Πολιτιστικές Διαδρομές_Ιωάννινα

Δωδωναία Εκπαιδευτήρια - Πολιτιστικό Πρόγραμμα σχολικού έτους 2020-2021 Πολιτιστικές Διαδρομές – Ιωάννινα Α. Πολιτιστική διαδρομή – Περίοδος Τουρκοκρατίας Β. Πολιτιστική διαδρομή – Ελευθέρια Γ. Πολιτιστική διαδρομή – Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος Δ. Πολιτιστική διαδρομή – Τόπος και άνθρωποι

Δωδωναία Εκπαιδευτήρια - Πολιτιστικό Πρόγραμμα σχολικού έτους 2020-2021 Πολιτιστικές Διαδρομές – Ιωάννινα 2

Περιεχόμενα Εισαγωγή ........................................................................................................................................................................4 Α. Πολιτιστική διαδρομή - Τουρκοκρατία στα Ιωάννινα....................................................................................6 Το Ρολόι των Ιωαννίνων......................................................................................................................................................7 Σουφαρί Σαράι .........................................................................................................................................................................8 Τζαμί Α(ρ)σλάν Πασά ......................................................................................................................................................... 10 Προτομή Διονυσίου Σκυλοσόφου.................................................................................................................................. 12 Ένα δάκρυ για την κυρά Φροσύνη................................................................................................................................ 13 B. Πολιτιστική διαδρομή - Ελευθέρια..................................................................................................................... 14 Ηρώο Μπιζανομάχων ......................................................................................................................................................... 15 Το μνημείο των Άγγλων Πεσόντων στα Ιωάννινα ................................................................................................. 16 Προτομή Λορέντζου Μαβίλη ........................................................................................................................................... 17 Ανδριάντας Μιχαήλ Μελαδάκη ...................................................................................................................................... 18 Προτομή Χρίστου Μακρή.................................................................................................................................................. 18 Προτομή Μιχαήλ Στιβαρού .............................................................................................................................................. 19 Προτομή Χριστόδουλου Σώζου ...................................................................................................................................... 20 Γ. Πολιτιστική διαδρομή - Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ........................................................................................... 21 Τύμβος Ερυθρού Σταυρού ................................................................................................................................................ 22 Μνημείο Εθνικής Αντίστασης......................................................................................................................................... 23 Εβραϊκή Συναγωγή.............................................................................................................................................................. 24 Το Κυπαρίσσι......................................................................................................................................................................... 25 Μνημείο Γιαννιωτών Εβραίων ....................................................................................................................................... 26 Οικία Λεβή .............................................................................................................................................................................. 27 Δ. Πολιτιστική διαδρομή – Τόπος και άνθρωποι ................................................................................................ 29 Μνημείο αγνώστου Δασκάλου ....................................................................................................................................... 30 Μνημείο Ηπειρώτη Μάστορα.......................................................................................................................................... 31 Q-ART CODE............................................................................................................................................................................ 31 Γιατί .......................................................................................................................................................................................... 33 Ζευγάρι..................................................................................................................................................................................... 34 Πηγές ............................................................................................................................................................................ 36 3

Εισαγωγή Στο πλαίσιο της σχολικής χρονιάς 2020-2021 οι μαθητές της Β’ Γυμνασίου ανέλαβαν την υλοποίηση του πολιτιστικού προγράμματος με τίτλο: «Γνωριμία με τα μνημεία της πόλης μου», το οποίο εντασσόταν στη θεματική ενότητα: «Περιβάλλον και μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι και ιστορικοί τόποι». Στόχος του προγράμματος ήταν η εμφύσηση στους μαθητές της περιέργειας της παρατήρησης του κέντρου της πόλης των Ιωαννίνων και η ανάδειξη, μέσω αυτής της παρατήρησης και της μελέτης, μνημείων δεσπόζουσας σημασίας για την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό. Σε ένα αρχικό στάδιο οι μαθητές και οι μαθήτριες της Β’ Γυμνασίου κλήθηκαν να ορίσουν την έννοια του μνημείου και να αντιληφθούν την αξία του για τη διατήρηση στη μνήμη μιας κοινής ιστορίας και πολιτισμού. Στη συνέχεια, επιλέχθηκαν από τους ίδιους μνημεία που εντοπίζονται σε πολυσύχναστα σημεία του κέντρου της πόλης των Ιωαννίνων, τα οποία όλοι καθημερινά βλέπουμε χωρίς κατ΄ ανάγκη να τα παρατηρούμε. Αυτό, λοιπόν, που προέκυψε ως συμπέρασμα, προς έκπληξη των μαθητών, είναι ότι η πόλη των Ιωαννίνων είναι γεμάτη μνημεία. Αποτελεί μία ζωντανή μαρτυρία του παρελθόντος που λόγω της σύνθετης καθημερινότητάς μας, με τους ιλιγγιώδεις της ρυθμούς, περνά πολλές φορές απαρατήρητη. Έτσι προέκυψε η σκέψη να δημιουργηθούν τέσσερις πολιτιστικές διαδρομές στο κέντρο της πόλης των Ιωαννίνων, μία για την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μία για τα Ελευθέρια (Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913), μία για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μία τελευταία για τα μνημεία που αναδεικνύουν την ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων της πόλης και τη συνύπαρξή τους με τον τόπο. Μέσω αυτών των τεσσάρων πολιτιστικών διαδρομών οι επισκέπτες των Ιωαννίνων αλλά και οι ντόπιοι θα μπορέσουν να αναγνωρίσουν τον συνεκτικό κρίκο μεταξύ σημείων της πόλης, καλλιτεχνών και μνημείων και τελικά να φωτίσουν ιστορικές περιόδους, προσωπικότητες και επιτεύγματα που μάχονται ενάντια στη λήθη. Ακολουθούν οι προτάσεις πολιτιστικών διαδρομών των μαθητών με εικόνες και πληροφορίες για κάθε μνημείο-σταθμό της «τουριστικής» περιήγησης. Υπεύθυνη καθηγήτρια, Λιάρου Βασιλική Φιλόλογος 4

Μαθητές και μαθήτριες Β’ Γυμνασίου (σχολικό έτος 2020-2021) Βεργώνη Γλαύκη - Γεωργία Βήχα Εριέττα Δέσποινα Βούλγαρης Νικόλαος Γιαννακού Αγγελοπούλου Ναταλία Φρειδερίκη Καλόγηρος Κωνσταντίνος - Ιωάννης Κατσιούρας Ηλίας Κωστάκη Ευδοξία Κώτσια Έλενα Λάνη Αλεξάνδρα Μούλιας Κωνσταντίνος Μουτσάι Άγγελος Νι Τσιτσί Νίκας Νικήτας Παναγιώτου Όλγα Πάνου Ελένη Παπαϊωάννου Θεόδωρος Πουλόπουλος Αριστομένης Γεώργιος Ρέντζος Παναγιώτης Σταμούλης Ηρακλής Ειρηναίος Τράντζα Δωροθέα Τσακίρη Σεβαστή Τσελλίδη Αλεξάνδρα Χασκή Ηλέκτρα Ισαβέλλα Χριστογεώργος Δημήτριος - Ευάγγελος Χριστογιάννης Ευθύμιος 5

