Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore सूक्ष्मातून विश्व घडविताना (पुस्तक).pdf 1 (1)

सूक्ष्मातून विश्व घडविताना (पुस्तक).pdf 1 (1)

Published by ceder64143, 2022-05-25 10:17:47

Description: सूक्ष्मातून विश्व घडविताना (पुस्तक).pdf 1 (1)

Search

Read the Text Version

तत्त्वज्ञानाचा मातगृ ्रथं

सकु्ष्मातनू ववश्व घडववताना लखे क श्री. प्रकाश सकु दवे कोल्हे सपं ावदका सौ. ज्योती प्रकाश कोल्हे प्रकाशक मानवधन प्रकाशन, नावशक

सकू्ष्मातनू ववश्व घडववताना लखे क श्री. प्रकाश सकु दवे कोल्हे प्लॉट न.ं ५७, सखु द, ऄयोध्या कॉलनी, पाथडी फाटा, नावशक – ४२२०१० मो.न.ं ९५५२५४२३८१ Email: mr. [email protected] सपं ावदका सौ. ज्योती प्रकाश कोल्हे नावशक डी. टी. पी. सवु नषा राजदें ्र जोशी मवु द्रत शोधन रखे ा मधकु र ऄवहरे मुखपषृ ्ठ वशवराज बसवराज ववभतू े प्रथम अवतृ ्ती : ज्यषे ्ठ श.ु ०६, शके १९४४, ५ जनू २०२२

ऄपणय पविका तव. दगबु ाइ सुकदवे कोल्हे या ववश्वातील सकू्ष्मातील सकू्ष्म कणाचं े वशै्श्वक सौंदयय दाखववणार्‍या ... माझ्या ऄश्ततत्वाची ओळख सकू्ष्म कणातं दाखववणार्‍या ... प्रत्यके सकू्ष्म कणामं ध्ये ऄसलले ्या उजचे ी वशकवण दणे ार्‍या ... सयू य वकरणासम प्रखर तजे ोमयी प्रज्ञचे ी ईमी दणे ार्‍या ... चालत्या बोलत्या ववश्व ज्ञानपीठ ऄसलले ्या माझ्या वप्रय बाइस ...!

