สูตรสำเร็จ บาลีไวยากรณ์

176 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ กาลทั้ง ๒ นั้น แบ่งให้ละเอียดได้อีก ดังน้ี ปจั จบุ นั กาล แบง่ เปน็ ๒ คอื ï ปจั จบุ นั แท้ ๑ ï ปจั จบุ นั ใกลอ้ นาคต ๑ อดตี กาล จดั เปน็ ๒ เหมอื นกนั คอื ï ลว่ งแลว้ ๑ ï ลว่ งแลว้ เสรจ็ ๑ กาลท่ีกล่าวโดยย่อหรือพิสดารนี้ ในเวลาพูด หรือแต่งหนังสือ อ่านหนังสือ ต้องหมายรู้ ดว้ ยปจั จยั ทกี่ ลา่ วขา้ งหนา้ (ปจั จบุ นั กาล) ปจั จบุ นั แท้ แปลวา่ อยู่ อ.ุ อหํ ธมมฺ ํ สณุ นโฺ ต ปตี ึ ลภามิ ขา้ ฟงั อยู่ ซงึ่ ธรรม ยอ่ มได้ ซง่ึ ปตี ิ ปจั จบุ นั ใกลอ้ นาคต แปลวา่ เมอ่ื

วดั พระธรรมกาย 177 อ.ุ อนสุ นธึ ฆเฏตวฺ า ธมมฺ ํ เทเสนโฺ ต อมิ ํ คาถมาห (พระศาสดา) เมอื่ สบื ตอ่ ซง่ึ อนสุ นธแิ สดง ซง่ึ ธรรม ตรสั แลว้ ซง่ึ คาถาอนั น ้ี (อดตี กาล) ลว่ งแลว้ แปลวา่ แลว้ อ.ุ ตโย มาสา อตกิ กฺ นตฺ า เดอื น ท. ๓ กา้ วลว่ งแลว้ ลว่ งแลว้ เสรจ็ แปลวา่ ครนั้ -แลว้ อ.ุ เยน ภควา เตนปุ สงกฺ มิ อปุ สงกฺ มติ วฺ า ภควนตฺ ํ อภวิ าเทตวฺ า เอกมนตฺ ํ นสิ ที .ิ พระผมู้ พี ระภาคเจา้ ประทบั อยโู่ ดยทใ่ี ด (ภกิ ษรุ ปู หนง่ึ ) เขา้ ไปใกลแ้ ลว้ โดยทนี่ นั้ ครั้นเข้าไปใกล้แล้ว ถวายบังคมแล้ว ซึ่งพระผู้มีพระภาคเจ้า นั่งแล้ว ณ สว่ นขา้ งหนงึ่ . ธาตกุ ติ กน์ นั้ ไมแ่ ปลกกบั ธาตอุ าขยาต จงึ ไมแ่ สดงไวท้ น่ี ี้

178 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ วาจก (๑๔๐) แมถ้ งึ วาจกนี้ กจ็ ดั เปน็ ๕ วาจก อย่างเดียวกับวาจกในอาขยาต ต่างกันสักว่า รปู แหง่ กริ ยิ าศพั ท์ ๑. กตั ตวุ าจก อ.ุ ภกิ ขฺ ุ คามํ ปณิ ฑฺ าย ปวฏิ โฺ € ภกิ ษุ เขา้ ไปแลว้ สบู่ า้ น เพอื่ กอ้ นขา้ ว ๒. กมั มวาจก อ.ุ อธคิ โต โข มยายํ ธมโฺ ม ธรรม อนั นี้ อนั เรา ถงึ ทบั แลว้ แล ๓. ภาววาจก อ.ุ การเณเนตถฺ ภวติ พพฺ ํ อนั เหต ุ ในสง่ิ น้ี พงึ ม ี ๔. เหตกุ ตั ตวุ าจก อ.ุ สเทวกํ ตารยนโฺ ต (ทา่ น) ยงั โลกนี้ กบั เทวโลก ใหข้ า้ มอยู่ ๕. เหตกุ มั มวาจก อ.ุ อยํ ถโู ป ปตฏิ €ฺ าปโิ ต พระสถปู นี้ (อนั เขา) ใหต้ ง้ั จำเพาะแลว้

วดั พระธรรมกาย 179 ปจั จยั แหง่ กริ ยิ ากติ ก์ (๑๔๒) ปจั จยั ทสี่ ำหรบั ประกอบกบั กริ ยิ ากติ ก์ นนั้ จดั เปน็ ๓ พวก เหมอื นปจั จยั ในนามกติ ก ์ กติ ปจั จยั อยา่ งน้ี อนตฺ ตวนตฺ ุ ตาวี (กตั ตวุ าจก เหตกุ ตั ตวุ าจก) กจิ จปจั จยั อยา่ งน้ี อนยี ตพพฺ (กมั มวาจก ภาววาจก เหตกุ มั มวาจก) กติ กจิ จปจั จยั อยา่ งน้ี มาน ต ตนู ตวฺ า ตวฺ าน (ทงั้ ๕ วาจก) ในปจั จยั ทงั้ ๓ พวกน้ี อนตฺ มาน บอก ปจั จบุ นั กาล แปลวา่ อย,ู่ เมอ่ื ตวนตฺ ุ ตาวี ต ตนู ตวฺ า ตวฺ าน บอก อดตี กาล แปลววา่ แลว้ , ครนั้ -แลว้ อนยี ตพพฺ บอกความจำเปน็ แปลวา่ ควร, พงึ

180 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ (๑๔๓) กติ ปจั จยั อนตฺ ปจั จยั สณุ นโฺ ต ฟงั อยู่ สุ ธาตุ ในความฟงั ณา ปจั จยั กโรนโฺ ต ทำอยู่ กรฺ ธาตุ ในความทำ โอ ปจั จยั กเถนโฺ ต กลา่ วอยู่ กถฺ ธาตุ ในความกลา่ ว เอ ปจั จยั ปจั จยั นถ้ี า้ เปน็ อติ ถลี งิ ค์ ลง อี เปน็ สณุ นตฺ ี กโรนตฺ ี กเถนตฺ ี ตวนตฺ ุ ปจั จยั สตุ วา ฟงั แลว้ สุ ธาตุ ในความฟงั ภตุ ตฺ วา กนิ แลว้ ภชุ ฺ ธาตุ ในความกนิ วสุ ติ วา อยแู่ ลว้ วสฺ ธาตุ ในความอย ู่ ถา้ เปน็ อติ ถลี งิ ค์ เปน็ สตุ วตี ภตุ ตฺ วตี วสุ ติ วตี

วดั พระธรรมกาย 181 ตาวี ปจั จยั ป.ุํ อติ . นปํุ คำแปล สตุ าวี สตุ าวนิ ี สตุ าวิ ฟงั แลว้ ภตุ ตฺ าวี ภตุ ตฺ าวนิ ี ภตุ ตฺ าวิ กนิ แลว้ วสุ ติ าวี วสุ ติ าวนิ ี วสุ ติ าวิ อยแู่ ลว้ กริ ยิ าศพั ทท์ ป่ี ระกอบดว้ ยกติ ปจั จยั อยา่ งนี้ อยู่หน้ากิริยาอาขยาตโดยมาก พึงเห็นว่าเป็น เหมอื นบทวเิ สสนะ (๑๔๔) กจิ จปจั จยั อนยี ปจั จยั กรณยี ํ อนั เขาพงึ ทำ กรฺ ธาตุ ในความทำ เอา น เปน็ ณ วจนี ยํ อนั เขาพงึ กลา่ ว วจฺ ธาตุ ในความกลา่ ว โภชนยี ํ อนั เขาพงึ กนิ ภชุ ฺ ธาตใุ นความกนิ พฤทธ ิ์ อุ เปน็ โอ

