынык өзі ілгері баскан үлкен кадам еді. 1903 жылы март айында Сибирь социал-демократия- лык одағы самодержавиеге карсы кажырлы күреске ша- қырып: «Күл-талканы шыккан патша тағынын үстінде орыс жұмысшы табы өзінің барлык күшін шыныктырад.ы және халыкаралык пролетариаттын катарына түрып, со- лармем бірге буржуазиялык, капиталистік күрылысты күртып, социализм орнатады... Патша самодержавиесі жойылсын! Саяси бостандык жасасын, социализм жаса- сын!» деп ұран тастады. Бұл үран орыс, казак жұмыс- шыларының революциялык белсенділігінін артуына дем берді. Бірінші мемлекеттік думанын Оренбург губерния- сынан сайланған депутаты Т. Сидельников: «Өскемен, Каркаралы, Акмола уездеріндегі’ кен орындарында, тас- көмір шахталарында, Ертіс бойында — кемелер мен при- станьдарда жалдаиып жүмыс істеуді кәсіп кылып кеткен казак жұмысшылары көп, бүлар көп уакытта артель бо- лып жүмыс істейді, өздігінен дерлік ереуілдер де жаса- ды; бұлар нағыз пролетарлар» деп жазды. Сөйтіп, орыс пролетариатының куатты революциялык козғалысынын тікелей ыкпалымен Казакстаннын жумыс- шмлары мен еңбекші шаруалары бостандык алу жолын- дағы күреске аттанып, болашак жалпы революциялык таскынның арнасына косылып, таптық күресті күшейте түсті. Бұл кездерде Қазакстанда көбінесе саяси жер ауда- рылып келген орыс социал-демократтары мен жергілікті халык арасынан шыккан алдыңғы катарлы интеллигент- тер ел арасында революциялык насихат жұмыстарын жүргізді, марксистік әдебиеттер тарай бастады, револю­ циялык астыртын үйірмелер құрылды, 1904—1905 жыл- дары Қазакстанда социал-демократиялык топтар Көкше- тау, Акмола, Петропавл, Верный (Алматы) Урал, Семей; Костанай, Петровскі (Кызыл орда) калаларында уйым­ дасып, олар жумысшылар мен шаруалардын революция­ лык күрестеріне- басшылык жасады. Большевиктік партиянын адал улдары, В. И. Леиин- н|н сыннан өткен шәкірттері М. В. Фрунзе мен В. В. Куй­ бышев өздерінің революциялык кызметтерін Казакстанда 16

бастады. Олар мұнда үлкен ұйымдык жәие нас;:хаттык жұмыстар жүргізді. 1904 жылы М. В. Фрунзе Верный каласында гимна- зияда оқып жүрген күннің өзінде-ақ революциялық идея- мен таныс болды, социал-демократиялық астыртын үйір- меніц жұмысына катынасты. Сол кездегі өмірі жөнінде М. В. Фрунзе өмірбаянын- да былай деп жазды: ный каласындағы (Алматы) гимназияға келіп түстім, «Мектептен бастауыш білім алғаннан кейін мен Вер- мұны 1904 жылы бітірдім. Бұл гимназияны бітіргеннеһ кейін Петербургтағы политехникалық институтка окуға кірдім. Революциялық идеямен алғаш рет гимназияда жүрген кезімде-ақ таныстым, онда өздігінен білім алатын үйірмеге қатыстым» (М. В. Фрунзе тандамалы шығарма- лар, 1-бет,* 1934 жыл). М. В. Фрунзе — Верныйде, Жетісудың баска да жер- лерінде, В. В. Куйбышев — Омскіде, Көкшетауда, Пет- ропавлда революциялык жұмыстар бастады. С. М. Киров- тың революциялык жұмыстары да Қазакстанмен ты- ғыз байланысты болды. Бұлар Казакстанда революция­ лык-күрестің дамуына басшылык етті, ыкпал жасады. Сонымен қатар Қазакстаннық баска калаларында да большевиктік топтар кұрылды, бұлар жасырын кітап- тар, газеттер таратып, казак еңбекшілерін ұлт азаттығы үшін революциялык күреске шакырды. В. И. Ленин 1894 жылдын. өзінде-ак орыс революцио- нерлерін, социал-демократтарды Россиядағы езілген ха- лыктар арасында насихат жұмыстарын кажырлылыкпен жүргізуге, оларды революциялык ұлт азаттык күресіне қатынастыруға және орыс емес халықтардың орыс хал- қына сенімін тудыруға шакырды. Мұнымен бірге В. И. Ленин орыс пролетариаты орыстан баска халық- тарды ұлттық езушіліктен құткармайынша, оларға тең- дік бермейінше, өзіне бостандык ала алмайтынын да ескертті. Ленинніц бұл көрегендігін кейін патша самодер- жавиесінің Қазакстан, Орта Азия сыяқты отарларында революциялык козғалыстардың өрістей түскендігі айкын сыйпаттады. Қазакстанның Россияға косылуына байланысты ка­ зак халкынын өмірінде елеулі өзгеріс туғанын, орыс пен казак халыктарынын тағдыры, күресі ортақтасканын біз тарихтан білеміз. 17

XVIII ғасырдың екінші жартысында-ақ казак енбек- шілер бұкарасы орыс шаруаларының Емельян Пугачев бастаған көтерілісіне мүдделі болды, жекелеген казак отрядтары бұл көтеріліске катысты. Бұл орыс жәйе ка­ зак еңбекші шаруаларының ортак жауға — самодержа- виелі-крепостниктік құрылыска карсы бірінші рет бірігіп аттаныска шықКаны еді. Екі халықтың осы бір- лескен аттанысы ұлы орыс халкы мен казак халқынын достығын онан әрі нығайтып, бұларды онан сайын жа- кындастырды. XIX ғасырда қ азақ халкынык бостандык алу жолындағьт күрестеріне орыстык прогресшіл жазу- шылары, революцияшыл демократтары үнемі тілектестік білдіріп отырды. 1905 жылдың карсаңынла халыкты сүліктей сорған помещиктер мен капиталистер және чиновниктер Россия- сынан баска, нағыз Россия — ұлы орыс халкынын, дүние жүзіндегі ен революцияшыл жұмысшы табынын Россия- сы ержеткен еді. Бұл Россия к азақ халқына бостандык және бакыт жолыида күрссуге көмектесті. Патша өкіме- тінің, бай-феодалдардың ыркы мен арам ниетіне ка- рамастан, к аза к халкынык ұлы орыс халқымен ынтыма- ғы, достьгғы жараса түсті. РСДЖ П-ның жергілікті ұйымдары тараткан листов- калары, газеттері мен кітапшалары, ұлы Лениннік чіы- ғармалары Қазакстанның қалаларына да тарай бастады. Орыс жұмысшылары мен еңбекші шаруалары өздерінік патша өкіметіне карсы жүргізген кажырлы, жанкыяр- лық күресімен казак екбекшілеріне үлгі көрсетті. Орыс халкынын казак халкына көрсеткен революция- лык үлгісін айкын бейнелейтін көркем сөз жолдары жа- зушы М. Әуезовтің «Абай» атты тарихи романында көп кездеседі. 1887 жылдың I мартыидағы окыйғаны — пат- шанын өлтірілгенін естігенде, кырдың алыс түпкіріндегі казак кыстауларының бірінде отырған ұлы акын.Абай, романныц бейнелі сөздермен жазуынша, былай деп топ- шылайды. «Бұл адамдардың (орыс революционерлерінік — Т. Ш.) әрекеті осал болмаса керек еді. Қолдарынан үлкен іс келетін, басында мый, кеудеде кайрат зор сон- дай адамдар үнемі айдалып, сүргін жеп, жүре берумен токтамас. Россияны тітіреткендей бір кыймыл ататын жондері бар еді...» Абай касындағы «шариғат жолын» айтып, байпаң каккан Кішкене М олдаға карсы бола ке- ліп, былай дейді: «Зор әмір — кудірет бар жерде — зор

