การทำลูกชิด

ค�ำน�ำ การศกึ ษาภมู ปิ ญั ญาทอ้ งถน่ิ การทำ� ลกู ชดิ เพอ่ื รวบรวมองคค์ วามรเู้ กยี่ วกบั ตา๋ ว ตลอดจนการใช้ประโยชน์จากลูกต๋าวในการท�ำลูกชิด ของราษฎร ต�ำบลบ่อสวก อำ� เภอเมอื ง จงั หวดั นา่ น จงั หวดั นา่ น เปน็ จงั หวดั ทม่ี กี ารทำ� ลกู ชดิ จากตา๋ วมากทสี่ ดุ ในภาคเหนือ ในแต่ละปีสามารถสร้างรายได้ให้กับราษฎรในชุมชนเป็นจ�ำนวน หลายหม่ืนบาท หวังว่าเอกสารเผยแพร่ฉบับนี้จะก่อให้เกิดประโยชน์กับผู้ที่สนใจและ กระตนุ้ ใหเ้ กดิ อนรุ กั ษป์ า่ ตน้ ตา๋ ว เพอื่ การใชป้ ระโยชนอ์ ยา่ งสมดลุ และยง่ั ยนื สบื ตอ่ ไป กรมปา่ ไม้ ��������.indd 1 9/11/2563 BE 2:39 PM

สารบัญ 3 5 การทําลูกชิด ตา ว 6 ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร 9 นิเวศวิทยาและการกระจายพันธุ 14 ข้ันตอนการทําลูกชดิ ตาํ บลสวก อาํ เภอเมือง จังหวดั นาน 14 การจาํ หนายและรายได 15 การเก็บขอ มลู ในพน้ื ที่ บรรณานุกรม

การทาํ ลกู ชดิ ตาว Arenga westerhoutii Griff. ตา วหรอื ชดิ เปน ปาลม ลาํ ตน เดย่ี ว (Solitary) เชน เดยี วกนั กบั ชก ขนาดใหญ เมื่อโตเต็มที่อาจสูงไดถึง 20 เมตร เสนผานศูนยกลางลําตนประมาณ 40 - 60 เซนตเิ มตร มวี งแหวนรอบลาํ ตน เปน ขอ ชดั เจน แตม กั ถกู ปด หมุ ดว ยกาบใบแกเ กอื บ ตลอดทงั้ ลาํ ตน ใบ (leaves) เปน ใบ ประกอบแบบขนนก สว นยอดของใบชขู น้ึ แต ไมถ งึ กบั ตง้ั ตรง มจี าํ นวนใบประมาณ 12 - 15 ใบ กาบใบ (sheath) แยกเปน รอ งลกึ มีเสนใยสีดําสานเปนรางแหอยูที่ขอบดานขางซ่ึงเสนใยเหลาน้ีบางสวนอาจมีการ เปลยี่ นรปู ดคู ลา ยหนามยาว 60 - 100 เซนมตเิ มตร กา นใบ (petiole) แขง็ และมี ขนาดใหญย าวประมาณ 1 เมตร แกน ระหวา งกา นใบประกอบ (rachis) ยาวประมาณ ¡Ò÷ÓÅ¡Ù ªÔ´ 3