182 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ศพั ทท์ ป่ี ระกอบดว้ ยปจั จยั นี้ บางศพั ทก์ ใ็ ช้ เปน็ นามกติ กบ์ า้ ง อ.ุ ปณเี ตน ขาทนเี ยน โภชนเี ยน ปรวิ สิ ิ เขาเลยี้ งแลว้ ดว้ ยของควรเคยี้ ว ดว้ ย ของควรบรโิ ภคอนั ประณตี ตพพฺ ปจั จยั กตตฺ พพฺ ํ อนั เขาพงึ ทำ ลบ รฺ ซอ้ น ตฺ วตตฺ พพฺ ํ อนั เขาพงึ กลา่ ว วทฺ ธาตุ เอา ทฺ เปน็ ตฺ ภญุ ชฺ ติ พพฺ ํอนั เขาพงึ กนิ ลง อิ อาคม (๑๔๕) กติ กจิ จปจั จยั มาน ปจั จยั มาน ปจั จยั นี้ มคี ตเิ หมอื น อนตฺ ถา้ ไมม่ ี ย ปจั จยั ซง่ึ ลงในกรรม เปน็ กตั ตวุ าจก ถา้ มี ย ปจั จยั นนั้ เปน็ กมั มวาจก อยา่ งน ้ี

วดั พระธรรมกาย 183 กตั ตวุ าจก คำแปล กมั มวาจก คำแปล กรุ มุ าโน ทำอยู่ กรยิ มาโน อนั เขาทำอย ู่ ภญุ ชฺ มาโน กนิ อยู่ ภญุ ชฺ ยิ มาโน อนั เขากนิ อยู ่ วทมาโน กลา่ วอยู่ วจุ จฺ มาโน อนั เขากลา่ วอย ู่ ต ปจั จยั ๑. ธาตมุ ี มฺ และ นฺ เปน็ ทสี่ ดุ ลบทส่ี ดุ ธาต ุ คโต ไปแลว้ คมฺ ธาตุ ในความไป, ความถงึ รโต ยนิ ดแี ลว้ รมฺ ธาตุ ในความยนิ ดี ขโต อนั เขาขดุ แลว้ ขนฺ ธาตุ ในความขดุ หโต อนั เขาฆา่ แลว้ หนฺ ธาตุ ในความฆา่ ๒. ธาตุ มี จฺ ชฺ และ ปฺ เปน็ ทสี่ ดุ เอาทสี่ ดุ ธาตเุ ปน็ ตฺ สติ โฺ ต อนั เขารดแลว้ สจิ ฺ ธาตุ ในความรด ววิ ติ โฺ ต สงดั แลว้ วิ บทหนา้ วจิ ฺ ธาตุ ในความสงดั ภตุ โฺ ต อนั เขากนิ แลว้ ภชุ ฺ ธาตุ ในความกนิ

184 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ จตโฺ ต อนั เขาสละแลว้ จชฺ ธาตุ ในความสละ คตุ โฺ ต อนั เขาคมุ้ ครองแลว้ คปุ ฺ ธาตุ ในความคมุ้ ครอง ตตโฺ ต รอ้ นแลว้ ตปฺ ธาตุ ในความรอ้ น ๓. ธาตุมี อา เป็นที่สุดก็ดี ต เป็นกัมม- วาจกกด็ ี ลง อิ อาคม €โิ ต ยนื แลว้ €า ธาตุ ในความตง้ั อย ู่ ปโี ต อนั เขาดมื่ แลว้ ปา ธาตุ ในความดมื่ อภชิ ฌฺ โิ ต อนั เขาเพง่ จำเพาะแลว้ อภิ บทหนา้ ฌา ธาตุ ในความเพง่ ภาสโิ ต อนั เขากลา่ วแลว้ ภาสฺ ธาตุ ในความกลา่ ว ๔. ธาตมุ ี ทฺ เปน็ ทสี่ ดุ อยหู่ นา้ แปลง ต เปน็ นนฺ แลว้ ลบทส่ี ดุ ธาตุ ฉนโฺ น อนั เขามงุ แลว้ ฉทฺ ธาตุ ในความปดิ สนโฺ น จมแลว้ สทฺ ธาตหุ รอื สทิ ฺ ธาต ุ ในความจม

วดั พระธรรมกาย 185 รนุ โฺ น รอ้ งไหแ้ ลว้ รทุ ฺ ธาตุ ในความรอ้ งไห ้ ฉนิ โฺ น อนั เขาตดั แลว้ ฉทิ ฺ ธาตุ ในความตดั ภนิ โฺ น แตกแลว้ ภทิ ฺ ธาตุ ในความแตก ทนิ โฺ น อนั เขาใหแ้ ลว้ ทา ธาตุ ในความให้ (เอา อา ท่ี ทา เปน็ อ)ิ ๕. ธาตมุ ี รฺ เปน็ ทส่ี ดุ อยหู่ นา้ แปลง ต เปน็ ณณฺ แลว้ ลบทส่ี ดุ ธาตุ ชณิ โฺ ณ แกแ่ ลว้ ชริ ฺ ธาตุ ในความครำ่ ครา่ ตณิ โฺ ณ ขา้ มแลว้ ตรฺ ธาตุ ในความขา้ ม ปณุ โฺ ณ เตม็ แลว้ ปรู ฺ ธาตุ ในความเตม็ ๖. ธาตมุ ี สฺ เปน็ ทสี่ ดุ อยหู่ นา้ แปลง ต เปน็ ฏ€ฺ แลว้ ลบทส่ี ดุ ธาตุ ตฏุ โฺ € ยนิ ดแี ลว้ ตสุ ฺ ธาตุ ในความยนิ ดี หฏโฺ € รา่ เรงิ แลว้ หสฺ ธาตุ ในความหวั เราะ ปวฏิ โฺ € เขา้ ไปแลว้ ป บทหนา้ วสิ ฺ ธาตุ ในความเขา้ ไป

186 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๗. ธาตมุ ี ธฺ และ ภฺ เปน็ ทส่ี ดุ อยหู่ นา้ แปลง ต เปน็ ทธฺ แลว้ ลบทส่ี ดุ ธาตุ พทุ โฺ ธ รแู้ ลว้ พธุ ฺ ธาตุ ในความรู้ กทุ โฺ ธ โกรธแลว้ กธุ ฺ ธาตุ ในความโกรธ รทุ โฺ ธ ปดิ แลว้ รธุ ฺ ธาตุ ในความกน้ั ลทโฺ ธ อนั เขาไดแ้ ลว้ ลภฺ ธาตุ ในความได ้ อารทโฺ ธ อนั เขาปรารภแลว้ อา บทหนา้ รภฺ ธาตุ ในความเรม่ิ ๘. ธาตมุ ี มฺ เปน็ ทสี่ ดุ อยหู่ นา้ แปลง ต เปน็ นตฺ แลว้ ลบทสี่ ดุ ธาต ุ ปกกฺ นโฺ ต หลกี ไปแลว้ ป บทหนา้ กมฺ ธาต ุ ในความกา้ วไป ทนโฺ ต ทรมานแลว้ ทมฺ ธาตุ ในความทรมาน สนโฺ ต ระงบั แลว้ สมฺ ธาตุ ในความสงบ, ระงบั ๙. ธาตมุ ี หฺ เปน็ ทสี่ ดุ อยหู่ นา้ แปลง ต เปน็ ฬหฺ แลว้ ลบทส่ี ดุ ธาตุ รฬุ โฺ ห งอกแลว้ รหุ ฺ ธาตุ ในความงอก