मनोगत कोरोना कालखंडाच्या वकत्येक ऄधं ारल्या रािींत अकाशात शातं पणे प्रकाशाचा शोध घते ांना सप्तषीकडे बघण्याचे भाग्य मला लाभले. नकारात्मक वातावरणात सकारात्मकतचे ा शोध घेण्याचा हा कालखडं ! ऄशा सप्त तारकाकं डे सूक्ष्म नजरेतनू बघताना पंचमहाभूतामं ुळे वनमाणय झालले ्या मानवी शरीराकडे ऄसलले ्या पंचज्ञानेंवद्रयाचं ्या माध्यमातून ववश्वाकडे बघण्याचा व्यापक दृश्िकोन वमळाला. त्यातून ‘सूक्ष्मातनू ववश्व घडववताना’, हा तत्वज्ञान व ववज्ञान यांची सागं ड घालणारा सातवा पतु तकरूपी तत्त्वज्ञानाचा मातृग्रंथ साकारला. हे पतु तक म्हणजे सबधं ववश्वातील मानव जातीला ईद्याचे ववश्व घडववताना व त्याचा सांभाळ करताना माणसू म्हणनू ज्या बाबींकडे सूक्ष्म दृिीतनू बघणे अवश्यक अहे, त्या मदु ्द्ानं ा अपल्या ऄतं :चक्ंचू ्या ववशाल दुवबणय ीतनू बघावयाची एक सुवणयसधं ी ईपलब्ध करून देण्याचाच एक प्रांजळ ऄट्टाहास म्हणावा लागेल. ववश्वात ऄब्जावधी वषांपा ासनू घडत गेलले ्या घटनानं ा एक काययकारणभाव अह.े तो भाव जाणनू घेण्याचा अवण आतरापं यंता पोहचववण्याचा एक राजमागय या पतु तकाच्या वनवमत्ताने हाती लागला अह.े सारासार ववचार करता या ववश्वाच्या ऄव्यक्त सकं ल्पनानं ा सक्मपणे साकार करणारे ‘ज्ञान’ हे एकमवे अयधु अहे. ववश्वाच्या ईगमापासनू ते अजतागायत या ज्ञान सागरातून काही ज्ञानवबदं ूच मानवाच्या हाती लागले अहते . ज्याप्रमाणे सिृ ीच्या वनवमतय ीला कारण अहे, त्याचप्रमाणे सजीवामं ध्ये मानवी ऄवतरालाही ठळक ऄसे कारण, वनवमत्त अह.े ते जाणनू घेण्याचा एक प्रामावणक ध्यास या लेखन कायायच्या वनवमत्ताने ...! अजपयतां मानवी कल्याणाच्या व ववकासाच्या दृश्िकोनातून; ‘मानवधन-ववचारांची एक प्रकाश वाट...’, ‘ऄधं ाराकडनू प्रकाशाकडे’, ‘प्रकाश वाटेवरील उजासय ्रोत’, ‘वशक्णाची प्रकाश गाथा’, ‘प्रकाश कण- ववचाराचं ा सुगधं ’, ‘माणूस ऄसा घडावा’ या सहा पुततकांच्या प्रवासात ‘सूक्ष्मातनू ववश्व घडववताना...!’ हे सातवे पुततक ज्ञानामतृ ाचा शोध घणे ार्‍या ज्ञानवपपासूंना तवत:च्या व आतराचं ्या जीवनात प्रकाश वकरणांप्रमाणे तजे ोमय बदल घडववण्यास तसचे माणसाला सामावजक दृश्िकोनातनू व वैश्श्वक ततरावर वनमायण होणार्‍या समतया व संकटे सोडववण्यासाठी खूप खूप मदत होइल. एकणू च सजीव सिृ ीतील सवय सजीवांच्या व वनजीव घटकांच्या संरक्णाची जबाबदारी तवीकारण्याचा दृिीकोन प्रत्येक माणसामध्ये वनमायण होइल व भववष्यात मानवाला २०४० व २०७० साली ईभी राहणारी संकटहे ी दरू करण्यास नक्कीच मदत होइल. हाच व्यापक वैश्श्वक दृश्िकोन ठेवनू कोरोना कालखंडातील सकारात्मक दृश्िकोनातनू या मानवी कल्याणकारी ग्रंथाचा जन्म झाला ऄसचे म्हणावे लागेल. या ववश्वाची जेव्हा वनवमतय ी झाली तेव्हा एका सूक्ष्म ऄशा कणापासनू तयार झालेल्या गोळ्याचे वातावरणातील बदलामुळे ववभाजन झाले व त्यातूनच ब्रह्ांडात ऄसलले े ग्रह-तारे व एकणू च ववश्व वनमाणय झाल.े या ग्रहापं ैकी पृथ्वी या ग्रहावर सूक्ष्म कणांपासनू च सजीव सृिीची वनवमयती झाली. सजीव सिृ ीतील मनषु ्य हा प्राणी बशु ्िजीवी ऄसल्याने तो सतत शोध घते गले ा अवण अज ववज्ञान व तंिज्ञानाच्या जोरावर त्याने अपल्या ऄश्ततत्वाची सरु ुवात कशी झाली, याचा शोध घेतला. वतथेच न थाबं ता

