LIKOVNA KULTURA - knjiga

Uvod u Likovnu kulturu Predmet Likovna kultura je prisutan u obrazovanju studenata Grafičkog inženjerstva od osnivanja Departmana. Tokom prethodnih decenija, mnogo je urađeno na njegovom uobličavanju, paralelno sa Departmanom, je rastao obrazovni nivo nastave i pa tako i predmeta, koji su se prilagođavali savremenim tehničkim mogućnostima. Do pre jedne decenije, nastavni proces se, kao i kod najvećeg broja drugih programa departmana odvijao eks katedra. Krajem prve decenije novog milenijuma, još uvek je osnova bila u prezentaciji crno‐belih i kolor fotografija u kombinaciji sa kolor slajdovima. Sa tehničko ‐ tehnološkim razvojem, unapređen je i kvalitet nastave i njene prezentacije. Paralelno je poboljšan kvalitet prezentacije predmeta, jer nastavu od 2012, studenti prate posredstvom video bima. Karakter predmeta, za razliku od većeg broja ostalih stručnih predmeta, iziskivao je bolji i veći kvalitet slajdova, kroz veći stepen rezolucije, jer više nije bio izvodljiv nastavni proces, bez prezentacije umetničkih dela u koloru, na optimalan način. Ipak, sva poboljšanja nije pratio odgovarajući udžbenik ‐ koji bi u prethodnom periodu bio od velikog značaja i pomoći, studentima i asistentima, pošto bi se upravo sa udžbenikom ‐ dobio hronološki i metodološki redosled prioritetnih tema, za ispite. Shvatajući propust, kao deo sopstvene odgovornosti, u prethodne dve godine, sam ponovo sagledao čitav dosad prezentirani materijal i odlučio se za širi prikaz slojevite oblasti, koja je svedena na 12, zaokruženih celina, koja se može izvesti u skraćenoj verzije ovog udžbenika, prema potrebi. Teme se nižu u logičnom sledu, sa znatnim odstupanjem od nezvanično proklamovane sheme, čime je štivo iskorak u odnosu na ukalupljeni sistem prezentacije ove materije, jer prihvata savremeniji pogled na umetnost, posebno od rano‐renesansnog i renesansnog perioda. Značajna pomeranja su učinjena i u oblasti klasicističke i savremene umetnosti. Normalno, kako priliči ovakvim udžbenicima, likovna umetnost je prvenstveno data u formi slikarstva i skulpture, dok se arhitektura pojavljuje u periodima, gde je imala značaj na oblikovanje slikarskih i vajarskih ostvarenja. Od renesansnog perioda se i grafička umetnost u formi specifičnih grafičkih tehnika, javlja u sadržaju, posebno tamo, gde je potrebno shvatiti vezu umetnosti, sa grafičko tehnologijom. Avgust 2016. Autor



Sadržaj: 1. Praistorija ...... 1 ‐‐ 9 2. Civilizacija i umetnost Egipta ............................ 10 ‐‐ 24 3. Mesopotamija............................................... 25 ‐‐ 48 4. Antička Grčka ................................ 49 ‐ 65 5. Rimska umetnost .............................. 66 – 84 6. Umetnost kasne antike i ranog srednjeg veka ............................................. 85 ‐‐ 99 7. Gotička umetnost ............................ 100‐‐ 111 8. Rana renesansa ............................................. 112 – 137 9. Renesansa ...................................... 138 – 168 10. Umetnost u baroku ................................................................... 169 – 195 11. Klasicizam, romantizam i realizam .................... 196 – 227 12. Moderna i savremena umetnost ........ 228 – 260