วดั พระธรรมกาย 187 มฬุ โฺ ห หลงแลว้ มหุ ฺ ธาตุ ในความหลง วฬุ โฺ ห อนั นำ้ พดั ไปแลว้ วหุ ฺ ธาตุ ในความลอย บางศพั ทก์ ใ็ ชเ้ ปน็ นามกติ กบ์ า้ ง เหมอื นคำ วา่ พทุ โฺ ธ อ.พระพทุ ธเจา้ เปน็ ตน้ ศพั ทท์ ป่ี ระกอบดว้ ยปจั จยั นี้ ถา้ ลงกบั สกรรม- ธาตุ เปน็ กตั ตวุ าจก, กมั มวาจก, เหตกุ มั มวาจก ลงกบั อกรรมธาตุ เปน็ กตั ตวุ าจก หรอื ภาว- วาจก (เหตกุ ตั ตวุ าจก ไมป่ รากฏทใ่ี ช)้ ตนู าทิ ปจั จยั คอื ตนู ตวฺ า ตวฺ าน ตนู ตวฺ า ตวฺ าน คำแปล กาตนู กตวฺ าน กตวฺ าน ทำแลว้ คนตฺ นู คนตฺ วฺ า คนตฺ วฺ าน ไปแลว้ หนตฺ นู หนตฺ วา หนตฺ วฺ าน ฆา่ แลว้

188 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๑. อปุ สคั อยหู่ นา้ แปลงปจั จยั ทงั้ ๓ เปน็ ย อาทาย ถือเอาแล้ว อา บทหน้า ทา ธาตุ ในความถอื เอา ปหาย ละแลว้ ป บทหน้า หา ธาตุ ในความละ นิสฺสายอาศัยแล้ว นิ บทหน้า สี ธาตุ ในความอาศยั ๒. ธาตทุ มี่ ี มฺ เปน็ ทส่ี ดุ อยหู่ นา้ แปลง ย กบั ทสี่ ดุ ธาตุ เปน็ มมฺ อาคมมฺ มาแลว้ อา บทหนา้ คมฺ ธาตุ ในความไป นกิ ขฺ มมฺ ออกแลว้ นิ บทหนา้ ขมฺ ธาตุ ในความออก อภริ มมฺ ยนิ ดยี งิ่ แลว้ อภิ บทหนา้ รมฺ ธาตุ ในความยนิ ด ี

วดั พระธรรมกาย 189 ๓. ธาตทุ ม่ี ี ทฺ เปน็ ทส่ี ดุ อยหู่ นา้ แปลง ย กบั ทสี่ ดุ ธาตุ เปน็ ชชฺ อปุ ปฺ ชชฺ เกิดขนึ้ แล้ว อุ บทหนา้ ปทฺ ธาตุ ในความเกดิ ปมชชฺ ประมาทแลว้ ป บทหนา้ มทฺ ธาตุ ในความประมาท อจฉฺ ชิ ชฺ ชงิ เอาแลว้ อา บทหนา้ ฉทิ ฺ ธาตุ ในความชงิ เอา ๔. ธาตุท่มี ี ธฺ และ ภฺ เปน็ ที่สุดอยหู่ นา้ แปลง ย กบั ทีส่ ุดธาตุ เปน็ ทธฺ า พฺภ วทิ ธฺ า แทงแลว้ วธิ ฺ ธาตุ ในความแทง ลทธฺ า ไดแ้ ลว้ ลภฺ ธาตุ ในความได ้ อารพภฺ ปรารภแลว้ อา บทหนา้ รภฺ ธาตุ ในความเรม่ิ

190 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๕. ธาตทุ ม่ี ี หฺ เปน็ ทสี่ ดุ อยหู่ นา้ แปลง ย กบั ทส่ี ดุ ธาตุ เปน็ ยหฺ ปคคฺ ยหฺ ประคองแลว้ ป บทหนา้ คหฺ ธาต ุ ในความประคอง สนนฺ ยหฺ ผกู แลว้ สํ บทหนา้ นหฺ ธาตุ ในความผกู อารยุ หฺ ขนึ้ แลว้ อา บทหนา้ รหุ ฺ ธาตุ ในความขนึ้ ๖. แปลง ตวฺ า เปน็ สวฺ า ตวฺ าน เปน็ สวฺ าน เฉพาะ ทสิ ฺ ธาตุ อยา่ งเดยี ว อฺ ทสิ วฺ า, ทสิ วฺ าน เหน็ แลว้ ศัพท์ที่ประกอบด้วยปัจจัย ๓ ตัวนี้ คือ ตูน ตฺวา ตฺวาน นำหน้ากิริยาอาขยาตเป็น นติ ย์

วดั พระธรรมกาย 191 สมาส (๙๔) นามศพั ทต์ งั้ แต่ ๒ ขน้ึ ไป ทา่ นยอ่ เขา้ เปน็ บทเดยี วกนั ชอ่ื วา่ สมาส สมาสนบี้ างอยา่ ง กม็ ใี นภาษาของเรา เหมอื นคำวา่ อยา่ ทำซงึ่ บาป ยอ่ เขา้ สมาสเปน็ อยา่ ทำบาป, สง่ิ นก้ี า้ ไหลด่ ว้ ย ทอง เปน็ สง่ิ นก้ี า้ ไหลท่ อง นายใหร้ างวลั แกบ่ า่ ว เปน็ นายใหร้ างวลั บา่ ว สมดุ ของใคร เปน็ สมดุ ใคร สตั วใ์ นนำ้ หรอื สตั วเ์ กดิ ในนำ้ เปน็ สตั วน์ ำ้ เปน็ ตน้ สมาสในบาลภี าษา วา่ โดยกจิ มี ๒ อยา่ ง คอื สมาสทล่ี บวภิ ตั ตเิ สยี แลว้ เรยี กวา่ ลตุ ตฺ สมาโส สมาสทไ่ี มไ่ ดล้ บวภิ ตั ติ เรยี กวา่ อลตุ ตฺ สมาโส ลตุ ตฺ สมาโส มอี ทุ าหรณว์ า่ ï ก€นิ ทสุ สฺ ํ ผา้ เพอ่ื กฐนิ ï ราชธนํ ทรพั ยข์ องพระราชา เปน็ ตน้

192 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อลตุ ตฺ สมาโส มอี ทุ าหรณว์ า่ ï ทเู รนทิ านํ วตั ถมุ นี ทิ านในทไ่ี กล ï อรุ สโิ ลโม พรฺ าหมฺ โณ พราหมณม์ ขี น ทอี่ กเปน็ ตน้ สมาสวา่ โดยชอ่ื มี ๖ อยา่ ง คอื ï กมมฺ ธารโย ï ทคิ ุ ï ตปปฺ รุ โิ ส ï ทวนทฺ โฺ ว ï อพยฺ ยภี าโว ï พหพุ พฺ หิ ิ (กมั -ท-ิ ตปั -ทะ-อพั -พะ)

วดั พระธรรมกาย 193 ๑. กมั มธารยสมาส (๙๕) นามศพั ท์ ๒ บท มวี ภิ ตั ตแิ ละวจนะ เปน็ อยา่ งเดยี วกนั บทหนงึ่ เปน็ ประธาน คอื เปน็ นามนาม บทหน่ึงเป็นวิเสสนะ คือเป็นคุณนาม หรือเป็นคุณนามทั้ง ๒ บท มีบทอ่ืนเป็น ประธาน ที่ท่านย่อเข้าเปน็ บทเดยี วกัน ชอื่ วา่ กัมมธารยสมาสๆ นี้ มี ๖ อยา่ ง คอื ï วเิ สสนบพุ พบท ï วเิ สสนตุ ตรบท ï วเิ สสโนภยบท ï วเิ สสโนปมบท ï สมั ภาวนบพุ พบท ï อวธารณบพุ พบท วเิ สสนบพุ พบท มบี ทวเิ สสนะอยหู่ นา้ บทประธานอยหู่ ลงั อยา่ งน ้ี