кыянат та болады. Сіз онын кай сырын біліпсіз? Сол мылтықты атқызған колды қаншалық ыза, кек, нала билеп аткызғанын бул жерде отырып болжап бола ма?» («Абай», ІІ-кітап, 297—298 беттер, 1953, Алматы). Ол кезде мұндай ойға бір Абай ғана емес, казак халкының санасы ояна бастаған ұлдарының талайы-ақ келді. Бірак «Россияны тітіреткендей кыймыл ату» — 1887 жылдағы 1-март окыйғасы емес еді, ондай кыймыл ату алғаш рет 1905—1907 жылдардағы Россия жұмысшы табынык қолымен жасалған бірінші орыс революциясы болды. Бірінші орыс революциясы алдында орыс жұмысшы- лары мен шаруаларыныц революциялық қозғалысы жә- не шет аймактардағы езілген ұлт еңбекшілерінін бостан- дық жолындағы күресі, Россияда революцияның алыс емес, таяу екендігінің айғағы ретінде күшейе берді. Бұл кауырт өрлеп келе жаткан революция дауылын патша самодержавиесі Ж апонияға қарсы соғысу аркылы толастатпакшы болды, 1904 жылғы орыс-жапон соғысы Россиядағы жұмысшылар мен шаруалардыц тұрмысын бұрынғыдан да жаман қайыршылық жағдайға ұшырат- ты. Халыктыц патша самодержавиесіне деген өшпенді- лігі арта түсті, оныц үстіне соғыс керісінше сәтсіздікке ұшырап, патша өкіметі маскаралық жеціліске ұшырады. «Маскара жеқіліске ушыраған, — деді В. И. Ленин, — орыс халкы емес, самодержавие. Самодержавиенің жеңі- луінен орыс халкы ұтты. Порт-Артурдың тізе бүгуі — патша өкіметініц тізе бүгуінін. баотамасы болып табыла- ды»1 В. И. Лениннің данышпандыкпен тереңнен болжа- ған бұл кағыйдасы тозығы жеткен помещиктер мен капиталистік құрылыстың іріп-шірігендігін ашып көрсет- ті. Бұл жағдайлар қалын бұкараның патша самодержа- виесіне деген өшпенділігін бұрынғыдан да бетер өршітіп, революциялық өрлеу туғызып, самодержавиемен майдан- дасатын күннің таяу екендігінін жаршысы болды, ол болашақ орыс революциясын мейлінше тездете түсті. ҚАЗАҚСТАН Б1Р1НШ1 ОРЫ С РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖЫЛДАРЫНДА Империализм дәуіріндегі бірінші халыктык револю­ ция— 1905—1907 жылдардағы орыс революциясы Рос­ сияда болсын және дүние жүзі жумысшы козғалысыныц * В. И. Л е в и н . Шығариалар, 8-том, 41-бет. 19

даму тарихында болсын ерекше өзгеріс туғызған тұтас бір кезең болды. Бұл кезең Россиянин жүмысшы табын Шығыс пен Батыстағы революциялық қозғалыстардын басшылық дәрежесіне көтерді, ол Ұлы Октябрь социа­ л и с т а революциясын әзірлеуде орасан зор тарихи роль аткарды. «1905 жылғы «ұлы репетиция» бблмаса,— деп жазды В. И. Ленин, — 1917 жылғы Октябрь революция- сының жецуі мүмкін болмас еді»1. Орыс пролетариаты бастаған бұл революция Европада жұмысшы козғалысы- ның, Азияда езілген халыктардық үлт-азаттык жолын- дағы козғалысының өрлеуіне мықты ықпал жасады, революциялық күрестің бұрын болып көрмеген өнегеле- рін көрсетті. В. И. Лениннің сөзімеи айтқанда: «Россия географиялык, экономикалық және тарихи жағынан Ев­ ропара ғана емес, Азияға да жатады. Сондыктан да біз орыс революциясынын Европаныц ен ірі және ец артта калған елін ұйқыдан біржола оятцандығын және рево- люцияшыл пролстариаттың басшылығымен революция- лық халықты құрғандығын көріп отырмыз. Ол бұған ғана жетіп койған жоқ. Орыс революциясы бүкіл Азияға козғау салды»2. Патша өкіметіне карсы революциялық козралыстын авангарды тек орыс жүмысшы табы ғана бола алаты- нын алдан болжаған лениидік көрегендіктің дұрыстығын бірінші орыс революциясы толык дәлелдеді. Дүние ж ү-' зіндегі ең революцияшыл пролетариаттың каһармандык күресіне, бүкіл халыктың патша самодержавиесіне кар­ сы, бостандық және демократия жолындағы козғалысы- на саяси басшылық ете алатын, еліміздегі бірден бір революцияшыл күш коммунистер партиясы болғанын да бұл революция айкын көрсетті. 1905 жылғы революция, деп көрсетті Ленин, калык бұқараға саяси тәрбие берудің және оны ұйымдастыру- дыц орасан-зор мектебі болды. Революция сан миллион жүмысшылар мен шаруаларды оятып, саяси күреске ка- тыстырды, Россиядағы барлық таптардың жэне саяси партиялардың сыйпатын бүкіл дүние жүзіне көрсетті, олардың саяси күштерінің ара-салмағын, әрекет әдіс- терін, олардыц таяудағы және алыстағы максаттарын ашып берді. 1 В. И. Л е н и н . Шығармалар. 31-том, 12-бет. * Бул да сонда. 30

