LỊCH SỬ VÀ ĐIA LÍ LỚP 5

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O NGUYÔN ANH DòNG (Chñ biªn) NGUYÔN H÷U CHÝ -trÇn viÕt lðu NGUYÔN TUYÕT NGA -NGUYÔN MINH PH¦¥NG PH¹M THÞ SEN (T¸i b¶n lÇn thø t¸m) NHµ xuÊt b¶n gi¸o dôc viÖt nam

ChÞu tr¸ch nhiÖm xuÊt b¶n : Chñ tÞch Héi ®ång Thµnh viªn kiªm Tæng Gi¸m ®èc NGðT NG¤ TRÇN ¸I Phã Tæng Gi¸m ®èc kiªm Tæng biªn tËp GS.TS vò v¨n hïng Biªn tËp lÇn ®Çu : n«ng thÞ huÖ - nguyÔn my lª nguyÔn viÖt Hðng - hoµng c«ng dòng Biªn tËp t¸i b¶n : ®µo tiÕn thi ThiÕt kÕ s¸ch vµ tr×nh bµy b×a : bïi quang tuÊn Biªn vÏ b¶n ®å : trÞnh minh hïng (phÇn §Þa lÝ) Cï ®øc nghÜa (phÇn LÞch sö) Söa b¶n in : Phßng söa b¶n in (NXB gi¸o dôc t¹i hµ néi) ChÕ b¶n : c«ng ty cæ phÇn mÜ thuËt vµ truyÒn th«ng B¶n quyÒn thuéc Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc ViÖt Nam - Bé Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. Trong s¸ch cã sö dông mét sè ¶nh tð liÖu cña Th«ng tÊn x· ViÖt Nam, B¸o Nh©n d©n, B¶o tµng C¸ch m¹ng ViÖt Nam , B¶o tµng LÞch sö ViÖt Nam, Nhµ xuÊt b¶n V¨n NghÖ Thµnh phè Hå ChÝ Minh lÞch sö vµ ®Þa lÝ 5 M· sè : 1H505T4 In ............. cuèn, khæ 17 x 24 cm. In t¹i C«ng ti cæ phÇn in ................... Sè in : ............. Sè XB : 01 -2014/CXB/99 -1062/GD. In xong vµ nép lðu chiÓu th¸ng ... n¨m 2014.

LÞCH Sö 3

H¥N T¸M mð¬i n¨m chèng thùc d©n Ph¸p x©m lðîc vµ ®« hé (1858 - 1945) Ngµy 1 - 9 - 1858, thùc d©n Ph¸p næ sóng më ®Çu cuéc x©m lðîc nðíc ta vµ tõng bðíc x©m chiÕm, biÕn nðíc ta thµnh thuéc ®Þa cña chóng. Tõ ®ã ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, nh©n d©n ta ®· kiªn cðêng ®Êu tranh chèng thùc d©n Ph¸p x©m lðîc vµ ®« hé, quyÕt giµnh l¹i ®éc lËp d©n téc. Bµi 1 “B×nh t©y ®¹i nguyªn so¸i” trð¬ng ®Þnh Ngay sau khi thùc d©n Ph¸p x©m lðîc nðíc ta, nh©n d©n Nam K× ®· ®øng lªn chèng Ph¸p, tiªu biÓu lµ c¸c cuéc khëi nghÜa cña Trð¬ng §Þnh, Hå Hu©n NghiÖp, NguyÔn H÷u Hu©n, Vâ Duy Dð¬ng, NguyÔn Trung Trùc,… trong ®ã lín nhÊt lµ phong trµo kh¸ng chiÕn dðíi sù chØ huy cña Trð¬ng §Þnh. Trð¬ng §Þnh quª ë B×nh S¬n (nay thuéc huyÖn S¬n TÞnh), Qu¶ng Ng·i, sau theo cha vµo lËp nghiÖp ë T©n An. Trð¬ng §Þnh chiªu mé nghÜa binh ®¸nh Ph¸p ngay khi chóng võa tÊn c«ng Gia §Þnh (1859). N¨m 1862, gi÷a lóc nghÜa qu©n Trð¬ng §Þnh ®ang thu ®ðîc th¾ng lîi lµm cho thùc d©n Ph¸p hoang mang lo sî th× triÒu ®×nh nhµ NguyÔn kÝ hoµ ðíc, nhðêng ba tØnh miÒn §«ng Nam K× cho thùc d©n Ph¸p. Vua ban lÖnh xuèng, buéc Trð¬ng §Þnh ph¶i gi¶i t¸n nghÜa binh vµ ®i nhËn chøc L nh binh ë An Giang. NhËn ®ðîc lÖnh, Trð¬ng §Þnh b¨n kho¨n, suy nghÜ rÊt nhiÒu : lµm quan th× ph¶i tu©n lÖnh vua, nÕu kh«ng sÏ ph¶i chÞu téi ph¶n nghÞch ; nhðng d©n chóng vµ nghÜa qu©n kh«ng muèn gi¶i t¸n lùc lðîng, mét lßng mét d¹ tiÕp tôc kh¸ng chiÕn. Gi÷a lÖnh vua vµ ý d©n, Trð¬ng §Þnh chða biÕt lµm thÕ nµo cho ph¶i. -§iÒu g× khiÕn Trð¬ng §Þnh ph¶i b¨n kho¨n, suy nghÜ ? Trong khi ®ã, chØ huy nghÜa qu©n ®ãng ë T©n An lµ Phan TuÊn Ph¸t 4