1. Praistorijska umetnost Prve ljudske aktivnosti u praistorijskom periodu započele su u doba kada su najstariji ljudski preci počeli hodati po zemlji, što se vremenski procenjuje na oko milion godina. Od iskona je proteklo gotovo 600.000, godina, kada je čovek počeo da koristi oruđe, prve art‐fakte, koje je oblikovao. Kada je postao sposoban da koristi jednostavne alate u formi štapa i kamenja, čovek je shvatio da mu u tome pomaže prvenstveno njihov oblik da sa njima može obaviti potrebne radnje, što je početak svesnog delovanja čoveka jer je doveo u vezu ‐ oblik i funkciju. Homo habilitis je živeo u plemenskim grupama od 15 ‐ 30, osoba i predstavnik je оvе filоgenеtskе linije kојa је izrađivala kamena oruđa sa kojim jе mogao ubiti glodara. Čovek još niје lovio ali je bio u stalnoj potrazi za hranom Evolucija ljudske lobanje po fazama; 1. Gorila 2. Australopitekus 3. Homo eraktus 4. Neandertalac 5. Štajnheimska lobanja 6. Homo sapiens. Tendencija smanjenja izbočene čeljusti (prognatizma) je očita, dok se nad arkadnim lukovima postepeno povećala visina čela. Prva ljudska vrsta Homo habilis, se razvila pre 2.300.000 godina. To је pračovek za kog je dokazano da je koristio kameno oruđe. Volumen mozga hominina je bio jednak mozgu šimpanze. Vremenom se povećava njegov obim procesom encefalizacije. Volumen se udvostručio i dostigao 850 cmᶟ. Homo eraktusi su prvi hominini koji napuštaju Afriku i šire se Evroazijom 1,8‐1,3 milion godina U poslednjem periodu paleolita, pre oko 20.000 godina arheolozi pronalaze do sada najstarija poznata umetnička dela koja su izvedena sigurno i rutinski prefinjeno, koja prevazilazi skromne početke. To je vreme poslednjeg ledenog perioda u Evropi. Još uvek su vladali surovi vremenski uslovi, a periodi ekstremne hladnoće su se smenjivali sa intervalima suptropske klime, što je trajalo oko 25.000 godina. Nepregledna stada irvasa i velikih biljoždera su lutala visoravnima i ravnicama Evrope gde su ih vrebale velike krvožedne mačke, preteče današnjih predatora, vukova, medveda i orlova s precima današnjih ljudi. Praistorijski ljudi su za svoja boravišta birali pećine i zaklone pod stenama. U mračnim prostorima do danas su sačuvana značajna dela paleolitske umetnosti, urezane ili slikane životinje kao i 3D figurine u kamenu, čuvane u pećinama. Pećinsko slikarstvo i crteži se nisu nalazili na ulazima, jer bi ih savremenici otkrili znatno ranije, već su čuvale svoje tajanstvene prostore, sve do kraja 19 i početka 20 veka, u tamnim špiljama, što dalje od ulaza. Neke od njih su otkrivene slučajno, pošto se do njih nije moglo stići, sem da se do njih puzi. Tako skrivene u mračnim pećinama, ti piktusi su za praistorijskog čoveka, imale ulogu koja je bila ozbiljnija od dekoracija današnjih prostora za stanovanje. Pećine su najčešće bile veoma duge i krivudave a njihovi ulazi skroviti, što je uticalo da se hladni vetrovi razbiju i smire pre no dopru u centralne prostorije pećinskih ljudi. U dubini prostorija najčešće uz svetlost baklji, su nastajali praistorijski crteži, na kojima se gotovo uvek nalaze tragovi koplja i strela, koji su ostaci magijskih obreda lova na životinje. Na tim predstavama, životinje su u stadima slikane jedne preko druge, što upućuje da su deo obreda, sa ciljem da obezbede uspešan ulov, kao garanciju opstanka. Ljudi starijeg kamenog doba, nisu osećali jasnu granicu, između slike i stvarnosti. Slikajući životinje, želeli su da im one budu na domet strele ili kopalja, jer su ubijajući ih na obrednoj slici ubijali duh. Moguće je da su želje i razmišljanja pećinskih ljudi, išle u pravcu obreda, da se njihovim slikanjem ne ubijaju već da se uveća njihov broj i obezbedi zimnica. 1