त्याने आतर ग्रह तार्‍यांचा शोध घेत या ववश्वातील आतर ग्रहावं र पाउल टाकल.े अता याच ववश्वात सूक्ष्म कणांच्या माध्यमातनू तो त्याचे ईद्याचे भववष्य घडवू पहात अहे. या ववश्वात तो नक्कीच बदल घडवनू अणण्याचे पाहत अह.े हे होत ऄसताना त्याच्या या कतृ कमायमळु े ईद्याचे त्याचे भववष्यच शून्य झाले तर! नव्हे त्याचे ऄश्ततत्वच संपले तर? ही भीती ऄसल्याने माणसाने ईद्याचे ववश्व घडववताना सकू्ष्मातून बवघतले पावहज.े ऄन्यथा, मोठा ऄनथय होइल. ते होउ नये याकररता मानवाला या पृथ्वीवर त्याने ऄणपू ासनु ते अजच्या मावहती तिं ज्ञानाच्या म्हणजेच वडवजटलच्या युगापयंता च्या शोधाकडे बघताना हे ववश्व ज्या सकू्ष्म कणांपासून बनले अहे त्या सूक्ष्म कणांकडे कसे बघावे, त्याकररता हा एक प्रपचं च म्हणावा लागले . या पुततकामध्ये मानवी कल्याणाबरोबर सबंध ववश्वाचे कल्याण माणूस कसा साधू शकतो, त्याचा एक दृिीक्ेप प्रत्यके लखे ात टाकण्याचा प्रयत्न कले ा अहे. एवढेच नव्हे तर पचं महाभतू ापं ासून वनमायण झालेली ही वशै ्श्वक कुटबं ाची सरं क्ण व संवधनय ाची वदशा दाखववण्याचाच एक प्रयत्न कले ा अहे. माणसातला माणूस जोपयांत जागा होणार नाही तोपयतंा अजच्या माणसाला जगं लातील वहतं ि प्राण्यापं ेक्ाही माणसाची जातत भीती वाटत राहणार. यामुळेच अज माणूस माणसासोबत लढतो अह.े जगं लातील वहतं ि ऄसलले ा प्राणी अपल्याच सजातीय गणु धमय ऄसलले ्या प्राण्याला कधीच सपं वत नाही. हा साधा गुण माणसाला समजला नाही ऄसेच अज वाटते अह.े याचे ईत्तर शोधण्याकररता व त्याला ती वदशा वमळावी हचे या पतु तकाचे कायय ऄसेन. भववष्यात या पतु तकातून वैश्श्वक शातं ी व ववश्व कटु म्बकम ही भावना माणसात माणसू म्हणून नक्कीच वनमायण होइल, माणसू म्हणनू हीच एक प्रांजळ ऄपके ्ा! ईद्याचे वैश्श्वक सौंदयय सगळ्यांना बघावयास वमळो हाच एक या पतु तकाचा व्यापक ईद्देश. हे पुततक वलवहण्याचे परमभाग्य ज्यांच्यामुळे मला लाभले व ज्याचं ्यामुळे मी ववश्व बघू शकलो ते माझे सालकरी अइ-वडील बाइ व नाना, त्यांनी मला त्यांच्या जीवनात अलले ्या पररश्तथतीवर मात करताना, सालकरी ऄसताना जी वशकवण वदली वतचाच ईपयोग अज ववश्व कल्याणाकररता होत अहे. माझ्या जीवन प्रवासात ऄधं ार पडू नये याकररता सतत तवतःला तवे त ठवे नू ऄविपरीक्ा देत एक ज्योत म्हणनू कायय करणारी माझी सौभाग्यवती ज्योती, त्याचप्रमाणे सतत मला अधार व उजाय दणे ारी माझी मलु े, माझे दोन्ही बंधू यांच्या कौटंवबक अधारामुळे मी बरचे काही करू शकलो. मानवधन पररवाराला जन्म वदल्यानतं र खरे मानवी धन म्हणून ज्याचं ्याकडे मी बघतो या सवाांचे, याप्रमाणे माझे वमि व ऊणानुबंधक याचं ्या ऊणात शवे टच्या श्वासापयतां सदैव रहावे ऄसेच वाटते. मला दररोज फुलांसारख्या वदसणार्‍या माझ्या शाळेतील सवय मलु ाचं ्या चहे र्‍यावरील अनंद मला वशै ्श्वक अनदं दउे न जातो त्यामळु ेच मला जगण्याचे सामथ्यय प्राप्त होते तसचे सजीव सृिीतील नव्हे तर संपूणय ववश्वातील सकू्ष्म कणांपासून ते ग्रह तार्‍यापं यंातच्या सवय घटकांचा मी ऊणी ऄसेन! या पतु तकाचे तवागत सवयच वाचक करतील, यात शकं ाच नाही. या पुततकाच्या श्रवणातनू आतराचं े जीवन फुलववण्याच्या कायातय जे योगदान देतील ऄशा ज्ञानामृताचा प्रसाद वाटणार्‍यांचे मी मनापासून ऊण व्यक्त करतो. ववश्व कल्याणाकररता, वशै ्श्वक शांवतकररता या कायासय सवाांनाच मनापासून खूप खूप शभु ेच्छा!

पररचय श्री. प्रकाश सकु दवे कोल्हे (Dist.)- Nashik (State)- Maharashtra, 422001. Mobile No: 9552542381 [email protected] वैयक्तिक माहहती श्री. प्रकाश सुकदवे कोल्हे जन्मतारीख : ०५/०६/१९७४ हशक्षण : DIE, AMIE व्यवसाय : नोकरी/सेवाकायय पत्ता : प्लॉट नं.५७,सुखद,अयोध्या कॉलनी,पाथडी फाटा,नाहशक. सपं कक : ९५५२५४२३८१/७७७०००१२४१ पदभार संस्था पदभार कायकय ्षते ्र अन.ु क्र. मानवधन सामाहजक शैक्षहणक हवकास संस्था नाहशक ससं ्थापक महाराष्ट्र मानवधन शालेय वृत्तपत्र सपं ादक नाहशक 1 बालहवद्या साहहत्य सगं म सपं ादक नाहशक 2 हहंदुस्तान स्काउटस एवं गाईडस,महाराष्ट्र उपाध्यक्ष महाराष्ट्र 3 स्वप्नपतू ी सामाहजक संस्था सहचव महाराष्ट्र 4 भारतीय हशक्षण मडं ळ सदस्य नाहशक 5 महाराष्ट्र बालहशक्षण पररषद सदस्य महाराष्ट्र 6 कसु ुमाग्रज प्रहतष्ठान नाहशक सदस्य नाहशक 7 नशॅ नल असोहसएशन फॉर ब्लाइडं सदस्य महाराष्ट्र 8 सावयजहनक वाचनालय,नाहशक सदस्य नाहशक 9 आतं रराष्ट्ीर य मानवाहधकार)उत्तर भारत( - अध्यक्ष उत्तर भारत 10 राष्ट्ीर य मानव अहधकार आयोग, भारत सल्लागार भारत 11 मराठी हवज्ञान पररषद सदस्य नाहशक 12 अक्तखल भारतीय मराठी नाट्य पररषद, नाहशक सदस्य नाहशक 13 महाराष्ट्र चंेबसय ऑफ कॉमसय सदस्य नाहशक 14 हवचक्षण माहसक संपाहदकीय मंडळ सदस्य महाराष्ट्र 15 समथय भारत ससं ्था सदस्य नाहशक 16 मानवधन जीवन मगं ल गाणी सगं ीतकार महाराष्ट्र 17 वारकरी महामडं ळ सल्लागार नाहशक 18 ISTE, AMIE Member India 19 InSc (Institutes of Scholars) Member India 20 हवश्व मराठी पररषद सदस्य महाराष्ट्र 21 23