1905 жылғы 9 январьдағы «канды жексенбі» империа­ лизм дәуіріндегі біріиші халыктык орыс революциясы- нын басталуы болды. Бұл күні Петербургтің көшелерін- де патшаға өздерінің петициясын әкеле жаткан жұмыс- шылардың бейбіт демонстрацияларына оқ атылды, осы «канды жексенбі» күні үш мыңнан аса жұмысшылар өл- ді және жаралы болды. Патшаның бұл қанішерлік жауыздығына карсы жу- иысшылар табы революциялык козғалысты қарыштап өрлетумен жауап берді. Россия жұмысшыларының бірі- нен сон-бірі стачкалары етек алды. Барлык жерде жыйындар, демонстрациялар өткізілді, онда полициямен, әскерлермен халыктың шайкасулары, ұрыс-жанжал- дар өріс алды. В. И. Ленин бұл оқыйғаларды Россияда- ғы азамат соғысының бастамасы деп атады. Революция, жүмысшылармен бірге шаруаларды, интеллигенцияны камтып, бүкіл халыктык бағыт алды. 9-январьдағы канды окыйғаның хабары Қазакстан жұмысшылары мен шаруаларынык арасына да тез тара- ды, Успенскі, Екібастұз, Алтай, Ж езқазған сыяқты жер- лердегі кәсіпорындарда істейтін орыс, қазақ жұмысшы- лары, Сибирь, Оренбург — Ташкент теміржолшылары патша самодержавиесіне лағнат айтып, ыза кернеп кыр- көрсетті, өздерінің Петербург жұмысшыларына деген ті- лектестіктерін білдірді. Өлтірілген жұмысшылардың ба- ла-шағасына жәрдемге каржы жыйналды. «Қанды жексенбі» окыйғасына байланысты РСДЖП-ныц «Мұ- сылмандарға!» арнаған прокломациясында былай делін- ген: «9 январьда Петербургтің 140 мың жұмысшысы ереуіл жариялап, үкіметтен өздерінің және бүкіл халык- тың түрмыс жағдайын жақсартуды талап еткенін, ...бәл- кім сіздер естіген де боларсыздар. Солардан улгі ала отырып... Россиянин барлы к. халыктарының жұмысшы- лары ереуіл жасап, осы талапты қойып отыр, ал сіздер, жұмысшы мұсылмандар, жұмысты тастандар, орыс жұ- мысшыларына косылыңдар, өздерің жүмыс істеп жаткан жерде осындай талаптар қойындар». Партияның бүл үндеуіне орыс, казак жұмысшылары бірауыздан үн пос­ ты, революция жолында бірлігін күшейте түсті, кәсіп орындарда, фабрикаларда жұмыс тастап, ереуіл жасау- мен жауап берді. Орыс революциясы кезінде барлық ұлттардың ал- дынғы катарлы жумысшыларыныц өзара достығы жэне

олардыц орыс пролетариатының айналасына топтасуы нығая түсті. Петербургтің, Москвин ың және орталык Россияның баска да қалаларының жұмысшыларынын революциялық күреске шығуын Россиянын шет аймакта- рындағьі еңбекшілер бүкарасы тілектестікпен қолдап отырды. Ұлы орыс халкының революцняшыл жұмысшы табы үлттык езуге де карсы күрес жүргізе отырып, Россияда- ғы барлык халықтарға адал ниетімен ағалық көмегін жасады, олардың патша самодержавиесіне жәнс жергі- лікті бай-феодалдарға карсы революциялык күресін үне- мі колдап, басшылық көмек беріп отырды. Орыстың жұмысшы табы Россиядағы барлық езілген ұлттардын жұмысшыларын, еңбекшілерін орыс халкы- ның жұмысшы табы айналасына топтастыруда өзінін каблетті екеніи айқын дәлелдеді. «Сөйтіп, деді В. И. Ленин,— 130 миллион халкы бар кен байтақ ел револю- цияға кірісті. Сөйтіп мүлгудегі Россия революцияшыл пролетариат пен революцияшыл .. халыктын Россиясына айналды»1. Бірінші орыс революциясының ыкпалымен Қазақстан жұмысшылары мен енбекшілерінін бостандық алу жо- лындағы күресі жалпы революциялык таскыннык арна- сына қосылды, патша үкіметіне карсы революциялык, үлт-азаттық жолындағы күресіне айналды. «Россияның езілген халықтары арасында азаттық- ұлттық козғалыс тұтанды, — деп жазды В. И. Ленин,— Россияда халыктың жартысынан көбі, бестіц үшіне жуығы (дәл айтканда: 57 процент) ұлттық езілуге ду- шар болуда, олар тіпті ана тілінің бостандығымен' де пайдаланбайды, оларды күшпен орыстандырып отыр. Мысалы, Россиянин ондаған миллион халкы болып отырған мұсылмандар таңқаларлық жеделдікпен сол кезде мұсылман одағын құрды, — ол заман тегі түрліше үйымдардың орасан өскен замаиы болып еді»3. 1905 жылғы бірінші орыс революциясы кезінде боль- шевиктер партиясы өзінің стратегиясы мен тактикасын жәие баска партияларға көзқарастарын белгілеу керек ^олды. Өйткені лениндік «Искра* газеті аркылы күл- талканы шыккан оппортунистер мен экономистердін ор- ііын РСДЖП-ның екінші съезінен кейін, меньшевиктср 1 В. И. Л е в и н . Шығармалар, 23-том, 253-бет. * Бул да сонда. 264-Лет.

басып, партияның ішінде алауыздық күшейе бастаран еді. Осының бәрін шешіп алу ушін большевиктерге пар- тиянын III съезін шақыру қ аж ет болды. 1905 жылы апрельде Лондон каласында В. И. Ленин- нің басшылырымен Россия социал-демократ жұмысшы партиясынын III съезі шакырылды. Мұнда партияның басталған революциядағы тактикасы белгіленді. «Боль- шевиктер революцияны өрістетуге, карулы көтеріліс жа- сау жолымен патша өкіметін кұлатуға, жумысшы табы- ның басшылығын қамтамасыз етуге, кадеттік буржуа­ з н ы оқшау калдыруға, шаруалармен одак жасауға, жүмысшылар мен ціаруалар өкілдерінен революцияшыл уақытша үкімет күруға, революцияны толык жеңіске жеткізуге бағыт ұстады»'. С ъезд барлык партия .ұйым- дарына «П ролетариата қаруландыруға, сол сыякты к а ­ рулы көтерілістіц жоспарын ж асауға және ол көтеріліске тікелей басшылық етуге барынша жігерлі шаралар кол- дануды... тапсырды». Съезд карарларының революция- ның өрлеуі үшін орасан зор маңызы болды. III съезд Коммунистер партиясының және пролетариаттың такти- касын белгілеп, революцияда пролетариат гегемониясы- ның қажеттігін көрсетіп, Россиядағы барлык ұлттар- Дың өз тілдерінде үгіт-насихат жұмыстары жүргізілуія және кітаптар шығарылуын тапсырды. 1905 жылғы революциялык толқын Россиянык шет аймақтарындағы, Орта Азиядағы енбекшілер бұкарасын, солардың ішінде казак еңбекшілерін де күреске, азат- тыкка желпімдірді, оларды революциялык күреске жұ- мылдырды. В. И. Ленин: «Орыс революциясы бүкіл Азияда революциялык козғалыс туғызды»2 деп жазды. 1905 жылғы бірінші май күні демонстрациялар мен жыйналыстар Қазакстаннын. көптеген калалары мен кә- сіпорындарында болып өтті, бүл Казакстандағы орыс- казақ жұмысшылары мен еңбекшілерінін саяси белестен асудағы бір кезеңі болды. 1905 жылдың жазында мүнда революциялык козға- лыс неғұрлым кең өріс алды, орталық Россиядағы үлкен қалаларда жүмысшылардыц козғалысы барлык елді камтып бұрынғыдан да күшті, канатын кенге жайды. 1905 жылғы октябрьдін басынан бастап ереуіл жап- пай, бүкілроссиялык саясн ереуілге айналды. Ереуілді БҚ(б)П тарихы, кыскаша курс, 90-бет. В. И. Л е н и н . Шығармалары, 23-тоы, 244-бет,