Α. Πολιτιστική διαδρομή - Τουρκοκρατία στα Ιωάννινα Η περίοδος της Τουρκοκρατίας στα Ιωάννινα υπήρξε μακρά και σφράγισε τον πολιτισμό της πόλης. Από το 1430 έως το 1913 υπάρχει σταθερά στην περιοχή το οθωμανικό στοιχείο, το οποίο άλλοτε συνυπάρχει αρμονικά με τον ντόπιο πληθυσμό ασκώντας του εξουσία και άλλοτε τον καταδυναστεύει αποπνικτικά. Μέσα σε αυτή τη μακραίωνη παρουσία της Τουρκοκρατίας στην πόλη πολλά μνημεία έρχονται στο φως. Η ομάδα μας επέλεξε να αναδείξει τα ακόλουθα με την προτεινόμενη σειρά: 1. Το Ρολόι των Ιωαννίνων 2. Σουφαρί Σαράι 3. Τζαμί Α(ρ)σλάν Πασά 4. Προτομή Διονυσίου Σκυλοσόφου 5. Ένα δάκρυ για την Κυρά Φροσύνη 6

Το Ρολόι των Ιωαννίνων Το αρχιτεκτόνημα αυτό, που πλέον έχει χαρακτηριστεί ως Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο, χτίστηκε το 1905, με πρωτοβουλία του Οσμάν Πασά, διοικητή τότε της Ηπείρου και Νότιας Αλβανίας. Ο λόγος της κατασκευής του ήταν ο εορτασμός της επετείου της πολυετούς κυριαρχίας του σουλτάνου Αβδούλ Χαμήτ Χαν. Ο σχεδιασμός του ρολογιού και η επίβλεψη των εργασιών οικοδόμησής του έγιναν από τον νεαρό τότε, Γιαννιώδη αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτο. Η αρχιτεκτονική του συνδυάζει στοιχεία της νεοκλασικής αρχιτεκτονικής, με χαρακτηριστικά του ανατολικού ρυθμού. Στηρίζεται σε τέσσερα ψηλά τόξα και έχει επιβλητικό πυργοειδές σχήμα. Σπάνια φωτογραφία του ρολογιού εν ώρα κατασκευής (1905) Το ρολόι αρχικά βρισκόταν στο κέντρο της παλιάς κάτω πλατείας, η οποία εκτεινόταν λίγο βορειότερα από τη σημερινή. 7

Το καλοκαίρι του 1918 κατά τη διάρκεια της παρέλασης για τον εορτασμό της νίκης των συμμάχων στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα πυροβόλο παρέκκλινε από την πορεία του, με αποτέλεσμα την πρόκληση ζημιών στο Ρολόι. Ο τότε γενικός διοικητής Ηπείρου Αριστείδης Στεργιάδης έδωσε εντολή να μεταφερθεί σε διαφορετική θέση. Παρόλο που οι εργασίες για την αποξήλωση του Ρολογιού ξεκίνησαν αμέσως, δεν ολοκληρώθηκαν μέχρι το 1925. Το ρολόι σήμερα βρίσκεται στο κεντρικό σημείο της πόλης, όπου και βρίσκεται από το 1925. Αποτελεί σημείο συνάντησης για τους Γιαννιώτες και είναι σήμα κατατεθέν των Ιωαννίνων. Σουφαρί Σαράι «Σουφαρί Σαράι» λέγεται το κτήριο της σχολής του ιππικού. Κατασκευάστηκε επί Αλή Πασά εντός των τειχών του κάστρου, μεταξύ των ετών 1815 και 1820. Βρίσκεται απέναντι από το Τουρκικό Λουτρό, έξω από τη βορειοανατολική Ακρόπολη του Κάστρου. Είναι διώροφο, λιθόκτιστο, ορθογώνιας κάτοψης. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Κολίδα, σε αυτό το κτήριο έμαθαν πολλά από την τέχνη του πολέμου οι μετέπειτα οπλαρχηγοί της Ελληνικής επανάστασης του 1821 Γεώργιος Καραϊσκάκης, Οδυσσέας Ανδρούτσος, Μάρκος Μπότσαρης, Αθανάσιος Διάκος και άλλοι. Το όνομα «Σουφαρί Σαράι» (το παλάτι του έφιππου χωροφύλακα) πρέπει να δόθηκε μετά την εποχή του Αλή, όταν στο κτήριο αυτό φιλοξενήθηκε η έφιππη χωροφυλακή. 8

Στα χρόνια που ακολούθησαν από την απελευθέρωση των Ιωαννίνων και μετά, στο Οθωμανικό αυτό ανάκτορο στεγάστηκαν κατά διαστήματα τμήματα του Ελληνικού στρατού. Πρόσφατα έγιναν εργασίες συντήρησης και αναστύλωσης. Έτσι το ανακαινισμένο «Σουφαρί Σαράι» παραδόθηκε στο Ελληνικό δημόσιο και τώρα φιλοξενούνται εκεί τα αρχεία του Ελληνικού κράτους. 9

Τζαμί Α(ρ)σλάν Πασά «Το τζαμί το έχτισε στα 1618 ο Ασλάν πασιάς που ήταν διοικητής των Γιαννίνων. Χτίστηκε σε ανάμνηση του θριάμβου της νίκης των Τούρκων και της συντριβής του κινήματος του Διονυσίου Σκυλοσόφου τον Σεπτέμβριο του 1611. Κατά την παράδοση, ο Ασλάν πασιάς ο νικητής ανέβηκε στο κάστρο έχοντας μαζί του τον πρωτομάστορα. Του έδειξε τη θέση που θέλει να χτίσει το τζαμί. Ο πρωτομάστορας όταν είδε το χάος του γκρεμού κάτω, αποκρίθηκε στον πασιά:– Πασιά μου, δύσκολα να θεμελιώσεις τόσο μεγάλο κτίριο εδώ επάνω. Τότε ο Ασλάν πασιάς, έσυρε τον πρωτομάστορα ως την άκρη των βράχων προς τη λίμνη. Τον κρατάει επάνω στην άκρη του γκρεμού με το ένα χέρι και με το άλλο τραβάει από τη βαθιά τσέπη του καφτανιού, χούφτες φλωριά και τα ρίχνει μέσα στο χάος της λίμνης, φωνάζοντας:– Με τούτα, γίνεται μάστορα, γίνεται; Ο πρωτομάστορας του αποκρίνεται τρομαγμένος:– Πασιά μου, έτσι που σκορπίζεις εσύ τα φλωριά, και στον αέρα θεμελιώνεται…» Σε αυτή τη λαϊκή δοξασία που επιβίωσε διαμέσου των αιώνων απεικονίζεται η συνθετική ιδέα, η δομή και η αισθητική του έργου. Το στερεωμένο πάνω στον βράχο του κάστρου, Ασλάν Τζαμί, που δεσπόζει επιβλητικά πάνω από τη λίμνη των Ιωαννίνων, ήταν κατασκευαστικά ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα για την εποχή του. 10