194 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ มหนโฺ ต ปรุ โิ ส มหาปรุ โิ ส บรุ ษุ ใหญ ่ ขตตฺ ยิ า กญฺ า ขตตฺ ยิ กญฺ า นางกษตั รยิ ์ นลี ํ อปุ ปฺ ลํ นลี ปุ ปฺ ลํ ดอกอบุ ลเขยี ว ในสมาสนี้ เอา มหนตฺ ศพั ท์ เปน็ มหา อยา่ งน ้ี มหาราชา พระราชาผใู้ หญ่ มหาธาน ี เมอื งใหญ ่ มหาวน ํ ปา่ ใหญ่ เปน็ ตน้ บางสมาสท่านก็ย่อบทวิเสสนะ เหลือไว้ แตอ่ กั ษรตวั หนา้ อยา่ งนี ้ กจุ ฉฺ ติ า ทฏิ €ฺ ิ กทุ ฏิ €ฺ ิ ทฏิ ฐอิ นั บณั ฑติ เกลยี ด ปธานํ วจนํ ปาวจนํ คำเปน็ ประธาน สนโฺ ต ปรุ โิ ส สปปฺ รุ โิ ส บรุ ษุ ระงบั แลว้ แมถ้ งึ อยา่ งนก้ี เ็ ปน็ วเิ สสนบพุ พบทแท้

วดั พระธรรมกาย 195 วเิ สสนตุ ตรบท มบี ทวเิ สสนะอยหู่ ลงั บทประธานอยหู่ นา้ อยา่ งน ี้ สตโฺ ต วเิ สโส สตตฺ วเิ สโส สตั วว์ เิ ศษ นโร วโร นรวโร นระประเสรฐิ มนสุ โฺ ส ทลทิ โฺ ท มนสุ สฺ ทลทิ โฺ ท มนษุ ยข์ ดั สน วเิ สสโนภยบท มบี ททงั้ ๒ เปน็ วเิ สสนะ มบี ทอนื่ เปน็ ประธาน อยา่ งน ้ี สตี ญจฺ สมฏ€ฺ ญจฺ สตี สมฏ€ฺ ํ (€านํ ท)่ี ทง้ั เยน็ ทง้ั เกลย้ี ง อนโฺ ธ จ วธโิ ร จ อนธฺ วธโิ ร (ปรุ โิ ส บรุ ษุ ) ทงั้ บอด ทงั้ หนวก

196 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ขญโฺ ช จ ชชุ โฺ ช จ ขญชฺ ขชุ โฺ ช (ปรุ โิ ส บรุ ษุ ) ทง้ั กระจอก ทงั้ คอ่ ม วเิ สสโนปมบท มีบทวิเสสนะเป็นอุปมาจัดเป็น ๒ ตาม วเิ สสนะ อยหู่ นา้ และอยหู่ ลงั สมาสที่มีอุปมาอยู่หน้า เรียก อุปมา ปพุ พฺ ปโท มี อ.ุ อยา่ งนี้ สงขฺ ํ อวิ ปณฑฺ รํ สงขฺ ปณฑฺ รํ (ขรี ํ นำ้ นม) ขาว เพยี งดงั สงั ข ์ กาโก อวิ สโู ร กากสโู ร (นโร คน) กลา้ เพยี งดงั กา ทพิ พฺ ํ อวิ จกขฺ ุ ทพิ จฺ กขฺ ุ จกั ษุ เพยี งดงั ทพิ ย์ สมาสทม่ี อี ปุ มาอยหู่ ลงั เรยี ก อปุ มานตุ ตฺ รปโท มี อ.ุ อยา่ งน ้ี

วดั พระธรรมกาย 197 นโร สโี ห อวิ นรสโี ห นระ เพยี งดงั สหี ะ าณํ จกขฺ ุ อวิ าณจกขฺ ุ ญาณ เพยี งดงั จกั ษ.ุ ปญฺ า ปาสาโท อวิ ปญฺ าปาสาโท ปญั ญา เพยี งดงั ปราสาท สมั ภาวนบพุ พบท มบี ทหนา้ อนั ทา่ นประกอบดว้ ย อติ ิ ศพั ท์ บทหลงั เปน็ ประธาน ดงั น้ ี ขตตฺ โิ ย (อห)ํ อติ ิ มาโน ขตตฺ ยิ มาโน มานะ วา่ (เราเปน็ ) กษตั รยิ ์ สตโฺ ต อติ ิ สญฺ า สตตฺ สญฺ า ความสำคญั วา่ สตั ว์ สมโณ (อห)ํ อติ ิ ปฏญิ ฺ า สมณปฏญิ ฺ า ปฏญิ ญาวา่ (เราเปน็ ) สมณะ

198 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อวธารณบพุ พบท มีบทหน้าอันท่านประกอบด้วย เอว ศัพท์ (เพ่ือจะห้ามเนื้อความอันอื่นเสีย) บทหลังเป็น ประธาน อยา่ งนแ้ี ล ปญฺ า เอว ปโชโต ปญฺ าปโชโต (ปทโี ป ประทปี ) อนั โพลงทวั่ คอื ปญั ญา พทุ โฺ ธ เอว รตนํ พทุ ธฺ รตนํ รตั นะ คอื พระพทุ ธเจา้ สทธฺ า เอว ธนํ สทธฺ าธน ํ ทรพั ย์ คอื ศรทั ธา แบบวเิ คราะหท์ ท่ี า่ นใชใ้ นคมั ภรี ศ์ พั ทศาสตร์ ทงั้ หลาย ดงั น้ี วเิ สสนบพุ พบท มหนโฺ ต จ โส ปรุ โิ ส จาติ มหาปรุ โิ ส บรุ ษุ นน้ั ดว้ ย เปน็ ผใู้ หญ่ ดว้ ย เหตนุ นั้ ชอื่ บรุ ษุ ผใู้ หญ่

วดั พระธรรมกาย 199 วเิ สสนตุ ตรบท สตโฺ ต จ โส วเิ สโส จาติ สตตฺ วเิ สโส สัตว์ นั้น ด้วย วิเศษ ด้วย เหตุน้ัน ชอื่ สตั ว์ วเิ ศษ. วเิ สสโนภยบท สตี ญจฺ ตํ สมฏ€ญจฺ าติ สตี สมฏ€ฺ ํ (€านํ ท)ี่ นนั้ เยน็ ดว้ ย เกลยี้ ง ดว้ ย เหตนุ นั้ ชอ่ื วา่ ทงั้ เยน็ ทง้ั เกลย้ี ง (เทา่ นเ้ี ปน็ ตวั อยา่ ง)

200 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๒. ทคิ สุ มาส (๙๖) กัมมธารยสมาสท่ีมีสังขยาอยู่ ขา้ งหนา้ ชอื่ วา่ ทคิ สุ มาสๆ นน้ั มี ๒ อยา่ ง คอื ï สมาหาโร ๑ ï อสมาหาโร ๑ ทคิ สุ มาสทท่ี า่ นรวมนามศพั ท์ มเี นอ้ื ความ เปน็ พหวุ จนะ ทำใหเ้ ปน็ เอกวจนะ นปสํุ กลงิ ค์ ชอ่ื วา่ สมาหารทคิ ุ อ.ุ อยา่ งน้ี ตโย โลกา ตโิ ลกํ โลก ๓ จตสโฺ ส ทสิ า จตทุ ทฺ สิ ํ ทศิ ๔ ปญจฺ อนิ ทฺ รฺ ยิ าน ิ ปญจฺ นิ ทฺ รฺ ยิ ํ อนิ ทรยี ์ ๕ ทคิ สุ มาสทที่ า่ นไมไ่ ดท้ ำอยา่ งนี้ ชอื่ วา่ อสมาหารทคิ ุ อ.ุ อยา่ งน ี้ เอโก ปคุ คฺ โล เอกปคุ คฺ โล บคุ คลผเู้ ดยี ว จตสโฺ ส ทสิ า จตทุ ทฺ สิ า ทศิ ๔ ทง้ั หลาย ปญจฺ พลานิ ปญจฺ พลานิ กำลงั ๕ ทง้ั หลาย