Homo eraktus 130,000 godina p.n.e, javljaju se prva ljudska bića, koja naseljavaju Evroazijski kontinent. Rekonstrukcija Homo heidelbergensisa, pretka neandertalca i Homo sapiensa. Praistorijski slikar, osvetljen ognjištem oslikava pećinu. Termin neandertalac je nastao prema dolini reke Neandertal, gde su mu pronađeni ostaci. Oni su jedini praistorijski ljudi, koji su stasom bili viši i snažniji, od današnjeg čoveka Na velikom broju dela pećinskog slikarstva, umetnik je želeo da predstavi životinje, prilagođavajući njihove forme reljefu zida, ispupčenju i udubljenju, kako su mu zidovi diktirali. Prilagođavanje je išlo u prilog teoriji, da je pećinski čovek, verovao da slikajući životinju priziva njihov duh, da mu se u lovu preda. Lovac kamenog doba je bio opsednut mišlju o ulovu krupne divljači od koje je zavisio njegov opstanak i opstanak plemena. Želeo je da mu životinje bude pred očima, dok je gledao prazne kamene svodove. Ono što pleni na pećinskim slikama je narativnost i živost na velikim slikama, pomognuta s bojom, i velikom veštinom praistorijskog umetnika. Slikar je istovremeno bio i lovac, sa velikom darom zapažanja, koji je svoja dela širio po pećinskim zidovima. Već tada su plemenski umetnici, birali glatke površine, i koristili senčenje za postizanje 3D, efekta, u radu. Osnovna boja je bila crna, od mangana ili uglja, i crvena, terakota, od gvozdenog oksida, smešanog s glinom i peskom, koji je davao spektar, od tamno crvene, do svetlo žute. Minerali su strugani i mleveni u prah, a zatim mešani sa vodom. Pećina Šove, pont d’Ark, dolina reke Ardeš, južna Francuskaj. Mesto sa najstarijim pećinskim crtežima‐slikama, koje je pračovek naslikao. Pećina je dobila naziv po Žan‐Mari Šoveu, jednom od njenih pronalazača. Ona je najspektakularnije arheološko otkriće s kraja 20 veka. Pećina omogućava proučavanja početaka umetnosti. Skrivena je liticom koja je krila najneverovatniju galerija pećinskih slika. Na mestu nastanka, nema svetlosnih izvora pa se umetnik morao osloniti na vizuelnu memoriju. Otisak šake u zidnom slikarstvu, počinje s pećinom Šove Otkriće pećine Lasko dogodilo se u septembru 1940, godine. Četiri momka i ker slučajno su naišli na ovo mesto, koje će se svrstati u najveće otkriće praistorijske umetnosti. U pokrajini Dordonja u Francuskoj, momci i pas su otkrili ulegnuto zemljište pokriveno rastinjem, koje je krivalo ulaz u pećinu. Depresiju tla je izazvalo srušeno stablo koje je skrilo ulaz. Pošto su bacanjem kamenčića pokušali da utvrde dubinu rupe odlučili su da je istraže. Proširili su otvor i uklonili kamenje sa ulaza. Zatim su jedan po jedan skliznuli kroz otvor, u kom su naišli na stalaktite, i to na 2