Το Τζαμί του Ασλάν Πασά κτίστηκε στη θέση όπου σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε στη βυζαντινή εποχή ο ναός του Αγίου Ιωάννη, στην βορειοανατολική ακρόπολη του Κάστρου, κατά το έτος 1618, από τον τότε Τούρκο ηγεμόνα των Ιωαννίνων Ασλάν τον Α,΄ λίγα χρόνια μετά την καταστολή της επανάστασης του Διονυσίου Β΄ του Φιλόσοφου, Μητροπολίτη Λαρίσης- Τρίκκης το έτος 1611. Στον προαύλιο χώρο του κατασκευάστηκε μεντρεσές (ιερατική σχολή) που συμπληρώθηκε και από τα απαραίτητα συνοδευτικά κτήρια. Δημιουργήθηκε το κτήριο της εστίας, για να καλύψει τις ανάγκες των σπουδαστών, ενώ κτίστηκε και βιβλιοθήκη, σε χώρο πολύ κοντινό του μεντρεσέ. Έτσι η ακρόπολη του τζαμιού, κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, αναδείχτηκε σε ένα σπουδαίο θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο. Το Τζαμί του Ασλάν Πασά υπήρξε ο πυρήνας ενός μεγάλου θρησκευτικού – εκπαιδευτικού συγκροτήματος, από το οποίο σήμερα σώζεται ο ομώνυμος Τουρμπές (Μαυσωλείο), ο Μενδρεσές (ιεροδιδασκαλείο) και τα Μαγειρεία (εστία). Σήμερα, στο Τζαμί του Ασλάν Πασά, στεγάζεται το Δημοτικό Εθνογραφικό Μουσείο Ιωαννίνων. Έτσι δίνεται η ευκαιρία στον επισκέπτη να θαυμάσει μεταξύ των σπουδαίων εκθεμάτων και τον μοναδικής ομορφιάς εσωτερικό χώρο του τζαμιού. Το Δημοτικό Μουσείο φιλοξενεί τρεις συλλογές, αντιπροσωπευτικές των κατοίκων του κάστρου κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του: χριστιανική, εβραϊκή, μουσουλμανική. Το Τζαμί του Ασλάν Πασά είναι από τα πιο σημαντικά αξιοθέατα της πόλης μας και προσελκύει πλήθος τουριστών και κινεί το ενδιαφέρον Ελλήνων και ξένων ιστορικών, αρχιτεκτόνων και ανθρώπων της τέχνης και του πολιτισμού. Κατά το πέρασμα των αιώνων, ερευνήθηκε ιστορικά και πολιτισμικά, μελετήθηκε, ζωγραφίστηκε και φωτογραφήθηκε εκατομμύρια φορές. 11

Προτομή Διονυσίου Σκυλοσόφου Ο Διονυσιος Σκυλοσοφος ηταν ενας εβδομηνταχρονος θαρραλεος ανδρας ο οποιος ευθυνεται για μια εξεγερση κατα των κατακτητων στα Ιωαννινα. Μαζεψε περιπου 1000 χωρικους απο τη Θεσπρωτια και εισεβαλαν τη 10η προς 11η Σεπτεμβριου του 1611 στα Ιωαννινα. Αν και ηταν αρκετα οργανωμενοι και οπλισμενοι με ροπαλα, σφεντονες και δρεπανια, οι Έλληνες κατοικοι του Καστρου λειτουργησαν προδοτικα και αντι να βοηθησουν ανοιξαν τις πυλες του Καστρου, μπηκαν οι Τουρκοι και ταχθηκαν στο πλευρο τους. Αν και ο Σκυλοσοφος καταφερε να διαφυγει και να κρυφτει σε μια σπηλια, τον ανακαλυψαν και τον ανεκριναν. Αυτο που απαντησε οταν τον ρωτησαν γιατι ξεκινησε την εξεγερση ηταν το εξης: «πολεμησα για να ελευθερωσω τον λαο μου απο τα βασανα και την τυραννια σας», απαντηση η οποια εξοργισε τον Τουρκο διοικητη και διεταξε να τον βασανισουν γδερνοντας τον και σερνοντας τον γυρω στην πολη. Αν και η επανασταση του δεν πετυχε, ο Διονυσιος Σκυλοσοφος εμεινε πιστος στο οραμα του και θυσιαστηκε για την ελευθερια. Η επανασταση του θεωρειται η μεγαλυτερη τον 17ο αιωνα και θα λεγαμε η πιο παρατολμη. Η ορειχαλκινη προτομη του φιλοτεχνηθηκε το 2000 απο τον Γιωργο Μητση και τον Άλμπερτ Κασι. 12

Ένα δάκρυ για την κυρά Φροσύνη Φιλοτεχνήθηκε από τον Χρήστο Λάμπρου για το 2ο συμπόσιο γλυπτικής του δήμου Ιωαννιτών (1996) και έκτοτε βρίσκεται τοποθετημένο στην παραλίμνια περιοχή της πόλης. Aπεικονίζει μια γυναικεία μορφή ντυμένη με την παραδοσιακή φορεσιά μέσα σε μια σταγόνα-δάκρυ. Το κεφάλι της γέρνει ελαφρά στο πλάι, ενώ το σώμα της αποπνέει μια οικειότητα και συγκίνηση. Η γυναικεία αυτή μορφή θα μπορούσε να είναι η κυρά Φροσύνη. Το όλο έργο είναι συμβολικό και σύμφωνα με τον δημιουργό μπορεί να συμβολίζει την απώλεια. Επίσης συμβολίζει το δάκρυ για τους Γιαννιώτες που κρέμασαν οι Γερμανοί κατά την κατοχή στα πλατάνια, που ανάμεσά τους τοποθετήθηκε το έργο. 13

