5 Қобдада кыска уакы тка созылатын кы с колға түсір- ген материалдарды қызығып тәртіпке келтірумен жәие солтустік-батыс Моңғолиянын сауда-саттығы туралы Жа ка материалдар жыйнаумен елеусіз өтіп кетеді. Қытайлардың кыс кезінде болатын айкай-шумен өте- тін той-ду.мандары саяхатш ыларға кызғылыкты ермек бо- лады. Бір жағы нан натуралист, бір ж ағы нан жігерлі этнограф болған екі «жанды» Потанин, әрине, ондай той- думандардың мән-жайын тәптіштеп ж азу мүмкіндігін боска жібермейді. Ең алдымен кытайлар Чон-гуэ, ал моңғолдар Эрли- хан деп атайтын тәңіріге арналған той-думан болады. Муның өзі о дүниедегі өмірдің тәңірісі болып саналады. Сән-салтанатка жыйналған журт, өлім мен о дүниелік вмірдің тәаірісі саналатын путты үлкен орындыкка отыр- ғызып кызыл зембілге салып алып журеді. Бул путтын, беті жас адамның бетіндей сымбатты болып жасалады, оның бетіндегі кәдімгі шаштан ж асал ған к ара сакалы көкірегіне дейін созылады. Ірі-ірі ою лары б ар шанкан Кызыл шапан, сакалдын. каралығын одан сайын коюлан- Дырып керсетеді. К ара жібектен ж асаған такиясы на күміс тенгелер тағылады . Жыйылған ж урт айкай-шу көтеріп, данғыра кағып Кобда көшесін аралай ды . Ж ыйынның алды нда ала-кула ту көтерген ересек б ал алар жүгіріп ж үреді, олардын. со- кынан «туған бал алары н өлтірген» к удай ға табынушылар тобы жүреді. О л арды ң мойындарында ағаш мойындык- тары болады, мунын өзі европалы ктардың кылмыстылар- ды байлайтын кы л аркандары мен темір шынжырларына уксайды. М аскарад к а катысушылардын көкала киімін киген екі кытай атлас ж апкан ер сал ған екі атты алып жүреді, ал олардын. сонынан ауаны жанғырыктырып, ешбір ы рғакка, әнге келмейтін бірнәрселерді тартып скрипачтар, сы бы зғыш ы лар, бараб анш ы л ар, данғырашы- лар жүреді. Осылай салтанатпен жүрген ж урт онтүстік жактағы Хы-жянь-э ғибадатханасынын. ж ан ы н а келіп токтайды. Путты зембілден түсіріп, орындыкта оты рған бойымен ғибадатхананын. төріне апарып кояды. Беті алтындай ж алты раған , үстіне киген таңғажайып киім-кешегінен к о л а л ар шашылатын кісі, к у л а к к а урған 51
танадай тыншыған журтка, кытайша бірнәрселерді ай іады. Потанин ғибадатхананыц жанына жыйналған тәнірігс табынған толып жатқан журтка назар салып карап шы- ғады. Булардыц арасында жылы курмалар киген, басына мандайына дейін басып түлкі кулакшыя киген, европа лыктардын самайына түсіріп жіберіл киетін ан терісінен жасаған бас киімдерін киген кәрі кытайлар да бар, сов- дай-ак. жас кытайлар да кездеседі, олар бай фирманыв приказчиктері болады, жібек салып өрген шаштарыныв ушы өкшелсріне дейін суйретіліп жатады, олардын ара- сында усті-басы алба-жулба, беттері елекседей көкпенбм болып жүдеген апыйын шегушілер де, сонымен катар ала- шапан және оюлы зерлі такыялар киген -ка-шкар өзбектері де кездеседі. Олардын арасында үстінен аргалдың иісі анкып турған тері тон киген, бастарына екі жағына сад- бырап турған «малакай» киіен, оның астынан такырлав алган шашыныц кыска айдарлары көрініп туратыи моя- ғолдар да бар. Олардык арасында бай купецтердіц нак- сүйерлері — кербезсінген монгол әйелдері де кездеседі, олардың шаштары кой муйзіндей төбелеріне түйіледі, бас киімдеріне, жаркыраған шапандарының етегіне калык зер тігіп, омырауларына алтыннан жасап бурхан суретін ка- дайды, булардың борі куміс тізбекке тіркеліп шіркеудел кішкене киоттарды еске тусіргендей еді. Басына өзінің мемлекет кызметіндегі орнынык макыз- дылығын көрсету ушін кішкене шарик тағылған чинов- никтің бас киімін киген, мойны кыйсық жендет свз сөй- лейді — өйгкені оның кызметінің тэніріге тікелей катысы бар ғойі — Сонымен Чон-гуэге табыну салтанаты баста- лады. Тәніріге табынатын столға чиновниктерден кейін баска табынушылар келе бастайды. Олар тізе бүгіп, алаканын жерге төсеп, маңдайын соған кояды. Курбандык столында терісі сылып алынған, басы ке- сілген кой жагады, оныц үсііне койдык шарпы майлары койылады, онын айналасына «бо-бо»— таба нандар мев тэтті сомсалар — койылады. Бурханның алдына от койып, шырак жағады. Табыну шылар маилы кағаз тутатады, бір кария «кудайға жал- барынуға» шақырып, жез табакты әлсін-әлсін тыкылдатыв £2
Кешке жакын музыка тартылып, Чон-гуэ тағыда бу- рынғы ғибадатханаға әкеліп койылады, онын. кабырғала- ры Чон-гуэніц өзі баскарған байлыктардын, әртүрлі су- реггерімен безеледі. Көшелерге әралуан түсті ф анарлар ж ағы лады . Са- тырлап оггы ракеталар атылады, Чон-гуэні шығарып са- лып жүрген ж урт ойын-күлкіге кенеліп, сүйсініп айкай салады. Дүкендердік терезесінен және дәулетті үйлердін дар- базаларынан жаркын сэулелі ф анарлары , коркорлары жэне жанып турған ш ырактары бар столдар көрінеді. Осы салтанатты ж үріс ж акы ндаған кезде дәулетті уйлерден «бу» оғы атылып, дүмпулер шығып, атылған ра- кеталардын. сарты лы естілсд,. Үй иелері Чон-гуэні шыға- рып салып, басын ж ерге тигізіп дуға окыйды. Қаланың айкай-ш улы той-думанын көре.м деп шарша- ған Потанин әлгі салтанатты ж үрістердің ж а р ортасына жеткенде үйіне кайтады . Б:рак ф анзаға келгеннен кейін де узақ гүнге дейін европалыктын. кулағы н тундыратын скрипканың шінкілдеген даусы мен барабанный, кулак тундыратын тарсы лы естіліп жатады , мунын, өзі Сібірдегі гүнгі күзетшілердін. токпағынын даусын еске түсіреді. Ал бул шынында, жергілікті окімнін. к ам а л д а салтанатты конакасы бергендігінін. белгісі болады. Будан кейін Ц аган -С ар (алғаш кы күндері жылы бо- латын ак ай) мейрамын өткізіл, 20-март күні, экспедиция Қобданы калдырып са п а р иіегеді. 6 Ж артастар, у а к тастар мен к ай р ак тастар күнге күй- ген шөл д ал адай карауытып ж алтырайды, бул тау жыныс- гарынын табиғи түрін бүркеп турғандай болады. Ен дала ешбір ылғалсыз, оттай ж анады. Ы стык тастарды түйелер ерініп әрең басады , ал аттар безгек устағандай калтырап, элсін-элсін кібіртіктен турып кала береді. Ж олаушылардың өздеріне де бул бір орында, тапжыл- май турғандай болып көрінеді, тек ушы-кыйырсыз сүрек- сіз шецбер бол ар-б ол м ас козғалып ж үзіп бара жаткан сыяктанады, соларды н ортасында жолауш ылар Жоцғар Гобиімен арп алы сы п ілгері басады. Шецбер онтүстікке карай ж үзеді, онда мунарткан ту- манды сағы м дай болып Тянь-ш аньнын акпас шындары көзге түседі. 53
Аттар кансыған шел мен аштыкка шыдамай, жануар- лардың жолда кездескен кыйын кунығып асайды, эр атгаған сайын олардын, дымы курып әлсірей береді, сон* дыктан жолаушылар терт атты шел далаға аш калдырып, тастап кетеді. Сарғылт тартып, тікелей тускен керуен жолы жолау шылар келе жаткан шенберді как ортасынан екіге бөледі, ол өзінің сүренсіз біркелкілігімен таңдандырады. Жол бойынан тек каусаған ақ суйектер, кейде шел далада өлген жануарлардың тутас каңкалары ғана кездесіп оты- рады. Бул біркелкі, азғана көтерінді жазык Монғол Алтайы- нық белесі сыякты еді. Моңғолия тау етектеріне тән больш саналатын, бул белестердіқ жер бедерін туңғыш рет По танин аныктап баяндайды. Монғолдар оларды бел деп атайды. Оларды жанбыр жауып, тау басындағы жазғы- турым еріген кар басып (онда, сусыз шел далада «тамшы тас жарады», тек ол ушін жүз жылдан артык уакыт ке- рек), таудан су айдап келген таскындар мен тау булінуден кулаған заттар тегістеп кеткен. Айналанын бәрі жым-жырт, ешкандай тіршілік белгігі білінбейді, сөйтсе де шаршап-шалдыккан жолаушыларғз жан-жактан көмескі үндер мен дауыстар естілгендей бо- лады. Бул — жолбасшы моңғолдардыд айтуына Караган да — «шел даланың тәнсіз рухтарының» бітпес кекесі бо- лып саналады. Потанин экспединиясының Кобдамен кош айтысып, Монғол Алтайынын етегіндегі Дзергенің кен алабы бо- йынша онтустікке беттегеніне айдан артык уакыт өтеді. Бул арада белдік ені 20 километрден асады. Болмашы көк шалғындарға анда-санда бір тынығып. керуен Монгол Алтайынан асып, Цицикнор және Хулмунор көлдерінен ©тіп, Алтаиннура тау тізбегін кесіп жүріп, Баркуль ала- бынан барып шығады. Бул сапардағыдай жабырканкы және біркелкі жаратылыс бейнесін саяхатшылар ешбір жерде ешқашан да кездестіре алмайды. Әлденеше күнге созылған узак жолда шөлдаладағы жапан тузде жан атау- лыдан жолаушылардыц өздерінен баска ешкім кездеспей- ді, бар болғаны бір рет кана олардын. үстінен онтустіктен солтүстікке карай бір топ тырна ушып өтеді, бірак олар да анызакты аспанның көз жетпес түбіне еніп дереу жок болады. 1 у3 Акырында, экспедиция, Тянь-шань тауыныц баурайы* 54