15 metara nižem nivou. Stigli su u pećinu uz svetlosti petrolejki, i ugledali ono što su kasnije opisali kao Povorku životinja. Procenjuje se da su slike iz Lasko stare 17.300 godina, gotovo upola novije u odnosu na pećinu Šove. Mapa pećine Lasko. Dvorana Bikova pećina Lasko. Mladići su kasnije doveli lokalnu vlast, da bi im pokazali otkrivenu pećinu, u septembru 1940, godine To je bila ogromna slika proširena na zidove i na plafon pećine, kuriozum, koji do tada svet nije videlo. Posle detaljnih pretraga i arheološke obrade i osam godina priprema, pećina je otvorena za javnost 1948, godine. Ipak, posle osam godina turističkih obilazaka, (1955), ugljen‐dioksid se proširio po čitavoj pećini jer su svakodnevne posete od 1250 osoba dnevno, njegovim delovanjem oštetile crteže. Pećina je zatvorena za javnost 1963, godine, crteži su restaurirani, i vraćeni u prethodno stanje, a pećina je stavljena pod stručni nadzor. Replike najznačajnijih pećinskih dvorana, velike dvorane bikova i galerije slika, pod nazivima Lasko II, (Lascaux II), su otvorene 1983, nepunih 200 metara, od originalne pećine. Reprodukcije prenetih crteža iz pećine Lasko, prikazane su u Centru za preistorijsku umetnost, u Le Totu. Umetnici pećine Lasko, su radili na postojećim zidinama. Za slikanje su birali najglatkije zidove, i koristili senčenja da bi dočarali dubinu. Jedan od najpoznatijih crteža pećine je konj, poznat kao kineski ili žuti. Kobila boje senfa iz Laskoa je slikana na osnovu dobrog znanja anatomije i njihovog menjanja dlaka, tokom različitih godišnjih perioda Pećina je relativno mala, jer sve galerije zajedno su ukupno duge 250, metara, s oštrim padom, od 30 metara. Uređeni deo odgovara pređašnjem prostoru, što je zamenio originalni ulaz koji je pomeren dalјe, pošto se ulazni plafon srušio, i nastao je novi ulaza, sa prilagođenim nagibom, kakav je bio u vreme nalaska 1940, godine. Da se olakšaju opisi, pećina je podelјene u zone sa salama i hodnicima. Njihova imena su uzeta iz sakralne arhitekture: sala Bikova, ili Rotunda, je duga 17, i široka 6 metara, s visinom od 7, metara. Sala se proširuje u Aksijalnu galeriju sličnog sadržaja slika i smerom iste dužine kao i prethodna sala Bikova. Desno, od Aksijalne galerije, je pasaž, galerije dug 15, metara iz čijeg se prolaza ulazi u naos, veći i širi sa koridorom od 20 metara. 3

Altamira (esp. pogled gore,) je deluvijalna pećina Španije poznata po paleolitskom slikarstvu i izvanrednim crtežima na zidovima, koji prikazuju divlje životinje i tragove ljudskih ruku. Nalazi se na obali Atlantika, kraj grada Santillana del Mar, u pokrajini Santander. Pećina Altamira u Španiji, je oslikana pre oko 14.000 godina, formirana je u obliku slova S, a dugačka 270, m. Slikari praistorije su koristili prirodnu konfiguraciju i ispupčenja u stenama, da postignu 3D efekat. Polihromni svod je najupečatljiviji deo, koji prikazuje bizone u različitim pozama pojedinačno, u grupama i mirovanju, sa smislom za zapažanje i detalje. Ranjeni bizon je izuzetna predstava praistorijskog umetnika animaliste. Velika sala višebojnog svoda Altamire. Desno je fotos iz 1880, godine M. Sanči de Sutuolu Pećina je svetska baština pod zaštitom Uneska od 1985, godine. Pre 13,000, godina lavina kamenja je zapečatila otvor pećine i tako joj je sačuvana unutrašnjost, sve do slučajnog otkrivanja 1876, godine, kada se otkrivanje ulaza dogodilo igrom srećnih okolnosti, kad je drvo pri padu odgurnulo kamenje, s ulaza u pećinu. Praistorijski umetnici koji su stvarali pećinske crteže, koristili su ugalj i oker boju ili hematit, a često su grebali i razređivali boje na steni, praveći varijacije u intenzitetu boja i ostvarili raskošni spektar tonova. Praistorijske Venere su umanjene 3D figurine, pećinskih ljudi iz mlađeg paleolita, koje su se nastavile na