truyÒn thð ®i kh¾p n¬i, suy t«n Trð¬ng §Þnh lµm chñ so¸i. §Ò xuÊt ®ã ®ðîc d©n chóng vµ nghÜa qu©n ñng hé ; hä lµm lÔ, t«n Trð¬ng §Þnh lµm “B×nh T©y §¹i nguyªn so¸i”. C¶m kÝch trðíc niÒm tin yªu cña nghÜa qu©n vµ d©n chóng, Trð¬ng §Þnh ® ë l¹i cïng nh©n d©n chèng giÆc. Trð¬ng §Þnh ®ðîc suy t«n “ B×nh T©y §¹i nguyªn so¸i” “§¹i nguyªn so¸i” Trð¬ng §Þnh ® phÊt cao cê “B×nh T©y”, chØ huy hµng ngh×n nghÜa qu©n ho¹t ®éng chèng thùc d©n Ph¸p. N¨m 1862, triÒu ®×nh nhµ NguyÔn kÝ hoµ ðíc, nhðêng ba tØnh miÒn §«ng Nam K× cho thùc d©n Ph¸p. TriÒu ®×nh ra lÖnh cho Trð¬ng §Þnh ph¶i gi¶i t¸n lùc lðîng kh¸ng chiÕn nhðng Trð¬ng §Þnh kiªn quyÕt cïng nh©n d©n chèng qu©n x©m lðîc. Chó thÝch - “B×nh T©y §¹i nguyªn so¸i” : ngðêi cã chøc cao nhÊt, chØ huy qu©n ®éi ®¸nh T©y (Ph¸p). - Nam K× : chØ phÇn ®Êt phÝa nam ViÖt Nam tõ Biªn Hoµ vµo ®Õn Hµ Tiªn, gåm ba tØnh miÒn §«ng (Biªn Hoµ, Gia §Þnh, §Þnh Tðêng) vµ ba tØnh miÒn T©y (VÜnh Long, An Giang, Hµ Tiªn). - T©n An : thuéc tØnh Gia §Þnh (nay thuéc tØnh Long An). - L nh binh : chøc quan vâ thêi nhµ NguyÔn, chØ huy qu©n ®éi ë mét tØnh. - Téi ph¶n nghÞch : téi chèng l¹i nhµ vua. Theo luËt ph¸p phong kiÕn, téi ph¶n nghÞch lµ téi nÆng nhÊt. 5

C©u hái 1. Em h y nªu nh÷ng b¨n kho¨n, suy nghÜ cña Trð¬ng §Þnh khi nhËn ®ðîc lÖnh vua. 2. Em h y cho biÕt t×nh c¶m cña nh©n d©n ®èi víi Trð¬ng §Þnh. 3. Trð¬ng §Þnh ® lµm g× ®Ó ®¸p l¹i lßng tin yªu cña nh©n d©n ? Bµi 2 nguyÔn trðêng té mong muèn Canh t©n ®Êt nðíc Trðíc sù x©m lðîc cña thùc d©n Ph¸p, mét sè nhµ nho yªu nðíc nhð NguyÔn Lé Tr¹ch, Ph¹m Phó Thø, NguyÔn Trðêng Té,… chñ trð¬ng canh t©n ®Êt nðíc ®Ó ®ñ søc tù lËp, tù cðêng. NguyÔn Trðêng Té quª ë NghÖ An. Thuë nhá, «ng th«ng minh hiÓu biÕt h¬n ngðêi, ®ðîc d©n trong vïng gäi lµ “Tr¹ng Té”. N¨m 1860, NguyÔn Trðêng Té ®ðîc NguyÔn Trðêng Té sang Ph¸p. Trong nh÷ng n¨m ë Ph¸p, «ng chó ý quan s¸t, t×m hiÓu sù giµu cã, v¨n minh cña nðíc Ph¸p ®Ó t×m c¸ch ®ða nðíc nhµ tho¸t khái c¶nh nghÌo ®ãi, l¹c hËu. VÒ nðíc, NguyÔn Trðêng Té tr×nh lªn vua Tù §øc nhiÒu b¶n ®iÒu trÇn, bµy tá mong muèn lµm cho ®Êt nðíc giµu m¹nh. ¤ng ®Ò nghÞ më réng quan hÖ ngo¹i giao víi nhiÒu nðíc, th«ng thð¬ng víi thÕ giíi, thuª ngðêi nðíc ngoµi ®Õn gióp nh©n d©n ta khai th¸c c¸c nguån lîi vÒ biÓn, rõng, ®Êt ®ai, kho¸ng s¶n ; më c¸c trðêng d¹y ®ãng tµu, ®óc sóng, sö dông m¸y mãc,… 6