सामाहजक व शकै ्षहणक कायय अन.ु क्र. सामाहजक व शकै ्षहणक कायय पदभार काययक्षेत्र 1 धनलक्ष्मी बालहवद्यामंहदर व प्राथहमक शाळा, पाथडी फाटा, नाहशक संस्थापक नाहशक संस्थापक नाहशक 2 धनलक्ष्मी माध्यहमक हवद्यालय, पाथडी फाटा, नाहशक . ससं ्थापक नाहशक संस्थापक नाहशक 3 धनलक्ष्मी ज्युहनअर कॉलेज, पाथडी फाटा, नाहशक. संस्थापक नाहशक ससं ्थापक नाहशक 4 प्रोग्रहे सव्ह इकं्तललश हमहडयम स्कूल, पाथडी फाटा,नाहशक . संस्थापक नाहशक संस्थापक महाराष्ट्र 5 प्रोग्रहे सव्ह इकं्तललश हमहडयम स्कूल,जाधव संकुल,नाहशक. संस्थापक नाहशक नाहशक 6 ब्राईट इंक्तललश हमहडयम स्कूल,वाहडवाह-े ,ताइगतपरु ी.,हज .नाहशक. - नाहशक संस्थापक 7 मानवधन बालहवद्यानगरी,दत्त चौक,हसडको,नाहशक ससं ्थापक - संस्थापक हवश्व 8 मानवधन हवश्वज्ञानपीठ वारकरी गरु ुकुल श्री क्षते ्र पाथडी गाव, नाहशक . 9 मानवधन वाचनालय व अभ्याहसका केंद्र चांदोरी,ताहनफाड.,हज .नाहशक. 10 यशवतं राव चव्हाण महाराष्ट्र मिु हवद्यापीठ अभ्यासकेंद्र 11 सुखद सहवास बालक आश्रय व वृद्धाश्रम वाहडवाह-े , ताइगतपुरी.,हज.नाहशक. 12 मानवधन हडहजटल स्कलू अँप 13 मानवधन ललोबल लँलवजे स्कूल 14 लक्ष्मीआनदं गोशाळा वाहडवाह-े , ताइगतपुरी.,हज.नाहशक. प्रकाहशत साहहत्य लखे क - श्री. प्रकाश सकु दवे कोल्हे अ. क्र. पुस्तकाचे नाव प्रकाशन संपादक प्रस्तावना शुभचे ्छा सदं शे 1 डॉ. हवजय भटकर न्या. चंद्रशखे र धमायहधकारी मा. राष्ट्रपती प्रहतभाताई पाटील मानवधन मक्तल्टव्हहसयटी मा. हनवडणकू आयिु नीला सत्यनारायण हवचारांची एक प्रकाश वाट … प्रकाशन मधू मंगशे कहणयक डॉ. सुहनल कटु े 2 अधं ाराकडून प्रकाशाकडे हवचक्षण डॉ. राहुल जनै प्रकाशन 3 प्रकाश वाटवे रील ऊजाय स्रोत मक्तल्टव्हहसयटी नहचकते हवजय भटकर कुलुगरु ु, प्रा. डॉ. ई वायनु दं न डॉ. रघनु ाथ माशले कर हसंधुताई सपकाळ प्रकाशन प. प.ू बाबा महाराज कलु गु रु ु, प्रा. डॉ. बी ए चोपडे सातारकर 4 हशक्षणाची प्रकाश गाथा मक्तल्टव्हहसयटी नहचकते हवजय भटकर प्रा. डॉ. हगरीश कुलकणी मा. मुख्यमंत्री डॉ. मनोहर जोशी 5 हवचारांचा सगु ंध प्रकाशन ज्योती प्रकाश कोल्हे 6 जीवन मगं ल गाणी मानवधन प्रकाश सुकदेव कोल्हे -- 7 माणूस असा घडावा प्रकाशन प्रकाश सकु दवे कोल्हे मानवधन हरे बं कलु कणी डॉरहवंद्रकमु ार हसंगल . प्रकाशन मानवधन कौक्तन्सल फॉर( हनयतं ्रक वैद मापन शास्त्र( , महाराष्ट्र राज्य, प्रकाशन क्रीएहटव एज्युकशे न हफनलँड) मबुं ई)