umetnosti neolita, sa velikim pećinskim slikama. Tadašnji umetnici su kao arte‐fakte koristili kosti i rogove različitih životinja koje su vešto obrađivali, ili kamenom uz pomoć sitnog alata od kremena. Praistorijski čovek je prvo otkrio kremen, kao oruđe. I njega bi prvo obrađivali kresanjem, da bi otkrio tzv. cepač ili klin, koji bi služilo za cepanje i drobljenje mekih materijala. Tokom rada sa oruđem uočio je nove mogućnosti u obradi kamena, koji se mogao oblikovati na lakši i prirodniji način, koristeći pre svega prirodnu strukturu materijala. Rezultati novog pristupa obradi, poštuje prirodom nagoveštenu oblu formu, i sledi dalja dorada oblikovanog kamena, oruđem za rad u oblikovanju ženskih tela. Loselska Venera oblikovana je na komadu kamena u reljefu. Ovaj reljef je jedan od retkih iz starijeg kamenog doba, koja je oblikovana u proporciji na osnovu iskustva posmatranja ‐ delova tela prema celini. U desnoj ruci je bizonski rog u visini ramena. Žena drži rog bizona Lasel, Dordonja Francuska 25.000‐20000, p.n.e, peščanik. Venera iz Vesotnice, Moravski muzej u Brnu, je najstarija keramička figurina Evrope. Vajar je želeo da realno istakne grudi i bokove. Venera iz Lespigaod slonovače je visoka 15 cm, sa izvanrednim osećajem za simetriju i stilizaciju Venera iz pećine Hohle Fels 35.000‐40.000 godina, iz pećine u Bavarskoj, po kojoj je nazvana. Spada u najstarije Venere, kao najranije datirano delo figurativne umetnosti. Venera Grimaldi Menton, figurina od žute stvrdnute smole, hipertrofiranih grudi, trbuha I zadnjicom. Atributi su istaknuti, a vulva je dobro označena. Ruke su slivene sa torzom. Glava je u formi kugle. Venera, je iz perioda mlađeg paleolita Evrope. Pronađena je 1880, u Grand Barmi, a pribavljena posredstvom istoričara umetnosti Salomona Renaka 1896. 4

Takvu praksu je počeo da primenjuje neolitski umetnik sagledavajući svoj rad, do kog je došao, zahvaljujući evolutivnom razvoju ljudske vrste, od homo habilisa do homo sapiensa. Usavršavanjem radnog postupka, pećinski čovek je došao do oblikovanja figurina, poznatijih kao Venere. Vilendorfska Venera je poznata figurina visoka svega 10,8 cm. Kreirana je oko 28.000‐25.000 p.n.e, a pronađena je 1908, od strane umetnika arheologa, Jozef Varma, koji je pripadao arheološkom timu Jožefa Sombata, sa lokaliteta kraj mesta Vilendorf, u donjoj Austriji. Statueta stara oko 35.000 godina koja je otkrivena u Nemačkoj, u istoimenom mestu je najstariji poznati prikaz ženskog tela, koji definiše početke figurativne umetnosti. Posredstvom tzv., radiokarbonske metode C14, utvrđeno je da je stara između 31.000 ‐ 40.000 godina, ističe britanski časopis Nature. Jasni seksualni atributi navode na zaključak da se radi od direktnom ili indirektnom prikazu plodnosti, navodi u članku časopisa Nikolas Konard, iz Instituta za praistoriju, istoriju antičkog doba i arheologiju na univerzitetu u Tibingenu Figurina je od terakote, a nalazi se u Prirodnoistorijskom muzeju u Beču. Njen prvobitni naziv Poire – kruška, je nastao prema obliku tela, dok je naziv Venera, nastao zbog istaknutih usana vulve, blago naglašenog stidnog dela, le Mont de Venus, (Venerinog brega). Venera je generalni naziv za sve gojazne paleolitske ženske statuete. Na nekoliko kontinenata pronađeni su lokaliteti na kojima su oblikovane ženske figure, poznate kao Venere. Većina