на гаяу Баркуль көлінің жағасындағы Б аркул ь каласына барып жетеді. Онық айналасында, бул шөлдаланын меңреу түкпірін жандандырған бірнеше кайнарбулактар болады, оның үстіне онда жартысы тартылып калған кішкентай Эрда- юдза өзені болады, ал оның калған суларының бәрі арыктарға жіберіліп, егін шығаруға жумсалады. Қаланьің маньчжуриялык шығыс ж ағы — немесе әс- керлік бөлімі, ж әне кытайлык батыс ж ағы — немесе сау- да-саттык бөлімі саэбалшыктан ж асал ған дуалмен кор- ша-іған болады. Б ул мекеннің орталығында, оңтүстік жағына карай бараты н какпаларының үстінде биік му- нара болады. Ш ығыс жағындағы көшесі бір-біріне жал- ғасқан магазиндерге толы болады, сол көш-енік бойында жайма сауда мен кыдыртып сататын сауд а кызып жата- ды. Базар аланы ндағы үйлердің арасы н да түйелерін шөгеріп койып, ж үк тасыйтын моцғолдар топ-топ болып «нес курып отырады. Баркуль саяхат кезінде кездескен к ал ал а р д ы қ ішінде- гі ең улкені болады . Онын. мунаралары мен какпаларынан «ртедон келе ж атк ан байлыктын. белгісі көзге түседі, өйт- «ені олар шығыс шеберлерінін такғаж айы п норселердіц бейнесін салған суреттерімен және айкыш-уйкыш оюла- рымсн безелген болады. Қала саудасының кызулығымен, т о в ар ларынын, мол- Дығымен және орасан ластығымен ерекш е көзге түседі. Опда бірде-бір ағаш болмайды. көш елері баттаскан ко- ҚЬіс, ал кала какпаларынын. алды кеппейтін к ак болады. Потанин экспеяииияға бірде-бір колаіілы үй таба алмай- ды,— өйткені ол ард ы н ластығы сондай, тіпті адам туруға жарамайды. Сондыктан саяхатшыларға шатыр курып да- лада туруға тура келеді. Қаланын сы рты нда кытайлардың баптап өсірген ого- родтары, және әрж ерде бау-бакш амен коршалған фанза- лары болады. Баркульде саяхатш ы лар үш күн аялдайды , сөйтіп ка ланы көріп ал ы л , Тянь-ш ань тауының асуы аркылы оң- түстік-шығыска к ар ай , Хами каласы на карай тартады. Ауа курғак ж ән е ж елді болады. Баты стағы сарғайып кеткен ж азы к та куйындаткан тузды тозаң көкке ушады. Керуен Т ян ь-ш ан ь жотасынық солтүстік белін бойлай жүреді, бул т ү р ік тукымдарының к ы тайларға карсы ян-
дижандык Якуббек бастаған квтерілісінін кезінде шап- кыншылыкка ушыраған жерлер болады. Ж ол бүтіндей қыйраған жеке үйлер мен деревнялар- дың жанынан өтеді, онда кыйраған храмдардың жаэу- охолары бар кабырғалары ушырайды. Ж олда бірлі-жарым иығына узын иінағаш салған жаяу адамдар, кашыр жеккен, салт атты кісілер кездесіп оты рады. Жолдың оқ жағында Тянь-шаньнык карлы жотасы көкке өрлейді, сол жағында алаптьщ жазык түбінде егіс гік жерлер болады. Сарғайып кеткен калың, дерис өсім- дігінің арасынан жумысшылардың, өгіздер мен аттардыа карайған тулғасы көрінеді. Тянь-шаньның іргесіне жеткендө жолды бірнеше гас- кын сулар кесіп өтеді. Тау шаткалдарынан саяхатшылар- ға тағы да орман-тоғай ушырайды. Каракоңыр шыршалар бул арада гүлденген самырсынмен араласып отырады. Жазғытурымғыдай кустар шыркайды. сөйтсе де сай-сала- лар мен шукырларда әлі де болса ершей жаткан кар кез- деседі. Ж ол келіп тірелген ш аткал біртіндеп найза таска айна ла бастайды, шаткалдын тау таскындары жуып кеткен түбін кулаған ағаштардың бутактары басьш жатады. Бірак жол асудьщ биік басына дейін тазартылған жэне екі жағында таяныш сыякты ағашгар орнатылған бола ды. Кардың үстінде арба іздері кездеседі, бул кыс кезінін өзінде де асудан өтушілердің көп екендігіне айғак болған- дай еді. Тянь-шань тауынан Кошеты-дабан асуы аркылы өтіп. шаткалдың жазыкка өтер жерінде Нань-шань-коу беке- тінен жолбасшы-солдат алып Потаниннің керуені Хами каласына карай беттейді, бул Қытай Түркстаныньщ дак- кы орасан зор сауда-саттығы аркылы шыккан шығыстағы ең шеткері каласы еді. Бул кала экспедицияныд барғав ен акырғы пункті болады. Керуен түні бойы жүріп отырып, так сарғайып атып келе жатканда, сусыз даладан өтіп, саяхатшылар Хами каласына жетеді. Кала саздақ кумайт шөл даланы ң ортасында болады. Каланыц дербес төрт бөлімінің әркайсысы саэбалшыкты корғанмен коршалады. Қаланың үш бөлімінде кытайлар, бір бөлімінде түрк- тер турады. Бул каланың кытайдык баска тып-тыйпыл 56
жаланаш калаларынан өзгешелігі сол, ол көкжасыл ағаш- тарға беленіп турады. Қорғандардан үйеңкі ағаштарь» мен көрікті байтеректер кекке өрлеп, каланы салтанатка бвлейді. Алыстан Караганда кала бау-бакш а сыякты бо- лыпкөрінеді, бірак корғаннын. ішіне келгенде Хами орасан зор жер сілкінуден бүлінген кала сыякты болып шығады. Кулап жаткан үйлер көшені бөгеп, кора-жайларды ц сый- кы болмайды, бірлі-ж ары м аман к ал ған фанзаларда (үйлерде) ғана кысылып-кымтырылған турғын халык кез- яеседі. Соңғы он жылдың ішінде Хами к аласы кетеріліс шығарған түріктерге карсы кытайлар жүргізген кантөгісг урыстардың майданы болады. О л Урумци ж актан келгек Даян-чай мен инсургенттердің (көтерілісшілердін) бас- шысы Бэян-худын шапкыншылығын бастан кешіреді. Ж а ка кырғындардан кауіптенген турғын хальгк каланы кал- кина келтіруге асыкпайды. Тіпті мешіттер мен кыгай. губернаторына бағынатын Хами ханынын сарайы да жа рым-жартылай кыйраған күйінде турады. Хами каласында он күн болып, онын сауда-саттығы- мен танысып, экспедиция кейін карай М ацғолияға сапар шегеді, жолшыбай 17 конып М аңғолияға жетеді, бул уак.ытгыц ішінде П отанин Тянь-шаньныц оңтүстік және солтүстік баурайлары нда және М аңғолиялы к кытайда кандай орман-тоғайлар бар екенін аныктап өте манызды кортындылар ж асай ды , сөйтіп экспедиция Дзагистай взенінің бойындағы жан-жағының бәрін тау коршағак улкен бір к ал аға келеді. Бул Улясутай каласы еді. Улясутай «теректі» деген сөз, бул Кобдадан бүтіндей- әзгеше болады. Ол усак сауданың орталығы болып көпте- ген көшпелілерді езін е келтіріп отырады. Онын кы тайлы к магазиндер мен дүкендер калай бол- са солай тәртіпсіз орнаған бөлімі ертеден кешке дейів кала төюрегінен мүлік алуға келген манғолдарға лык толы болады. Бул дүкендерде товарлар өте мол болады, ол товарлар К об даға бармай, осында келуді артык са- иаған жергілікті моцғол ш онж арлары ны н талабына сай келеді. Магазиндер меп мастерскойлардыц жанында халык.
куж-куж кайнайды, ал көшелерде атка мінген моңғолдар ерсілі-карсылы өтіп жатады. Улясутайдағы кора-жайлар ағаштан салынып, биік кадалармен коршалады. Бірақ көшелері Кобдадағыдан да ылас және көріксіз келеді, бул калаға келіп кетуші- лердің тазалық сактауға оншалықты тырыспайтындығы- нан да болуы мүмкін. Улясутай Қобдадан едәуір «іші бола турса да кызғы- лыкты және көкілді болады. Мунда мал бағушы көшпе- лілер де, арпа мен бидай егілген Теректі өзенінің алабы- нан келген егіншілер де, базарға кекіліктер мен дуадактар алып келген аншылар да, жэне зат алуға немесе моңғол әкімшілік орнын баскаратын жерплікті кытай чиновни- гі — «моңғол — дзурғанына» бір жумыспен келген моқғол хиязі д е кездеседі. Улясутайда болған кезінде Потанин Хангайдың мэк- гі кар жататын ең биік шыны Отхон-тенгридің етегіндегі ем-дэрі болатын атакты күкіртті кайнар булақтарға ба- рып кайтады. Бул булактар Аршани-голдың шығыс жақ тармағы мен Богаочирванидің солтүстік етегіндегі сайдың түбін- де граниттің арасынан кайнап шығып жатады. Онда ішу- те жарайтын кайнар суы бар ем-дәрі болып саналатын булактар д а болады. Потанин влшеп көргенде сол сулар- дың температурасы 40 градустан асып кетеді,— Потанин- де будан артык ыстыкгықты көрсететін термометр бол- ліайды. Ж ерге көмілген ағаш жәшіктерді әртурлі аурулардан емделу үшін Монғолиянын. әртарапынан келген аурулар ванна орнына пайдаланады. Моңғолдың бул курортында ревматизммен ауырған аурулар да, сокырлар да, бала таппаған әйелдер де, мүлдем т іііт і туысынан бір мушесі кем адамдар д а кездеседі. Дәрігер лама солардық бәрія біртүрлі әдіспен емдейді. Аурулар кейде ыстық ваннаға үш сағат бойы түсіп шыкканнан кейін женіл-желпі киіз үйлерде турады, жылм орын болмағандыктан, сондай биж жерде июль айынын озіиде болып туратыи карлы борандарда да жука киіз- дерге^ оранып, суыкка урынып калтырайды. Бул булактардық касиетіне арналып үлкен «обалар» салынған — онысы садақаға арнап үйген улкен тастар болады, _ал мундай үйген тастардық биіктігі нағыз ыстык каинарбулактың жанында төрт метрге дейін барады. СоЛ
«обалардыкв куысында басына сөз жазылған ағаш кан- жарлар болады, ал онын. үстінде койдын. жаурындары байланған жіп ілулі турады, жауырындарға моңғол буд- дашыларының өте ертеден келе жаткан және ен мацызды дуғаларыньщ бірінің бастамасы «ом мани* деген сөз тапііштеліп жазылады. Уляоутайдан шыі ып экспедиция Косогол көліне сапар шегеді, сөйтіп содан орыстардын. мал айдайтын жолына түсіп, Бийскіге кайтпакшы болады. Косоголге дейінгі жолда Потанин мен оның жолдаста- ры, 5 августан 12 сентябрьге дейін, отыз сегіз күн жүреді. Ьул узак сапардын. кезінде олар Хангай тауларынын тіз- бегін және Селенгаға куятын Хойту-терх, Этер және Тэльгир-морин өзендерінің алабын үш рет кесіп өтеді. Сөйтігі жүргенде күз түсіп калады. Түнде шык түсетін болады. Кішкене жылғалар дата бастайды. Көшпелілер кыска дайындала бастайды. Егіншілікке жарамсыз жерлерде, дала тышкандарының ініне жыйған 59
