หน่วยการเรียนรู้ที่ 5 เครื่องมือและอุปกรณ์ที่ใช้ในการแปรรูปผลิตภัณฑ์สมุนไพร

วชิ าผลิตภณั ฑส์ มนุ ไพร หนว่ ยการเรียนรู้ที่ 5 เรื่อง เครื่องมอื และอุปกรณ์ท่ใี ช้ในการแปร รปู ผลิตภณั ฑ์สมุนไพร ปาณภัทร มณวี รรณ วิทยาลยั เกษตรและเทคโนโลยีเชียงใหม่ สานกั งานคณะกรรมการการอาชีวศกึ ษา

หน่วยท่ี 5 เครือ่ งมอื และอปุ กรณ์ที่ใชใ้ นการแปรรูปผลิตภณั ฑ์สมนุ ไพร สาระสาคญั การแปรรูปผลติ ภณั ฑ์สมุนไพรจะดาํ เนนิ ไปได้ดี และประสบความสาํ เรจ็ ได้นน้ั เคร่ืองมอื และอปุ กรณ์ เป็นสิ่งจําเป็นและสําคัญเป็นอย่างยงิ่ เพราะหากมีเคร่ืองมือ อุปกรณ์ไมเ่ หมาะสมการแปรรูปผลติ ภัณฑ์สมุนไพร จะไมป่ ระสบความสาํ เร็จและอาจขาดทุน หรือมเี ครื่องมือ อปุ กรณ์ท่ดี ีแต่มกี ารจัดการที่ไมถ่ กู ต้องและเหมาะสม กบั การแปรรปู สมุนไพรแตล่ ะชนิด ทําให้ไดผ้ ลิตภณั ฑ์ทไ่ี ม่มีประสิทธิภาพ ขาดสรรพคณุ ทางสมนุ ไพรทีด่ ี หวั ข้อเรื่อง 1. ความสําคญั ของเคร่ืองมือและอุปกรณ์ในการแปรรปู ผลติ ภณั ฑ์สมุนไพร 2. ประเภทของเคร่ืองมือและอปุ กรณ์ในการแปรรปู ผลิตภณั ฑ์สมุนไพร 3. หลกั การใช้และดูแลรักษาเครื่องมือและอุปกรณ์ เน้อื หาสาระ 1. ความสาํ คญั ของเคร่ืองมอื และอุปกรณในการแปรรูปผลิตภัณฑสมนุ ไพร ในการแปรรูปผลิตภณั ฑสมนุ ไพร เครอ่ื งมอื และอุปกรณเปนสิ่งสาํ คญั และจาํ เปนอยางมากโดยเฉพาะอย างย่งิ โรงงานอุตสาหกรรมขนาดใหญ ๆ เครือ่ งจักรและอปุ กรณโรงงานจะตองทันสมัยและมีประสทิ ธิภาพ เอือ้ อํานวยประโยชนในการผลติ ไดอยางตอเน่ืองและใหผลิตภณั ฑทม่ี ีคณุ ภาพมาตรฐาน เกดิ การสญู เสียนอยที่สุด ทําใหสารตวั ยาสําคัญในสมุนไพรยงั คงมคี ณุ ภาพตามสรรพคุณหลกั ของสมนุ ไพร มีความปลอดภัยตอผูบรโิ ภค ความสาํ คัญของเคร่ืองมอื อุปกรณในการแปรรูปผลติ ภัณฑสมุนไพรมดี งั นี้ 1.1 อํานวยความสะดวกในการผลิต โรงงานอตุ สาหกรรมขนาดใหญๆ เคร่ืองจกั รเครื่องมือ และ อุปกรณทท่ี ันสมัยและมีประสิทธิภาพ จะอาํ นวยความสะดวกในการผลิตไดอยางงายตอเน่ือง ไมตองออกแรงใน การหัน่ การสับ การบด การรอน การตม