большевиктер партиясы бастап, москвалык комитет жу- мысшыларға арнап листовкалар шығарды, «уйкыдан — ереуілге, ереуілден — карулы көтеріліске, карулы көте- рілістен — жеңіске жетуге — біздін жолымыз, жұмысшы табының жолы міне осы. Батыл кыймылдаңдар, жолдас- тар! Халықтық азаттық жолындағы күреске карай алға умтылыцдар!» деп жазылды үндеуде. 1905 жылғы октябрьде болған Бүкілроссиялық саяси стачка Қазакстанның барлық дерлік калаларын ен ал- дымем, социал-демократиялық ұйымдар немесе топтар болған калаларды көбірек камтыды. Орыс, казак жұ- мысшыларынын катынасуымен барлық жерлерде ереуіл- дер мен митингтер болып өтті. Агап айтканда, мұндай ереуілдер Оренбург — Ташкент темір жолының бойында, Түркстан-мен Перовскіде (Кызылорда), Жосалы, Қазалы, Шалкар станцияларында өткізіліп, темір жол катынасы токтатылды. Темір жолды басқаруды теміржолшылар іс жүзінде өз колдарына алды. Темір жол бойында, ка- лаларда орыс, казак жұмысшылары «Патша өкіметі жойылсын!» деп ұрандар көтерді. Олар сегіз сағаттык жұмыс күнін, Демократиялык республика кұруды талап етті, қызыл тулар көтеріп шы- ғып, демонстрация жасады. Қазакстаннык баска қалаларында да осындай демонстрациялар өтті, эконо- микалық және саяси талаптар койылды. Лениннің бас- шылығымен партия ұйымдастырып жазып шығарған большевиктік урандар осы талаптардан айкын көрінді. «1905 жылдың күзіне карай революциялык козғалыс бүкіл елге жайылды. Москва және Петербург жұмыс- шыларыньің бастауымен 1905 жылғы октябрьде бүкіл- одақтық саяси стачка басталды, бұл стачка барлык не- гізгі өнеркәсіп орталықтарына жайылды. Октябрь стачкасы пролетариаттыц қуатты саяси кыймылына уласты. Ол: «Самодержавие жойылсын! Демократиялык республика жасасын!» деген ұрандармен өтті. Бүкілрос- сиялық. стачкаға катынасушылардың саны екі миллион- нан асты. Букараның тегеуірінімен патша өкметі 17 ок- тябрьдегі манифесті жариялауға мәжбүр болды, бұл манифесте халыкка азаматтық бостандыкты беруге, зан шығарушы думаны шакыруға екіжүзділікпен уәде етті. Өзінің каһармандық стачкалык күресі арқасында проле­ тариат аз уакытка болса да, өзіне және бүкіл халыкка бұрын Россияда болып көрмеген сөз, баспасөз, кәсіп- 24

одақтар және баска ұйымдар бостандығын жеңіп алды; Россияның тарихында алғаш рет революциялык газеттер жария шыға бастады» (тезистерден). Революцияшыл жұмысшы козғалысы Қазакстанның каладан кыйыр жерлердегі кендер мен рудниктердегі жумысшыларды да бірден камтыды. Патша әкімдерінің сол кездерде мойындауынша да, бұл революциялык коз- ғалыста өзінін жүргізгеіі кыймылдары жағынан социал- демократиялык партия ел арасында көрнекті орын алды. Бұл революциялык күрестің О рта Азия, Казакстан сыяқ- ты отар елдерде де ұлғая түсіп келе жатқан кезеңіне б а ­ ра бере келіп, Владимир Ильич Ленин: «Европалык саналы жұмысшылардын енді азиялык жолдастары бар және бұл жолдастарынын саны күн сайын емес, сағат сайын өсе береді*1 деп жазды. Жаппай саяси ереуілдерден шошыкып жариялаған 17-октябрьдегі манифесінде патша халыкка сөз, бас- пасөз, одактар және жыйналыс бостандығын «берген» болды. Патша мемлекеттік Д ум а шакыруға, оған мемле- кеттік зандар шығаратын право беруге дейін уәде берді. 17-октябрьдегі манифест халы к бұкарасын алдау екендігін большевиктер дұрыс түсініп, жұмысшыларға: «Патша тізе бүгуден әлі аулак жатыр, самодержавие емір сүруін токтаткан жок. О л тек кейін шегініп отыр* деп көрегендікпен ескертіп жазды. Міне осы кезде Каркаралы каласының және калаға таяу ауылдардағы орыс-казак еңбекшілері бірігіп пат­ ша самодержавиесіне карсы аш ы к ереуілге шыкты. Халық ереуілінен корыккан Қ аркаралы уезінің басты- ғы дала генерал-губернаторына былай деп жазды: «Іштерінде салт атты казактары бар мындаған адам- дар топ құрап, колдарына кызыл жалау ұстап кеш батканша, каланын көшелерінде, станцияда ән салып жүрді, олардың арасындағы орыстар — «полиция жо- йылсын!», казактар — «ш аруалар бастығы жойылсын!» деп ұран тастады. Берген антымнын міндетін орындай отырып, жағдайдык кыйын екенін, мүндай ж ағдайда казактардың ішінде ұлт козғалысы шығуы мүмкін екё- нін, даланың ызасы шегіне жете козғанын білдіремін». Октябрьде болған Бүкілроссиялык саяси стачка күн- дерінде Қазакстанның кейбір уездік әкімшілік орында- ' В. И. Л е н и н . Шығармалар, ХҮ-том. 18!-бет. 25

рының есі шығып, абыржу басталды. Мысалы, Коста- найдың уезд бастығы уш тәулік бойыяа қала төңіре- гіндегі монастырда тығылып жатты, полиция да бой та- салаумен болды. Ереуілдер үстінде Ақтөбе қалалық жұмысшы советі ұйымдастырылды. Алайда әкімдер арасында болған ал- ғашкы коркыныш тез басылды, өйткені жергілікті со- циал-демократиялык ұйымдардыц соғыс гарнизонына қарсы тұрарлық өздерінде қарулы куші болмады. Көп кешікпей Ақтөбедегі калалы қ жұмысшы советі карулы әскер кушімен талқандалдьі. В. И. Лениннің сөзімен айтканда: «Бүкілроссиялық саяси стачка бұл жолы шынында да бүкіл елді қамты- ды, ең езілген, ең алдыңғы қатардағы таптың батырлык өрлеуіне Россияныи карғыс тиген «империясынын> бар- лык халықтарын біріктірді. Бұл езгі мен зорлык-зомбы- лық империясының барлык халықтарының пролетариаты кәзірде бостандықтың тұтас бір ұлы армиясына, социа­ лизм армиясына тізілуде»1. 1905 жылы ноябрьде жұмысшылар мен шаруалардын ортақ жауы — патша самодержавиесіне қарсы күресі, барған сайын шиеленісе түсті. 7 декабрьде Москвада жұмысшылардын карулы кө- терілісі басталды, бұл көтеріліс күндерінде революция- лык күрес ерекше күшейді, ол карулы көтеріліс өз ыкпа- лына Россиядағы барлық елдерді камтыды. Декабрьдегі Москва жұмысшыларынық карулы кө- терілісі Қазакстан жұмысшылары мен шаруаларыи бір- ден жігерлендіріп, алдағы күнде оларға революциялык күрестіц мол тәжрибесі мен саяси тәрбие беру ісінде орасан зор роль атқарды. 1905 жылы декабрьде Успенскі мыс рудниктерінде орыс-казақ жұмысшыларының «Орыс-казак одағы» құрылған. Сөйтіп жергілікті жұмысшылар үйымдасудык зор ролін түсіне бастады, ендігі жерде топтасып тығыз бірлікпен күреске шығуды алға койды. Москвадағы 1905 жылғы декабрьдегі карулы көтері- ліс ыкпалы жер-жерге кең тарағандығы Успенскі руд- никтері жұмысшыларының арасында орыс, казак жұ- мысшыларының революциялық қыймылыныц ерекше көзге түсіп, етек алғанынан да айқын көрінеді. Мұндағы 1 в. и. Л і. Ш ығармалар, 9-том, 405-бет.