қоректік тамырларды іздеп журген кісілер кездеседі. Моңғолдар тышкандардың інін іздеп, жерді таякпен түрт- кілеп, содан шыккан дыбыска карап коректік тамырлар- дйң коймаларын тауьш алады. Сондай коймалары бар індердің әркайсысынан көшпелілер кьістыгуні астык орны- на пайдаланатын үш бөрік толатын, әртурлі коректік та- мырлар тауып алып отырады. Косогол саяхатшыларды өзінің үлкендігімен таң кал- дырады. Бул Монғолиядағы ец ірі көл болады, солтүстік- тен оңгустікке карай ол жуз отыз километр жерді алып жатады және айналасындағы таулардан басталагын кеп- теген өзендер келіп қуятын болғандықтан суы орасан мол болады. Көлдін. как ортасында жартастан курадған Да- лай-куй деген көрікті арал турады, ал сол аралда будда монастырь» болады. Сентябрьдің орта кезінде экспедиция Косоголден ба- тыска карай бурылады, солтустік Хангай тауларында он бес күн жол журіп, суы кермек татыйтын, жағасы сортаи келген камыс каптап кеткен Убса көліне жетеді. Бул арада да тувалыктардың («уранхайлардың») кыс- таулары кездеседі, бул халықты экспедиция бурый Қоб- даға баратын жол бойында да кездестіреді. Убса көлін оңтустік жағалауынан айналып өтіп, ке- руен кум-төбелі жерлерден асып, теп-тегіс жазык далаға шығады, онда бастапкы кезде тек кана ухыр-карағандар ушырап, узамай ол кен алапты егістікке айналады. 2 ноябрь куні аласалау келген Гадзырен-удзюр тауы- ның басынан саяхатшылар Улангом монастыры турған жазык даланы көреді. Бул Потанин экспедициясынын барып кайткан ең акыргы пункті болады. Григорий Николаевич пен Березовский калдырып кет кен коллекцияларын алып кайту үшін Кобдаға журіп ке- теді, ал экспедицияның калған адамдары орыс Алтайын- дағы Қошағашка тура тартып, содан Бийскіге кайтпакшы болады. 8 1884 жылы 1 апрельде желкенді соғыс кемесі «Скобе лев» Чи-фуға барады. Ява аралындағы Батавияда бул кеме өзінің бортына Кронштадтан келген «Минин* атгы соғыс кемесінен бір топ орыс саяхатшыларын отырғызып алады. Бул саяхатшылар зйелімен Потанин, геодезист 60
Скасси жэне зоолог Березовский еді, булар Григорий Ни- колаевичтік Судан сегіз жыл бурый Монғолияға туңғыш саяхат жасағанда бірге барып кайткан жолдастары еді. Бул жылдардын ішінде Потанин әйелімен Моқғолиядв ты да бір рет болып кайткан еді. 1879 жылы Потанин Монголияныңбатыс ж ак бөлімін зерттеу жумысын аяктау үшія бул елге екінші рет барады, этап айтканда, ол өзініа гербарийлерін толыктырғысы келеді, өйткені ол өзінін алғашкысаяхатында кейбір жерлерде тек күздік аягында, векыс кезінде ғана болады, бул уакытта өсімдіктер солып яемесе жерді кар басып калады. Оның үстіне, Потаниннің Модғолияныц бурынғы болған көлдөрініц байланысын аяыктағысы келеді, ал муны да тек ж аз кезінде жүзеге асыруға болатын еді. Потаниннің экспедициясы тағы да Улангомнан Кобда- ға Дейін барады. Саяхатшылар гербарийлер жыйнайды, батыс Моңғолиядағы дүрбет тайпасымен танысады, бул Дүрбеттер Будда дінінен шыккан гэгэндерге табынудын орнына «Дарихэ» деген кыз кудайға табынады, саяхатшы- яар уранхайлар елін зерттеп, 1880 жылы Россияға кайта- Ды.Монғол экспедицияларының циклы осылай аякталады. Моңғолияға жасаған саяхаттары ғылым дүниесіндо Потанинге орасан зор данх алып береді. Онын экспеди- чияларының жүргізген жумыстары туралы Петербургте жазылып, Географиялык коғам бастырып шығарған есеп- тері калын. төрт том болады және ғылми материалы мол болғандыктан бүкіл журтшылыктын назарын өзіне ауда- рады. Бул есептерде тунғыш рет солтүстік-батыс Монғо- лияның жай-күйлері, онын табиғаты, халкы, экономикасы іолык баяндалады. Бул есептермен бірге бірсыпыра пункт- гердіч биіктіктері мен географиялык, координаттарынын кестелері коса шығарылады, мунын. өзі каталары мол және зерттелмеген жерлері көп ескі карталарды түзеуге мүмкіншілік береді. Есептерге толыктыру ретінде саяхатта болған кезде есімдіктердің, (натуралист — табиғатты зерттеуші есебінде, Потанин бэрінен де гөрі ботаникамен көбірек шуғылданады), сүтемушілердін, кустардын, ба- лыктардын, бауырымен өрмелеушілердін, рак тәріздесті- лердің, моллюскілердін, насекомыйлардың, тау жыныста- рыныц' коллекциялары және тіпті тузды көлдердіцсулары да әкелінеді. Бірак ен бағалысы, әрине, этнографиялык материалдар болады. Тунғыш рет бурын мүлдем мәлім емес немесе аты-жөні ғана мәлім көптеген халыктардын
жай-күйлері аныкталып баяндаладьт. Потанин жыйған ха- лык эпостарынын. шығармалары: әртүрлі монғол тайпа' ларының, уранқайлардын және кырғыздардын ертегілері, аңыздары, макалдары және жумбақтары екі калынтомға зорға сыяды. Енді тағы да жана экспедиция уйымдастырылмак бо- лады. Оны жузеге асыру ушін өзінін кыэметкерчерімен бірге Потаниннік «Скобелев» соғыс кемесіне отырып, Чи- фуға келген беті осы еді. Географиялык коғам Потанинге Тибеттін шығыс шет- кі аймактарын және Кытайдың соған көршілес Ганьсу мен Сычуань өлкелерін зерттеуді тапсырады. Дәл осы уакытта Орталык. Азияны зерттеуші атакты орыс эерттеушісі Пржевальский өзінін. Тибетті зерттеген төртінші экспедициясына шығады; Потанин жумыстары- ның программасы Пржевальский маршругтарынык мәлі- меттерін толыістыруға ыцғайланып жасалады. Карта бетінде кыйсык трапеция сыяктанып жаткан орасан зор таулы өлке және мухит деңгейінен төрт мын метрдей биіктікте болатын Тибет рылымға мүлдем мәлім- сіз болады. Пржевальский туңғыш рет бул өлкенін бетін бүркеп турған пердені ашып көп нәрсені аныктайды, бул өлкенің тамашалыкы сонда: будан Азияның көптеген улы езендері — Инд, Брамапутра, Меконг, Хуан-хэ және Янцзы-цзян басталады. Географиялык коғамның жобасы бойынша, Прже вальский өзінің осы жана саяхатынын кезінде журетін маршруттарымен-рейдаларымен мүмкіншілігінше көп жерлерді камтуы тиіс еді, ал Потанин бул кезде Ганьсу өлкесінің тау етегіндегі журт мекендейтін алабын аралап, таулы Азияның палеарктикалык табиғатының, ҚытайдыН ылғалды және жылы ойпаттарының табиғатына уласула- рын толык зерттеуі тиіс еді. Потанин бул кезде өзінің тамаша табиғат зерггеуші және этнограф екенін обден танытады. Ол жергілікті ха- лыкпен карым-катнас жасап, оның турмыс күйінің әркый- лы жай-жағдайларына терен ой жібере біледі. География лык коғам Кытайдың, Моңғолиянын және Тибеттін көр- шілес аймактарын зерттеуде жумыстын. осы жағына үлкен мән береді. «Қытайдың Тангут — Тибет иіеткергі аймағьі және Орталык Монғолия» деген екі томдык (Потаниннід осы экспедициясының істеген жумыстары кейіннен осын- дай атпен басылып шыкты). Кітаптың алғысөзікде Тибет-
тінАмдо таулы өлкелерінің Кытайдың, Ганьсу және Сы чуаньоблыстарына уласуы жайында П. П. Семенов былай дел жазды: бул «өте ертеден келе ж аткан егіншілікпе» күнелтетін мәдениетті кытай ултының отырыкшы турмы- сьі мен Орта Азияныц әртайпа халыктарыньщ көшпелі турмысы арасындағы шөкара болып саналады»9. Бул аймактың ерекше тарихи мәні мынада болды: «таульг Азиядан кытай ойпатына өтуге ен. колайлы табиғи жол- Дар, көшпелілердін. баса-көктеп өтуіне тиімді үлкен как,- лалар дәл осы арада болды»10. Біресе батыска, біресе шығыска өткен халыктар «бул араға кандай да болса бір Ізкалдыруға немесе тіршіліксіз ескерткіштер немесе өзінің жандыурпактары ретінде із калдыруға тиіс еді — бул тау тайпаларыныц урпактары күйінде сакталуы мүмкін еді. Осьі аман сакталып калған әртүрлі тайпалардын. калдык~ ІаРЫжәне халыктардық ескерткіштері... ғылми жағынан онсыз да орасан кызғылыкты болып есептелетін осы нор- №лерг« эерттеушінің назарын көбірөк аударуды күшейте іүседі»^. Потанин бул арада кен және тереннен толғаған ,аРихи этнографиялык зерттеу жумысын өрістете түсуге орасан зор көкіл бөледі. Экспедиция кытайдың Тянь-цзинь деген ірі каласында Жасақталады, оған саяхатшылар Чи-фудан пароходнен барады. Экспедициянын жасакталуы Покинде аякталады. Саяхатшылар он жеті кашыр, бес ат жалдап алып, 1884 жылы 25 майда Кытай астанасынан шығып Императорлык үлкен жолмен Қытайдын улы жазығы аркылы жүріп оты- рады. Адамы аз Мон.ғолияға карағанда Кытай өзінің халкы- ның жиі отырушылығымен тан калдырады. Жол ылғый егін еккен даланың, калалардың және есепсіз көп селолардын. ортасымен втеді, жол бойында шағын ғана корымдар шалғыны кездесіп отырады, олар кытайлардыц касиетті орындары болып саналады. Саяхатшыларға шанды көкке көтерген узыннан-узак. купец керуендері кездеседі, жүк тиеген кашырлар мен түйелер, баулаған шөпшек, каптаган көмір немесе корзи- наға салған овошь арткан есектер ушырайды. Өгіз жеккен, жүк арткан ауыр арбалар сыкырлайды, шанға туншығып аттылы, жаяу жолаушылар ерсілі-карсылы жүріп жатады. Жол бойында шан баскан кайыршылар жалынып кайыр сүрап отыраяы. Олардың кейбіреулері керуен ал- Дына жүгіріп келіп тізесін бүгіп, жүгініп жалаңаш тэнін- 63