วดั พระธรรมกาย 201 ๓. ตปั ปรุ สิ สมาส (๙๗) นามศพั ทท์ ม่ี ี อํ วภิ ตั ตเิ ปน็ ตน้ ในทสี่ ดุ ท่านย่อเข้าด้วยบทเบื้องปลาย ชื่อ ตัปปุริส- สมาสๆ นม้ี ี ๖ คอื ï ทตุ ยิ าตปปฺ รุ โิ ส ï ตตยิ าตปปฺ รุ โิ ส ï จตตุ ถฺ ตี ปปฺ รโิ ส ï ปญจฺ มตี ปปฺ รุ โิ ส ï ฉฏ€ฺ ตี ปปฺ รุ โิ ส ï สตตฺ มตี ปปฺ รุ โิ ส ทตุ ยิ าตปั ปรุ สิ ะ อยา่ งน ี้ สขุ ํ ปตโฺ ต สขุ ปปฺ ตโฺ ต (ปรุ โิ ส) (บรุ ษุ ) ถงึ แลว้ ซงึ่ ความสขุ คามํ คโต คามคโต (ปรุ โิ ส) (บรุ ษุ ) ไปแลว้ สบู่ า้ น

202 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สพพฺ รตติ ตฺ ึ โสภโณ สพพฺ รตตฺ โิ สภโณ (จนโฺ ท) (พระจนั ทร)์ งามตลอดราตรที ง้ั สน้ิ ตตยิ าตปั ปรุ สิ ะ อยา่ งนี ้ อสเฺ สน (ยตุ โฺ ต) รโถ อสสฺ รโถ รถ (เทยี มแลว้ ) ดว้ ยมา้ สลเฺ ลน วทิ โฺ ธ สลลฺ วทิ โฺ ธ (ชนตฺ )ุ (สตั วเ์ กดิ ) อนั ลกู ศรแทงแลว้ อสนิ า กลโห อสกิ ลโห ความทะเลาะเพราะดาบ จตตุ ถตี ปั ปรุ สิ ะ อยา่ งน้ ี ก€นิ สสฺ ทสุ สฺ ํ กฐนิ ทสุ สฺ ํ ผา้ เพอื่ กฐนิ อาคนตฺ กุ สสฺ ภตตฺ ํ อาคนตฺ กุ ภตตฺ ํ ภตั รเพอื่ ผมู้ า คลิ านสสฺ เภชชฺ ํ คลิ านเภสชชฺ ํ ยาเพอ่ื คนไข้

วดั พระธรรมกาย 203 ปญั จมตี ปั ปรุ สิ ะ อยา่ งน ้ี โจรมหฺ า ภยํ โจรภย ํ ภยั แตโ่ จร มรณสมฺ า ภยํ มรณภยํ ความกลวั แตค่ วามตาย พนธฺ นา มตุ โฺ ต พนธฺ นมตุ โฺ ต (สตโฺ ต) (สตั ว)์ พน้ แลว้ จากเครอ่ื งผกู ฉฏั €ตี ปั ปรุ สิ ะ อยา่ งน้ ี รญโฺ  ปตุ โฺ ต ราชปตุ โฺ ต บตุ รแหง่ พระราชา ธญฺ านํ ราสิ ธญฺ ราส ิ กองแหง่ ขา้ วเปลอื ก รกุ ขฺ สสฺ สาขา รกุ สฺ าขา กงิ่ แหง่ ตน้ ไม ้

204 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ สตั ตมตี ปั ปรุ สิ ะ อยา่ งน้ ี รเู ป สญฺ า รปู สญฺ า ความสำคญั ในรปู สสํ าเร ทกุ ขฺ ํ สสํ ารทกุ ขฺ ํ ความทกุ ขใ์ นสงสาร วเน ปปุ ผฺ ํ วนปปุ ผฺ ํ ดอกไมใ้ นปา่ สมาสทมี่ ี น อยหู่ นา้ อยา่ งน ้ี น พรฺ าหมฺ โณ อพรฺ าหมฺ โณ (อยํ ชโน ชนน)ี้ มใิ ชพ่ รามหมณ์ น วสโล อวสโล (อยํ ชโน ชนน)้ี มใิ ชค่ นถอ่ ย น อสโฺ ส อนสโฺ ส (อยํ สตโฺ ต สตั วน์ )ี้ มใิ ชม่ า้ น อรโิ ย อนรโิ ย (อยํ ชโน ชนน)ี้ มใิ ชพ่ ระอรยิ เจา้

วดั พระธรรมกาย 205 เปน็ ตน้ เรยี กวา่ อภุ ยตปั ปรุ สิ ะ บา้ ง กมั มธารยะ มี น เปน็ บทหนา้ บา้ ง ในสมาสนี้ ถา้ พยญั ชนะอยหู่ ลงั น, เอา น เปน็ อ เหมอื น อพรฺ าหมฺ โณ เปน็ ตน้ ถา้ สระอยู่ หลงั น, เอา น เปน็ อน เหมอื น อนสโฺ ส เปน็ ตน้ ตปั ปรุ สิ สมาสนี้ ตา่ งจากกมั มาธารยะอยา่ งน ี้ กมั มธารยสมาส มวี ภิ ตั ตแิ ละวจนะเสมอ กนั บทหนงึ่ เปน็ ประธาน บทหนง่ึ เปน็ วเิ สสนะ หรอื เปน็ วเิ สสนะทง้ั ๒ บท ส่วนตัปปุริสสมาส มีวิภัตติและวจนะไม่ เสมอกนั

206 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๔. ทวนั ทวสมาส (๙๘) นามนามตงั้ แต่ ๒ ศพั ทข์ นึ้ ไปทา่ น ย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน ช่ือว่า ทวันทวสมาส ทวนั ทวสมาสนมี้ ี ๒ คอื ï สมาหาโร ๑ ï อสมาหาโร ๑ (เหมอื นทคิ )ุ สมาหารทวนั ทวสมาส อยา่ งน ้ี สมโถ จ วปิ สสฺ นา จ สมถวปิ สสฺ น ํ สมถะดว้ ย วปิ สั สนาดว้ ย ชอื่ สมถะและวปิ สั สนา สงโฺ ข จ ปณโว จ สงขฺ ปณว ํ สงั ขด์ ว้ ย บณั เฑาะวด์ ว้ ย ชอ่ื สงั ขแ์ ละบณั เฑาะว ์ ปตโฺ ต จ จวี รญจฺ ปตตฺ จวี รํ บาตรดว้ ย จวี รดว้ ย ชอ่ื บาตรและจวี ร

วดั พระธรรมกาย 207 หตถฺ ี จ อสโฺ ส จ รโถ จ ปตตฺ โิ ก จ หตถฺ อี สสฺ รถปตตฺ กิ ํ ชา้ งดว้ ย มา้ ดว้ ย รถดว้ ย คนเดนิ ดว้ ย ชอื่ ชา้ งและมา้ และรถและคนเดนิ อสมาหารทวนั ทวสมาส อยา่ งน ้ี จนทฺ มิ า จ สรุ โิ ย จ จนทฺ มิ สรุ ยิ า พระจนั ทรด์ ว้ ย พระอาทติ ยด์ ว้ ย ชอ่ื พระจนั ทรแ์ ละพระอาทติ ย์ ท. สมโณ จ พรฺ าหมฺ โณ จ สมณพรฺ ามหมฺ ณา สมณะดว้ ย พราหมณด์ ว้ ย ชอ่ื สมณะและพราหมณ์ ท. สารปี ตุ โฺ ต จ โมคคฺ ลลฺ าโน จ สารปี ตุ ตฺ โมคคฺ ลลฺ านา พระสารบี ตุ รดว้ ย พระโมคคลั ลานะดว้ ย ชอื่ พระสารบี ตุ ร และพระโมคคลั ลานะ ท.