B. Πολιτιστική διαδρομή - Ελευθέρια Μία από τις πιο ένδοξες σελίδες της τοπικής ιστορίας στάθηκε ο αγώνας απελευθέρωσης της πόλης από την τουρκική κυριαρχία στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913). Τα Ελευθέρια σφράγισαν την τοπική ιστορία καθώς άλλαξαν και τον χάρτη της ζωής της πόλης με την ένταξή της στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Ο δύσκολος αγώνας των ντόπιων, Ελλήνων από απελευθερωμένες και μη περιοχές του ελληνισμού, αλλά και Φιλελλήνων, συγκινεί για τη δριμύτητα και το σπουδαίο αποτέλεσμά του. Με βλέμμα στραμμένο σε μορφές που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της πόλης, οι μαθητές εστίασαν στα ακόλουθα μνημεία με την κάτωθι σειρά: 1. Ηρώο Μπιζανομάχων 2. Μνημείο Άγγλων Πεσόντων 3. Προτομή Λορέντζου Μαβίλη 4. Ανδριάντας Μιχαήλ Μελαδάκη 5. Προτομή Χρίστου Μακρή 6. Προτομή Μιχαήλ Στιβαρού 7. Προτομή Χριστόδουλου Σώζου 14

Ηρώο Μπιζανομάχων Είναι κατασκευασμένο από μάρμαρο από τον γλύπτη Βάσο Φαληρέα. Αποτελεί συγχρόνως και το μνημείο του αγνώστου στρατιώτη. Απεικονίζει μια γυναικεία μορφή το κεφάλι της οποία αντιστοιχεί στη θεά Αθηνά που κουβαλά το άψυχο σώμα ενός στρατιώτη μπροστά από μια ασπίδα. Στα πόδια της βρίσκεται η επιγραφή «Επί τας» παραπέμποντας και στη μορφή της Σπαρτιάτισσας μάνας. Ο καλλιτέχνης κατά την κατασκευή του έργου έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και στην έκφραση απελπισίας αλλά και δόξας των προσώπων που απεικονίζονται. https://goo.gl/maps/pcTxyTuspeS2M3TG6 15

Το μνημείο των Άγγλων Πεσόντων στα Ιωάννινα Πρόκειται για μαρμάρινη κατασκευή. Αποτελείται από έναν στύλο με έναν μεγάλο σταυρό και ένα στεφάνι δάφνης που τον αγκαλιάζει. Στην κορυφή του στύλου βρίσκεται μια λήκυθος τυλιγμένη με μανδύα. Το μνημείο αυτό θυμίζει επιτύμβια στήλη και είναι αφιερωμένο σε δύο Άγγλους φιλέλληνες εθελοντές, τον Χάρρυ και τον Νιούβολδ, οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων από τους Τούρκους. Ο Χάρρυ σκοτώθηκε στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ενώ ο Νιούβολδ σκοτώθηκε την περίοδο του Ά Βαλκανικού πολέμου. Πάνω από τον σταυρό του μνημείου αναγράφονται τα λόγια: Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΑΥΤΗΣ ΠΕΣΟΝΤΑΣ ΑΓΓΛΟΥΣ. Κάτω από τον σταυρό είναι χαραγμένα τα ονόματα των πεσόντων και οι ημερομηνίες θανάτου τους: ΧΑΡΡΥ 1897, ΝΙΟΥΒΟΛΔ 1912. Ακόμη στη βάση του γλυπτού αναγράφεται: ΔΟΞΑ ΚΑΙ ΤΙΜΗ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΠΕΣΟΝΤΑΣ 16

Προτομή Λορέντζου Μαβίλη Ο Λορέντζος Μαβίλης γεννήθηκε στην Ιθάκη τα 1860 και ήταν Κερκυραίος με Ισπανικές ρίζες. Στα είκοσι του χρόνια έφυγε για τη Γερμανία για να σπουδάσει φιλολογία και λογοτεχνία. Εκεί έμεινε 14 χρόνια (και επηρεάστηκε από τις θεωρίες του Νίτσε). Το 1897 ο Λ. Μαβίλης μαζί με ακόμα 70 Κερκυραίους εθελοντές έφτασε στην Ήπειρο για να πολεμήσει στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Έγινε επίσης βουλευτής Κέρκυρας το 1910. Το 1912 θέλησε να μπει στον ελληνικό στρατό, τον εμπόδιζε όμως η ηλικία του η οποία υπερέβαινε τα πενήντα χρόνια και αποτέλεσε ανασχετικό παράγοντα για κάτι τέτοιο. Δεν τα έβαλε κάτω και η επιθυμία του να αγωνιστεί για την ελευθέρωση της Ηπείρου έγινε πραγματικότητα. Εντάχθηκε ως εθελοντής στο σώμα των Ιταλών Γαριβαλδινών. Στις 28 Νοεμβρίου του 1912 στη μάχη του Δρίσκου, όπου είχε οριστεί αρχηγός, πέθανε ηρωικά. Η προτομή του είναι έργο του Πέτρου Ρούμπου και τον απεικονίζει με ακρίβεια, αφού φαίνεται πως φορά γιλέκο, πουκάμισο και γραβάτα και πως έχει μουστάκι, παχιά φρύδια, κατσαρά μαλλιά και μούσι. Παρόλο που το συνολικό του έργο του Πέτρου Ρούμπου είναι μικρό δεν αναιρεί το γεγονός ότι είναι αξιοθαύμαστος καλλιτέχνης. Ο Λ. Μαβίλης πόζαρε, ώστε να φτιαχτεί η προτομή του. Υπάρχουν τέσσερα αντίγραφα τα οποία βρίσκονται: στην Πλατεία Μαβίλη Ιωαννίνων, στην Πλατεία Μαβίλη Αθηνών, στην Άνω Πλατεία της Κέρκυρας και το τελευταίο στα γραφεία της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών στην Αθήνα. 17

Ανδριάντας Μιχαήλ Μελαδάκη O Μιχαήλ Μελαδάκης γεννήθηκε στην Κρήτη το 1889. Κατά τα έτη 1906 – 1907 πολέμησε στον Μακεδονικό Αγώνα ως εθελοντής ενώ κατά τα έτη 1913 – 1914 πολέμησε ως αρχηγός εθελοντικών σωμάτων στον αγώνα για την απελευθέρωση της βορείου Ηπείρου. Σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια ένοπλης σύγκρουσης στις 23 Απριλίου 1914 στην Κορυτσά. Τον ανδριάντα φιλοτέχνησε ο γλύπτης Γρηγόρης Ριζόπουλος το 2012. Στην πρόσοψη του βάθρου είναι χαραγμένα τα λόγια: ΜΙΧΑΗΛ ΙΩΑΝ. ΜΕΛΑΔΑΚΗΣ ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΣ 1889 – 1914 “Στου Μίνωα τη γη, ξένε σαν πας και το τραγούδι ακούσεις του ριζίτη πες τους στην Κορυτσά απόμεινα φρουρός στην Ήπειρο, τιμή στην Κρήτη” Προτομή Χρίστου Μακρή Ο Χρίστος Μακρής καταγόταν από το Ρέθυμνο της Κρήτης. Ήταν καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σκοτώθηκε στη μάχη του Δρίσκου το 1912 ως αρχηγός σώματος Κρητών ανταρτών. Την προτομή του φιλοτέχνησε ο γλύπτης Θεόδωρος Παπαγιάννης το 1997. Βρίσκεται στην πλατεία Μαβίλη, δίπλα στον ανδριάντα του συμπατριώτη του Μιχαήλ Μελαδάκη. Στη βάση του βάθρου της προτομής αναγράφεται το εξής: «Άφησε θέσεις και σπουδές σ’ άλλους να συνεχίσουν σ’ όσους δεν είχαν δύναμη να παν να πολεμήσουν» 18