प्राप्त परु स्कार : अन.ु क्र. प्राप्त परु स्कार 1 ज्ञानरत्न परु स्कार 2 डॉ पंजाबराव देशमुख हशक्षण गौरव परु स्कार . 3 राष्ट्ीर य समाजरत्न पुरस्कार 4 गोदा सन्मान पुरस्कार 5 हवश्वज्ञानधनरत्न परु स्कार 6 लाजेष्ट् पॉवर सेक्तव्हगं अवाडय (जीहनयस बूक ऑफ वल्डय रके ॉडय) 7 नपे ाळमध्ये हवश्वशातं ीकररता पहहला आतं रराष्ट्ीर य हकतयन महोत्सव ) वडं र बूक ऑफ वल्डय रेकॉडय ( 8 आदशय हशक्षक परु स्कार 9 राज्यस्तरीय जीवन गौरव परु स्कार 10 महाराष्ट्र गहु णजन रत्नगौरव पुरस्कार 11 समाज गौरव पुरस्कार 12 भारत ज्योती प्राईड ऑफ नशे न इक्सलन्स अवॉडय 13 एनजी कन्झव्हेशन अवॉडय 14 उपक्रमहशल हशक्षक परु स्कार 15 खान्दशे रत्न पुरस्कार 16 जय भारत हतरंगा महारॅलीचा हवश्वहवक्रम ) वंडर बकू ऑफ वल्डय रके ॉडय ( 17 अहॅ प्रहसएशन अवॉडय 18 स्माटय हशलेदार परु स्कार) सकाळ समहू ( 19 एका हदवसात पंधराहजार सीड बॉल बनवूण वृक्षारोपनाचा केला हवश्वहवक्रम ) वडं र बकू ऑफ वल्डय रके ॉडय ( 20 मानवसेवा लोकगौरव पुरस्कार,मबुं ई 21 महाराष्ट्र राज्य एड्स हनयंत्रण संस्था, मुंबई याचं ्याकडून गौरव 22 व्यावसाहयक सेवा पुरस्कार 23 रिदान हशहबरामध्ये उत्कृष्ट् सहभाग म्हणून पुरस्कार 24 स्टरॉबेरी गौरव परु स्कार 25 महाराष्ट्र शासन आरोलय सेवा यांच्याकडनू कायय गौरव 26 कोरोना गुरुवदं ना परु स्कार (दैहनक हदव्य मराठी) 27 स्पेस एज्युकेटर अवॉडय 28 इंटरनॅशनल एज्यकु शे न अवॉडय 29 राज्यस्तरीय भारतज्योती प्रहतभासन्मान एक्सलसं परु स्कार २०२० 30 31 Academic Excellence Award 2020 32 'पहहला सयू ोदय गोदा सेवारत्न' पुरस्कार (१८ व्या राज्यस्तरीय एक हदवसीय मराठी साहहत्य समं ले न - सयू ोदय सवसय मावेशक मंडळ नाहशक) राज्यस्तरीय नोबेल हवज्ञान पुरस्कार (नोबेल फाउंडेशन आहण श्रम साधना टरस्ट चे कॉलेज ऑफ इंजीहनयररगं अडँ टेक्नॉलॉजी बांभोरी)

ऄनकु ्रमवणका १ ४ १. सकू्ष्मातनू ववश्व घडववताना ७ २. पचं महाभतू ाचे कायय ववश्व घडववताना ९ ३. हे ववश्वच एक दवे घर ११ ४. ववश्व घडववणारे दवे त्व १३ ५. वनसगदय वे ता १५ ६. जन्म व मतृ ्यू वनसगय दवे तचे ीच एक भेट १७ ७. सयू य दवे ता १९ ८. चंद्र दवे ता २१ ९. ऄिी दवे ता २३ १०. जल दवे ता २५ ११. वायु दवे ता २७ १२. भू दवे ता २९ १३. वनतपती दवे ता ३१ १४. प्राणी दवे ता ३३ १५. माणसू दवे ालाच सपं वतोय का ? ३५ १६. दवे माणसू शोधायचा कोठे ? ३९ १७. ववश्व घडववताना ईद्याची समतया व सकं टे ४२ १८. ज्ञानाचे सकु ाणू ४५ १९. ज्ञानाचे तिोत २०. ववश्व घडववणारी मावहती तिं ज्ञान व प्रसार माध्यमे

२१. लोकसावहत्य व लोककला ४९ २२. सतं ाचं ी वशकवण ५२ २३. तवशासन ५४ २४. सकू्ष्मातनू ववश्व दशनय घडववणारे ज्ञानदतू ५६ २५. वशक्क म्हणजे काय ? ५९ २६. सामावजक बदलाचा पायाभतू घटक ६१ २७. दशे ाच्या ववकासाचा कणा ६३ २८. मानवधन जोपासणारा ६५ २९. माणसू घडववणारा ६७ ३०. मानवी मनाची जडण घडण करणारा वशल्पकार ६९ ३१. सतं कतृ ी जोपासणारा ७१ ३२. सामावजक तवातथ्य जपणारा ७३ ३३. ऄवभनयाचा राजा ७५ ३४. भववष्याचा वधे घणे ारा एक आवतहासकार ७७ ३५. वशक्काची कतवय ्ये ७८ ३६. वशक्काची कायय कततयृ ्त्व ३७. वशक्क एक उजाय तिोत ८१ ३८. वशै्श्वक सौंदयय ८३ ३९. अत्मशोध ८५ ४०. ववश्वातील माझे तथान ८७ ८९

१.सूक्ष्मातनू ववश्व घडववताना ववश्व खूप मोठे अहे. परतं ु, या ववश्वाची वनवमयती ऄवतसूक्ष्म ऄणंूच्या कणातून झाली अह.े ऄशा सकू्ष्म कणांपासून वनमायण झालेल्या ववश्वाच्या जडणघडणीचा वनरंतन चाललेला प्रवास समजून घेण्यासाठी तवत:ला सकू्ष्म कणापं यंात घेउन जाउन त्या कणातील शक्ती बाहेर काढनू अपले ववश्वातील ऄश्ततत्व समजून घउे या. ऄगम्य, गढू अवण ऄमयायद ऄशा या ववश्वाचा पसारा आतका मोठा अहे की, त्याची व्याप्ती मानवी बुिीच्या, कल्पनाशक्तीच्या पलीकडे अहे. कोणत्याही गवणती सूिांत ती मांडता यते नाही की बांधता येत नाही. म्हणनू च ज्ञानाच्या कक्ा ववततारताना ववज्ञानासोबतच ऄध्यात्माच्या, अतं ररक शक्तीच्या साधनेने या ऄतर्कयय गोिींचा शोध मानवाने लावण्याचा प्रयत्न सातत्याने केला अह.े त्यात तो बर्‍यापकै ी यशतवी दखे ील झाला अहे. ऄथातय सरु ूवातीला माणसाने प्राधान्य वदले ते तवतःला. तो-त्याच्या गरजा, गरजांसाठीचा शोध, शोधातून ईकललेली रहतय, रहतयातून वनमाणय झालेली वजज्ञासा अवण वजज्ञासेतून वाढत गले ले ी सृजनशीलता! ऄसा हा मानवी ज्ञानोत्कषय जीवनाचा प्रवास अहे. तो सूक्ष्मातून घडत जाउन अज वैश्श्वक झाला अहे. ज्ञान हा या जीवनाचा मूलतिोत अहे. या मूलतिोताचा शोध अवण ईपयोग तवतःच्या ईत्कषायसाठी माणसाने कसा करून घेतला, ते अपण पाहूया. ववश्वातील एकमवे सजीवसृिीचे वरदान लाभलले ी ही अपली पृथ्वी. काय बरं ऄसेल वतच्या वनवमतय ीचं रहतय? कुठून अला माणसू ? परतपरपूरक ही सृिीची वनवमतय ी झाली कशी? ग्रह, तारे यांचा मानवी जीवनाशी कसा सबं ंध अह?े सप्तषी, नक्ि, राहू-कते ू, तारकापुंज, अकाशगगं ा, दीवघयका, ग्रह - तार्‍यांची गती, त्यांच्यातील ऄतं र, गुरुत्वाकषणय ऄशा वकतीतरी सजं ्ञा समजनू घते ाना मानवी बिु ीचा कस लागला अह.े या सवय गोिी जणूकाही एका वनयिं णाखाली कालातीत सरु ू अहते . त्याचं ्यापासनू केवळ अवण कवे ळ ज्ञान पसरत अहे हे माि नक्की! हे ववश्व म्हणजचे ज्ञानसागर होय. सूक्ष्मातनू ववश्व कसे घडत गले े, यावर एक धावता दृश्िक्पे टाकयू ा. वैज्ञावनक दृिीकोनातून सूक्ष्म कणांकडे बवघतल्यास ऄणंूची वेगवेगळी रुपे बघावयास वमळतात. या सूक्ष्म ऄणमूं ळु े पदाथाचय ी वनवमतय ी होते. पदाथायपासून वततूची वनवमयती होत.े हचे वजै ्ञावनक सूि ववश्वाचा ऄभ्यास करताना काल-अज-ईद्या ईपयोगात यणे ार अह.े ववश्वाचा ऄतं होणे कदावप शर्कय नाही. कारण, वकतीही प्रलय`, महाप्रलय, ऄणतू फोट घडत गेल,े तरीसुिा ऄणू म्हणजचे ववश्वातील ऄवतसकू्ष्मातील सकू्ष्म कण कधीच नि करू शकत नाही व होणारही नाही. हेच वैश्श्वक सत्य ववश्वाच्या ऄबावधकरणाचेच लक्ण अहे. ऄशाच एका हायडरोजनच्या ऄवतसकू्ष्म ऄणूच्या गोळ्याचा समु ारे काही ऄब्ज वषांापवू ी महातफोट झाला अवण ऄवतशय तप्त अवण धळु ीने बनलेला एक प्रचंड मोठा ढग वनवायत पोकळीत वनमायण झाला. वगे वान गतीमुळे या वायू अवण धुवलकणानं ी बनलले ्या ढगाचे प्रसरण व ववभाजन झाले. ऄणंचू ्या कणानं ी वगे वेगळ्या तापमानावर आतर वगे वगे ळ्या जवटल ऄणचूं ी वनवमतय ी कले ी अवण ग्रह व तार्‍याचं ी वनवमयती झाली. गुरुत्वाकषयणामुळे एका वववशि कक्ेत अवण गतीने ते वफरू लागले. त्यात अपल्या पृथ्वीचा ववचार अपण १