208 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญจฺ ปณณฺ ปุปฺผ- ผลาน ิ ใบไมด้ ว้ ย ดอกไมด้ ว้ ย ผลไมด้ ว้ ย ชอื่ ใบไมแ้ ละดอกไมแ้ ละผลไม้ ท. ทวันทวสมาสน้ี แปลกจากวิเสสโนภยบท กมั มธารยสมาส อยา่ งน ี้ วเิ สสโนภยบท เปน็ บทวเิ สสนะทงั้ สองบท สว่ นทวนั ทวสมาส เปน็ บทประธานทงั้ สน้ิ

วดั พระธรรมกาย 209 ๕. ยพั ยยภี าวสมาส (๙๙) สมาสที่มีอุปสัคหรือนิบาตอยู่หน้า ชอื่ วา่ อพั พยภี าวสมาสๆ นมี้ ี ๒ คอื อยา่ ง คอื ï อปุ สคคฺ ปพุ พฺ โก ï นปิ าตปพุ พฺ โก อปุ สคั คปพุ พกะ มอี ปสุ คั ปขู า้ งหนา้ อยา่ งน้ี นครสสฺ สมปฺี ํ อปุ นคร ํ มใี กลเ้ คยี ง แหง่ เมอื ง ชอ่ื ใกลเ้ มอื ง ทรถสสฺ อภาโว นทิ ทฺ รถ ํ ความไมม่ ี แหง่ ความกระวนกระวาย ชอ่ื ความไมม่ แี หง่ ความกระวนกระวาย วาตํ อนวุ ตตฺ ตตี ิ อนวุ าต ํ (สงิ่ ใด) ยอ่ มเปน็ ไปตาม ซงึ่ ลม เหตนุ น้ั (สง่ิ นน้ั ) ชอื่ วา่ ตามลม

210 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ วาตสสฺ ปฏวิ ตตฺ ตตี ิ ปฏวิ าต ํ (สงิ่ ใด) ยอ่ มเปน็ ไปทวนแกล่ ม เหตนุ น้ั (สง่ิ นน้ั ) ชอ่ื วา่ ทวนลม อตตฺ านํ อธวิ ตตฺ ตตี ิ อชฌฺ ตตฺ ํ (สงิ่ ใด) ยอ่ มเปน็ ไปทบั ซงึ่ ตน เหตนุ นั้ (สงิ่ นนั้ ) ชอื่ วา่ ทบั ตน นปิ าตปพุ พกะ มนี บิ าตอยขู่ า้ งหนา้ อยา่ งนี้ วฑุ ฒฺ านํ ปฏปิ าฏิ ยถาวฑุ ฒฺ ํ ลำดบั แหง่ คนเจรญิ แลว้ ท. ชอ่ื วา่ ตามคนเจรญิ แลว้ ชวี สสฺ ยตตฺ โก ปรจิ เฺ ฉโท ยาวชวี ํ กำหนดเพยี งไรแหง่ ชวี ติ ชอื่ เพยี งไรแหง่ ชวี ติ ปพพฺ ตสสฺ ตโิ ร ตโิ รปพพฺ ต ํ ภายนอก แหง่ ภเู ขา

วดั พระธรรมกาย 211 นครสสฺ พหิ พหนิ คร ํ ภายนอก แหง่ เมอื ง ปาสาทสสฺ อนโฺ ต อนโฺ ตปาสาทํ ภายใน แหง่ ปราสาท ภตตฺ สสฺ ปจฉฺ า ปจฉฺ าภตตฺ ํ ภายหลงั แหง่ ภตั ร สมาสนก้ี บั ตปั ปรุ สิ สมาส ตา่ งกนั ดงั น้ี ตัปปุริสสมาส มีบทหลังเป็นประธาน “ไมไ่ ดน้ ยิ ม” ลงิ คแ์ ละวจนะ อัพยยีภาวสมาส น้ี มีบทหน้าเป็น ประธานและเป็นอุปลัค และนิบาต บทหลัง เปน็ นปสุํ กลงิ ค์ เอกวจนะ บางสมาสมอี าการ คลา้ ยกบั กมั มธารยะ เหมอื นวเิ คราะหว์ า่ เย เย วฑุ ฒฺ า ยถาวฑุ ฒฺ ํ ชนเจรญิ แลว้ ท. ใดใด ชอ่ื เจรญิ แลว้ อยา่ งไร

212 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ๖. พหพุ พหิ สิ มาส (๑๐๐) สมาสอย่างหนึ่ง มีบทอื่นเป็น ประธาน ชอ่ื วา่ พหพุ พหิ สิ มาส พหพุ พหิ สิ มาส มี ๖ อยา่ งตามวภิ ตั ติ อยา่ งน ้ี ï ทตุ ยิ าพหพุ พหิ ิ ï ตตยิ าพหพุ พหิ ิ ï จตตุ ถพี หพุ พหิ ิ ï ปญั จมพี หพุ พหิ ิ ï ฉฏั ฐพี หพุ พหิ ิ ï สตั ตมพี หพุ พหิ ิ ทตุ ยิ าพหพุ พหิ สิ มาส เอาบทที่เป็นทุติยาวิภัตติในวิเคราะห์เป็น ประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี อาคตา สมณา ยํ โส อาคตสมโณ (อาราโม) สมณะ ท. มาแลว้ สอู่ ารามใด อารามนน้ั

วดั พระธรรมกาย 213 ชอื่ วา่ มสี มณะมาแลว้ รฬุ หฺ า ลตา ยํ โส รฬุ หฺ ลโต (รกุ โฺ ข) เครอื วลั ย์ ขน้ึ แลว้ สตู่ น้ ไมใ้ ด ตน้ ไมน้ น้ั ชอื่ วา่ มเี ครอื วลั ยข์ นึ้ แลว้ สมปฺ ตตฺ า ภกิ ขฺ ู ยํ โส สมปฺ ตตฺ ภกิ ขฺ ุ (อาวาโส) ภกิ ษุ ท. ถงึ พรอ้ มแลว้ ซงึ่ อาวาสใด อาวาสนน้ั ชอื่ วา่ มภี กิ ษถุ งึ พรอ้ มแลว้ ตตยิ าพหพุ พหิ สิ มาส เอาบทท่ีเป็นตติยาวิภัตติในวิเคราะห์เป็น ประธานแหง่ บทสมาส อยา่ งน ้ี ชติ านิ อนิ ทฺ รฺ ยิ านิ เยน โส ชติ นิ ทฺ รฺ โิ ย (สมโณ) อนิ ทรยี ์ ท. อนั สมณะใด ชนะแลว้ สมณะนนั้ ชอ่ื วา่ มอี นิ ทรยี อ์ นั ชนะแลว้ กตํ ปุ ฺ ํ เยน โส กตปญุ โฺ  (ปรุ โิ ส) บญุ อนั บรุ ษุ ใด กระทำแลว้ บรุ ษุ นน้ั ชอ่ื วา่ มบี ญุ อนั กระทำแลว้

214 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อาหโิ ต อคตฺ ิ เยน โส อาหติ คคฺ ิ (พรฺ าหมฺ โณ) ไฟอนั พราหมณใ์ ด บชู าแลว้ พราหมณน์ น้ั ชอื่ วา่ มไี ฟอนั บชู าแลว้ อกี อยา่ งหนง่ึ บทวเิ สสนะอยหู่ ลงั อยา่ งน้ี อคคฺ ิ อาหโิ ต เยน โส อคยฺ าหโิ ต (พรฺ าหมฺ โณ) ไฟอนั พราหมณใ์ ด บชู าแลว้ พราหมณ์ ชอื่ วา่ มไี ฟอนั บชู าแลว้ วสิ ํ ปตี ํ เยน โส วสิ ปโี ต (สโร) ยาพษิ อนั ลกู ศรใด ดม่ื แลว้ ลกู ศรนน้ั ชอ่ื วา่ มยี าพษิ อนั ดม่ื แลว้ จตตุ ถพี หพุ พหิ สิ มาส เอาบททเี่ ปน็ จตตุ ถวี ภิ ตั ตใิ นวเิ คราะหเ์ ปน็ ประธาน แหง่ บทสมาส อยา่ งนี ้ ทนิ โฺ น สงุ โฺ ก ยสสฺ โส ทนิ นฺ สงุ โฺ ก (ราชา) สว่ ย (นาคเรหิ อนั ชาวเมอื ง ท.) ถวายแลว้ แดพ่ ระราชาใด พระราชานน้ั ชอื่ วา่