6 - 7 เมตร ใบยอย (pinnae) ประมาณ 150 คู ขนาด 100 - 130 x 7 - 10 เซนตเิ มตร เรยี งตวั เปน ระเบยี บ ใบระนาบเดยี ว ปลายใบยอ ยเปน ซคี่ ลา ยฟน ปลา ฐานใบยอ ยมรี ยางคย น่ื ออกมาเปน ตงิ่ (auricle) 2 อนั ขนาดไมเ ทา กนั ใบออ นหลงั ใบสเี ทาเงนิ สว นใบแกห ลงั ใบสนี า้ํ ตาลแดงคลา ยสนมิ ชอ ดอก (inflorescence) แทงออกจากลาํ ตน ในระหวา งกาบใบหรอื ชนั้ ของโคนกาบใบ (interfloliar) โดยจะ เรม่ิ ออกดอกชอ แรกจากสว นยอด จากนนั้ ชอ ตอ ไปจะทยอยแทงชอ ดอกเลอ่ื นลงมา ดา นลา ง ใน 1 ตน สามารถออกดอกออกผลไดโ ดยเฉลยี่ 4 - 6 ชอ มคี วามยาวของ ชอ ดอกประมาณ 2 - 2.5 เมตร กา นชอ ดอก (peduncle) มขี นาดใหญแ ละแขง็ แรง ยาวประมาณ 60 – 90 เซนตเิ มตร ดอกเพศผู (staminate flower) ขนาดประมาณ 2.5 - 4.5 x 1.2 - 2 เซนตเิ มตร มกี ลบี เลยี้ งและกลบี ดอกอยา งละ 3 กลบี กลบี เลยี้ ง (sepal) เรยี งซอ นทบั กนั มคี วามยาวประมาณ 1 ใน 4 สว นของกลบี ดอกสเี ขยี ว สว น กลบี ดอก (petal) รปู รา งคลา ยเรอื ดอกออ นสเี ขยี วออ นออกเหลอื ง สว นดอกแก ออกมวง แตล ะกลบี เรยี งชนกนั พอดีไมซ อ นทับ มเี กสรเพศผสู ีเหลืองจํานวนมาก ดอกเพศเมีย (pistillate flower) มีกลีบเล้ียงและกลีบดอกอยางละ 3 กลีบ กลีบเลี้ยง (sepal) เรยี งซอนทับกัน สเี ขียวขนาด ไมเทา กนั ความยาวประมาณ 1 ใน 3 ของกลบี ดอก เมื่อแกแลวมักไมหลุดรว ง กลีบดอก (petal) หนา รูปไข สีเขียวออนมีความยาวประมาณ 1.5 - 2.5 เซนติเมตร กลีบดอกเช่ือมติดกัน ท่ีฐาน สว นดา นบนเรยี งชนกนั พอดไี มซ อ นทบั ผล (fruit) รปู ทรงกลม หรอื รปู ไข มสี นั 3 สนั แตไ มช ดั เจนนกั ขนาด 3.5 - 4.5 x 3.8 - 4.8 เซนตเิ มตร ผลออ นมสี เี ขยี วออก นาํ้ เงนิ เมือ่ แกเปน สีเขียวเขมออกดํา เมลด็ (seed) สีดาํ เลื่อมออกเทา แข็ง ขนาด 1.5 - 2.0 x 2.0 - 2.5 เซนติเมตร ในหนึง่ ผลมกั มี 2 - 3 เมลด็ 4 ¡Ò÷ÓÅÙ¡ª´Ô

ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร ลกั ษณะลาํ ตน (stem) เปนลําตนเดี่ยว ไมมีหนอ ไมมีเปลือก เสนผาศูนยกลางลําตน ประมาณ 12 - 24 นิว้ เมอ่ื โตเตม็ ทีม่ คี วามสงู ประมาณ 6 - 15 เมตร ลกั ษณะใบ (leaf) ใบเปน compound leaf รูปขนนก มีทางใบยาวประมาณ 4 - 8 เมตร ใบ ยอ ยมสี ีเขยี วเปนมันดา นบน สว นดา นใตม ีสเี งนิ เทา มเี สนใยจากโคนใบหอหมุ ปด ลําตนเปนเสนหยาบๆ สีดําแข็ง เรียกวา รก (fibrous shesths) มีกานใบใหญ ยาวไปตลอดถงึ ปลายตัวใบ มีแกนกลางของทางใบ rachis จากแกนกลางใบจะมี ใบยอ ยแตกออกจากแกนกลางทาํ มมุ กมต่าํ ลงหอลง ลกั ษณะของขอบใบ ทงั้ หมด ของทางใบจะอยเู สมอหรือตํ่ากวา แกนกลางใบ ลักษณะเหมอื นรูปตวั วีควาํ่ หรอื วกี ลับ (inverted - v - shaped) ลักษณะดอก (flower) เปนลกั ษณะชอ ดอกแทงออกจากลาํ ตน ในระหวา งกาบใบ หรอื ระหวางช้ัน ของโคน กาบใบเรียกการออกดอกแบบนี้วา interfloliar โดยจะเร่ิมออกดอก จากชอ แรกจากสว นยอด แลว ชอ ตอ ไปจะทยอยแทงชอ ดอกเลอื่ นลงมาทางดา นลา ง ใน 1 ตน สามารถออกดอกออกผลไดโ ดยเฉลยี่ 3 - 6 หรืออาจมีถงึ 9 ทะลาย ลักษณะชอดอกเปนพวงใหญ เรียกวา ตะแง ดอกตา วจะมีกา นสน้ั มาก จนเกือบ จะไมส ามารถมองเหน็ ได ฐานของดอกจะติดแนนอยูก บั แขนงชอ ดอก ดอกตา วเปน ดอกแบบแยกเพศ monoecious คอื เกสรเพศผแู ละเกสรเพศเมยี แยกกนั อยู แตดอกท้ังสองเพศอยูบนตนเดยี วกัน ชอดอกเพศผูจะแทงออกมาระหวางโคนกาบใบ มคี วามยาวประมาณ 1 - 2 เมตร และ ใน 1 ชอ ดอกจะมี 60 - 70 แขนง แตละแขนงมีความยาวไมเทากัน ต้ังแต 1 - 1.5 เมตร จะออกติด กับแขนงไมมีกานดอก แตละแขนงมีประมาณ 100 - 150 กลบี ดอกจะมีสเี ขยี วและเม่ือมอี ายมุ ากขนึ้ จนแก กลีบดอกจะเปลี่ยน ¡Ò÷ÓÅÙ¡ª´Ô 5

เปน สมี ว ง สวนกลบี เลย้ี งยังคงมีสเี ขียว เมอื่ แกทง้ั กลบี เลีย้ งและกลีบดอก จะรวง หลน จากแขนง คงเหลือแตแขนงและกาบขอ ดอกแหง ติดกับตน ไปจนกวา จะผพุ งั โดยเฉลี่ยแตละตนจะมีดอกเพศผูประมาณ 2 - 4 ชอดอกตอตน แตในบางตน อาจมีดอกเพศผูท ง้ั หมดทั้งตนก็มี ลักษณะผลและเมล็ด (Fruit and Seed) ผลมลี กั ษณะกลมมนมีขนาดเสน ผาศูนยกลาง 1 - 2 นว้ิ ผลตาวเมื่อแกจดั จะไมแ ตกออกเม็ดมสี ิง่ ปกคลมุ เปน ช้นั ๆ ดงั นี้ 1. exocarp เปลอื กชน้ั นอก มลี กั ษณะเรยี บเปน มนั เมอื่ อายยุ งั นอ ยมสี เี ขยี ว และเปลี่ยนเปนสีมว งเขม ตามลําดบั เมือ่ แกข ้ึนและจะมนี วล (bloom) ปกคลุม เมือ่ ผลแกเ ตม็ ที่ 2. mesocarp หมายถงึ สว นทอี่ ยถู ดั จากเปลอื กเขา ไป เปน เสน ใยสดหอ หมุ สวนของเมลด็ อยู สวนของเสน ใยนี้จะมีนา้ํ ยางอยหู ากถกู ผิวหนังจะคนั มาก 3.endocarp หมายถงึ เย่อื ที่หอ หมุ เมลด็ ตา ว เมือ่ ผลยังออ นสวนเยอื่ นีจ้ ะ ไมแขง็ แตเม่อื ผลแกเย่ือน้ีจะแข็งและมสี ดี าํ นเิ วศวิทยาและการกระจายพันธุ กระจายพันธุแถบมาเลเซีย พมา กัมพูชา ลาว ภูฏาน รวมไปถึงทางฝง ตะวันออกเฉยี งเหนอื ของประเทศอนิ เดยี ในประเทศไทยพบกระจายอยูเกอื บทว่ั ประเทศตั้งแตเหนือจรดใต มักพบเห็นตามหนาผาสูงชันของเขาหินปูนท่ีระดับ ความสงู ต้ังแตระดบั นาํ้ ทะเล ไปจนถงึ ท่รี ะดบั ความสงู ประมาณ 800 เมตรจาก ระดบั นํ้าทะเล การใชป ระโยชน 1. ลูกตาวใชท าํ ลกู ชิด 2. ใบใชมุงหลงั คา 3. กานใบสามารถนาํ มาใชทาํ ไมก วาดไดค ลา ยกนั กบั กานใบของมะพรา ว 6 ¡Ò÷ÓÅ¡Ù ª´Ô