Προτομή Μιχαήλ Στιβαρού O Μιχαήλ Στιβαρός, γεννήθηκε το 1892 στον Πεδουλά, ένα χωριό του όρους Τρόοδος. Οι γονείς του ήταν η Πηνελόπη Χατζηθεοδόση και ο Μιχαήλ Στιβαρός απ’ όπου πήρε και το όνομά του, λόγω του θανάτου του πατέρα του λίγο πριν τη γέννηση του. Καταγόταν από οικογένεια με μεγάλο κύρος. Ο Μηχαήλ Στιβαρός φοίτησε στο Δημοτικό Σχολείο του Πεδουλά, στο Ημιγυμνάσιο Λεμεσού και στο Παγκύπριο Γυμνάσιο από όπου αποφοίτησε το 1911. Στη συνέχεια εισήχθη στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με την κήρυξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου εγκατέλειψε τις σπουδές του για να καταταγεί εθελοντικά στον ελληνικό στρατό, μαζί με πολλούς Κύπριους φοιτητές. Ο ίδιος τοποθετήθηκε στο 1ο Τάγμα του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών και κίνησε για το μέτωπο τον Οκτώβρη του 1912. Έλαβε μέρος στις μάχες των Πεστών και της Αετοράχης. Έπεσε ηρωικά στη μάχη Μπιζανίου το Δεκέμβριο του 1912, πολεμώντας για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Από το μέτωπο ο Μιχαήλ Στιβαρός έγραφε σε παλιό καθηγητή του, στο Ημιγυμνάσιο Λεμεσού: «Ό,τι αισθάνομαι τας ημέρας αυτάς που έγινα στρατιώτης δεν το ησθάνθην ποτέ. Αισθάνομαι ότι εδιπλασιάσθη το σώμα μου και η ψυχή μου. Είμαι ακούραστος μεθ’ όλον τον βαρύν οπλισμόν. Η κυπριακή φοιτητική ομάς να είστε βέβαιος ότι θα τιμήσει και πατρίδα και γονείς και εκπαιδευτήρια, από τα οποία εδιδάχθημεν τον μέγα πατριωτισμόν…». Η συμβολή της Κύπρου κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, το 1912-1913 ήταν πολύ σημαντική. Σχεδόν 2.000 εθελοντές από την Κύπρο πολέμησαν στα διάφορα μέτωπα της Μακεδονίας και της Ηπείρου, και πολλοί από αυτούς έδωσαν την ίδια τους τη ζωή. Η προτομή του βρίσκεται στον παραλίμνιο χώρο των Ιωαννίνων πολύ κοντά στην προτομή του συμπατριώτη του Χριστόδουλου Σώζου. 19

Προτομή Χριστόδουλου Σώζου Ο Χριστόδουλος Σώζος γεννήθηκε το 1872 στη Λεμεσό της Κύπρου, όμως θεωρούσε την Ελλάδα ως μητέρα – πατρίδα. Μεγάλωσε μέσα σε μια οικογένεια αγωνιστών. Φοίτησε την τελευταία τάξη του Γυμνασίου στην Αθήνα όπου και σπούδασε αργότερα στη Νομική Σχολή. Για μικρό χρονικό διάστημα εργάστηκε ως δικηγόρος στην Κερύνεια και την Πάφο για να εγκατασταθεί οριστικά πλέον στη Λεμεσό το 1898. Εκλέχτηκε βουλευτής για δύο βουλευτικές περιόδους σε ηλικία 29 χρόνων και Δήμαρχος Λεμεσού το 1908. Ως Δήμαρχος Λεμεσού υπήρξε από τους πιο επιτυχημένους. Ωστόσο, το σημαντικότερο έργο της ζωής του, ήταν η απόφασή του να καταταγεί εθελοντής ως απλός στρατιώτης για να πολεμήσει στους βαλκανικούς πολέμους του 1912 – 1913 μαζί με εκατοντάδες άλλους Λεμεσιανούς νέους, δίνοντας το παράδειγμα ως πρώτος δημότης της πόλης του. Ο Χριστόδουλος Σώζος κράτησε μυστική αυτή την απόφαση, αν και λίγο μετά την αναχώρησή του η οικογένεια του το έμαθε. Το κύριο επιχείρημα του ήταν το εξής: «Πραγματικοί ηγέται δεν είναι εκείνοι που μονάχα υποκινούν τον λαόν αλλά εκείνοι που προκινδυνεύουν μαζί του». «Τι αξίαν έχουσιν αι συνδρομαί και άλλαι ενδείξεις του πατριωτισμού, όταν ένας υγιής άνθρωπος δεν προσφέρει τον εαυτόν του εις την υπηρεσίαν αυτής;» γράφει σε επιστολή του προς τους γονείς του στις 30-10-1912. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος του πρότεινε τιμητική θέση στο επιτελείο του στην Αθήνα για να μη διακινδυνεύσει τη ζωή του στο μέτωπο. Ο Σώζος, ωστόσο αρνήθηκε. Το μόνο που απαίτησε ήταν να καταταγεί ως απλός στρατιώτης στην πρώτη γραμμή του μετώπου και συγκεκριμένα στο Α΄ Σύνταγμα πεζικού του Διαδόχου ή «στο τιμημένο» όπως γράφει σε μια επιστολή στον πατέρα του, γιατί είχε αποδεκατιστεί στο Σαραντάπορο. Σκοτώθηκε τον Δεκέμβρη του 1912 στο Μπιζάνι. 20

Γ. Πολιτιστική διαδρομή - Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αποτελεί τη φοβερότερη πολεμική αναμέτρηση που γνώρισε η ανθρωπότητα. Από το 1939 έως το 1945 εκατομμύρια άνθρωποι οδηγούνται στον θάνατο. Ειδική μνεία αξίζει στους Εβραίους που υφίστανται το πιο σκληρό στην παγκόσμια ιστορία ολοκαύτωμα, καθώς εξολοθρεύονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στα Γιάννενα ο ακμαίος εβραϊκός πληθυσμός δεν ξεφεύγει από τη μοίρα του καθώς αφανίζεται σχεδόν εξολοκλήρου λίγο πριν την εκπνοή του πολέμου. Σε αυτή την αιματηρή πτυχή της σύγχρονης ιστορίας ρίχνει το βλέμμα της η ομάδα μας εστιάζοντας στα ακόλουθα μνημεία με την προτεινόμενη γεωγραφική σειρά: 1. Τύμβος Ερυθρού Σταυρού 2. Μνημείο Εθνικής Αντίστασης 3. Εβραϊκή Συναγωγή 4. Το Κυπαρίσσι 5. Μνημείο Γιαννιωτών Εβραίων 6. Οικία Λεβή 21