करणार अहोत. काही वषाचां ्या प्रदीघय कालावधीनतं र पृथ्वीचा पषृ ्ठभाग थंड होउन हवे लयम अवण हायडोर जन यांसारख्या अवरणाने वातावरण तयार झाल.े पथृ ्वीवर होणार्या ज्वालामुखीय ईद्रेकामळु े जे वायू व धातू ईत्सजनय पावले यातनू वातावरणीय बदल घडत गले .े ईल्कावषायव, ज्वालामुखी वक्रया यामळु े पथृ ्वीवर बेटे, द्वीपसमहू , समुद्रतळ, पवयतांची वनवमयती झाली. वातावरणातील वायूंमध्ये रासायवनक ऄवभवक्रया घडनू पवहल्यांदा पाउस झाला. पावसाच्या पाण्याशी प्रकाश संश्लषे ण प्रवक्रया घडून पाण्यात जीवाणंूची वनवमतय ी म्हणजे जीववनवमतय ी घडनू अली. हे प्रकाश संश्लेषक वजवाणू वातावरणातील ऑश्र्कसजन वाढवण्यास सहाय्यभतू ठरल.े एक पेशीय सजीवापासनू बहुपशे ीय सजीव पाण्यात ईत्क्रातं होत गले े. त्यापैकी बहुतांशी जीव हे पाण्याबाहेरील वातावरणाशी जळु वून घणे ्यास सक्म ठरले. पयायवरणातील बदलांशी जळु वनू घणे ्यासाठी अवण अपले ऄश्ततत्व वटकवून ठेवण्यासाठी प्राणी जातीतील काही प्राण्यांच्या शरीररचनेत ऄतं गतय बदल घडनू अले. कालातं राने हे बदल प्राणी जातीच्या पढु ील वपढ्ांमध्ये अनुववं शक रूपात वदसनू अले. ऄशा पितीने मूळ प्राणीजातीपासनू काही वगे ळे ववै शष्य ऄसलले ी प्रजाती ईदयाला अली. यालाच अपण ईत्क्रांत ऄवतथा म्हणतो. ज्या प्रजाती वातावरणाशी समायोजन करू शकल्या नाहीत त्या नि पावल्या. डायनासोर ही प्रजाती वनसगातय ील संकट व पयावय रणात झालले ा बदल यामं ळु े नि पावली. परतं ु सरपटणारी अवण पंख ऄसलेली प्रजाती डायनासोरपासूनच वनमायण झाली ऄसे संशोधनातून वसि झाल.े ईत्क्रांत ऄवतथते ून ववववध वगायतील वनतपती व प्राणी यांची वनवमतय ी झाली. प्राण्याचं ा ववचार केल्यास पृष्ठवंशीय, ऄपृष्ठवंशीय, जलचर, भचू र, ईभयचर, नभचर व सरपटणारे ऄसे ववववध वगायतील प्राणी वनमाणय झाले. ऄशाप्रकारे सजीव सृिी ववकास पावत गले ी. मानवी ईत्क्रातं ीचा आवतहासही खूप रजं क अहे. काही प्रजाती झाडावर रावहल्याने त्यांचे मूळ रूप एकच रावहल.े ईदाहरणाथय माकड. मानवसदृश एप वानराच्या काही प्रजाती जवमनीवर गवताळ प्रदशे ात वाततव्य करू लागल्या. त्याचं ्यापासनू क्रमाक्रमाने ईत्क्रांत होत जाउन मानवी प्रजाती ऄश्ततत्वात अली. त्याला अपण अवदमानव ऄसे संबोधतो. दोन पायांवर चालणे शर्कय झाल्यामुळे त्याचे पुढचे दोन हात मोकळे झाले. तो हातांचा कशु लतेने वापर करू लागला म्हणून तो कशु ल मानव बनला. त्याचा मेंदू एप वानरापके ्ा मोठा होता. ताठ कण्याचा मानव हा ईत्क्रांतीतील महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. त्याचा मेंदू कशु ल मानवापेक्ा ऄवधक ववकवसत होता. तो समहू ाने राहू लागला. ऄिीचा शोध लावून त्याचा वापर व ईपयोग तो करू लागला. शश्क्तमान मानव हा ऄवधक बळकट शरीरयिी, ववकवसत मंेदू, गुहांमध्ये वाततव्य करू लागला होता. ऄन्न भाजून खाण्याचे तिं त्याने ववकवसत कले े होत.े जजु बी अवाज अवण आशार्‍यांनी तो भावना व्यक्त करू लागला. मतृ व्यक्तींचे दफन करणे, समूहानं ी तथलांतर करून राहणे ऄशा समाजशीलतेच्या ऄवतथेत तो तवतःला घडवू लागला. बुश्िमान मानवाशी संघषय, पयायवरणातील बदलाशं ी जळु वनू घते ा न अल्याने ही प्रजाती पुढे सपं ुिात अली. बशु ्िमान मानवाचे तवरयंि पूणयपणे ववकवसत झाले होते. ध्वनीच्या ईच्चार व अवाजाला तो वळण देउ शकत होता. कल्पनाशक्तीच्या अधारे दृश्य वततूचं े अकलन करून त्यानं ा शब्दरूप दउे शकत होता. प्रत्यक् वनरीक्ण अवण कल्पनाशक्ती यांच्यावर अधाररत वचि काढू लागला होता. त्यानतं र २