жұмысшылар рудник кожасына карсы ашык карулы күреске шығып, ерлік күрес үстінде «орыс-казак ода- ғын» құрды, бұл одаққа Уралдан келген карт орыс жұ- мысшы П. Топорнин мен қ аза к жұмысшысы Ә. Бай- шағыров басшылық етті. Бұл одақтың басшылары мен жұмысшылары адам төзгісіз ауыр түрмыстарын айтып, рудник қожасына өз- дерінін талаптарын жазды: «Біздер, кен өнеркәсібінің иесі француз азаматы К. Э. Кариноныц Успенск мыс руднигінің жұмысшылары мен қызметшілері — капитализмге карсы күресу үшін өзара бірігіп, декабрьдің 6-дағы жалпы жыйналыста: рудниктегі кәзіргі тұрмыс жағдайында біз өздеріміздін иіндеттерімізді тек бұл ж ағдайлар жаксартылғанда ғана атқара аламыз деген қорытындыға келдік. Сондықтан біз мынадай талаптар коямыз: 1. Бізге акшаға сатылатын барлық азық-түліктің ба- ғасы тезінен кемітілсін, өйткені кәзіргі бағаны жоғары және зансыз деп есептейміз; 2. Жұмысты айлап, күндеп және подрядке алып іс- теушілердің жалакысы арттырылсын. Айына 50 (елу) сомнан артық алатындардың жалакысы 15 процент кө- бейтілсін; 3. Жұмысшыларға су өтпейтін киім және аяқкиім берілсін; 4. Көп ұзатпай земство мектептерінің үлгісімен, үш бөлімді түпкілікті орыс-казак мектебі ашылсын; 5. Тұрғын үйлер — казак жұмысшыларына арналған казармалар тезінен жаксартылсын; 6. Біздіц талаптарымызды костамайтын мыс рудни- гінің қьізметшілері — фельдшер Костенко, конторщик Ивченко қызметтен шығарылсын; Талаптарымыз қабылданбаса немесе жауап тез кай- тарылмай кешіктірілсе, онда декабрьдің 12-нен бастап орыс-казак жұмысшыларының жалпы ереуілін жария- лаймыз» деп ескертті. Успенск рудниктері жүмысшыларының қойған бұл талаптары жеңіспен аяқталды, бұдан жұмысшылар ал- Дағы күреске сабак алды. Жұмысшылардын экономика- льіқ талаптары саяси күреске айналып, революциялык Дүрестер устінде Успенск руднигінде тұцғыш рет кызыл жалау желбіреді.

Успенск руднигіндегі жұмысшылардын ереуілінен кейін Спасск заводы, Карағанды көмір кендері жоне Ка- закстандағы баска кәсіп орындардын бәрінде жүмысшы- лар кәсіпорын әкімдеріне қарсы ереуілдер жасап, бой көрсетіп, өздерінін талаптарын қоя бастады. Успенск рудниктері жұмысшыларынын ереуілін кару- дың күшімен басып, полиция ереуілге катынасушылардан тергеу жүргізіп, жауап алған кезде, ереуіл басшы- сьшың бірі П. Топорнин жайында: «Саяси үгітті Топор- ниіі Успенск руднигіне келгеннен кейін көп ұзамай-ак бастаған. Топорнин жумысшыларға окуға түрлі кітаптар және кітапшалар берген» делінген. Ал, ереуіл басшыларынык екіншісі Ә. Байшағыров жайында полиция жоғарғы орындарға берген мәліметін- де: «Ереуіл жасаған к азак жұмысшыларының басшысы завод старостасы Байшағыров болды» деп хабарлады. 1905 жылы декабрьдегі карулы көтеріліс Қазакстан- дағы Ертіс су катынасы бойындағы пароходтарда, прис- таньдерде, Плотниковтердің, Вардропердің және Корни­ лов сыякты капиталистердің иеліктерінде жүмыс істейтін жүмысшыларды да қамтып, олар өздерінік кожаларына қарсы саяси талаптар койған ереуілдерге шыкты. Патша самодержавиесі Қазакстанда революциялык козғалыстың күштерінен катты қауіптеніп, 1905 жылғы 15 декабрьдегі телеграммасында Түркстанның генерал- губернаторына соғыс тәртібін орнатуды ұсынды: «Мен сізге акыл ретінде айтамын, өзіиізге караған өлкеде соғыс тәртібін орнатыңыз, ереуілдерді, революционер- лерді батыл құртыңыз, өйтпеген күнде тұрғын халык арасындағы беделіміздің кандайынан болса да айрылып, көтеріліске жағдай туғызып жүреміз». Ж етісу және Сырдария соғыс губернаторларына жазған хатында Түркстан генерал-губернаторы казактар арасындағы революциялык толкуларды басуға катан шаралар колдануды тапсырып: «Соңғы кезде казак хал- кы арасында біраз толку байкалады, мұның өзі өкіметке қарсы лакаптардан туған болса керек, сондыктан ұлы мәртебелі сізден уездік бастыктар мен участоктік прис- тавтарға көшпелілерді неғүрлым катты бакылауға, олардык арасында жұртты желіктіретін адамдар жүрге- ні байкалса-ак, оны тезінен ұлы мәртебелі сізге білдіру- ге және мұндай адамдарды көшпелілер арасынан куу шараларын қолдануға бұйыруды өтінемін» деп жазды.