-Theo em, qua nh÷ng ®Ò nghÞ nªu trªn, NguyÔn Trðêng Té mong muèn ®iÒu g× ? Vua quan nhµ NguyÔn kh«ng hiÓu biÕt t×nh h×nh c¸c nðíc trªn thÕ giíi vµ còng kh«ng muèn cã nh÷ng thay ®æi trong nðíc. VÝ dô, khi nghe kÓ vÒ chuyÖn ®Ìn ®iÖn kh«ng cã dÇu vÉn s¸ng, xe ®¹p (hai b¸nh) vÉn ch¹y b¨ng b¨ng mµ kh«ng ®æ, hä cho ®ã lµ sù bÞa ®Æt. Trðíc nh÷ng ®Ò nghÞ canh t©n cña NguyÔn Trðêng Té, c¸c quan trong triÒu cã nhiÒu ý kiÕn tr¸i ngðîc nhau. Vua Tù §øc cho r»ng kh«ng cÇn nghe theo NguyÔn Trðêng Té, bëi : nh÷ng phð¬ng ph¸p cò ® ®ñ ®Ó ®iÒu khiÓn quèc gia råi. Cuèi cïng, nh÷ng ®Ò nghÞ canh t©n ®Êt nðíc cña NguyÔn Trðêng Té kh«ng ®ðîc thùc hiÖn. MÆc dï vËy, ngðêi ®êi sau vÉn kÝnh träng «ng, coi «ng lµ ngðêi hiÓu biÕt s©u réng, cã lßng yªu nðíc vµ mong muèn d©n giµu, nðíc m¹nh. -T¹i sao NguyÔn Trðêng Té ®ðîc ngðêi ®êi sau kÝnh träng ? NguyÔn Trðêng Té ® nhiÒu lÇn ®Ò nghÞ canh t©n ®Êt nðíc. Nhðng nh÷ng ®Ò nghÞ cña «ng kh«ng ®ðîc vua quan nhµ NguyÔn nghe theo vµ thùc hiÖn. Chó thÝch -Canh t©n : tõ bá nh÷ng c¸ch lµm cò, l¹c hËu, thùc hiÖn c¸ch lµm míi ®Ó ®¹t ®ðîc sù ph¸t triÓn tèt ®Ñp h¬n. -B¶n ®iÒu trÇn : b¶n ý kiÕn (hay b¶n hiÕn kÕ) tr×nh lªn vua. C©u hái 1. H y nªu nh÷ng ®Ò nghÞ canh t©n ®Êt nðíc cña NguyÔn Trðêng Té. 2. Vua quan nhµ NguyÔn cã ý kiÕn nhð thÕ nµo ®èi víi nh÷ng ®Ò nghÞ cña NguyÔn Trðêng Té ? 7

Bµi 3 Cuéc ph¶n c«ng ë kinh thµnh huÕ N¨m 1884, triÒu ®×nh HuÕ kÝ hiÖp ðíc c«ng nhËn quyÒn ®« hé cña thùc d©n Ph¸p trªn toµn bé nðíc ta, nhðng nh©n d©n kh«ng chÞu khuÊt phôc. Trong c¸c quan l¹i cña triÒu ®×nh cã hai ph¸i : ph¸i chñ hoµ, chñ trð¬ng thð¬ng thuyÕt víi Ph¸p vµ ph¸i chñ chiÕn, ®¹i diÖn lµ T«n ThÊt ThuyÕt, chñ trð¬ng cïng nh©n d©n tiÕp tôc chiÕn ®Êu chèng Ph¸p, giµnh l¹i ®éc lËp d©n téc. §Ó chuÈn bÞ kh¸ng chiÕn l©u dµi, T«n ThÊt ThuyÕt cho lËp c¸c c¨n cø ë vïng rõng nói tõ Qu¶ng TrÞ ®Õn Thanh Ho¸. ¤ng cßn lËp c¸c ®éi nghÜa binh ngµy ®ªm luyÖn tËp, s½n sµng ®¸nh Ph¸p. Khi biÕt tin T«n ThÊt ThuyÕt chuÈn bÞ chèng Ph¸p, tðíng Ph¸p kÐo qu©n tõ B¾c K× vµo HuÕ, cho mêi T«n ThÊt ThuyÕt ®Õn gi¶ vê häp ®Ó b¾t «ng. ¤ng c¸o bÖnh kh«ng ®Õn. Tðíng Ph¸p yªu cÇu bÞ bÖnh còng ph¶i cã mÆt. Trðíc sù uy hiÕp cña kÎ thï, T«n ThÊt ThuyÕt quyÕt ®Þnh næ sóng trðíc ®Ó giµnh Sóng “thÇn c«ng” thêi NguyÔn thÕ chñ ®éng. §ªm mång 4 r¹ng s¸ng mång 5 - 7 - 1885, trong c¶nh khuya v¾ng lÆng cña kinh thµnh HuÕ, bçng cã tiÕng sóng “thÇn c«ng” næ rÇm trêi, löa ch¸y s¸ng rùc. §ã lµ cuéc tÊn c«ng vµo ®ån Mang C¸ vµ toµ Kh©m sø Ph¸p cña c¸c ®¹o qu©n theo lÖnh cña T«n ThÊt ThuyÕt. BÞ ®¸nh bÊt ngê, qu©n Ph¸p v« cïng bèi rèi. Nhðng nhê cã ðu thÕ vÒ vò khÝ, chóng ra søc cè thñ, ®Õn gÇn s¸ng th× ®¸nh tr¶ l¹i. Qu©n giÆc tiÕn vµo kinh thµnh, mÆc søc giÕt ngðêi, cðíp cña vµ tµn ph¸. Trðíc t×nh h×nh ®ã, T«n ThÊt ThuyÕt ®ða vua Hµm Nghi vµ ®oµn tuú tïng lªn vïng rõng nói Qu¶ng TrÞ ®Ó tiÕp tôc kh¸ng chiÕn. T¹i ®©y, T«n ThÊt ThuyÕt lÊy danh nghÜa vua Hµm Nghi, ra ChiÕu CÇn vð¬ng kªu gäi nh©n d©n c¶ nðíc ®øng lªn gióp vua cøu nðíc. 8









































































Bµi 21 nhµ m¸y hiÖn ®¹i ®Çu tiªn cña nðíc ta Sau chiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ vµ HiÖp ®Þnh Gi¬-ne-v¬, miÒn B¾c nðíc ta bðíc vµo thêi k× x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ trë thµnh hËu phð¬ng lín cho c¸ch m¹ng miÒn Nam. §Ó gãp phÇn trang bÞ m¸y mãc cho s¶n xuÊt ë miÒn B¾c, tõng bðíc thay thÕ c«ng cô s¶n xuÊt th« s¬ cã n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, §¶ng vµ ChÝnh phñ quyÕt ®Þnh x©y dùng mét nhµ m¸y c¬ khÝ hiÖn ®¹i, lµm nßng cèt cho ngµnh c«ng nghiÖp cña nðíc ta. §ã lµ Nhµ m¸y C¬ khÝ Hµ Néi. Th¸ng 12 - 1955, víi sù gióp ®ì cña Liªn X«, Nhµ m¸y C¬ khÝ Hµ Néi ®ðîc khëi c«ng x©y dùng trªn diÖn tÝch h¬n 10 v¹n mÐt vu«ng ë phÝa t©y nam Thñ ®« Hµ Néi. Quy m« cña nhµ m¸y vµo lo¹i lín nhÊt khu vùc §«ng Nam ¸ thêi bÊy giê. Sau gÇn 1000 ngµy ®ªm lao ®éng kiªn tr×, gian khæ, th¸ng 4 - 1958, lÔ kh¸nh thµnh nhµ m¸y diÔn ra trong niÒm h©n hoan phÊn khëi cña c¸n bé §¶ng, Nhµ nðíc ta cïng víi c¸c chuyªn gia Liªn X« vµ ®Æc biÖt lµ cña ®ång bµo Thñ ®«. Nhµ m¸y c¬ khÝ Hµ Néi ®å sé vð¬n cao trªn vïng ®Êt trðíc ®©y lµ mét c¸nh ®ång, cã nhiÒu ®ån bèt vµ hµng rµo d©y thÐp gai cña thùc d©n x©m lðîc. LÔ kh¸nh thµnh Nhµ m¸y C¬ khÝ Hµ Néi 45