4. ยอดออ นมีรสอรอ ย หวาน กรอบ คลายกันกับยอดออ นของมะพรา ว 5. ตน แกข องตน ตา วทไี่ มส ามารถใหล กู ชดิ ไดแ ลว สามารถนาํ มาเปน อาหาร เล้ียงหมไู ดอีกดว ย การขยายพันธุ สามารถขยายพนั ธดุ ว ยเมลด็ โดยในระยะทเี่ มลด็ แกเ ปลอื กหมุ เมลด็ เปลย่ี น ไปเปนสีนํา้ ตาลดําหรอื สดี าํ แข็งเปนมันซง่ึ ระยะเวลาในการพฒั นาจากดอกบาน จนถึงระยะนี้ประมาณ 30 - 36 เดือน สามารถนําเมล็ดไปเพาะเปนตนใหมได โดยมีเปอรเซน็ ตการงอกสงู มากประมาณ 90 เปอรเซน็ ต แตโดยทวั่ ไปชาวบาน ไมนยิ มนาํ ไปเพาะในระยะนเ้ี พราะผลยังมีนํ้ายางทีท่ าํ ใหเกิดอาการคัน จึงรอใหผ ล รวงหลนจากตนแลวมีพวกหนอนมากัดกินเสนใยจนเหลือแตเมล็ด แตระยะนี้ เปอรเ ซน็ ตการงอกจะลดลงจากเดมิ เหลอื ประมาณ 60 เปอรเซนต ลกั ษณะทางพฤกษศาสตร รปู ทรง, ลาํ ตน, กิ่ง ลักษณะรูปทรง การแตกก่ิง ลักษณะลาํ ตน ใบ ลกั ษณะใบ ดานหนาใบ ดา นหลงั ใบ ¡Ò÷ÓÅÙ¡ª´Ô 7

ผล และ เมลด็ ผลออน ผลออน ผลออ น ผลออน ลักษณะผล ลักษณะเมล็ด กลาไม ลักษณะกลา ไม ลักษณะกลา ไม ลักษณะกลา ไม 8 ¡Ò÷ÓÅÙ¡ª´Ô

ขั้นตอนการทาํ ลกู ชิด ตําบลสวก อาํ เภอเมือง จังหวัดนา น จังหวัดนานจัดไดวาเปนจังหวัดท่ีมีการทําลูกชิดจากตาวมากที่สุดใน ภาคเหนือ ซ่ึงในแตละปสามารถสรางรายไดใหกับราษฎรในชุมชนเปนจํานวน หลายหมนื่ บาท การทําลกู ชดิ ของราษฎรตาํ บลบอ สวก อาํ เภอเมือง จงั หวัดนาน เรียกวา การทาํ “มา ตา ว” ไดท าํ สบื ตอ กนั มาประมาณ 50 - 60 ป ในอดตี มกี ารทาํ ลกู ชดิ กนั ในปา โดยมกี ารเก็บลกู ตาวมาตม ประมาณ 2 - 3 ชัว่ โมง แลว บีบใหเหลอื เฉพาะ เม็ดใน แลว จงึ หาบขนออกมาจากปา เพ่อื เปนการลดนา้ํ หนักการขนสง แลวนํามา จําหนายในตัวเมือง ซ่ึงในอดีตพบมีตนตาวขึ้นอยูอยางหนาแนนบริเวณปา ที่มี ลกั ษณะเปนปาดงดบิ และมีลาํ หว ยไหลผานโดยเฉพาะบรเิ วณ “ดอยหว ยซอ น” ดอยหวยซอนเปนแหลงตาวท่ีสําคัญในตําบลบอสวก ในสมัยกอนมีการ ทาํ ลกู ชิดกันอยูหลายหมบู าน เชน บา นเชียงยนื บานมวงเจริญราษฏร บานซาว หลวง บา นตา ม เปนตน ซึ่งถอื วาเปนอาชพี หลกั ทสี่ ามารถสรา งรายไดเ ปนอยา งดี ใหก ับครอบครวั แตปจ จบุ นั การทําลูกชิดในตาํ บล บอ สวกไมแ พรห ลายมากนกั มีเปนบางครัวเรือน เน่ืองจากในปาตนตาวไดลดจํานวนลงเปนอยางมาก จึงมี การทาํ ลูกชิดในบา นท่มี ีการปลูกตน ตาวไวในบรเิ วณบานเทาน้ัน โดยชาวบา นจะ ขุดกลาไมของ ตนตาวในปามาเพาะไวในบริเวณบาน ตอมาระยะหลังเปนการ นาํ เมลด็ มาเพาะชําเอง โดยการทาํ ลกู ชดิ จงั หวัดนานจะมมี ากในอาํ เภอสองแคว บอ เกลอื ฯลฯ เปน ตน ¡Ò÷ÓÅÙ¡ª´Ô 9