Қазақстанның Ақмола, Торғай, Семей, Орал облыс- тары бойынша да осындай бүйрыктар беріліп, көп жер- лерде революционерлерді түрмеге салып, жер аударды. Бл арасында соғыс тәртібін орнатып, халықтың онсыз да ауыр тұрмысын мейлінше күйзелте түсті. Революция жылдары ішкі істер министр! Казакстан- дағы губернаторларға: ереуілшілерді тез және аяусыз басу үшін кажетті бсхлған ж ағдайларда жеке, болмаса бүтіндей деревияны талқандап, ж оқ кылуға дейін прав» берген. 1905 жылғы декабрьде полиция департамент! патша- нық Қазакстандағы әкімдеріне былай деп нұскау берді: «Қазақ арасында көтеріліс шығып калуы ескеріліп, жаяу әскер бөлімдері жанында аттьт-аулаушы командалар курылады, өйткені ж аяу әскер бөлімдерінің далалы жерде кыймыл жасауға ж арамдылыгы кем» деп, алдын ала ескертіп отырды. Қазақтыц буржуазияшыл-ултшыл интеллигенттер!, байлары, кожалары мен молдалары орыстың контрре- волюцияшыл буржуазиялық кадет партиясымен ауыз жаласып, одак жасады. Қ азақстанда кадет партиясынын бөлімшесі болды, ол кейінірек қурылған контрреволю- цияшыл «Алаш-орла» партиясынын ұйтқысына айнал- ДЫ. Бұл буржуазиялык партиялар к азак халкыныи кас жауы болды, өйткені еңбекші халыктын патша самодер- жавиесіне қарсы революциялык козғалысына, ұлт-азат- тығын алу жолындағы күрестеріне кедергі болып, опа- сыздық жасады. Қарацғы халыкты дін жолымен алдау әрекеттерін ұйымдастырды. Мұнымен катар казак, татар, башкыр, өзбек буржуа- зияшыл-ұлтшылдары пантүркизм, панисламизмнін реакцияшыл урандарын мусылмандар арасғлнда кеңінен таратуды міндет етіп, алдарына койды, булар Петер- бургта «мусылмандар коғамй» және «Шығысты тану» атты екі коғам кұрды. Бүл реакцияшыл коғамдар ұлт наразылығын туғызды, революция кезінде орыс халқы- дЭ Карсы ултшылдық үгіт жүргізді. Сөйтіп. олао Орта Азия халықтарын, казактарды, татарларды, башкыр- ларды Россиядан бөліп әкетіп, Ш ығыс султандарының тепкісіне түсіруге, одан әрі американ-ағылшын басКын- іпыларының жемтігіне беруге тырьгсып бакты. Казақстандағы коммунист!к уйымдар мен топтар эздерінін күресінде контрреволюцияшыл партияларды 29

халық арасында әшкерелей д е отырды, орыс, қазақ жа- не баска ұлт еңбекшілерін күш біріктіруге, таптық жә- не ұлттык езуге қарсы, саяси бостандык жолындағы кү- реске шакырды. Ж алпы алғанда бірінші орыс революциясынык ыкпа- лымен Казакстан жұмысшылары мен шаруаларынық ұлт- азаттық жолындағы қозғалысы күшейді. 1905— 1907 жылдардағы орыс революциясының ті- келей ықпалымен Қазақстан еңбекшілерініқ ұлт-азаттык козғалысы кең өрістеді, ол бара-бара революциялык сыйпаты бар саяси күреске айналды. Езілген халықтар- дың ұлт-азаттык күресі жалпы россиялык революция­ лык козғалыстың мүшелді бір кұрамы ретінде дамыды. Большевиктер бастаған орыс пролетариаты ұлт- азаттық қозғалыстарын қызу колдап, ұлттардың өзін- өзі билеу правосын жариялады. Россиядағы барлык халықтардың революциялық бірлігін бұзуға әрекет жасаған патша өкіметі мен үстем таптардын саясатына карсы большевиктер батыл күресті. Большевиктер бур- жуазиялық ұлтшылдарға да карсы ымырасыз күрес жүргізе отырып, бұқараны пролетарлык интернациона­ лизм рухында тэрбиелеп, ұлттық езгіден тек революция­ лык күреспен ғана азаттык алуға болатынын түсіндірді. Қ азакстанда экономикалық және мәдениет жағынан артта қалушылыктьщ, ислам діні ықпалының салдары- нан револгоциялық үгіт жұмыстарын жүргізу ерекше қыйыншылықтарға кездесті, бұл кыйыншылыктарды со- циал-демократиялық үйымдардық, топтардық қажырлы революциялык күш жұмсауы аркасында жекуге тура келді. 1905— 1907 жылдардағы революция кезінде Орен­ бург, Ташкент темір жолы бойында, Костанай, Петро- павл калаларында және баска қалаларда да социал-де- мократиялық ұйымдар және топтар кұрылып, жұмыс жүргізді. 1905 жылдың январында РСДЖП-ның Семейдегі ұйымы еңбекшілерге арнап мынадай прокламация жол- дады: «Азаматтар! Патша өкіметі халыкты алдады. 17 ок- тябрьдегі манифестінде алдамыш конституция бермек болса да, бізге карсы пулеметтері мен мылтыктарын ке- зед!, бізге бостандык береміз десе де, жаксы адамдары-

мызды түрмелерге қамап отыр. Самодержавиенің онба- ған жендет-гері еркін ой-пікірді кудалап, көтерілген халыкка оқ жаудыру жұмысын орындауда. Өкімет өзінің елер алдындағы еліруі үстінде Россияға кан жаудырды. КөтеріліндерІ Ж ауларымызға қарсы бірауыздан жауынгерлік сапка тұралык! Көтерілістегі біздін кызыл туымыз, ұлы революцияның туы адамның және азамат- тың правосын корғауға көтерілушілерді біріктіре түс- сіні Бізге косылындар, біздің катарымызға, жұмысшы табынық партиясы, социал-демократияның катарына түрывдар: патшаның ауыр езушілігін, фабриканттар, купецтер және барлық канішерлердін. канауларын жо- йыңдар! Қүрысын олар! Б із самодержавиемен күреске кірістік, кімде-кімге халық кымбат болса, олардын, бә- рін күреске шакырамызі Бкібасты самұрықтың тырнактарынан баска жоғал- татьш ештенеміз жок, ал еркін өмірге ие боламыз!» 1905 жылғы бірінші орыс революииясы жөнінде большевиктік баспасөз революцияшыл пролетариатты және еңбекші шаруаларды патша самодержавиесіне кар- сы таптық урыстарға шакыруда ерекше орын алды. Лениндік «Искра» мен «Вперед» газеттері, тағы баска да большевиктік баспасөз орындары буржуазияшыл партияларға да аяусыз соккы беріп отырды. Қазакстандағы револгоциялық және үлт-азат- тық козғалыстардың дамуына большевиктік ұйымдар- Дын ықпалы Омск, Уфа, Самара, Томск, Саратов кала- ларындағы социал-демократиялық ұйымдар аркылы тарады. «Вперед» жэне «Пролетарий» газеттері жэне В. И. Лениннік «Біздін ұйымдык міндеттеріміз туралы жолдастарға хат», «Жұмысшы партиясынын аграрлык тірограммасын кайта карау», «Бірігу съезі туралы баян- дама», «Деревня кедейлеріне» деген кітапшалары Ка- зақстанда 1903— 1908 жылдардан бастап-ақ тараған «ДІ. 1906 жылғы көктемде В. В. Куйбышев Петропавл қа- ласына келіп, жұмысшылармен май күнін өткізді, жұ- мысшылардың саяси ереуілдерін ұйымдастырды. Петро­ павл болыпевиктерінің арасында басшылык жұмыстарын ■жолға койды.