дегі котырлары мен жаракагтарын көрсетіті, дауыстап дуғасын окып, батасын беріп, колдарын созады. Бул жерлерде малдың кыйын жер өндеуге жыйнап алу үшін карттар мен кәрі кемпірлер және жас балалар каптап жүреді. Олар малдыц жол бойында жаткан тезек- терін дереу күрегімен күреп алып, арқасына танып алып жүрген карзиналарына салып алады. Ж ол бойындағы жолаушылар аялдайтын үш жағынан коршалған үйлері, бастырмалары және акырлары бар кораларда саяхатшыларға таңсык кытайлар тыныштык бермейді, олар текіз аржағындағы сайтандарды — «ян- гуй-пзені» жакынырак келіп көруге ынтығады. Жеті күн өткенде керуен Император жолынан батыс жактағы тауларға карай бурылады, сөйтіп саяхатшылар узамай-ак Улы Кытай корғанын көреді. Бул Чжили (ка- вір Хэбей) және Шеньси өлкелерінің арасындағы корғаи- ның негізгі тізбегі болады. Найза тастан салынған корған таудын баурайында біресе жоғары өрлеп, біресе төыев түседі. Бул корғанның жарым-жартылай бузылып калған «үзет мунаралары бос, какпалары ашык болады. Бул қор- ғандар өзінің соғыстык макызын әлдекашан жойгаи оо- лып шығады. Біздің жыл санауымыздан (эрамыздан) 211 жыл бурын Цинь-ши-туан императордың әмірі бо- йынша, Кытайды мокғол көшпелілерінен корғау үшів салынған бул корғандар енді тек тарихи ескерткіш каиа болып есептеледі, ал оның кейбір какпалары ғана бір елкеден бір өлкеге товарлар өткізу үшін акы алатын пункт болып кызмет аткарады. Корғандардан өтіп, саяхатшылар У-тай-шань тау жо- тасына карай бетгейді. У-тай-шань табынатын бес тау де- ген сөз. Мундай атты жота кездейсок ала салған емес. Онын онтүстік жағында бірнеше будда монастырьлары бар, ал бул жерлер кытай және моңғол буддашыларынык касиетті орны болып саналады. Ел аузындағы ацызға карағанда. У-тайда буддизмнің улы устаздарының бірі Манджушри болған, сондыктан бул жерге Кытай ыен Мокғолиядан көптеген ғибадатшылар ағылып келіп-кетіл жатады. У-тай-шаньда, Пей-тай шыцынык маңында, басты- басты бес монастырь бар, ал оның ішінде ең ескіден келе жаткан ғибадатхана бедерлі әшекейлері бар жез плита- лардан куралған «Жезді» («Медная») ғибадатханасы болып саналады. Үй қабырғасынын сырткы плиталары 64
«гар-катар с а л ы н ға н б у д д а с у р е т т е р ім е н б ё з е л г е н б о - Бул монастырьлардың үшеуі кытайларға, екеуі моқ- голдарға қарайды. Ойпаттын. одан арғы жерлерінде жэне Щегектерінде будан да баска бірнеше монастырьлар болады, онын, болғандығын таудын. жыртылған жала наш оаурайларында сакталған ағаштарға карап байкауға бо- ■»ды. Бул ағаштар учасгогі монасгырьдың бау-бакшала- рына айналдырылған, сол ағаштардыц арасынан монас- тырьдың кызыл кабырғалары және алтын жалаткан ^ибездері көрінеді. Монастырь турған жердің бәрі удайы халыкка лык толы болады, саяхатшылардын. бір ғибадатхананын. жа- лынатоқтауы-ак мук, оларды таңсык көрген халык дереу адршап алады. Булардың арасында сур шапаь киген тунжыраған кы- монахтары д а , ә ш е кей л і киім к ш е н м оңғол лам алары да болады, л а м а л а р д ы н , к и ім д е р і с а р ғ ы л т к ы з ы л б о л ы п , аздері к вңіл ді к е л е д і. М у н д а к е й д е т ө р т ж а с ы н а н б а с т а п монах б о л у ға д а й ы и д а л ғ а н к іш к е н е « б а н д и » — б а л а л а р Да болады . М у н д а ж а з ы л а м д е п ү м іт т е н іп к е л г е н б ет- аУзы ж а р а д а и о й ы л ы п к ет к е н а у р у л а р д а у ш ы р а й д ы , жальінып с а д а ғ а с у р а ғ а н к а й ы р ш ы л а р д а , т о в а р ы н с а т у ғ а келген к уп ец т ер д е к е з д е с е д і. Монастырь үйлерінік арасында 60 метрлік Субурган — басына бір топ коңырау орнатылған мунара ерекше көзге гүседі, бул кон.ыраулар жел соккан сайын шылдырлап Ьфгакты үн шығарып турады. М онасты рьлар күм б ез тәрізді төбслердін. басы на ор- натылғаи. О л т ө б ел ер дін , а р ж ағы н д а бір ін ен -б ір і биік бо- лып т із б е к т с л г е н т а у л а р ж а т а д ы , о л а р эл і д е б о л са к а р ы орімей ж а т к а н П ей -т ай іиы ііы иа т ір ел іп б ар ы п а як тал ад ы . М очасты рьларды карап шығып, Ю и-чай-сы басты ғи- бадатханасы нда к; дай л ар статуясын (тулгасы н) дайын- даумен тан ы сы п , П отанин «зінін серіктерімен бірге одак >рі к а р а й б о л г іл е п г с н м а р ш р у т б о й ы н ш а ж ү р іп к ет е д і. Ж олда ш ан м ен кы йы рін ак кумды көкке уш ырған ж а- льшды а п т а б ы б а р к ү іл ті д ау ы л ға ки л ігіп , 6 ию нь күні ертеден к е л е ж а т к а н ү л к ен Г уй -х уа-чон к ал а сы н а ж етед і, муны м о н ғ о л д а р К у к у - х о т о ( « Ж а с ы л к а л а » ) д еп а та й д ы . Б үл к а і а ес.кі к а л а ж э н е ж а н а к а л а д еге п екі бшнмне.н куралады.” К а л л н ы н о р тал ы ғы к одім гі к ы т а й к ал а п ар ы Г|—322
тәрізді бурыштарында мунаралары бар найзалы дуалдар- мен коршалады. Каланын, даңкы өзінің сауда-сатығымен шығады. Бул каладан Жоңғарияға, Кобда округіне және, тіпті, Батыс Сібірге де «еруендер жіберіліп турады. Каланың негізгі сауда орталыктары каланын. іргеле- рінде болады. Онда екі жүзге жуык шайханалар фирма- сы, бірнеше базарлар, әртүрлі тәңірлерге арналып салын- ған толып жаткан монастырьлар мен ғибадатханалар болады. Мунда кун мен айдың курметіне, Конфуиийдін курметіне арналып салынған ғибадатханалар, баксы- балгерлерге арналып салынған ғибадатханалар, соғыс гәнірісіне арналып салынған ғибадатханалар, өлген жан- дардың патшасына арналып салынған ғибадатханалар, дәрігерлердін., жылқылардың жауын-шашын мен сауда- саттыктың тәнірлеріне арналып салынған ғибадатханалар болады. Ондағы бір монастырьдың корасында Тибетген келуге тиіс жана гэгэнге арналып бір үй әшокейленіп салынып жатады, өйткені бурынғы гэгэн будан сегіз жыл бурын өледі, ал жаңа гэгэн соның «жанадан кайга туған орынбасары» ретінде енді ғана пайда болады. Бул үйдің кабырғалары биік, төбелері және ернеулері кытай өмірі- нен алынып жасалған табиғат көріністерімен және әртүр- лі суреттермен безеледі. Гуй-хуа-ченнін сауда-сатгығымен танысып, тәңірілер- діқ орасан зор статуялары орнатылған монастырьдын кызғылыкты нәрселерін карап шығып, одан әрі саяхат жасауға тағы да кажет болған киіз үйлерді жөндеп алып, вкспедиция июнь айының аяғында 15 түйемен Сары өзен- нің (Хуан-хэнің) онтүстік батыс жағына карай беттейді- Керуенніқ жүретін жолы кытайлар және тумуг-мон- ғолдар мекендеген жазык аркылы ©теді. Тумут-моңғолдар кытайша сөйлейді және олардын кытайлардан бар айырмасы тек мынада болады: олар баска тамактармен бірге сүт те ішеді, ал онан соң тумут өйелдері аяктарын бүріп танып тастамайды және мон- ю лдардың бас киімін киеді. Тумут фанзаларыныи (үй жайларынын) кытай фанзаларынан айырмасы оларғз будда дуғаларын жазған жалаулар байланады. Сары өзеннің аржағында, онык орасан зор алабында Ордос елі болады, бул ел Дуние империясынан Улы Қы- таи корғаны аркылы бөлініп турады. Потанин еріксіз өзі- Дін Моцғолиядағы саяхатын есіне түсіреді. Тағы да жалан
да, кумшағылдар жэне белес-белес тау кыратгары вдв- *се бастайды. Потанин Ордоста көшпелі кумдарды көп зерттеп, кумшағылдардың кур алуы жөнінде тамаша кортындылар жкайды. Өзінің есебінде ол кумшағылдардын. көптеген суреттерін келтіреді. Кумшағылдардың кулама жағында- ^формасын талдап, ондағы ойлы-кырлы жерлерді зерт- гео. ол бірсьіпыра ж ака кортындылар шығарады, кум- ирдың көшіп жүруінің заңдылығын жанаш а түсіндіреді. Кезінде Потаниннің жасаған болжаулары шөлдаланы зерггеу жөнінде едәуір ілгері баскан адым саналып, ма- инздыкызмет аткарады. Потанинді сол кездегі кумшағылдардын. куралуын көшпелі кумтоскауылға кездескендіктен (көбінесе буталы *імдіктер) сонын жанында іркіліп калып пайда болады Деген жалпы журт куаттаған кортынды канағаттан- лыриайды. Потанин бул жөнінде былай дейді: «кум ара- мядағы бөлек-бөлек буталар кумшағылдардын куралуы- 1,2себеп бола алмайды»12, екінші жағынан, кумшағыл- «РДЫң желдін әлсірегендігінен немесе тоетағандығынан ?еп-тегіс жерде пайда болған кездері де мэлім. . Ордос к у м д а р ы н з е р т т е г е н д е , П о т а н и н ә р к а ш а н ғ ы д а й , 'Учдардың к ө ш іп ж ү р е т ін д і г ін ж е р г іл ік т і х а л ы к т ы ң е р те - ^ері мен а н ы зд а р ы к а л а й б а я н д а й т ы н д ы ғы н а ерекш е аазар а у д а р а д ы , к ы т а й ж а з у ш ы л а р ы н ы ң д ә л е л д е р ін , к у м басып к а л ғ а н к а л а л а р ж о н е т а ғ ы с о н д а й л а р ж ө н ін д е г і иэліметтерді п а й д а л а н у ғ а т ы р ы с а д ы . О л О р д о с к у м д а р ы Иьінында ү л к е н « к у м ө з е н ін ін » б ір б ө л ім і д е г е н к о р т ы н - Дыға кел ед і ( Ш а - г о н ы ң к ы т а й т іл ін д е г і м э л ім е т т е р ін е н ) . Кумнық түсін з е р т т е п , П о тан и н т а у ж ы н ы с т а р ы б у зы л ы и , орасан з о р к у м т а с к ы н ы н ы н . к ө ш у ін е н е г із б о л а т ы н ж е р Лерді а н ы к т а у ғ а т ы р ы с а д ы , м у н ы о л б а т ы с т а н ш ы ғ ы ск л карай с о ғаты н ү с те м ж о.лдсрдін б ағы ты н а к а р а й аны кта- Иакшы б о л ад ы . « О р т а л ы к А зи ян ы к ж е р ін е кум д а р ды н орналасуы нда,— д еп ж а зға н П отанин — б ел гіл і бір дурыс- тык б ар. А зи я н ы ң б у л б ө л ім ін ін , ку м д ар ы н ы н , ор н ал асуы - на а р н а л ғ а н , а р н а у л ы к а р т а с ы н ж а с а п ш ы ғ а р с а т а м а ш а болған б о л а р е д і... О р т а А зи я т у р а л ы к ә з ір г і ж е т к іл ік с із білімімізге к а р а ғ а н д а б іздін к а р т а л а р ы м ы з дуры с емес, ал к у м д а р д ы н к а р т а л а р ғ а т ү с і р іл у ін д е к ө б ін е с е о р ы н сы з к орты нды лар ж а с а л ғ а н б о л у ы т и іс » 13. П о т а н и н к у м д а р д ы н орналасүы ж ө н ін д егі к а р т о гр а ф и я л ы к м әлім еттерд і анык- *ау ж өнінде к ө п е н б е к сін ір ед і. О ны н. О р д о с ж өн ін дегі