stručnjaka smatra da su figure žene sa naglašenim ženskim atributima predstave prirode, koje daju život i osigurava plodnost. Ljudi su verovali da boginja ‐ majka gospodarica plodnosti svega živog na planeti, da figurine poseduju čarobnu moći oplodnje. Sigurno je da isticanje telesnih atributa, koje ih čine ženama ‐ grudi, kukovi zadnjica, i polni organ ‐ vulva, predstavljaju njihovu telesnost. Sve ostalo je manje bitno ‐ ruke, noge i portreti nisu važni ‐ ne postoje, ili su jedva prisutni. Ono što je dovelo do kraja starijeg kamenog doba nazvano je neolitskom revolucijom. Ona počela je na bliskom istoku oko 8000, godine pre nove ere, kada su ljudi prvi put uspešno pokušali da pripitome životinje i odneguju žitarice, što je zaista epohalan događaj u ljudskoj istoriji. Do tada, čovek je živeo prikupljajući hranu, u stalnom lutanju, kako da je sam obezbedi. Pošto je sebi mogao da obezbedi hranu sopstvenim radom, javila se potreba, da umesto stalnog seljakanja u potrazi za hranom, počne da živi na jednom staništu, što je za sobom povuklo nove važne zanate i inovacije, mnogo pre nego što je čovek ovladao metalima. Tako je čovek počeo da živi u naselju sa stalnim boravkom, što je ujedno značio početak nastanka prvih civilizacija. Mala plastika praistorije se ističe finim modelovanjem, i velikim osećajem za detalje. Skulpture su manjih dimenzija, rađene u tehnici duboreza, u kostima životinja (kao što su mamut ili jelen), koje su pronađene po celom svetu. One prikazuju uspele umetničke predstave životinja, ali i ljudi, da bi se ponekad pojavile i kao upotrebni predmeti. 5

Crvenokosa boginja je otkrivena 1989, godine tokom arheoloških iskopavanja na mestu Donja Branjevina, kraj Odžaka. Pronašao je Sergej Karmanski, rukovodilac arheološke zbirke u Odžacima, učitelj. U izdanju na nemačkom jeziku iz 1990, godine, u podnaslovu Beiträge, on opisuje pronalazak dvopolne Crvenokose boginje. Izvod iz dnevnika iskopavanja sa komentarima akademika dr Alojza Benaca, Dragoslava Srejovića i Bogdana Bruknera. Specifičnost stueta je objedinjavanje simbola ženske i muške plodnosti, jer pored izraženih atributa ženske plodnosti, ona simboliše i mušku plodnosti, jer posmatrana sa zadnje strane prikazuje falus sa testisima. Što je izuzetna retkost i šteta je što statueti ‐ nije poklonjena ‐ veća pažnja Jedna izuzetno oblikovana ženska glava je minijaturni portret arte‐fakt, otkriven u pećini Brasampuji u Francuskoj 1892, godine. Izdubljen je i ispoliran od mamutove kosti. Visina portreta je svega 3,65 cm. Minijatura je stara oko 25,000 godina, i predstavlja jedno od najranijih poznatih realnih prezentacija ljudskog lica. Gipsane glave iz Jerihona. U praistorijskom Jerihonu, nađene su grupe veoma retkih a impresivnih ljudskih skulptura glava, iz perioda između 7000, i 6000, godina p.n.e. To su stvarne ljudske lobanje, kojima je lice bilo rekonstruisano u bojeni gips, s komadima morskih školjki umesto očiju. Fino i precizno modelovanje, osećaj za odnos između kostiju i mesa, je samo po sebi značajno, bez obzira na neverovatno rani nastanak. Svaka lobanja poseduje vrlo jasne individualne karakteristike. Veoma tajanstvene, ove glave ukazuju na tradiciju koja se još tada počela razvijati u ljudskoj kulturi kao umetnost portreta. Studija bizona što se okreće unazad je ugraviran na ovom gravuri‐reljefu, od jelenskog roga