วดั พระธรรมกาย 215 มสี ว่ ยอนั ชาวเมอื ง ท. ถวายแลว้ กตํ ทณฑฺ กมมฺ ํ ยสสฺ โส กตทณฑฺ กมโฺ ม (สสิ โฺ ส) ทณั ฑกรรม (อาจรเิ ยน อนั อาจารย)์ กระทำแลว้ แกศ่ ษิ ยใ์ ด ศษิ ยน์ นั้ ชอ่ื วา่ มที ณั ฑกรรมอนั อาจารยก์ ระทำแลว้ สญชฺ าโต สเํ วโค ยสสฺ โส สญชฺ าตสเํ วโค (ชโน) ความสงั เวช เกดิ พรอ้ มแลว้ แกช่ นใด ชนนน้ั ชอื่ วา่ ผมู้ คี วามสงั เวชเกดิ พรอ้ มแลว้ ปญั จมพี หพุ พหิ สิ มาส เอาบททเ่ี ปน็ ปญั จมวี ภิ ตั ตใิ นวเิ คราะหเ์ ปน็ ประธาน แหง่ บทสมาส อยา่ งน้ี นคิ คฺ ตา ชนา ยสมฺ า โส นคิ คฺ ตชโน (คาโม) ชน.ท. ออกไปแลว้ จากบา้ นใด บา้ นนนั้ ชอ่ื วา่ มชี นออกไปแลว้ . ปตติ านิ ผลานิ ยสมฺ า โส ปตติ ผโล (รกุ โฺ ข) ผลไม้ ท. หลน่ แลว้ จากตน้ ไมใ้ ด

216 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ตน้ ไมน้ นั้ ชอ่ื วา่ มผี ลหลน่ แลว้ วโี ต ราโค ยสมฺ า โส วตี ราโค (ภกิ ขฺ )ุ ราคะ ไปปราศแลว้ จากภกิ ษใุ ด ภกิ ษนุ นั้ ชอื่ วา่ มรี าคะไปปราศแลว้ ฉฏั ฐพี หพุ พหิ สิ มาส เอาบททเี่ ปน็ ฉฏั ฐวี ภิ ตั ติ ในวเิ คราะหเ์ ปน็ ประธาน แหง่ บทสมาส อยา่ งนี ้ ขณี า อาสวา ยสสฺ โส ขณี าสโว (ภกิ ขฺ )ุ อาสวะ ท. ของภกิ ษใุ ด สน้ิ แลว้ ภกิ ษนุ นั้ ชอื่ วา่ มอี าสวะสนิ้ แลว้ . สนตฺ ํ จติ ตฺ ํ ยสสฺ โส สนตฺ จติ โฺ ต (ภกิ ขฺ )ุ จติ ของภกิ ษใุ ดระงบั แลว้ ภกิ ษนุ นั้ ชอื่ วา่ มจี ติ ระงบั แลว้ . ฉนิ นฺ า หตถฺ า ยสสฺ โส ฉนิ นฺ หตโฺ ถ (ปรุ โิ ส) มอื ท. ของบรุ ษุ ใด ขาดแลว้ บรุ ษุ นนั้ ชอื่ วา่ มมี อื ขาดแลว้ .

วดั พระธรรมกาย 217 อกี อยา่ งหนง่ึ บทวเิ สสนะอยหู่ ลงั อยา่ งน้ี หตถฺ า ฉนิ นฺ า ยสสฺ โส หตถฺ จฉฺ นิ โฺ น (ปรุ โิ ส) มอื ท. ของบรุ ษุ ใด ขาดแลว้ บรุ ษุ นนั้ ชอื่ วา่ มมี อื ขาดแลว้ . สตั ตมพี หพุ พหิ สิ มาส เอาบททเี่ ปน็ สตั ตมวี ภิ ตั ติ ในวเิ คราะหเ์ ปน็ ประธาน แหง่ บทสมาส อยา่ งน ี้ สมปฺ นนฺ านิ สสสฺ านิ ยสมฺ ึ โส สมปฺ นนฺ สสโฺ ส (ชนปโท) ขา้ วกลา้ ท. ในชนบทใด ถงึ พรอ้ ม ชนบทนนั้ ชอื่ วา่ มขี า้ วกลา้ ถงึ พรอ้ มแลว้ . พหู นทโิ ย ยสมฺ ึ โส พหนุ ทโิ ก (ชนปโท) แมน่ ำ้ ท. ในชนบทใด มาก ชนบทนนั้ ชอื่ วา่ มแี มน่ ำ้ มาก. €ติ า สริ ิ ยสมฺ ึ โส €ติ สริ ิ (ชโน) ศรี ตงั้ อยแู่ ลว้ ในชนใด ชนนนั้ ชอ่ื วา่ มศี รตี ง้ั อยแู่ ลว้

218 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ในวิเคราะห์แห่งสมาสท้ังหลายเหล่าน้ี บทประธานและบทวิเสสนะ มีวิภัตติและลิงค์ เสมอกนั แปลกแตบ่ ทสพั พนาม ทเี่ ปน็ ประธาน แห่งบทสมาส ท่านจึงเรียกสมาสทั้งหลาย เหลา่ นวี้ า่ ตลุ ยาธกิ รณพหพุ พหิ สิ มาส พหพุ พหิ สิ มาส มี ๕ อยา่ งตามลกั ษณะ อยา่ งน ี้ ï ตลุ ยาธกิ รณพหพุ พหิ สิ มาส ï ฉฏั ฐอี ปุ มาพหหุ พหิ สิ มาส ï น บพุ พบทพหพุ พหิ สิ มาส ï ภนิ นาธกิ รณพหพุ พหิ สิ มาส ï สหบพุ พบทพหพุ พหิ สิ มาส ตุลยาธิกรณพหุพพิหิ คือสมาสท่ีแบ่งตาม วิภัตติ ๖ อย่างท่ีกล่าวแล้วข้างต้น (ทุติยา- สตั ตม)ี ฉฏั ฐอี ปุ มาพหพุ พหิ สิ มาส สวุ ณณฺ สสฺ วณโฺ ณ อวิ วณโฺ ณ ยสสฺ โส

วดั พระธรรมกาย 219 สวุ ณณฺ วณโฺ ณ (ภควา) วรรณะของพระผมู้ พี ระภาคเจา้ ใด เพยี งดงั วรรณะ แหง่ ทอง พระผมู้ พี ระภาคเจา้ นนั้ ชอื่ วา่ มวี รรณะเพยี งดงั วรรณะแหง่ ทอง พรฺ หมฺ โุ น สโร อวิ สโร ยสสฺ โส พรฺ หมฺ สสฺ โร (ภควา) เสยี งของพระผมู้ พี ระภาคเจา้ ใด เพยี งดงั เสยี งแหง่ พรหม พระผมู้ พี ระภาคเจา้ นนั้ ชอ่ื วา่ มเี สยี งเพยี งดงั เสยี งแหง่ พรหม น บพุ พบทพหพุ พหิ สิ มาส พหพุ พหิ ทิ แ่ี สดงมาแลว้ เหลา่ น้ี มเี นอ้ื ความไม่ ปฏิเสธ พหุพพิหิมีเนื้อความปฏิเสธ มีวิเคราะห์ อยา่ งนี้ นตถฺ ิ ตสสฺ สโมติ อสโม (ภควา) ผเู้ สมอ ไมม่ ี แกพ่ ระผมู้ พี ระภาคเจา้ นน้ั เหตนุ น้ั พระผมู้ พี ระภาคเจา้ ชอ่ื วา่ มผี ู้ เสมอหามไิ ด้ หรอื ไมม่ ผี เู้ สมอ