кумды-эол формалы жер кыртыстарынын куралуыиын зандылығы турасындағы теориялық зор пікірлері геогра фия мен геологияның дамуында узак уакыт көрнекті орын ал ь т келді. Ордоста туратын моңғолдар бірсыпыра «омактар- ға» — руларға бөлінеді. Потанин олар туралы коптеген тарихи және этнографиялык мәліметтер жыйнайды. Бул руларды Шыцғысхан тукымдары болып саналатын князь, дар билеп-төстейді. Ордостың ванны (аға князі) меймандос кісі болып шы- ғады. Ол европалыктарды сүйсініп карсы алып, саяхат- шыларды өте курметтейді, оларға барынша көмектесуге уэде береді. Ордоста саяхатшылар моңғолдардын. кытай мәдениеті күшті эсер егкен турмыс күйімен, дінімен және эдет-ғу- рыптарымен танысады. Александра Викторовна ванный әйелінде бірнеше рет конакта болады, ол тегі жағынан манчжур болғандыктан кытай әдет-ғурыптарын берік устайды. Ванның өзі де, әйелі д е қытай арасына кзп тараған қырсык — апыйыи шегумен айналысатын болып шығады. Ордоста болған кезінде саяхатшылар бірсыпыра «ед- жен-хороларды» көріп, мүлдем олардын кейбіреуін сурег- ке де түсіріп алады, бул «еджен-хоро» дегендер. ел аузын- дағы аңыз бойынша, Шыңғысханмен байланысты монгол- дардың касиеттейтін орындары болады. Олардың ішіндегі ец К.ЫЗЫКТЫСЫ Улы — немесе «Ихэ-еджен-хоро» киіз уй болады, онда діни аішздар бойынша, Шынгысханнык суйегі сактаулы сыякты. «Ихэ-еджен-хороға» таяу жерде қасиетті үй/іі куэету- ші — «тархаттардыц» гуратын үйлері болады, олар күзет- пен біргс Шыңғысханныц зыйратъш кутуге моңголдардан дербес алым-салык алып турады. Касиетті үй ағаш кораның Ішінде болады. Оныц табе- сінде алтын кумбезі болады, үйдің туырлыктары іргесіне дейін баскурлармен безенеді. Тархаттардыц бастығынан «Ихэ-еджен-хороны» көруге руксат альт, Потанин таза киімдерін киюді колайлы деп табады, бул оныц әркашан- да жасайтын одептілігі мен сыпайыгершілігі еді, бул оғаи жергілікті халыкпен карым-катнас жасауға кобірек жәр- демдесетін еді, соныц арқасында ол атам заманнан келе жаткан кызғылыкты нәрселерді зерттеуге мумкіпшіліх алатынын білуші еді. 68
Потанинді киіз үйдің ашылған босағасына ■бастап алып келеді. Сол касиетті үйдін, ішкі көрінісін Потаішн былай- шабаяндайды: «Үйдің ішіне жарык ж ақағы ашылған есік арқылы ғана түсетіндіктен үйдің ішінде не бар екенін айыруөте қыйын, әеіресе жарық жерден келгенде үйдін. ирақғы төрін көру мулдем кыйын болды... Үлкен киіз уйдіңішінде төрт бурышты ағаш үй бар екен; есіктен Караганда төрт кабырғасы уштаскан үйдің ішкі жағы к®згетуседі; үйдің арт жағында, яғни солтустік жағында ?* жез кумыра турғаи стол көрінеді, еол кумыралардын 'шшде май жанып тур. Әрбір кумыраньщ артында ка- «тыр калкан тур, ал олардың өрнектерін көру кыйын ВД. Шырақтың үстінгі жағындағы кабыргаға айна іліп койыпты»14 Бул қасиетті зы йрат туралы Ордоста мынадан аныз Щ екен: Шыңғысхан өлген емес, ол осында тірілей .'иықтап жатыр, 300 жыл өткеннен кейін ол оянып. өзіяін хал,'Ын қытайлардын, биләгі төстеуінен азат егеді. Тархат- ІЗРдан, одан сон. Ордостағы баска моңғолдардан сурас- ™рып жүріп Потанин Шықғысханға байланысты бағалы фольклорлық малімеггер жазып алады. Ордостағы саяхат узакка созылған күздін аяғына Дбйін барады. Потанин мен оның серіктері, ел аузиндағы ань|з бойынша Шыңғысхан кыйраткан, ертеден ксле жат- *?н Боро-балгасун каласынық калдыктарын барып көре- олар Ордостын оцтүстік жактағы шеткі аймағыи ара- сусыма кумды бойлай жүріп, тауға өрлейді, онда кейбір мекендерде халын. жумсак калын сар топырзкгы Жердей қ азь т алған үкгірлерде турады, сөйтіп жолаушы- лар тағы да Сары ©зснге жакындап, бау-бакшалармен Норшалған Лаиь-чжоу деген үлкен каланыи, карсы алды- нап шығады, бул Ганьсу ©лкесінін, астанасы жлне губер натор туратын кала болады. Е;іді саяхатшыларга кыетап калуға тура келеді, сон- дықтап экспедиция боліна басгайды. Скасси өзініи. жазу- сызуларыи к ағазға түсірмскші болып сонда калады, Бере зовский аң аулау үшін Хойсянь каласының төкірегіне, ал Потанин әйелімен екеуі Наньшан тауларындаты Сань- чУань деген ж ерге кетеді; Сань-чуань экследітияньш жа- на жолбасіиысы Сантан-джимбзчьщ туга-н жер: оолады. Сантан-джимба католик миссионсрхсрг.гсч бірчалай саяхат жасаған -гәжрибелі жаче бул өлкені тамаш а жаксы оіле- тін карт монгол еді, онымеи Потанин Боро-балгасуя ка-
ласында бельгиялык. миссионерлердің үйінде танысады. Потаниниін Сань-чуньға баруға кызыккан себебі онын жанында элі күнге дейін мүлдем дерлік зерттелмеген мон гол тукымдары — «широнголдар* — мен тангуттар тура- ды екен. 9 Григорий Николаевич пен Александра Викторовна кысты Сань-чуаньның отырыкшы широнголдарының ара- сында өткізеді. Широнголдардын жері Сары өзеннін алабъшда Ланд- жоудың оңтүстік жағында болады. Өздерінің айтуына Караганда, широнголдар Шынғысханның сол алапта ка- лып койып, кыгай кыздарына үйленген жауынгерлерінен тарайды. Широнголдардын кыстағында кыскы бірнеше айлар бойы турып, Потанин бул тамаша тайпаның турмыс күйі- мен жэне эдет-гурыптарымен жаксылап танысады. Широнголдар отырыкшы болады, күйдірілмеген кір- піштен соккан үйлерде турады; кытайлар сыякты егінші- лікпен айналысады, бірақ олардан айырмасы әдет-ғурып- тары, киім-кешектері және сырткы тулғасы өзіеше бола ды. Олардың барлығы дерлік узын бойлы, сунғак келеді, өздері мықты болады, ал кейбіреулері өте көп жасайды. Широнголдардын елінде Потанин көптеген этногра- фиялык мәлімет жыйнап алады, ал, Александра Викто ровна жергілікті халыктың турмыс-күйімен жаксы таны- сып, оның үй турмысын зерттейді, сөйтіп ол кейіннен журтшылыкка кенінен мәлім болған өте кызғылыкты этнографиялык-әдеби очерктер жазады. Көктемніқ бас кезінде экспедиция одан әрі саяхатка дайындала бастайды. Сань-чуанда кашырлар болмаған- дьіқтан одан әлдөкайда әлсіздеу және төзімсіздеу лошак- тар (жмлқынык айғыры мен урғашы есектен туған дүбә- рә) ж алдауға тура келеді. 15 апрельде экспедиция Синин каласы аркылы солтүс- тік батыска беттейді, Сннин каласының губернаторы По- танинді салтанатпен карсы алады, содан әрі экспедиция Тибеттегі таулы өлке Амдоға карай сапар шегеді. Қеруен теціз деқгейіпен 4 000 метрге дейін жететін Ла-чи-сан жотасынан асып, тағы д а Сары өзенге барады. Гуйдуй жәие Боу-нань калаларынан отеді, сөйтіп Амяо- 70
дағы буддизмнің басты уясы Лабран монастырынық төңі- регіне токтайды. Кыялы баурайын орман каптаған биік таулардың ара- сында 18 ғибадатхана болады, ал сол таулардың етегіндө караған өседі. Тауды к дәл басына орнатылған гәгэн са- райы өзінің төбесін алтын шатырмен жапқандығымен тан қалдырады. Оның айналасындағы ғибадатхана үйлерінін. хішкене күмбездері жаркырап жайнап турады. Лабран гэгэні (монастырды баскарушы) экспедиция- ны жылы шыраймен қарсы алады. Ол саяхатшыларды взіне жакын лам аны жіберіп, конакка шакырады. Келесі күні Потаішн мен Скасси гэгэннің шакыруын яайдаланып, онын сарайына конакка барады. Гэгэн оларды сарайдың кіреберіс канатындағы әше- кейлі залда карсы алады, шамасы, ол оның қабылдайтын үйі болса керек. З а л жаксы мүлікке толы болады, кабыр- ғасын айкын түсті оюлар салған жібек маталармен қаптап адйғандыктан залдың іші қаракөленкелеу болады. Гэгэн биіктеу жерде мінбенің үстінде отырады; оның жанында шіркеу тулары және әртүрлі шіркеу мүліктері турады. Гэгэннің үстінде сарыала тон, басында әшекейлі сәукеле болады. Е кі жағындағы биік жерде шанкан К ы зыл киім киген лам алар турады, олар онын, басын кор- ғаушы күзетшілері сыякты болып турады. «Ходактарды» — дуғалар жазылған жібек орамалдар- ды тапсыру салтанаты аяқталғаннан кейін гэгэн конак,- тарды екі ж актағы қабырғаға ж ағалай салынған жастык,- тарға отыруға шакырады. Д уғалар жазылған шай ора- малдар моңғолдардын. дәстүріншө шақыру карточкасы тәрізді кызмет аткарады. Әрбір жастыктың алдында шай ішетін тәтті тағам дар қойылған тапал стол турады, әңгі- мелескен кездө ол ар содан шай ішіп отырады. Гэгэн Потанинге монастырдын, барлык ғибадатханала- рын карап шығуға руқсат етеді, және, тіпті, сол үшін бас- тап жүретін л ам а косып береді. Л абран ғибадатханалары нағыз әркыйлы архитекту- радан қуралады ж әне олардың кейбіреулері орасан үлкен- дігімен ерекше орын алады. Солардың бәрінде төбеге тіреліп, он бір катар орналастырылған 165 колонна бар, ал баска біреуінде әйел тәңірі Д араэкенің мыкға жуык жез статуясы кездеседі. Монастырьды және оның ғибадатханаларын карап шы- ғып, 21 майда экспедиция Амдо тау өлкесінік шет аймак- 71