В. В. Куйбышев жолдас осы кездегі өзінін револю- циялық қызметі жайында былай деп жазды: «Мен 1906 жылы Петербургтен өзімнін туған калам — Омскіге кел- дім. Келісімен партия ұйымдарымен байлапыс жасадым. РСД Ж П-нық Омскі комитетінің көпшілігі большевиктер екен... Келгеннен кейін көп кешікпей-ак Омскі комите- тінің кұрамына сайландым. Маған насихат жұмйсына жалпы басшылық ету ісі жүктелді»1. Партияның тап- сырмасымен В. В. Куйбышев Казакстанда үлкен үйым- дық және насихаттық жұмыстар жүргізді. (с/ ¥лы орыс халкының алдынғы қатарлы қоғам қайрат- керлерініц, революцияшыл большевиктердің басшылы- ғы мен ыкпалы аркасында к азак большевиктері Әліби Ж ангельдин, Әділбек Майкотов, Аманкелді Иманов ка­ зак елі арасынан өсіп шығып, қазақ халқын алдағы күнде үлт-азаттык жолындағы күреске бастады, олар орыс халкымен достықта бола отырып, бай-феодалдар- ға, кулактарға және буржуазияшыл-ұлтшылдарға карсы таптық күреске шакырды. і / Большевиктік партияның азаттык идеясы, орыс жұ-' мысшы табыныц революциялық күресі Қазакстан ек- бекшілерінің саяси сана-сезімін оятты, революция жо- лындағы күресін дамыта түсті. Қазак халкы патша өкіметіне және жергілікті қанаушы таптарға қарсы алде неше рет ашық көтеріліс жасап, орыс жұмысшылары мен к азақ еңбекшілерінің достығы осы курестер үстінде шынығып отырды. Патша өкіметі халыкты алдау үшін Дума шақырған- сып, түрлі әдіс колданғанымен, оны коммунистер сол бойда-ақ әшкерелей білді. Большевиктік ұйымдар мен топтардың халык ара- сьшда бірте-бірте саяси ықпалының артуы аркасында Қостанай мен Ақмоладан РСДЖП-ның мүшелері мем- лекеттік екінші думаға сайланды. Сайланған депутаттар Думаға жүрерінін алдында социал-демократиялық үйымдар сайлаушылардың жый- налыстарын өткізді, сайлаушылар депутаттарға арнау- лы аманаттар жүктеді. Сайлаушы халыктың депутат- тарды қаланын шетіне дейін шығарып салуы үлкеи > В. в . К у й б ы ш е в . Менің калғандарынаи, Москва, 1935 жыл, І4-бет.

саяси манызы бар демонстрацияға айналды. Сайлау- шылар колдарына Кызыл ж алаулар көтеріп, революция- лык өлеңдер айтып көшеге шықты. Қостанайдың уезд бастығы сол күні Торғайдык ге- нерал-губернаторына жіберген телеграммасында: бүгін оқытушылар бастаған мектеп балалары, мындаған жы- йын топ колдарына кызыл ж алаулар көтеріп, револю- циялық өлеңдер айтып, Д умаға депутат болып сайланған- дарды шығарып салды, ал жергілікті халыктар, тіпті социал-демократтардың ықпалымен өкіметке кар­ сы наразылық пікірлерін аш ы қ айтатын болды деп ха- барлаған. Ақмоланыц губернаторы ішкі істер министріне жол- даған хабарында, социал-демократ партиясы кадеттер йен эсерлер одағына қарсы өздерінік мемлекеттік Ду- маға дербес кандидаттарыц ұсынды, өкіметке карсы күшті және қауіпті топка айналып отыр деп жазған. 1905 жылғы революциялық қозғалыс тек Казакстан- нык калаларьшдағы жұмысшылар арасында болып қана қойған жоқ, сонымен.катар ауылдағы к азак енбекшіле- рі мен селодағы орыс шаруаларыныц калың бұкарасын қамтығанын жоғарыда келтірдік. Акмола, Семей, Тор­ кай, Жетісу, Орал облыстарындағы орыс және к азак шаруаларының революциялык толкуы күн санап күше- иш, «полиция жойылсын!», «Ш аруалар бастығы жойыл- сын!» деген ұраннын астына топтасты. С алык жыйнау ке- зінде жергілікті халык патша әкімдеріне салык төлеу- ден бас тартып, ашык карсы шыкты. 1906 жылы Семей Уезінік деревняларында полиция РС Д Ж П Омск комите- ті таратқан үндеуді тапты, онда шаруаларға — жер, ха- лыққа — бостандық берілмей отырғандығы айтылған. Жазалаушы отрядтар, полиция патшанын әмірінө сүйене отырып, казак даласында да ылаң салды. Р е­ волюциялык козғалыстарға катнаскандарды, тілектес оолғандарды аяусыз жазалауға, жаныштауға кірісті. «Декабрь көтерілісі жеңіліске ұшырағаннан кейін ре- волюцияның екінші дәуірі басталды: революциялык толқыннын бірте-бірте бәсеңдеп, реакцияның күшеюі оұл дәуірдің ерекшелік сыйпаты болды» (тезистер). Патша өкіметі шетел империалистеріне арка сүйе- Ді. Жапониямен маскаралык бітім жасағаннан кейін өз 33

оскерлерінің негізгі күштерін ел ішін- «тәртіптеуге»— революцияны басуға жұмсады. Жазалаушы экспеди- циялар, полиция ұйымдастырған қаражүздік сойқаншы бандалар, соғыс— далалық соттар енбекші халыкты, жұмысшыларды жаныштады, топтап түрмеге жапты, ұрып-соғып корлады, топтап дарға асты, атып-шапты, жер аударды, мал-мүлкін талауға салды. Мыцдаған ре- волюцияшыл күрескерлер патша жендеттерінін колы- нан каза тапты. Орталық қалалардағыдай, Қазақстанда да револю- циялық козғалыска қарсы мейлінше қатал шаралар қолданылды. Ж андармдар мен полиция Ақтөбеде, Орал- да, Перовскіде, Петропавлда, Қостанайда, Қазалыда жэне Оренбургте социал-демократиялық большевиктік үйымдарды талкандады. Омск каласында В. В. Куйбы- шевтың басшылығымен ұйымдаскан ец ірі партия үйы- мынын бірінде жалпы калалык партия конференциясы жүріп жатқан кезде, полиция конференцияға катынасу- шылардын бәрін бірдей тұткынға алды, оларды көп ке- шіктірмей Кыйыр Сибирьге каторгаға жер аударды. Патша самодержавиесі революциялык козғалысты жаныштау мақсатымен неше түрлі айуандық әдістер қолданды. Халыкка сенімі кеткен патша өкіметі елді со- ғыс жағдайында ұстады. Бірак. большевиктер бастаған революцияшыл халык патшаның ең ауыр жазалаушы бандиттік әрекеттерінен каймыкпай, батыл карсы күрес жүргізе берді. Асу, ату, кырып-жою — енбекші халыктын 'бостандык. сүйгіш қайрат-жігерін жасыткан жоқ. 1906 жылы полиция Ақмола облысының Петропавл уезінен большевиктік партияның шаруаларды патша са- модержавиесіне карсы революциялық күреске шакырып жазған үндеуін тапқан, онда былай делінген: «Адам төзбестік ауыр халге ушыратылған село кедейлері бүкіл деревня, бүкіл болыс, бүкіл уезд болып жаппай көтерілу- де. Үздіксіз аштык, кайыршылык., панасыздык, караң- ғылык — патша өкіметі талаған, помещиктер мен ауылдас кулактар сорып отырған, егінніц шыкпауынан, алым-са- лықтан тамтығы калмай күйзелген сан миллион деревня кедейлерінің көрген күні осы. Патніа үкіметі шаруалар- дын жаксы тұрмысқа жетуіне бөгет жасап отырғанын, езілгеп халыкты бүкіл халык көтерілісі ғана азат ететі- нін, халык өз тағдырып өзі шешуге тиіс екенін барлык 3<