iz pećine Madlen. Životinja je okrenula glavu da poliže svoje bokove, u čemu je umetnik postigao majstorstvo u vladanju perspektivom koju nameće prikaz ukomponovanih rogova. Prvi umetnici su klesali oblike i figure od kamena, a posle su ih izrađivali od slonovače, kostiju i rogova. Najstariji primeri te umetnosti su izrezbarene životinje Kip ljudske figure s lavljom glavom, otkriven je u pećini Hole Fels u Nemačkoj. Figurina slonovače je stara 30,000 godina. Hole Fels je pećina u pokrajini Baden Vitenberg u kojoj su pronađeni spektakularni 6

arheološki nalazi. Svi potiču iz ranog paleolita. Osim što je pronađena najstarija datirana skulptura Venere, pronađen je najstariji muzički instrument do sada, kao I ptica od slonovače, stara oko 35.000 godine p.n.e. U Prirodnjačkom muzeju Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode u Novom Sadu u Radničkoj 20a, pored mnogih eksponata dominira lobanja s kljovama runastog mamuta, koji je izvađen iz korita reke Tise kod Novog Bečeja 1947, godine Stonhendž je skup megalitskih građevina koje čine sakralne objekte od ogromnih stenovitih blokova poslaganih u kružnu formu, bez veziva u formi maltera. Podignute su za religiozne svrhe, jer je za njihovo podizanje bila potrebna strahovita energija i udružena snaga koju je vodila vera, sa kojom ljude mogu da bukvalno ‐ pokrenu planine. Najveći blok u Stonhendžu dugačak je 9 metara i težak do 40 tona Čak i danas, ove građevine ulivaju strahopoštovanje, jer deluju kao da su podigli izumrli titani, pre nego ljudi. Neki od njih su poznati kao dolmeni, to su grobovi tzv, kuće mrtvih, sa uspravnim zidovima od postavljenog kamenja i džinovskom kamenom pločom, mesto krova. Druga kompleksnija predstava, ove blokove nudi kao mesta za obavljanje verskih kultova. Kompleks u Stonhendžu se sastoji od velikog prstena sa ravnomerno raspoređenim uspravnim kamenim blokovima, što nose horizontalne ploče, nadvratnike i dva unutrašnja obeležena prstena s kamenom, nalik na oltar u sredini. Čitav objekat je koncentrisan na jednu tačku, na kojoj se sunce rađa na dan dugodnevnice ‐ pa se izvlači zaključak, da je služila kultu sunca. Pretpostavlja se da je kompleks podignut oko 3000, ‐ 2000, godine p.n.e. 7

Dolmen je termin iz bretonskog jezika, sa značenjem kameni sto ili dvorska grobnica. To su vrste Megalitskih grobnica svetilišta ili hramova koji se sastoji, od nekoliko uspravnih kamenih menhira, na koji se polaže velika horizontalna nadgrobna ploča. Većina ovih grobova datira iz ranog neolita, 4000.‐3000, p.n.e, a posebno su rasprostranjeni u Francuskoj, Britaniji, Irskoj, Danskoj, severnoj Nemačkoj i na Pirenejskom poluostrvu. Neki su bili pokriveni zemljom ili manjim kamenjem, tako da su stvarali tumule, gomile, a sa nekih, su ta obeležja vremenom nestala. Hagar Kim, je najbolje sačuvani hram na Malti, sagrađen u periodu između 3.600‐3.200 godina pne. Ovaj religijski kompleks (snimljen iz vazduha), je arhitektonsko delo vanserijske vrednosti. Megaliti spadaju u najranije svetske spomenike podignute u obredne funkcije. Pretpostavlja se da je Hagar Kim korišćen u svrhe prizivanja obreda plodnosti. Uskršnje ostrvo, je na lokalnom jeziku poznato kao Rapa Nui, ili na španskom Izla de Paskva, se nalazi u južnom delu Tihog okeana, a teritorijalno I administrativno, mada je veoma udaljeno, pripada Čileu. Na lokaciji