тарына жүріп кетеді, сөйтіп жергілікті жерді және онда туратын тайпалардың турмыс күйін зергтейді. Тибет таулы өлкесінде туратын танғуттар, Азиянын,- Потанин өте жаксы білетін, баска халыктарына мүлдем уксамайды. Олардың өздері орта бойлы, дене курылысы тығыршыктай мыкты, терілері кызыл қоныр, шаштары қара болады, олар моңғолдардан гөрі цыгандарға көбірек уксайды. Саяхатшылар отырыкшы тангуттармен де, көшпел'; тангуттармен де танысады. Егін егуге колайлы жерлерде ағаш үйлерде отырыкшы тангуттар турады; ағаш жок жерлерде үйлер кам кесектен салынады. Көшпелі тангут тар өздерінің колға үйрегкен кодастарын, жылкыларын, сыйырларын және койларын үйірлеп айдап квшіп жүред' жэне қодастық жүнінен токыған кара жүн шатырларда турады. Отырықшы тангуттар да, кешпелі тангуттар ла өте меймандос келеді. Тангуттардың бәрі де тамаша аңшы болады. Оларды бул кәсіпке жаратылыстьщ өзі үйретеді. Моңғолдар Ти- бетті андар өлкесі деп атайды, шынындада, Тибет андар- ға өте бай болады. Онда адам аяғы баспаған биік жер лерде киіктер, тау ешкілері, кодастар, куландар, «аргал- дар» — койлар, гшшухалармен күнелтетін аюлар және біздің тулкімізге уксас «кярс» деген ан болады. Қатал табиғат пен аңшылық кәсібі тангуттарды оте бзтыл жәие ержүрек адамдарға айналдырады. 60 шы жь;л- дардағы Қытайдағы дунған көтерілісі кезінде тангуттар ездерініц ауыл-деревнялары мен монастырьларын жау шабуылынан өздері қорғайды. Урыска бүкіл халык кат- насады. Мулдем, тіпті, толып ж ат к ан монастырьлардык монахтарының өздері де жауынгерлік кызмет аткарады. Әйелдер курал алып берушілерге айналады. Олар урыс кезінде мылтыкты октап беріп, өздерінің ерлеріне немесе бауырларына шайкастя кажет болатын канжарлар мен асаларды кайрап, дайындап турады. Тангуттар қой терісінен жасаған ток немесе жүннек гокыған шекпен киеді, шаштарын айдар койьгп, өріп жел- кесіне түйіл кояды немесе екі иығына жайып жібереді. Олар әртурлі безенгіш заттарды көп колданады. Еркектер: оір кулағына с.ырға тағып журеді, ал әйелдерінің сырға- ларынын үлкендігі үлкен алка ш ам алас болады. Дш жөиінен тибеттіктер «ескішіл» буддашылар жэне- ламашыл буддашылар болып екһ і бөлінеді, ламашылар 72
XIV ғасырда буддизмді өзгер-гіп, ламалардың үйленуіне тыйым салған және дін иерархиясын қурған ғалым монах Дзонкаваны колдайды, дін иерархиясының басшысын «тірі тәңірі» деп курметтейді және оны «дадай-лама» деп атайды. Ламашылар сары киім, ал ескішіл буддашылар қызыл киім■—«бон» киеді. Потаниннің экспедициясы Амдо тау елкесінде Си-чу- каласына барады, онда Потанин барм зстан алты жыл бУрын жер каггы сілкінген болатын. Таудагы деревнялардың көпшілігі түті іргесіне дейін фап кыйрағандықтан, олардың халқы ж ер сілкінудек урейленіп біртүрлі жүйке ауруларынық індетіне ушырай- ды. бул ауру Вит әулиенің биі торізді болады. Бул ауру- ға бірсыпыра деревня кейде бүтіндей шалдығып, ауру *ыл бойына созылады. Жергілікті халыктар Потанинге бул ауруға шалдығып, билеу кезінде — аласуру кезін- де~ сондай қайратты болып, колына алған темір буйым- ДаРДы мылжалап жіберстінін айтып береді. Будан шығып экспедиция кытайлар мен тангуттар ту. Рвтын Сунпань каласы на барады. Бул ©зі Янцзы-цзян элабында қытайдың осы улы өзенініқ жоғарғы ағысынг ГаяУ жерде болады. Сунпгнь Амдо шекарасъша жакык жердеғі мақызды сауда пункгі болып есептеледі, буд Қытайдан Тибетгіқ алыстағы түкпірлеріне тозарлар жі- беріп гуратын айырбас пункті қызметін аткарады. Сунпаньда турып жаратылыс, сауда-сагтык жолдары *эне халыкткн. турмыс-күйі туралы мәліметтер жыйнай *УРіп, Потанин көршілес Ной гэгэн билеген монастырьга Және басында үиемі кар жататын Сюэ-шань тауына барығ. Кайтады, сол Сгоэ шань тауынық етег'шде Ксеренцо өзені- нің тасты алабы болады. Ву'л Амдо тау өлкесіне ж асаіан саяхат ксзіпдегі ен ЧЫзғылакты ж зне ен геөркем жер болады. Қар басып ж ат к аи көрікті екі шыцы бар Сюэ-шань тауы аскартауда есетін көк шалғындарға бөленіп кекпек тілдескендей тізбектеліп турады. Өзеннің алкабы баспал- Дақтанып гөмекдейді, су сол баспалдактардан кепіріиіп, агкылап ағады, содан барып зүміреттей жглтыраған кол- Дер және сулы алаптар куралзды, олар ораеан зор жыйырма с.атылы баепалдач болады. Потанин бір таигут кыкметшісімек Ксеренцо өзснінш «оғаргы ағысындағы биікхе дейін барып. «эінің герба-
рийін альпы флорасынык (өсімдіктерінік) жака түрлері- мен толыктырмакиіы болады. Экспедицияның октүстіктегі барған ең алыс пункті Лун-ань-фу каласы болады. Оған баратын жол Хотон өзенініқ алабынан өтеді. Керуен жартастардын. жиегіне ойып салынған жолдармен, кыя тастардағы ойык жерлер- мен жүреді, таскындап аккан тау езендеріне көлденен салынған солкылдақ кепірлерге кездеседі. Бул жол көп- тен жөнделмеген және жүруге мулдем дерлік колайсыз болып шығады. Сондыктан жолды саяхатшылардың өз дері жөндеп отырады, немесе, дурысын айтканда, балтамеи ойып жаңа жол салады, кейде буған тамырлы өсімдіктер- ді қазып алатын қуралдарды қолдануға да тура келеді... Көпірлердіқ ескілігі сондай, көлікті жетелеп өткенде, олардың белдеме ағашы солкылдап турады. Бір лошак көпірден тайып кетіп, суға кулайды. Оған арткан жүктегі гербарийға су өтеді, сондыктан сондағы кағаздар мен всімдіктерді кептіру үшін көп уакыт кетеді. Осының бәрі экспедицияның жүрісін өте баяулатады, сонык салдары- нан Лун-ань-фуға дейінгі 150 километр жолға он қонуға тура келеді. Хотон алабындағы деревнялар жиі болады, кейде жар- гасты таулардың жонындағы тобелермен жоғары өрлейді, сол таулардыц баурайларына шаруалар жүгері мен боба әсімдіктерін егеді. Қылқанды орманы бар және жылы алаптарда адамдар гуратын жерлерге таяу жерде маймылдар кездеседі. Олар егіншілерге көп кедергі келтіріп, мазасын алады. Олар жугері еккеи жерлерді жүгерісін жеп кана күйзеліске ушыратпайды, оонымен катар жүгеріні сындырып, кез келген жерге тастап егіншілердін тынышын алады. Лун-ань-фудын өсімдігі әркыйлы болады, сондықтан саяхатшылар да гербарий ретінде оңтүстік флораның сол кезге дейін кездеспеген толып ж аткан жаңа түрлерін жый- нап алады. Онда бүрше жапыракты пальма, бамбук, лак және балауыз ағаштар, мирттар, аралийлар және көпте- ген бәйшешектер мен ағашка оралып өсетін шырмауык- тар өседі. Лун-ань-фу қаласынан экспедиция солтүстік шығыска карай жүріп, 20 октябрьде Ланьчжоу каласына жетеді. одан Амдо тау өлкесінің ең нағыз атакты монастырьлары- ның бірі Гумбум монастырына кыстап шығуга барады, 74
годан 1886 жылы көктемде Орталык, Монголия аркылы Россияра, Кяхты каласына қайтады. 10 «Кешкі сағат 8 ден аскан кезде біртүрлі дертті қал- тырауға киліктім. Оған дейін взім сергек едім. Сағат 7де тамактанып, одан кейін өз бөлмемнен шай ішуге шығып, бір кесе шай іштім, содан соң өзіме және Григорий Ни- колаевичке тағы да бір ксоеден шай куйдым, сөйтіп тағы Да шайнекті ал а берген кезімде кенеттен күтпеген бір нәрсе болды: шынтағымды тіреп столға сы лк етіп кулай кетгім, бар салмағыммен столға сы лқ етіп кулағаным ■-'ондай, стол сынып кететін шығар деген ойға келдім; одан соң есімде калғаны, Григорий Николаевич: «Саған нө болды»деп иығымнан сүйеп бірнәрсе сурап отыр екен...*15. Бул Александра Викторовна Потанинаның соңғы жаз- ган сөздерінің бірі. Бул қалтырап кулау 1893 жылы көктемде жаңа сая- чат кезінде — Потаниннің өзінің өмірлік адал досы әйелі- мен бірге төртінші жасаған саяхатының кезінде болады. Потаниндер атағы жайылған тибет-кытай саяхатынан кайтып келісімен кулшыныгі, ғылми және коғамдык кыз- четтерін өрістетеді. Олар Иркутскіге орнығып турады. Григорий Николаевич Географиялык. қоғамнын. Шығыс- Сібір бөлімінін, баскарушылык кызметін кабылдайды. Оның басшылығымен бул бөлімнін, жумысы едәуір кеңей- ііледі. Соньшен бірге Потанин өзінің экспедициясынын есебін дайындаумен айналысады, Иркутскіде өзінің досы Ядринцев ш ығара бастаған Сібірдін. үлкен газетіне белсе- не катнасады, көрмелер ашып, географиялык. музей уйым- тастырады. Александра Викторовна этнографиялыкочерк- тер жазады, газет жумысына араласады, озінің күйеуінің «ркыйлы кызметіне жәрдемдеседі. 1890 жылы Потаниндер Петербургке коныс аударады. Экспедициянык жумысы туралы есепті аяктап, оны Гео графиялык коғам аркылы бастырып жарыкка шығару ка жет болады. Онда, орыс географнясынык «штабында» Потаниндер гағы да Қытайға барсын деген карар шығарылады. 1892 ж ы л ы к ү зд ігү н і К я х т ы д ан ш ы ғы п , Т ибеттің ш ы - ?ыс ж а к ш е т ін ж а н е К ы т а й д ы ч С ы ч у а н ь ө л к в сін зе р т т е у д і 75
максат етіп, Потаниндер почта жолы аркылы Монголия дан өтіп, Калғанға дейін барады. Бул ауыр жүрістер Александра Викторовнаның денсау- лығын нашарлатады. Моңғолдың почта көліктерімен журу жас, кайратты саяхатшының өзі үшін де зор азап жэне денсаулыктьіқ мыктьілығын байкайтын улкен сын болып саналады. Атка арканы каратып, жәшік сыякты суйрет- пеге отырып сапар шегуге тура келеді. Оған атгардь: жекпейді: оны тертеге тацып, екі жағынан устап екі сал- татты монгол сүйреп отырады. Бул сүйретпенің екі жак шеті салтагтылардың таш м ы ны ң астында болады. Баска бір-екі салтатты өзінін жетегіне жіппен таңылған сүйрет пені суйреп катарласып шауып отырады. Аттар даладағьі тегіс емес, ойлы-кырлы жерлермен шамасының келгенінше катты шабады. Алғашкы екі ат шаршаған кезде сонғк екі салтатты суйретпені жүріс үстінде алмастырып алыг;. барынша куйындатып шаба жөнеледі. Сүйретпеніц солкылдак рессоры болмайды, бул өзі на- ғыз ең алғашкы заманнан келе жаткан далалык ләуескі болады, шамасы, бул Шынғысхан дәуірінеп бері келе жатка н болуға тиіс. Бул «таудан төмен карай домалатылған бөшкеде* отыз сағат шабыспен отырғаннан кейін Александра Вик торовна өзінін халі нашарлағанын сезеді. Ж^регі талып ауырады. Бірак ол кайратын жыйып алып, саяхат созылг- береді. Александра Викторовна Пекинде де калғысы кел- мейді, онда оған орыс елшілігінің дәрігері саяхагты уакытша токтатып, емделуге кенес береді. Ол турмыста бейгам болған және озі туралы аз ойлайтып Григорий Николаевича саяхатка жалғыз жібергісі келмейді. Осы ауру күйінде ол селкілдек арбамен Кытайдын ертедеғі астанасы Сиань-фуга дейін бір ай жүреді жан<- 1_100 километр жерге носилкада отырып сапар шегеді. бул дөңгелекті арба жүрстін жолы жоқ кен жоталы Цзин-линь-шань тауы аркылы Сычуань өлкесінің астана сы Чэнду-фу қаласына баратын сапарда болады. Бул иосилка жінішке бамбук ағаштарынан иіліп жа- салған жэш ік болады, оны терт метр келетін бамбук ағаштан ж асалған сырыктарға іліп кояды, сөйтіп он к жүк тасушылар иығына салып алып журеді. Таудың жиегіндегі жартастарға ойылып салынғзк жол кейде жоғары өрлеп баспалдак сыякты саты-саты болып отырады. 76