Τύμβος Ερυθρού Σταυρού Ο Τύμβος Ερυθρού Σταυρού βρίσκεται στο κέντρο των Ιωαννίνων και είναι αφιερωμένος στη μνήμη επτά εθελοντριών αδελφών νοσοκόμων του Ερυθρού Σταυρού, που σκοτώθηκαν κατά τους αεροπορικούς γερμανικούς βομβαρδισμούς κατά το έτος 1941. Οι νοσοκόμες βρίσκονταν μέσα στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο που στεγαζόταν στο κτήριο της Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ιωαννίνων. Το έργο φιλοτέχνησε ο Θεόδωρος Παπαγιάννης με συνεργάτη τον Κώστα Κέφαλο το 1986. 22

Μνημείο Εθνικής Αντίστασης Το μνημείο φιλοτέχνησε η Ευδοκία Παπαγεωργίου και αποτελείται από δυο στοιχεία: ένα μεταλλικό γλυπτό και ένα ψηφιδωτό το οποίο βρίσκεται περιμετρικά του γλυπτού. Χρησιμοποιώντας μέταλλο, η γλύπτρια απεικόνισε με αφαιρετικό τρόπο δυο ανθρώπινες φιγούρες. Ανάμεσα τους υπάρχουν τρία αρχαιοελληνικά δόρατα αναδεικνύοντας τη σύνδεση της σύγχρονης ιστορίας με την αρχαία Ελλάδα. Οι δυο φιγούρες ίσως συμβολίζουν τις δυο μεγάλες αντιστασιακές οργανώσεις (ΕΛΑΣ - ΕΔΕΣ) ενώ οι λόγχες ενδεχομένως προορίζονται για καθέναν από τους τρεις κατακτητές του 1941 - 44: Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους. Το ψηφιδωτό που βρίσκεται στο έδαφος περιμετρικά του γλυπτού είναι φτιαγμένο από μάρμαρο και πέτρα και σχηματοποιεί αφαιρετικά πόλεις κι έναν ήλιο. 23

Εβραϊκή Συναγωγή Βρίσκεται μέσα στο Κάστρο των Ιωαννίνων και σε μικρή απόσταση από την κεντρική πύλη του Κάστρου. Είναι γνωστή ως Καχάλ Καντός Γιασάν ή Παλιό ή Μέσα Συναγώγι. Πρόκειται για κτήριο μεγάλων διαστάσεων, αποτελούμενο από μια υπόστυλη αίθουσα, με το Εχάλ, δηλαδή τη μαρμάρινη εσοχή στον ανατολικό τοίχο, όπου φυλάσσονται τα ιερά βιβλία της Τορά. Στο Εχάλ, μια κεντημένη κουρτίνα, το Παρόχετ, καλύπτει την ιερά κιβωτό. Σε μια πλευρά της Συναγωγής υπάρχουν αναμνηστικές πλάκες με τα ονόματα των 1.850 Γιαννιωτών Εβραίων, που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Άουσβιτς - Μπιρκενάου τον Απρίλιο του 1944. Η Παλαιά Συναγωγή σήμερα λειτουργεί μόνο κατά τις μεγάλες γιορτές, αλλά κάποιες μέρες ανοίγει και για τους επισκέπτες. Η σημερινή μορφή της συναγωγής χρονολογείται στο 1829. Η Συναγωγή υπήρχε ήδη από τη Βυζαντινή εποχή, αφού η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αναφέρεται σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β’ Παλαιολόγου, το έτος 1319. 24

Το Κυπαρίσσι Πρόκειται για ένα κυπαρίσσι 4 μέτρων, κατασκευασμένο από γυαλί και πέτρα που φιλοτεχνήθηκε από τον Κώστα Βαρώτσο. Βρίσκεται στο εσωτερικό του Κάστρου των Ιωαννίνων, στην πλατεία Μίνωος Σ. Μάτσα, και αποτελεί δωρεά της οικογένειας Μάτσα που διακρίθηκε στην ελληνική δισκογραφία. Σύμφωνα με τον γλύπτη, το «Κυπαρίσσι» έχει μία δωρικότητα, μία ανάταση προς τα πάνω. Σαν να βάζει κάποιος μία τελεία και ξεκινά για μια καινούργια αρχή. Η ένωση των δύο υλικών, γυαλιού και πέτρας, συμβολίζει την ενότητα δύο πολιτισμών που μπορούν να συνυπάρχουν αρμονικά. Δεν θα μπορούσα να μη βάλω πέτρα που είναι τόσο συνδεδεμένη με την περιοχή, ούτε να παραλείψω το γυαλί, ένα τόσο καθαρό υλικό». Το γλυπτό κατασκευάστηκε με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης των Ιωαννίνων. 25

Μνημείο Γιαννιωτών Εβραίων Το μνημείο ανήγειρε ο Δήμος Ιωαννιτών, το 1996, στην περιοχή ‹‹Λειβαδιώτη››, εβραϊκή συνοικία της πόλης, στη συμβολή των οδών Σούτσου και Καραμανλή. Πάνω στο μνημείο απεικονίζονται τα συρματοπλέγματα των στρατοπέδων συγκέντρωσης και ίχνη φωτιάς σε όλη την επιφάνειά του. Πάνω στη στήλη, σχεδόν στη μέση, υπάρχει μια επιγραφή κάτω από εγχάρακτη επτάφωτη λυχνία και κάτω δεξιά από την επιγραφή το όνομα του γλύπτη Γιώργου Χουλιαρά και το έτος κατασκευής 1994. Ο Γιώργος Χουλιαράς γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1947. Σπούδασε γλυπτική στην Αθήνα με δάσκαλο τον Γ. Παππά. Συνέχισε τις σπουδές του στην Αγγλία στο εργαστήρι Γλυπτικής και Κεραμικής. Πραγματοποίησε μεγάλες υπαίθριες εκθέσεις στο Ωδείο Αθηνών, έχει κάνει πολλές ατομικές εκθέσεις και έχει πάρει μέρος σε ομαδικές. 26