od 3600 km, zapadno od Čilea, Uskršnje ostrvo je jedno od najnenaseljenijih ostrva na svetu. Ime je dobilo zbog toga što ga je na dan Uskrsa, 1722, otkrio holanđanin Jakob Rogenven. Nalazi se na u ravnini s čileanskim gradom Kaldere, severno od Santjaga. Ostrvo je trouglastog oblika, sa površinom od 163,6 km² i sa 3.791 stanovnika, od kojih 3.304 žive u glavnom gradu Hanga Roa. Ostrvo sačinjavaju i tri vulkana Poike, Rano Kaua i Terevake. Najpoznatije je po svojim mnogobrojnim Moaima ‐ velikim kamenim kipovima, koji se prostiru duž čitave obale. Obožavanje predaka je trajna odlika primitivnih religija i snažna koheziona veza svih zakasnelih društava. Na to nas upućuju skulpture sa Uskršnjih ostrva, najudaljenijeg mesta na planeti. Između 1500 i 1000 godine polinezijski stanovnici ostrva isklesali su i podigli oko 1000 kamenih kipova od vulkanske stene. I ovde su svi napori bili usredsređeni na njihova lica, u toj meri da su telo i potiljak glave bili zanemareni. Najviši je visok oko 20 metara. Ove kamene glave sa izduženim licima, kao da su rezultat podsticaja sličan onome koji se krije iza megalitskih spomenika Evrope. Valkamonika, poznata je kao dolina Kamonika koja se nalazi u istočnoj Lombardiji, a predstavlja najpoznatiju i najveću kolekciju preistorijskih petroglifa na svetu. Unesko ih je uvrstio 1979, u registar svetske baštine Pošto je tokom šezdesetih godina prošlog veka počela izgradnja hidroelektrane i akumulacionog jezera na Đerdapu, izvršena su arheološka istraživanja i ispitivanje terena, koji je trebao da bude potopljen. Tako se došlo do neočekivanih otkrića, koje je u značajnoj meri izmenilo sliku koja je do tada vladala u evropskoj praistoriji. 8

Kultura Lepenskog Vira ‐ skulpture od velikih oblutaka Kultura Lepenskog Vira je autohtona originalna civilizacija, uklopljena u okruženje, sa krajnje uprošćenim ribolikim likovima i drugim formama, kulture ribolovačko ‐ sakupljačke zajednice srednjeg kamenog doba. U naseljima kulture Lepenskog Vira je otkriven veliki broj svetilišta sa sakralnim predmetima. Ti lokaliteti imaju neuobičajenu osnovu u formi zarubljenog kružnog isečka, projektovanog trijangulacijom, trouglastim modelom tj, metodom koji su tek polovinom prošlog veka, počeli da koriste u arhitekturu Frank Lojd Rajt i Bakminster Fuler. U osnovi svakog lokaliteta su postavljeni od pročelja ka začelju ukošeni kameni pragovi, pravougaono ognjište, kao i loptasti kameni žrtvenik i skulpture džinovskih oblutaka. Dupljanska kolica je zajednički naziv za par kolica, koja su otkrivena početkom 20. veka u Banatu, u mestu Dupljaja, po kome su dobila ime. Otkriveno je dvoje kolica od terakote, koja pripadaju žutobrdskoj kulturi, koja potiče iz srednjeg bronzanog doba Količinom i značajem arte‐fakata koji su očuvani do danas, Vinčanska kultura spada u najbogatije, najraskošnije i najkompletnije praistorijske kulture na ovim prostorima. Smatra se da su pripadnici Vinčanske kulture, koja je na Balkanu cvetala oko 6.000 godina p.n.e, prvi u Evropi koristili pisane informacije. Doduše, postojanje Vinčanskog pisma nije potkrepljeno naučnim dokazima, ali je činjenica da je Vinčanska kultura bila tehnološki najnaprednije društvo Evrope tog doba, priznato u čitavom svetu. Ali, ratova i prirodne katastrofe, doprineli su paradoksu da je danas tehnološki jedna od zaostalijih u Evropi. 9