Носилканын терезесінен айналаны коршаған бүкіл .каратылыс көрініп турады. Қыс болса д а курғак сары жапырактары түспеген емен ағаштары каптаған алтын- дай жаркыраған тау шындары известняктан, кыйыршак кумнан немесе әртүрлі курама тастардан куралған ора- оак зор койтастар басып жаткан шаткалдарға ауысып этырады. Солардық арасында аппақ көбік шашкан тас- кыны катты өзендер немесе калткысыз бір орында турған іуміреттей көкжасыл сулардық алабы ушырайды. Жол аңтүстікке карай бурылады. Өмір бойы көкбенбек болып туратын буталар мен жуан кыскалау келпен пальма ағапі- тары пайда болады, олардың басынан калың жапыракта ры жерге карай салбырап турады. Тау асуларында ғиба- датханалар ушырап отырады, ал ондағы «хошан» атты монахтар тарсылдатьш дабыл кағады, мунысы саяхатшы- ларға сапарып оң болу үшін — жол тәңірісіне — садака бер деп жасаған белгісі болады. Тау арасында бірлі-жарым кысылып-кымтырылған шаруалар фанзалары кездеседі, әрбір алакандай жумсак жер шағындау келген егістікке және огородка айналды- рылады, ондай жерлерде кейде тек бірнеше түп кана ка пуста егерлік орыи болады. Тау шындары жайпат бола бастайды, ал сай-салалар күріш егістерін басып жаткан «өлге айналады. Цзя-лин-изянь өзенінде носилкалар кайықтың ішіне орналастырылып, кайык өзеннін ағысымен төмен карай чозғалады. Өзен жағаларында катпар-катпар тау жыныс- гары артта калып жатады, олар кабатталған кағаз тәріз- ді болады, ондағы кыйыршак кумдардыц калың катпар- лары еондай ап-айкын болып көрінеді. Гуань-юань кала- сьнш таяу жерде жағадағы жартастарға ойып салған арнаулы үлкен куыстар болады, онын. әркайсысында бел- гілібір тәнДріі.іи статуясы турады. Сол статуялардың ішін- де біриешо метр келегін орасан үлкендері де және кіш- кектай бурхакдар да ксздеседі, бул кішкентай бурхаидар, будда дәстурі бойынша, аяктарының ушымен жер тіреп отырады. Бул таудағы монастырь «Мың будда» деп ата- лады. .. , Александра Викторовнанын. уакытша тілі баиланып далған устамасы Тибетпен шектес Да-цзен-лу каласьшда кайталайды, сондықган саяхатты токтатуға тура келеді. Потанин ауру әйелінің жанынан кетпей отырып алады, бірак Александра Викторошіаньтн денсаулығы калпына 77
біртіндеп зорға хеледі. Да-цзен-луда дәрігерліх жәрдек көрсетерлік орын болмайды. Потаниндер тангуттардың . жолаушылар токтайтын үйінде турады, бул үйдің корасы жүк артып келген ко- дасгарға, аттарға және көлікші-тангуттарға толы бола- ды, тангуттар өздерінін әрбір істеген жумысын өлек ай- тып, айкай-шу көтеріп істейді, көбінесе мунысы зарлы ыкыл болады. Тангуттардың өлендері мен айқай-шуы Александра Викторовнаға тыным бермейді. Потаниндердің бөлмесі тозығы жеткен екі набат үйдің екінші катарында болады. Бөлменін. куысты кабырғалары- нан жел азынап турады. Григорий Николаевичтіқ куыс- тарға желімдеп жапсырған кағаздары да, тэсектін. тусына жайып устаған көрпелер де ерсілі-карсылы соккан желге бөгесін бола алмайды. Бөлменің іші каракөленке болады, терезесінен аспан көрінбейді,— оны каланы айнала кор- шап турған тау тізбекгері көлегейлеп көрсетпейді. Александра Викторовна төсектен басын көтеріп, тәуір болысымен-ак өзіи Да-цзен-луда жалғыз калдырып, По- таниннің саяхатка жүре беруін тілеп, мені Тибетген кайт- кан сапарыңда ала кайтарсын деп өтінеді. Тибет таулы елкесін осындай тамаша зерттеудің кідіріп калуына, мен себеп болдым ғой деген ой Александра Викторовнаны же рдей жейді. Бірак Григорий Николаевич буған көнбейді. Ол Алек сандра Викторовнаның дертінен кауіптеніп, экспедиция- ны аякгауға бел байлайды. Саяхатшылар Да-цзен-луды калдырып, кейін карай Пекинге беттейді. Бірак бул сапардын, өзі Александра Викгоровнаға кырсыкболып тиеді, жолға шығып бір кон- ғаннан кейін-ак ол тағы да төсек тартып жатып калады. Александра Викторовнаны носилкаға салып алып жу- реді. Ол дергпен арпалысады, көңілді болып көрінгісі келеді, сөйтсе де үнемі барынша тезірек жүруді өтінеді, өлімнің төніп келе жатканын сезгендей, Қытайдан тезірек шығып, алыстағы туған елін ең болмаса бір көріп қалғы- сы келеді. Бірак Александра Викторовна оған үлгіре алмайды. Джар-хуа каласының жанында Хей-шуй-цзян өзенінде устамасы тағы да кайталайды, бул жолы Александра Викторовнаның тілі бір жолата байланып, аяғы тартылып курысып калады.
Жолаушыларға тағы да маршрутын өзгертуге тура «еледі, сөйтіп қалай д а болса, Александра Викторовнаға дэрігерлік жәрдем көроетерлік бір пунктке тезірек жетпек- ші болады. Сондыктан олар кайы кка отырып, ағылшын яиссиясы турған Б а о нин-фу қаласына жетпекші болады. Бірақ Бао-нин-фуда дәрігер болмай ш ығады. Александра Викторовнаны сол ауру күйіндө эембілге сальіп тағы да кай ы ққ а түсіріп, ағылшын госпиталь! бар Чу-цын-фуға ж еткізбекш і болады. Александра Викторовна ешбір кыймылсыз кайыкта жатады. Ажал ж ақы н д ай бастайды. Александра Викто ровна енді дәм татуд ан да қалады. С онда д а ол турін «згертпейді, теік ан да-сан да Потанинге назары түсіп кет- «нде сезіктену белгісі білінеді, ауыр азапты тіршілік Жолында Потанинді ж алғы з калдырып кетуге бейне бір Трейленгендей болады. 1893 жылы 19 сентябрьде Александра Викторовна кай- тас болады. Бул кезде Чу-цын-фуға жетуге екі-ак күндік жол калады. Александра Викторовнанын, сүйегін — Орталык Азия иен Қытайдын, алы стағы түкпірлеріне барған орыстын туқғыш саяхатшы әйелініқ сүйегін — экспедиция кайык- пен Ханькоу каласы на апарады. Потанин өзінін саяхатын осымен аяктайды. Енді ол ешкандай зерттеу жүргізе ал- иайды. Ауыр к а за Потанинді езіп, еңсесін көтертпейді. Александра Викторовнамен бірге Потаниннің тәкініц бір бөлімі өлгендей болады. Онын өмірінде Александра Вик торовна өте үлкен роль аткарады. Оныц әрбір ецбегінде, зрбір пікірінде, әрбір сезімінде Александра Викторовна- ныц үлесі болады. Бул өлім тірш ілікте бакытты болып бае коскан ғы- лымнын. екі кайраткерініқ ғылым үшін барлык өмірін Жумсаған екі адам ны ң тамаша бірлігіи бузады. Григорий Н иколаевич Кытайды калдырып еліне қай- тады. Александра Викторовнаныц сүйегін Қяхты каласына акеліп койып, П отанин Петербургке жүріп кетеді. Потанинніц бул экспедициясы материалдарын салыс- тьірғанда, осы бакытсыздыкка ушырау салдарынан, ал- ғащқьі төрт экспедициясынан, әсіресе оның алғашкы үшеуінен әлдекайда аз із калдырады, ал алғашкы үш 79
экспедицияда Потаниннік эйелі жанында бірге болған- дыктан онда жыйған материалдары орасан көп болады*. 11 Алты жыл өткеннен кейін Потанин өзінің ең соқғы сая- хатына шығады. 1899 жылдың жазында ол Монголия йен Маньчжуриянын арасындағы Үлкен Хинган жотасынын онша мәлім емес бөлімін зерттейді. Потаниннің барлык саяхатгары туралы Орыс Геогра- фиялык қоғамы жариялаған есептері, орыстык одан баска оелгілі екі саяхатшысы — Пржевальский мен Певцовтың енбектерімен бірге алғанда казіргі Ішкі Азия жерін зерт- теудің негізіне алынды. Онда Потанин зерттеген елдердін жерлері, маршруттары, экономикасы мен сауда-сатгығы, халыктарының турмыс салты, діні, эдет-ғурыптары, аңыз- дары мен ертегілері жыйналып тамаша дәл сыйпаттал- ған. Өзінің саяхаттарында Григорий Николаевич әртарап- ган хабары бар ғалымға айналады. Ол өзінің көп окыған- дығымен, еңбек сүйгіштігімен, әртараптан хабары барлы- ғымен журтты тақкалдырған адам болғаи. Оның бірнеше калың том болып шыккан есептері жыйған материалдары- ның байлығы және сонылығы жағынан географка да, бо- таникке де, зоологке де, геологке де, климатологке де, экономистіге де бірдей бағалы. Бірак, әрине, Потанин борінен де гөрі Орталык Азияны тарихи-этнографиялык жағынан зерттсу жөнінде көп еибек сіңірді. Потаниннің саяхаттары ғылымды аз зерттелгеи немесе мулдем зерттелмеген елдер мен халыктар туралы толык мәліметтермен байытты. Өз өмірінде ол Солтүстік, Шы- ғыс және Орталык. Монғолияны, Ордоспен және У-тай- іпаиьмен бірге Солтүстік Кытайды, Тибеттің шығыс бе- тін және соған жалғасыл жатқан Оңтустік Қытай мен Шығыс Нань-Шаньнық бөлімдерін зерттеді. Потанин кездестірген және зертгегсн халыктардын іайгіалары өте көп: олда туріктер де (Орыс Алтайынын гүрік туқымдас халыктары, уранкайлар, қазактар мен 1 Табиғат тапуды, антропологияны жоне этнографияны сүюші- іердіц М осквалык коғамы А. В. П отаннпаныц әдебиет мурасын 1895 жылы дсрбес жыйнак етін «Ш ығыс Сібір, Маньчжурия, Тибет жәнс Қытай жерлсріке жасалган саяхаттан » дегеи атакпен баеты-