Το μνημείο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του ολοκαυτώματος των Εβραίων της πόλης, που αφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Στις 25 Μαρτίου 1944, συγκεντρώθηκαν περίπου 1850 Γιαννιώτες Εβραίοι στην Πλατεία Μαβίλη, ανάμεσα τους και πολλά παιδιά. Επιβιβάστηκαν σε 97 φορτηγά, με προορισμό το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, Άουσβιτς. Μετά το τέλος του πολέμου, επέστρεψαν μόλις 163 και βρήκαν τις περιουσίες τους λεηλατημένες. Οικία Λεβή Η Οικία Λεβή είναι ένα από τα κτήρια εβραϊκής ιδιοκτησίας που σώζονται μέχρι και σήμερα στα Ιωάννινα. Βρίσκεται στην οδό Κουντουριώτη Ιωαννίνων και κτίστηκε το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από τον Δαβιτζών Λεβή. Το κτήριο είναι γνωστό με το όνομα «Λύκειο», γιατί αποτέλεσε για πολλά χρόνια ιδιωτικό εκπαιδευτήριο. 27

Ο Δαβιτζών Λεβής ή Δαβιτζών Εφέντης Λεβής ή Δαβιτσών Λεβής ήταν στρατιωτικός χειρουργός. Διατέλεσε για πολλά χρόνια πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων και του εμπορικού επιμελητηρίου της πόλης. Ίσως το μεγαλύτερο επίτευγμά του να είναι ότι το 1875 χρηματοδότησε τις ανασκαφές στη Δωδώνη. Ο Δαβιτσών, όπως ήταν φυσικό, είχε κερδίσει πολλά μετάλλια. Τα μετάλλιά του περιλαμβάνουν τρία οθωμανικά, έναν Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος, ένα γαλλικό και ένα αυστριακό. Πέθανε πλήρης ημερών το 1913. 28

Δ. Πολιτιστική διαδρομή – Τόπος και άνθρωποι Κάθε τόπος συνομιλεί με τους ανθρώπους του. Ο ίδιος αποτελεί το περιβάλλον στο οποίο ακμάζουν και εξελίσσονται οι κάτοικοί του και εκείνοι δίνουν το χρώμα τους και την ταυτότητά τους στον τόπο. Σε αυτό το πλαίσιο τα Ιωάννινα με την ιδιαίτερη φυσιολογία του εδάφους τους και το ιστορικό τους παρελθόν διαμόρφωσαν την ιδιοσυγκρασία των κατοίκων τους και εκείνοι με τη σειρά τους πλούτισαν τη γενέτειρά τους με το πνεύμα, τα επιτεύγματά τους, τις τέχνες τους και την ιδιαίτερη φυσιογνωμία τους. Σε ποικίλες πτυχές της συνύπαρξης και του «διαλόγου» του τόπου με τους ανθρώπους προσπάθησαν να δώσουν χρώμα οι μαθητές της ομάδας μας, επιλέγοντας ως σταθμούς στη διαδρομή τους τα ακόλουθα μνημεία: 1. Μνημείο Αγνώστου Δασκάλου 2. Μνημείο Ηπειρώτη Μάστορα 3. Q-ART CODE 4. Γιατί 5. Ζευγάρι 29

Μνημείο αγνώστου Δασκάλου Στους σημερινούς πρώην χώρους της Ζωσιμαίας Παιδαγωγικής Σχολής εκτός από σχολεία υπάρχουν και διάφορα σημαντικά γλυπτά. Ένα από αυτά είναι και το μνημείο του αγνώστου Δασκάλου του Θεόδωρου Παπαγιάννη. Το μνημείο αυτό υπάρχει από το 2006 και στήθηκε με πρωτοβουλία συνταξιούχων εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Ιωαννίνων. Πάνω του υπάρχουν δύο ποιήματα, ένα για τον δάσκαλο και ένα για τη δασκάλα, τα οποία γράφτηκαν από τους ποιητές Κ. Παλαμά και Αντ. Μωραΐτη. 30

Μνημείο Ηπειρώτη Μάστορα Το μνημείο του Ηπειρώτη μάστορα φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Κυριάκο Ρόκο. Βρίσκεται στην οδό Αβέρωφ, στον δρόμο που οδηγεί στον Μώλο των Ιωαννίνων. Πρόκειται για μία πέτρινη στήλη στο μέσο της οποίας βρίσκεται μία μεταλλική πλάκα, στην οποία διακρίνονται ανθρώπινες μορφές και χέρια μαστόρων. Στο μεταλλικό ανάγλυφο κυριαρχεί ένα κλειδί, το οποίο συμβολικά ανοίγει τις πόρτες των κτηρίων που κατασκευάστηκαν από τους Ηπειρώτες μάστορες. Κάτω από το ανάγλυφο υπάρχει μεταλλική πλάκα στην οποία αναγράφονται τα εξής: «Άγνωστε Μάστορα Ηπειρώτη Οι μούσες σε κοιτάξανε και πήρες άνοιξες θησαυρούς με το κλειδί να χτίσεις, να στεριώσεις με την πέτρα ιδανικά, αγώνες, προκοπή.» Ν. Μόλιας Q-ART CODE 31

Το έργο Q-ART CODE φιλοτεχνήθηκε από τον Ιταλό καλλιτέχνη Francesco Moretti στο πλαίσιο του 6ου διεθνούς συμποσίου γλυπτικής που οργανώθηκε το 2015 από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης «Θεόδωρος Παπαγιάννης» στο Ελληνικό Ιωαννίνων. Το έργο Q-ART CODE κατασκευάστηκε από υλικά ανακύκλωσης. Στην πίσω όψη του διακρίνονται ρόδες ποδηλάτου που συμβολίζουν τους καλλιτέχνες οι οποίοι αλληλεπιδρούν και συνέβαλαν στη δημιουργία αυτού του έργου. Στη μπροστινή όψη δημιουργείται ένα Qr-code, το οποίο σκανάροντας παρέχεται εύκολη και γρήγορη πρόσβαση σε υλικό για το μουσείο σύγχρονης τέχνης. 32

Γιατί Το γλυπτο αυτο φιλοτεχνηθηκε απο τον γλυπτη Διονυση Γερολυματο, για το 2ο Συμποσιο Γλυπτικης του Δημου Ιωαννιτων (1996). Βρισκεται στην παραλιμνια περιοχη των Ιωαννινων απεναντι απο το Σουφαρι Σαραι και διπλα στην καφετερια «Κυρα – Φροσυνη». Το εργο ειναι αφιερωμενο σε ολα τα αναπαντητα «γιατι» της ανθρωποτητας και σχηματιζεται απο ενα χερι που ξεπροβαλλει μεσα απο τον μαρμαρο. Στο πισω μερος του γλυπτου αναγραφονται τα εξης: Τούτος ο ασεβής αιώνας πολλά αναπάντητα γιατί θ' αφήσει... 33