หากใชเครื่องมือปกติจะตองใชแรงมาก และทําไดจํากัด ปริมาณนอย แตหากเรานาํ เครอื่ งมอื และอุปกรณท่เี หมาะสมมาใช จะทาํ ไดงายใหปริมาณมาก โดยใชแรงนอย เชน การใช เคร่อื งบดสมุนไพรแบบอตั โนมัติในการบด จะทาํ งานไดสะดวกและรวดเร็วกวาการใชครกบดดวยมอื 1.2 ประหยดั เวลาและคาใชจาย เคร่ืองมือ เครื่องจักรและอปุ กรณที่ทันสมัย และมี ประสิทธภิ าพจะชวยประหยัดเวลาและคาใชจายใน การแปรรูปผลติ ภัณฑสมนุ ไพร ถาใชเครื่องมือปกติตองใช เวลานานกวา แตหากเรานาํ เครือ่ งมือและอุปกรณชวย จะทาํ ไดงายใหปริมาณมาก งานเสรจ็ เรว็ กวาโดยใชแรง งานนอยลง นอกจากนนั้ ยังชวยประหยัดคาใชจายในการจางแรงงานในการผลิต ลดตนทุนในคา คาวัสดุอื่นๆ เชน การใชเครือ่ งรอน และเคร่ืองบดสมนุ ไพรแบบอัตโนมัตกิ ารทํางาน จะทําไดรวดเร็วประหยัดแรงกวา การใช ตะแกรงรอน หรอื การผสมสมุนไพรเองดวยมือ

1.3 รักษาคุณภาพสมุนไพร ใหผลิตภณั ฑที่มีคุณภาพมาตรฐาน เกดิ การสญู เสียนอยทสี่ ดุ ทาํ ใหสารหรอื ตวั ยาสาํ คัญในสมนุ ไพรยังคงมีคุณภาพ ตามสรรพคุณหลักของสมุนไพร มีประสทิ ธภิ าพในการ รักษา ตามความตองการของผูบริโภค เชน การใชการใชเครอ่ื งอบสมนุ ไพรจะชวยรักษาสรรพคณุ ของสมนุ ไพรได ดกี วา การนาํ สมนุ ไพรไปตากแดด เพราะสามารถควบคุมอุณหภูมิไดตามตองการ 1.4 มีความปลอดภัยตอผูบริโภค ในการแปรรปู ผลิตภณั ฑสมุนไพร เครื่องมือและอุปกรณ เปนสงิ่ สําคัญและจาํ เปน ในการทําใหผลิตภัณฑมีความปลอดภยั ตอผูบรโิ ภค ความสําคัญของเคร่อื งมอื อุปกรณ ในการทําใหผลิตภณั ฑสมุนไพรมีความปลอดภยั ตอผูมดี ังนี้ 1) ลดการปนเปอนของจลุ ินทรีย เชน เครอ่ื งผลติ สมุนไพรชนิดํน้าบริโภค ชวยลดการ ปนเปอนของจลุ ินทรยี ในผลติ ภณั ฑสมุนไพรได เน่ืองจากหมอตมแรงดนั ในเครื่องผลิตสมุนไพรชนดิ นาํ้ จะมี ประสิทธภิ าพในการทําลายจุลินทรีย ไดดกี วาการตมสมนุ ไพรชนดิ นํา้ แบบไมใชเครื่อง 2) ลดการปนเปอนโลหะหนัก เชน ชุดถงั กรองในเครอ่ื งผลิตสมุนไพรน้าํ ชวยกรอง โลหะหนกั ในผลติ ภัณฑสมุนไพรไดดีกวา การใชตะแกรงกรองธรรมดา 3) ทาํ ใหไดผลติ ภัณฑสมนุ ไพรทีส่ ะอาดถกู สุขลกั ษณะ เชน เครอ่ื งบรรจุสมนุ ไพรน้ํา ชวยทําใหการบรรจุผลิตภณั ฑสมนุ ไพรชนดิ นาํ้ ทผี่ ลิตมีความสะอาดถกู สุขลกั ษณะเทากันทกุ ขวด เนอ่ื งจากเครอ่ื ง บรรจุสมุนไพรน้าํ จะมคี วามสะอาดถกู สุขลักษณะ ดีวาการบรรจุดวยมือ 4) ไดผลติ ภณั ฑท่ีมีคุณภาพ เชน เครอื่ งผสมผงสมนุ ไพร ชวยทําใหผลติ ภัณฑสมนุ ไพรที่ ผลติ มคี วามสม่าํ เสมอมีคุณภาพเทากนั ทกุ เม็ด เนือ่ งจากเคร่ืองผสมผงสมุนไพร จะผสมสมุนไพรไดดีตวั ยาเข้า กนั ไดดีกวาการผสมดวยมือ 5) ผลติ ภณั ฑมปี ระสทิ ธภิ าพในการรักษา เชน เคร่ืองบรรจุแคปซลู ชวยลดการ ปนเปอนของจุลินทรีย ในผลติ ภณั ฑสมุนไพรไดอยางสม่ําเสมอมีปริมาณเทากันทกุ ๆ แคปซูล เม่อื นําไปใชจะทํา ไหไดรับปรมิ าณยาทต่ี รงตามความตองการ และสมาํ่ เสมอ 2. ประเภทของเครอื่ งมือและอปุ กรณในการแปรรูปผลติ ภัณฑสมุนไพร เครื่องมอื ที่ใชในการทาํ ผลิตภณั ฑสามารถแบงออกเปน 2 ประเภทดงั นี้ 2.1 เคร่อื งมือพืน้ ฐานในการ ช่ัง ตวง วดั ปรมิ าณ เครื่องมือประเภทนจ้ี าํ เปนท่ีจะตองมีใช ในการทาํ ผลิตภัณฑ ไมวาจะเปนอุตสาหกรรมขนาดยอม หรือขนาดใหญกต็ าม เพราะผลติ ภัณฑ บางอยางแมวาจะใชเคร่ืองจักรแลวกย็ ังตองอาศัยเครือ่ งมือในการช่ังตวงวัดปรมิ าณเหลานี้ เพื่อให ผลติ ภัณฑสาํ เรจ็ ออกมามีความสมํ่าเสมอไดคุณภาพตามตองการ เครื่องมือเหลานไ้ี ดแก 2.1.1 เครอ่ื งชั่ง คือเครื่องมือทใ่ี ชหาน้ําหนักของวัตถุใดๆก็ตามทเี่ ราตองการหานํ้าหนัก ในอตุ สาหกรรมผลิตภณั ฑสมุนไพร เครื่องช่งั นาํ้ หนักใชหานํา้ หนักของวัตถดุ ิบสมุนไพร และสวนผสมตางๆตาม สตู รการผลติ ของผลิตภณั ฑสมุนไพรแตละชนิด หนวยนาํ้ หนักในการชงั่ มี 2 ระบบ คือระบบองั กฤษ มหี นวยของน้

น้าํ หนักเปน ออนซ และปอนด และระบบเมตริก มหี นวยของนํ้าหนักเปน กรมั และกิโลกรัม สาํ หรับประเทศไทย นยิ มใชระบบเมตริก ดังนนั้ สูตรตางๆทใ่ี ชในการผลิตผลติ ภณั ฑสมุนไพรจึงมีหนวยเปนมาตราเมตรกิ แตผูผลติ ควร จะเรยี นรูวธิ ีการเปรยี บเทยี บมาตรา การช่งั ท่ตี างระบบกัน เนื่องจากผลิตภัณฑสมนุ ไพรอาจมีสตู รพ้ืนฐานใน ระบบอ่นื ๆ เชนระบบอังกฤษ มีหนวยเปนปอนด ตองมีการเปล่ียนใหเปนระบบเมตริก มหี นวยเปนกิโลกรัม ที่ ผูผลิตจะสามารถชง่ั ไดสะดวก ( ท่ีมา : http://www.archeep.com/, 2554. ) เคร่ืองช่งั มที ้งั ที่มีมาตรา สวนอยางหยาบ และอยางละเอยี ด ใชในการชงั่ ชนิ้ สวนของสมุนไพรทัง้ สดและแหงซ่งึ เปนวัตถดุ บิ หลัก รวมทั้งชั่งสารอนื่ ๆทเ่ี ปนสวนผสมในสูตรของผลิตภณั ฑสมุนไพร ซงึ่ แบบของเคร่ืองชง่ั สามารถแบงวตั ถปุ ระสงคในการใชได 3 แบบดงั น้ี 1) เคร่อื งช่ังแบบสปรงิ คือเครื่องชงั่ ทใ่ี ชหลักการแรงดึงของสปริงเปนตัวรบั นาํ้ หนักส่ิงของท่ีชั่ง เครอื่ งช่งั มีรูปทรงเรขาคณิต ฐานกวาง มจี านรบั น้าํ หนกั ดานบน มหี นาปดรปู วงกลมแสดงมาตราสวนเปนตวั เลข บอก นํ้าหนกั ของวัตถุทชี่ ง่ั โดยใชเข็มชี้ทีต่ ัวเลข ทน่ี ยิ มใชในปจจบุ ันมี 2 ชนดิ ดงั นี้ (1) ชนดิ หยาบ คือเคร่ืองชัง่ ขนาดกลางและขนาดใหญ มมี าตราสวนอยางหยาบมสี ปรงิ ท่ีแข็งรับนา้ํ หนัก วัตถุที่ชั่งไดมาก ใชชัง่ สมุนไพรขนาดใหญ หรอื ใชในปริมาณ และนํา้ หนกั มากๆ โดยมีขีดบอกนํ้าหนักวัตถุท่ีชั่ง 1 ขีด เทากบั 100 กรัม และมี 10 ขีดตอ 1 กโิ ลกรมั เคร่ืองชั่งขนาดใหญ มีขนาดตง้ั แต 2- 25 กิโลกรัม หรือ มากกวาน้นั ซึ่งสวนมากจะใชในโรงงานอุตสาหกรรมตางๆ สวนเครอื่ งชงั่ ขนาดกลางเปนเครื่องชั่งที่พบเหน็ ทั่วไป ตามทองตลาด พวกแมคาจะนยิ มใชกนั มาก สามารถบอกน้ําหนกั สงิ่ ของไดต้งั แต 100 กรัม ข้นึ ไป จนถึง 7 กโิ ลกรมั หรอื 15 กิโลกรัม (2) ชนิดละเอยี ด คือเครื่องชัง่ ท่มี ลี ักษณะรปู แบบ และสสี ันสวยงาม มีขนาดเลก็ กระทดั รัด มคี วาม ทนทานนอยกวาเครื่องช่ังชนิดอ่นื ๆ บอกน้ําหนกั สงิ่ ของทีน่ ํามาช่งั ไดละเอียดมากกวาเครื่องชง่ั ขนาดใหญ และ ขนาดกลาง ชงั่ สิง่ ของท่ีมีนํ้าหนักเพียงเล็กนอยได สามารถบอกคาน้ําหนกั ได ตง้ั แต 5 กรัม เปนตนไป จนถงึ 1 หรือ 2 กโิ ลกรมั ซ่ึงเหมาะสําหรบั ใชในครวั เรือน หรอื อตุ สาหกรรมขนาดเล็ก ท้งั นข้ี ึ้นอยูกับความตองการของผูใช ทีจ่ ะเลือกใชใหเหมาะสม กับงาน ( ทม่ี า : http://www.thaigoodview.com/, 2554. )