220 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ นตถฺ ิ ตสสฺ ปฏปิ คุ คฺ โลติ อปปฺ ฏปิ คุ คฺ โล (ภควา) บคุ คลเปรยี บ ไมม่ ี แกท่ า่ น เหตนุ นั้ (ทา่ น) ชอ่ื วา่ มบี คุ คลเปรยี บหามไิ ด้ หรอื ไมม่ ี บคุ คลเปรยี บ. นตถฺ ิ ตสสฺ ปตุ ตฺ าติ อปตุ ตฺ โก (ชโน) บตุ ร ท. ของชนนนั้ ไมม่ ี เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอ่ื วา่ มบี ตุ รหามไิ ด้ หรอื ไมม่ บี ตุ ร. ภนิ นาธกิ รณพหพุ พหิ ิ ในวเิ คราะหแ์ หง่ สมาสใด บททงั้ หลายมวี ภิ ตั ตติ า่ ง กนั ทา่ นเรยี กสมาสนว้ี า่ ภนิ นาธกิ รณพหพุ พหิ ิ อทุ าหรณอ์ ยา่ งน้ี เอกรตตฺ ึ วาโส อสสฺ าติ เอกรตตฺ วิ าโส ความอยู่ ของชนนนั้ สนิ้ คนื เดยี ว เหตนุ นั้ ชนนน้ั ชอื่ วา่ มคี วามอยสู่ นิ้ คนื เดยี ว อรุ สิ โลมานิ ยสสฺ โส อรุ สโิ ลโม (พรฺ าหมฺ โณ) ขน ท. ทอ่ี ก ของพราหมณใ์ ด มอี ยู่

วดั พระธรรมกาย 221 พราหมณน์ นั้ ชอื่ วา่ มขี นทอี่ ก อสิ หตเฺ ถ ยสสฺ โส อสหิ ตโฺ ถ (โยโธ) ดาบ (ม)ี ในมอื ของทหาร (คนรบ) ใด ทหารนนั้ ชอ่ื วา่ มดี าบในมอื ฉตตฺ ํ ปาณมิ หฺ ิ ยสสฺ โส ฉตตฺ ปาณิ (ปรุ โิ ส) รม่ (ม)ี ในมอื ของบรุ ษุ ใด บรุ ษุ นนั้ ชอื่ วา่ มรี ม่ ในมอื มณิ กณเฺ € ยสสฺ โส มณกิ ณโฺ € (นาคราชา) แกว้ มณี (ม)ี ทค่ี อของนาคราชใด นาคราชนน้ั ชอ่ื วา่ มแี กว้ มณที ค่ี อ ตวั อยา่ งพหพุ พหิ ทิ เี่ ปน็ พหวุ จนะ กตํ กสุ ลํ เยหิ เต กตกสุ ลา (ชนา) กศุ ล อนั ชน ท. เหลา่ ใด กระทำแลว้ ชน ท. เหลา่ นนั้ ชอื่ วา่ มกี ศุ ลอนั กระทำแลว้

222 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ อาวธุ า หตเฺ ถสุ เยสํ เต อาวธุ หตถฺ า (โยธา) อาวธุ ท. (ม)ี ในมอื ท. ของทหาร ท. เหลา่ ใด ทหาร ท. เหลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ มอี าวธุ ในมอื . สหบพุ พบทพหพุ พหิ สิ มาส คอื สมาสทท่ี ี สห เปน็ บทหนา้ เมอื่ เปน็ บท สำเร็จแล้วเหลือไว้แต่อักษรตัวหน้า คือ ส แปลวา่ เปน็ ไปกบั ดว้ ย อยา่ งน้ ี สห ปตุ เฺ ตน โย วตตฺ ตตี ิ สปตุ โฺ ต (ปติ า) ชนใด ยอ่ มเปน็ ไป กบั ดว้ ยบตุ ร เหตนุ นั้ ชนนนั้ ชอ่ื วา่ เปน็ ไปกบั ดว้ ยบตุ ร (คอื บดิ า). สห รญฺ า ยา วตตฺ ตตี ิ สราชกิ า (ปรสิ า) บรษิ ทั ใด ยอ่ มเปน็ ไป กบั ดว้ ยพระราชา เหตนุ นั้ บรษิ ทั นน้ั ชอ่ื วา่ เปน็ ไปกบั ดว้ ย พระราชา

วดั พระธรรมกาย 223 สห มจเฺ ฉเรน ยํ วตตฺ ตตี ิ สมจเฺ ฉรํ (จติ ตฺ )ํ จติ ใด ยอ่ มเปน็ ไปกบั ดว้ ยความตระหนี่ เหตนุ นั้ จติ นน้ั ชอ่ื วา่ เปน็ ไปกบั ดว้ ย ความตระหน่ ี สมาสทอ้ ง พหพุ พหิ ทิ แ่ี สดงมานเ้ี ปน็ แตช่ นั้ เดยี ว พหพุ พหิ ิ บางอยา่ ง มสี มาสอน่ื เปน็ ทอ้ ง อ.ุ อยา่ งนี้ ธมโฺ ม เอว จกกฺ ํ ธมมฺ จกกฺ ํ จกั รคอื ธรรม เปน็ อวธารณบพุ พบท กมั มธารยสมาส ปวรํ ธมมฺ จกกฺ ํ ปวรธมมฺ จกกฺ ํ จกั รคอื ธรรมอนั บวร เปน็ วเิ สสนบพุ พบท กมั มธารยสมาส ปวตตฺ ติ ํ ปวรธมมฺ จกกฺ ํ เยน โส ปวตตฺ ติ ป-ฺ ปวรธมมฺ จกโฺ ก (ภควา) จกั รคอื ธรรมอนั บวรอนั พระผมู้ พี ระภาคเจา้ ใด ใหเ้ ปน็ ไปแลว้ พระผมู้ พี ระภาคเจา้ นนั้

224 สตู รสำเรจ็ บาลไี วยากรณ์ ชอ่ื วา่ มจี กั รคอื ธรรมอนั บวร อนั ใหเ้ ปน็ ไปทว่ั แลว้ สมาสน้ีเรียกว่า ตติยาตุลยาธิกรณพหุพพิหิ- สมาส มีอวธารณบุพพบท กัมมธารยสมา และวเิ สสนบพุ พบท กมั มธารสมาสเปน็ ทอ้ ง คนโฺ ธ จ มาลา จ คนธฺ มาลา ของหอมดว้ ยระเบยี บดว้ ย ชอื่ วา่ ของหอม และระเบยี บ ท. เปน็ อสมาหาร ทวนั ทวสมาส ตา อาทโย เยสํ ตานิ คนธฺ มาลาทนี ิ วตถฺ นู ิ มนั ท. (ตา คนธฺ มาลา ของหอมและ ระเบยี บ ท. นนั้ ) เปน็ ตน้ ของวตั ถุ ท. เหลา่ ใด วตั ถุ ท. เหลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ มขี อง หอมและระเบยี บ เปน็ ตน้ . สมาสนเี้ รยี กวา่ ฉฏั ฐตี ลุ ยาธกิ รณพหพุ พหิ ิ มี ทวนั ทวสมาส เปน็ ทอ้ ง คนธฺ มาลาทนี ิ หตเฺ ถสุ เยสํ เต คนธฺ มาลาทหิ ตถฺ า (มนสุ สฺ า)

วดั พระธรรมกาย 225 (วตั ถุ ท.) มขี องหอมและระเบยี บ เปน็ ตน้ มใี นมอื ท. ของมนษุ ย์ ท. เหลา่ ใด มนษุ ย์ ท. เหลา่ นน้ั ชอ่ื วา่ มวี ตั ถมุ ขี อง หอมและระเบยี บเปน็ ตน้ ในมอื สมาสน้ีเรียกว่า ฉัฏฐีภินนาธิกรณพหุพพิหิ มี อสมาหารทวันทวสมาส และฉัฏฐีพหุพพิหิ เปน็ ทอ้ ง สรปุ สมาสทงั้ ๖ ดงั น้ี ๑. เปน็ นามนามลว้ น มี ๒ คอื ทคิ สุ มาส และ ทวนั ทวสมาส ๒. เปน็ คณุ นามลว้ น มี ๑ คอื พหพุ พหิ สิ มาส ๓. เปน็ ไดท้ ง้ั นามทง้ั คณุ มี ๓ คอื กัมมธารยสมาส ตัปปุริสสมาส และอัพยยี- ภาวสมาส