кырғыздар, ©збектер, котондар) және монгол тукымдае халыктар да — халхастар, дүрбіттер, дархаттар, бурят- іар, торғауыттар, ордос моңголдары, кукунор және тянь- шань саларлары, широнголдар, хара және шира-егур- лер кездеседі. Онда тангуттар да, дуңғандар да, кытайлар да бар. Өзінің эерттеу жумыстарына Потанин Россияның көптеген халыктарын — Иркут губерниясы мен Забай- кальедегі буряттарды, Қазан мен Вятка губерниялары- ның вотяктары мен чуваштарын тартты. Әдет-ғурыптар, аңыздар, фольклор жөніндегі салыстырулар мен тенесті- рулер табуға тырысып, тілдің тарихи сабактастығын т а буна тырысқан кезде баскаша болуы мумкін де емес еді, бул өзгешеліктер Григорий Николаевичтің бүкіл ғылыми георчествосының озін е тән ерекшелігі болып саналады. Әйелімен б ірге карапайым киім киіп алып, әскери кү- зетсіз жүрга, Потанин жеке тайпалардыц тіршілік-тур- мысымен тереннен танысады, әскери күзет алып жүрсе жергілікті халыктың сақтанып, өзіне күдіктеніп карай- тынын Потанин ж аксы біледі. Ж ске тайпалардың ара- сында узақ турып, тілін біліп, Потанин нағыз гуманист есебінде, шексіз шыдамдылық пен әдептілік көрсетед». Қандай халыкха б арса да, Потанин олардын арасынан взіне дос адамдар тауып алады, олар оған тарихи және этнографиялык, материалдар жыйнауға жәрдемдеседі, ездерінін діндерімсн және әдет-ғурыптарымен таныстыра- ды. Бул жөнде Григорий Никояаевичке Александра Вик торовна д а көп көмектеседі, ол, эйел болғандыктаи, зертгейтін тайналарды қ семьялық турмыс жағдайына ара- ласуға мүмкіндігі мол болады, ол монгол князьдары мен қытай чиновниктерініқ ойелдерінің арасында конакта болып, Орталык, А зия эйелдерінің күй-жағдайымен таны- сып, семьялык уклад (үй ішіндегі қарым-қатнас) жайын- да кап материал жыйнайды. Екінші оры нға Потаниннің ботаникалық зерттеулерін қою керек. Потаниниік жыйнаган гербарийлері Ішкі Азияға бар- ған саяхатш ылардың гербарийлерінің ішіндегі ең толығы және нағыз молы болып саналады. Ол өсімдіктердің ашык, урыктанатыи бірнеше ж ана туыстарын тагггы; олар дын, біреуі қ азір Потаниннің атымен аталады (ал ол тапкан өсімдік түрлері одан да толып жатыр). Өзінің географ ия ғылми жөніндегі екбеп үішн Грн- 5-322 81
горий Николаевич Орыс География қоғамының ец жоғар- ғы наградасы — Константин медалін алды. География коғамынық карт мүшесі, жас геолог кезін- де Потаниннін, Қытайға барған екінші экспедициясына катнаскдн, академик В. А. Обручев Григорий Николаевич- тің география ғылымы жөніндегі еңбегін орасан жоғары бағалады. В. А. Обручев Потанин туралы өзінің талантты кіта- бында Григорий Николаевичтіц орыс саяхатшысы жэне аерттеушісі ретіндегі ролін былайша сипаттайды: «Ішкі Азияны шын ғылми мағнасында зерттеу этап айтканда Потаниннін, Пржевальскийдіқ және Певцовтык саяхаттарынан бастап колға алынды. Булардын. үшеуі де Ж оңғарияға да, Моңғолияға да, Қытайға да, Тибетке де .. барып кайтты. Олардың маршруттары кейде _бір-біріне жақындасып, кейде мүлдсм түйісіп калады, кейде бөлініп алыстап кетеді; үшеуінің бірдей болған жерлері де бар, бірақ булардьщ тек кана екеуі немесе біреуі ғана болған жерлер әлдеқайда көп. Егер үшеуінің жүрген маршруттарын бір карта ға түсір- се, онда біз олардың Ішкі Азиянық әрбір бөлімі мен әрбір бағытында ерсілі-карсылы жүріп отырғанын және Тибет- тід оцтүстік теқ жартысынан баска жерде, ен. болмаған да олардың біреуінін маршруты түспсгеи бірде-бір ел кал- майтынын көреміз. Олардың жүрген жолдары жөніндегі есептері кейде сол жерлер үшін бірден-бір материал бо- лып, кейде бірін-бірі толыктырып отырады. Булардың үшеуі косылып Ішкі Азияның география- лык бейнесінің негізгі аркауын жасады, ал кейіннен әр- түрлі мамандығы бар саяхатшылар сол негізгі аркауға өрнек ж асай бастады, яғни жалпы картинаға жеке деталь- дар ендіре бастады. Потаниннін, Пржевальскийдің және Певцовтың саяхаттарына дейін сол заманға сай толык жумысқа кажетті мундай негізгі аркау элі де болса жок еді, ал, Риттер, Гумбольдт, Рихтгофен сыяқты шеберлер куш салса д а, сол аркаудыц квбінесе басы бірікпеген үзінділері, бөлшектері ғана болатын»'6. Өмірінің соңғы жылдарын Потанин Томскіде өткізді, •л өзі жыйған олденеше жүздеген ертегілер мен аңыз- дардың, сондай-ак өзінің Азия эпосы жөніндегі фольклор- лық-этнографиялық әдебиеттіц әбден кең зерттеген ма- териалдарынын талданған кортындысы болған кітаптар жазды. 82
Ол кітаіітардын. ішіндегі көрнектілері мыналар: «Орта ғасырлык, эпостағы шығыстык мотивтер, «Орыстын кейбір ертектеріпе уксас шығыс ертектері», «Қырғыз ертегіндегі орыстың Дариға кызы» және баскалары. Көзі көрмей калып, эбден картайғанша Потанин жу- мыс істей берді. Ол өзі ж аза алмайтын халге жеткенде, жазбакдиы болған нэрселерін өзінің достарына дауыстап айтып беріп отырды, олар Потаниннің әдеби хатшылык кызыетін ез еріктерімен аткарып журді. Потаниннің ен соңғы «Солтүстік Азия аспанынық улы» деген кітабы осылайша жазылып шыкты. Акырғы күндеріие дейін Григорий Николаевич еңбек- тен қол үзбеген қажырлы адам болды. Ол 85 жыл жасап, Томск каласында 1920 жылы 30 нюньде кайтыс болды. Біздің заманымызда, социалистік мәдениет пен ғылым өркендеген сталиндік заманда, совет халкы өздерінін. бар өмірін, барлык еңбектерін орыстың географиялык гылы- мына кызмет етуге жумсаган, үздік шыккан саяхатшы жәке талым этнограф Потанин мен онық әйелі Алексан дра Викторовнанын ецбектерін жоғары бағалады.
1. У ә л и х а н о в Ш . Ш. Ж окғария очерктері. Шокан Шьщгыс У*ы Уәлихановтын ш ығармалары . О рыстын Географиялык когамы- инк этнография бөлімінік хаттары. XXIX том,- СПб, 1904, 52-бет, 2. Бул д а сонда. 3. Л у р ь е А. Ш окан Уәлиханов — казак ты н тукғыш ғалымы жоно ағзртушысы. Исторический журнал, № ц — 12, 1943, 30-бет. 4. А й д а р о в а X. Ш окан Уәлиханов. Алматы, 1945, 80-бет. 5. У ә л и х а н о в Ш . Ш. Алтыиіаһардын, немесе Қытайдын Н аи лу (Кіш і Б ухара) өлкесінін шығыстағы алты каласынын 1858—1859 жылдардяғы кұйі туралы . Шоқан Шынғысулы Уәлнхановтын шығар- малары. 88-бет. 6. У э л и х а к о в Ш . Ш. Ж онғария очерктері. Шокан Шыцғыс- Улы Уәпихановгыц ш ыгармалары. 71—72-беттер. 7. Бул д а сонда, 74-бет. 8. Л у р ь е А. Ш окан Уэлихапов — к азак т ы к туңгыш талыми жене агартушысы, 30-бет. 9. С е м е н о в П. П ., П о т а в и н н і к Г. Н. «Қытайдың Тангут- Тибст шеткі айм ағы және Орталық Монголии» деген кітзбына ал- гысөз. 1 том, С П б , 1893, X бет. 10. Б ул д а сонда, X— XI беттер. 11. Бул д а сонда, XI бет. 12. П о т а н и н Г. Н. «Кытайдыц Тангут-Тибет шеткі аймағы жә- ие О рталы к М онголия», I том, 97-бет. 13. Бул д а сонда, 99 жэне 101-бет. 14. Б ул д а сонда, 73—74-беттер. 15. П о т а н и и а А. В. Шығыс Сібірге, Монғолияға, Тибетке жоне Қытзйға ж асаған саяхаттардан, М., 1895, XXXVIII—XXXIX беттер. 16. О б р у ч е в В. А. Григорий Н иколаевич Потанин, М.— Л » 1947, 268—269-беттер.
ӘДЕБИЕТ Т/ЗГМІ 1. Шокан Шынгысулы Уәлихановтык шығармалары. Орыстын Географиялық коғамының этнография бөлімінін хаттары. СПб, 1904. Бул кітапка Ш. Ш. Уэлиханоптық бір томдык гылми енбектерінік жыйнағы енгізілгеи. 2. Г. Н. Потанин. Солтустік-Батыс Монғолиянын очерктері. 1876—1877 жылдары жасаған саяхаттың нәтижелері. Карта жзне таблицалар енгізіліп, екі бөліы болып шыгарылғаи. Орыс География коғамының шығарганы, 1881. 3. Солтүстік-Батыс Моиғолиянық очерктері. 1879—1880 жылда ры жасаған еаяхаттыц нәтижелері. Карта жэне таблицалар сигізіліп, екі бөлім болып шығарылған. Орыс География коғамыпың шығар- ғаиы, 1883. 4. Қьітайдың Тангут-Тибет шеткі аймағы және Орталык Монго лия. 1884— 1886 жылдардағы саяхаттар. Қарталар жоне таблицалар ингізілін, екі том болып шығарылган. Орыс География коғамынык шыгарғаны, 1893. 5. Л. В. Потанина. Шығыс Сібірге, Монғолияға, Тибетке жэне Кытайға жасаған саяхаттардаи. А. В. Поташшанын макалалар жый- нағы, М., 1895. 6. В. А. Обручев. Григорий Николаевич Потанин, М.— Л., 1947. В. А. Обручевтің кітабында Г. Н. Потаішнпід өмірбаяны баян- далған жэне онык жасаған саяхаттарынын жайы тамаша толык су- рс-ттелген. Г. Н. ГІотаниннін жасаған саяхаттары жөніндегі Орыс География коғамьшык «Хабарлары» мен «Хаттарында» макала ту р и т е жарияланғаи енбектсрініц тізіміп сол кітапган караиыз.
МА 3 МУ Н Ы Ш. Ш. У элиханов 8а я* Г. Н. П отанин . Ескертулер . . Эдебиет тізім і
Ю Н Іілгоііо». В Я Я н Л о т 7ПО ВНУ РҒ.ИНГ Я АЗИИ (Ч'I (Я*кишскимГ.КНІМКПС)лтачинП ліііііі.і* и Иж.'няг К чг'» пЦЛГ.І I »\">| I .-1К Т -Р ЛГ А' Г « г г г . « «р<чм«г>р Н Ти.'ир.хкия ■ :»'КР'» А' ( 'у іт мкулов 4 Я я^|І)М :> я іу іл я :., . ! I*-, Л - «..V ^ Уч. А.’ы I \\ * I 'і>*-япоіріфім М К п п н к г р л М і і і ' Мяня.-гро» К к « :сі* ,)ік М I.1}
Search