วัตถดุ ิบและอปุ กรณ ลกู ตาว ภาชนะสาํ หรับใสต าว ภาชนะสําหรบั ใสต า ว เปน ลักษณะแบบขดุ ดนิ เปน ภมู ปิ ญ ญา ไมห นบี ตาว ซงึ่ ทาํ จากไมเ ปนภูมิปญญา ทองถิน่ ซง่ึ สามารถควบคมุ อุณหภมู ไิ ด ชาวบานในทอ งถิน่ เปน อยางดี หากมลี มพดั ปบ และไมตักไมไผ วิธีทําลกู ชิด 1. เก็บลกู ตาวจากตน 10 ¡Ò÷ÓÅÙ¡ªÔ´

2. นําลูกตาวท่ีเก็บมาใสปบ เทน้ําใหทวมแลวนําไปตมดวยฟน ประมาณ 2 - 3 ชั่วโมง แลว ทง้ิ ไวใหเ ยน็ แลวตกั ออกมาใสภาชนะ ลกู ตา วทไ่ี ดม ลี กั ษณะออ น ไมแข็งมาก 3. นาํ ลูกตาวมาตัดเปลือกดา นบนของผลออก 4. นาํ ลกู ตา วทไ่ี ดม าบบี ดว ยไมห นบี ตา ว ซงึ่ ทาํ จากไมเ ปน ภมู ปิ ญ ญาทอ งถน่ิ ของ ชาวบา น โดยเมอ่ื บบี ดว ยไมห นบี ตา วจะทาํ ใหเ มด็ ในหรอื ทเี่ รยี กวา ลกู ชดิ หลดุ ออกมา ซ่งึ 1 ลูก จะไดลกู ชิด จํานวน 1 - 3 ลูก แลว แตค วามสมบูรณของลกู ตา ว ¡Ò÷ÓÅÙ¡ªÔ´ 11

ประมาณ 1 คืน เพื่อใหลูกชิดขนาดใหญและขาวข้ึน โดยลูกชิดหากนําไป แชต เู ยน็ กจ็ ะสามารถเกบ็ ไวร บั ประทานไดเ ปน ระยะเวลากวา หนง่ึ เดอื น โดยสามารถ นาํ ไปแปรรูปเปนลกู ชดิ อบแหง ลกู ชดิ เชอื่ ม เปนตน *** ตา วจาํ นวน 2 ปบ สามารถทาํ ลูกชิดไดป ระมาณ 3 กโิ ลกรัม 12 ¡Ò÷ÓÅ¡Ù ª´Ô

- ลูกชิดท่ีผานกระบวนการเช่อื มจากโรงงานแลว จะมลี ักษณะนม่ิ สขี าวใส และมีขนาดเพิ่มมากข้ึน - ลูกชิด นยิ มนํามาทําของหวาน (รวมมิตร) และใสใ นไอศครีม ¡Ò÷ÓÅÙ¡ª´Ô 13