шаруалар неғұрлым тез тусінетін болсын... Калаларда социал-демократ жұмысшы комитеттері сыякты, дерев- няларда да шаруалардын революциялык комитеттер! құрылып, патша үкіметіне карсы ш аруалар күресіне ■басшылық ететін болсын». Семей уезінін деревняларынан полиция тапкав РСДЖП Омскі комитетінің үндеуінде былай делінген: «Азаматтар! Мемлекеттік Д ум а торт апта бойына д у­ май күруда. ...Бул дума халыкка не берді? Ш аруаларға берген жері қайда? Сегіз сағаттық жұмыс күні кайдаР.Барлык азаматтарға деген бостандык кайда? Мұнын бәрі неге жоқ? Онын себебі — думаға, көбінесе карны токтар втті!». Революциялык козғалыс к аза қ ауылдарына кен та- рап, орыс шаруалары сыякты к аза к шаруалары да са- лық төлеуден бас тартты. К азак ауылдарында, орыс селоларында шаруалардын патша өкіметінін жергілікті әкімдеріне, болыс-старшиналарға қарсылығы күн санап күшейе берді. Жерійен айрылған еңбекші казақтардын ыза таскы- ны олардың қоныстандыру баскармасы бастыктарына жасаған шабуылынан, орыс кулактары мен жергілікті бай-феодалдарға карсы ұрыстарға шығуларынан айкын көрінді. Жер мәселесі жөніндегі жанжалды шешпекші болып, патша самодержавиесі өзініц ежелгі сыналған тактикасын — ұлттар арасында ұлт алакөздігін өршіте түсу әдісін қолданды. Бірак патша өкіметінін бұл жолы үміті аякталмады, казак екбекшілері орыстың жұмыс- шыларымен, шаруаларымен одактасып, жалпыға ортак жауға — патша өкіметіне карсы шыкты. Революциянын орталыкта женілуімеи байланысты Столыпин реакциясының ауыр кезекі басталды, бірак Қазақстанда революциялык күрестер тоқтаған жок, тұтқыннан, айдаудан аман калған большевиктер револю­ циялык жұмыстарды жүргізе берді. Бірінші орыс рево- люциясы жылдарында Қ азакстанға көшіп келгеи орыстың еңбекші шаруалары да Казакстандағы рево­ люциялык' козғалыска атсалисты, к азак шаруаларынын санасының оянуына, жергілікті канаушы таптарға карсы олардың күресінін күшеюіне ецбекші орыс шаруалары тілектестік білдіріп отырды. Олар орталык Россияда жер үшін патша өкіметіне карсы жүріп жаткан орыс

шаруаларының күрестерін казак шаруаларына айтып, патша самодержавиесіиіц отаршылдык, аграрлық сая- сатына карсы бірігіп күрес ұйымдастырды. «Европалык Россиядан көшіп келгендер, — деп ха- барлады Акмоланын губернаторы, — ондағы шаруа- лардыц халі өте нашар екенін, олар помешиктерге қарсы күш жұмсай бастағанын айта келіп, онын үстіне алым- салық төлегісі келмей, мұндағы шаруаларды да желік- тірді». 1905—7 жылдардағы революция калың енбекші бу­ дара катынаскан, жұмысшы табынын басшылығымен өткен халықтық революция болды. Ол женілідке ұшы- рады. Бірак онын берген сабақтарын Коммунистік пар­ тия бастаған Россия пролетариаты 1917 жылғы рево- люцияға әзірлену және оны өткізу кезеңінде еске ұстады. Бірінші орыс' революциясынын женілу себептерін талдай келіп, Владимир Ильич Ленин, — жумысшылар мен шаруалардын берік одағыныц болмағандығын, ша- руалардын едэуірі патшаны кулатуды тілемегендігін, жумысшылардын күресі көп ретте ұйымдаспай, быты- ранды түрде жүргізілгенін және шабуылдың жеткіліксіз болғандығын, жұмысшы табы гтартиясынын бірлігі мен уйымшылдығынын жеткіліксіз болғандығын атап өтті. Революциянын женіліске ұшырауының тағы бір себебі революцияны басуға европалық империалистердін кө- мектескендігі, Жапониямен маскара бітім жасасылуы болды. Патша өкіметі сырткы жауларынын алдында ка­ тал шарттарға көне отыоып, онын есесіне өз күшінін барлык уытын ішкі жауына — Россияныи жумысшы та- бына карсы жумсады. В. И. Лениннін Россияда революциянын. женілу се- бептеріне берген бул бағасының Казакстанда болған революциялық козғалыска да толык катысы бар. Бірінші орыс революциясы женіліске ушырағаны- мен, оның улы Октябрь социалистік революциясын да- йындауда аскан зор тарихи ролі болғаны белгілі. Бірінші орыс революцИясынан үлгі алған дүние жүзі пролетариаты өздерінің праволарын корғау үшін саяси ереуілдер мен демонстрацияларға шыға бастады. Евро- панын жумысшы табы империалистерге карсы экономи- калык талаптармен катар, саяси талаптармен де күрес- 36

ке шыкты, стачкалар мен демонстрациялар втін жатты. Бул революция улан байтак Азия халыктарын (Кытай, Турік, Персия) революииялык козғалы ска оятты, тап- тык санасын өсірді, оларды өз капиталистері мен фео- далдарына қарсы күреске аттандырды. 1905 жылдьгң қалдырған сабактары текке қеткен жоқ. 1917 жылы октябрьде Россия пролетариата социа- листік революция жасап, жеңіске жетті. Бірінші орыс революциясынан үлгі алып, сол ж ылдары ұлы Кытай елінде, Германияда, Польшада, Оңтүстік-Ш ығыс Е вро­ па елдерінің бірсыпырасында революциялык аттаныстар болып өткен еді. Кәзір коммунистік және жұмысшы партияларынын басшьілығымен сол елдердін көпшілігін- де — Қытайда, Польшада, Герман Д емократиялық Рес- публикасында, Румынияда, Венгрияда, Чехословакияда, Албандяда, Болгарияда саяси билік еңбекші халыктын вз колына көшті, ол елдер, ұлы Совет Одағының үлгісі- мен, социализм жрльшэ түсіп отыр. 1905—7 жылдардағы революциялык козғалыстар ұлы орыс халқы мен казак халкының достығын нығайтты, екі халықтыц еңбекшілері д е жауларының, максаттары- нық ортақ екенін түсінді. О лар бұл революцияда тізе- ВДсып күреске шыкты. Акырында 'олар 1905 жылы же- те алмаған женістеріне 1917 жылдың октябргнде жетті. Кәзірде Совет Одағының туыскандығы мен достығы жарасқан барлық халыктары, Коммунистік партиянын басшылығымен, коммунизмніц нұр сәулетті шыңдарына карай карыштап алға басып келеді.

ЛЕКЦИЯНЫЦ ЖОСПАРЫ К ір іс п е ..................................... . . . . . : Бггі Қазакстан бірінші орыс революциясы жылдарыныц карса- 3 н ы н д а ................................. . ; .......................... 5 19. Қаэақстая біріііші орыс революциясы жылдарында . . . .

КАЗАХСТАН В ГОДЫ ПЕРВОЙ РУССКОЙ РЕВОЛЮЦИИ Сдано а набор 25/VI 1955 г. Подписано к печати 16/1Х 1955 г. Р Казгосизм7И'* Жі ^ * ^ г ^ ^ й і и л о в а 'і » \" 3”