Ζευγάρι Το συγκεκριμένο έργο ονομάζεται «Ζευγάρι» και φιλοτεχνήθηκε από τον Θεόδωρο Παπαγιάννη το 1996. Ο ίδιος έχει δηλώσει πως το έργο του αυτό αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της δουλειάς του θεματικά και φορμαλιστικά. Το ζευγάρι ως πυρήνας της κοινωνικής ζωής λειτουργεί ως σύμβολο. Τοποθετημένο απέναντι από τα μπουντρούμια του κάστρου αναδεικνύει το παράπονο για την άδικη απώλεια όσων μαρτύρησαν χάνοντας τη ζωή τους. Θεόδωρος Παπαγιάννης: «Για το έργο μου δεν αισθάνομαι την ανάγκη να δώσω εξηγήσεις. Πιστεύω πως είναι απλό και κατανοητό. Εν πάση περιπτώσει αυτό πρέπει και όχι εγώ με τα λόγια να δώσω απαντήσεις στα ερωτήματα του θεατή στο μακρύ του ταξίδι μέσα στον χρόνο. Θα πω μόνο τούτο: ήθελα με το έργο αυτό να συγκεράσω πολλά πράγματα να κάνω κάτι που εκφράζει τη δουλειά μου θεματικά και φορμαλιστικά. Και διάλεξα το ζευγάρι που για μένα αποτελεί βασικό κύτταρο της κοινωνίας. 34

Αυτό δημιουργεί την πόλη και η πόλη υπάρχει γι΄ αυτό. Θέλησα μια φόρμα απλή, λιτή, Δωρική, κατανοητή έχοντας πάντα κατά νου πως ρίχνω γέφυρα προσέγγισης και κατανόησης στον πολίτη του σήμερα και του αύριο και ήθελα να τοποθετηθεί εκεί απέναντι απ΄ τα φοβερά Μπουντρούμια του Κάστρου να μείνει σαν στοιχείο για όλους αυτούς που μαρτύρησαν και χάθηκαν ταπεινωμένοι χωρίς απολογία παίρνοντας το παράπονο μαζί τους.» 35

Πηγές Α. Πολιτιστική διαδρομή - Τουρκοκρατία Ρολόι https://zsgiannina.gr https://www.travelioannina.com/el/node/136 http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=18946 https://www.maxmag.gr/agnosti-ellada/roloi-ton-ioanninon-stolizei-gia-perissotero-apo-enan- aiona-tin-poli/ Ένα δάκρυ για την κυρά Φροσύνη https://egiannina.wordpress.com https://glypto.wordpress.com https://www.digitalglyptotheque.gr http://limnhioanninon.weebly.com/gammalambdaupsilonpitauiotakappaeta.html Σουφαρί Σαράι https://www.academia.edu https://www.travelioannina.com/el/node/69 https://egiannina.wordpress.com Προτομή Διονυσίου Σκυλοσόφου https://egiannina.wordpress.com https://www.maxmag.gr/agnosti-ellada/ioannina-to-mnimeio-toy-dionysioy-skylosofoy/ https://odosell.blogspot.com/2013/11/blog-post_3389.html Τζαμί Α(ρ)σλάν Πασά https://www.travelioannina.com/el/node/65 https://museumfinder.gr/item/dimotiko-moyseio-ioanninon-tzami-aslan-pasa/ https://www.maxmag.gr/agnosti-ellada/ioannina-tzami-toy-aslan-pasa/ http://adriatic-route.com/webgis/el/listing/5840/?lang=el https://egiannina.wordpress.com Β. Πολιτιστική διαδρομή – Ελευθέρια Ηρώο Μπιζανομάχων https://www.digitalglyptotheque.gr https://typos-i.gr/article/agalma-twn-epeteiwn 36

https://odosell.blogspot.com/2013/11/blog-post_20.html Μνημείο Άγγλων πεσόντων http://www.digitalglyptotheque.gr https://odosell.blogspot.com/2013/11/blog-post_4977.html https://typos-i.gr/article/o-xarry-o-nioympolnt-kai-mnhmeio-toys https://zsgiannina.gr Προτομή Μαβίλη https://www.digitalglyptotheque.gr https://www.mixanitouxronou.gr https://egiannina.wordpress.com https://typos-i.gr/article/h-hrwikh-plateia-mabilh https://odosell.blogspot.com/2013/11/blog-post_9357.html https://zsgiannina.gr Ανδριάντας Μελαδάκη/Προτομή Μακρή https://www.digitalglyptotheque.gr https://www.haniotika-nea.gr http://photoioannina.blogspot.com/2013/05/blog-post_1357.html https://odosell.blogspot.com/2013/06/blog-post_3.html http://rethnea.gr https://www.digitalglyptotheque.gr https://odosell.blogspot.com/2011/06/blog-post_2842.html http://photoioannina.blogspot.com/2012/06/1880-1912.html http://kritikoiepiru.blogspot.com/2012/06/1912.html Προτομή Στιβαρού https://www.digitalglyptotheque.gr https://odosell.blogspot.com/2013/12/blog-post_2030.html https://papapolyviou.com/2013/11/03/dio-protomes-kiprion-sta-ioannina/ https://allnews-epirus.blogspot.com/2013/10/ths-polhs-to-1912.html?m=0 Προτομή Σώζου https://www.mixanitouxronou.com.cy http://www.digitalglyptotheque.gr https://papapolyviou.com/2013/11/03/dio-protomes-kiprion-sta-ioannina/ 37

Γ. Πολιτιστική διαδρομή – Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος Μνημείο Γιαννιωτών Εβραίων https://www.digitalglyptotheque.gr https://apeirosgaia.wordpress.com https://egiannina.wordpress.com https://odosell.blogspot.com/2013/12/blog-post_8955.html https://zsgiannina.gr Τύμβος Ερυθρού Σταυρού https://www.digitalglyptotheque.gr https://zsgiannina.gr Οικία Λεβή https://www.travelioannina.com/index.php/el/node/123 https://egiannina.wordpress.com http://cultureportalweb.uoi.gr Εβραϊκή συναγωγή https://www.travelioannina.com/el/node/49 https://www.jewishmuseum.gr https://www.efsyn.gr Δωροθέα – Κυπαρίσσι https://www.eirinika.gr https://www.tovima.gr Δημήτρης - Μνημείο εθνικής αντίστασης https://www.digitalglyptotheque.gr https://zsgiannina.gr Δ. Πολιτιστική διαδρομή – Η ζωή στα Γιάννενα Γιατί https://odosell.blogspot.com/2013/12/2_6894.html https://glypto.wordpress.com Δάσκαλος & Δασκάλα https://zsgiannina.gr 38

Μνημείο Ηπειρώτη μάστορα http://www.digitalglyptotheque.gr https://zsgiannina.gr https://www.e-konitsa.gr Ζευγάρι https://www.athensvoice.gr https://glypto.wordpress.com http://photoioannina.blogspot.com Q-Art code https://www.mcap.gr https://odosell.blogspot.com 39