การจาํ หนายและรายได 1.ราคาซื้อขายในชุมชน กิโลกรัมละ 40 บาท 2.ราคาซื้อขายในตลาด หลังจากผานขบวนการเช่ือมจากโรงงานแลว กิโลกรัมละ 80 บาท ปจ จบุ นั การทาํ ลกู ชดิ ของราษฎรในตาํ บลบอ สวก อาํ เภอเมอื ง จงั หวดั นา น ยังไมแพรหลายมากนัก เนื่องจากในปาตนตาวไดลดจํานวนลงเปนอยางมาก จึงมีการทําลูกชิดในบานท่ีมีการปลูกตนตาวไวในบริเวณบานเทานั้น ดังนั้น การทําลูกชิดจึงเปนเพียงอาชีพเสริมเทานั้น การเก็บขอ มูลในพน้ื ท่ี 14 ¡Ò÷ÓÅÙ¡ªÔ´

ผูใ หขอ มูล นายปอม สายภิใจ อายุ 73 ป บานเลขท่ี 195 หมูที่ 6 ตําบลบอสวก อําเภอเมือง จังหวัดนาน ผูรวบรวมขอมูล นักวิชาการปา ไมชํานาญการ นางศริ ลิ ักษณ สวุ รรณคํา หวั หนา ศูนยศกึ ษาและพฒั นาวนศาสตร ชมุ ชนที่ 2 นางพิมพนภา ปะทะนมปย  พนกั งานราชการ นักวชิ าการเผยแพร นายภาณวุ ัฒน ใจหนกั พนกั งานราชการ ตาํ แหนง เจา หนาทธ่ี รุ การ ทป่ี รกึ ษา ผูอํานวยการสาํ นกั จดั การทรพั ยากรปาไม นายสมชาย เลขาวิวฒั น ท่ี 2 (เชียงราย) ผูอาํ นวยการสว นจดั การปา ชมุ ชน นายพงษเดช รตั นานุกลู สาํ นักจดั การทรัพยากรปา ไมที่ 2 (เชยี งราย) บรรณานุกรม องคก ารสวนพฤกษศาสตร. (2546). การศกึ ษาทางพฤกษศาสตรข องตา ว-ลกู ชดิ เพอื่ การอนรุ ักษแ ละใชป ระโยชนอ ยางยงั่ ยนื . สาํ นักวชิ าการ-วิจยั องคก ารสวนพฤกษศ าสตร. ¡Ò÷ÓÅÙ¡ªÔ´ 15

คณะผจู้ ัดท�ำ จดั ทำ� โดย ส�ำนักจัดการป่าชมุ ชน กรมปา่ ไม้ 61 ถนนพหลโยธนิ แขวงลาดยาว เขตจตจุ กั ร กรงุ เทพมหานคร 10900 ที่ปรกึ ษา นายอรรถพล เจริญชนั ษา อธิบดกี รมป่าไม้ นายสมศักด ์ิ สรรพโกศลกลุ รองอธบิ ดกี รมป่าไม้ บรรณาธิการ นางนันทนา บุณยานันต์ ผอู้ ำ� นวยการสำ� นักจัดการปา่ ชมุ ชน นายเสกสรร กวยะปาณิก ผ้อู �ำนวยการสว่ นพัฒนาวนศาสตร์ชุมชน กองบรรณาธิการ ส่วนพัฒนาวนศาสตร์ชุมชน ส�ำนกั จดั การป่าชุมชน สำ� นักจัดการทรพั ยากรป่าไม้ท่ี 2 (เชยี งราย) พมิ พ์ ครัง้ ที่ 2 จ�ำนวน 1,900 เลม่ ส�ำหรบั เผยแพรห่ ้ามจ�ำหน่าย ปที ่ีพิมพ์ พุทธศักราช 2563 พิมพท์ ่ี หา้ งหนุ้ ส่วนจำ� กัด เอน็ .พี.จ.ี เอน็ เตอรไ์ พรส์ 16 ¡Ò÷ÓÅ¡Ù ª´Ô 9/11/2563 BE 2:52 PM ���������������.indd 16