प्रगत बिु ीचा मानव म्हणजेच अजचा अधवु नक मानव होय. कल्पकता, बुश्िकौशल्य, हततकौशल्य याद्वारे त्याचे जीवन समिृ होउन त्यात सातत्याने बदल घडत गले े अवण मानवी संतकृती ईदयाला अली. हे सवय शारररीक, मानवसक बदल वातावरणीय बदल, भौगोवलक श्तथत्यंतरे यांमळु े घडले. माि सकु्ष्म रूपात या सवामंा ध्ये ऄदृश्य, ऄप्रत्यक् व ऄमतू य तवरूपातील ज्ञान सामावले होते. जे सजीवानं ा भोवतालच्या पररश्तथतीशी समायोजन करण्यास प्रवतृ ्त करत होत.े प्रामुख्याने शते ी, पशुपालन यांमळु े नदीच्या काठी मानवी संतकृती ववकवसत झाल्या. जीवनाला शते ीमुळे तथयै य प्राप्त झाल्यामळु े आतर कला कौशल्यांना वाव वमळाला. त्यातनू वततू वनवमतय ी, वततू वनवमतय ीतनू ईत्पादन वाढ, ईत्पादन वाढीतून व्यापाराला चालना, व्यापारासाठी दळणवळणाच्या साधनांचा शोध, व्यापाराच्या नोंदी ठवे ण्यासाठी वलपीचा शोध लागला. व्यापारामुळे ववचार, भाषा, चालीरीती, परपं रा यांचे सकं ्रमण व संतकरण घडून अले. गावांचे नगरात रूपातं र झाल.े नगरांचे प्रशासन चालववण्यासाठी ववववध पदे ऄश्ततत्वात अली अवण या सवायतनू मानवी जीवनाची जडणघडण होत जाउन ववववध सतं कतृ ींचा ववकास घडत गेला. ववद्यादान हे पववि दान मानले गेल.े ववद्यादानाच्या ववववध शाखा, ववद्या साधनेच्या ववववध पिती ववकवसत झाल्या. ज्या वनसगायने मानवाला घडववले, त्या वनसगाचय ा नव्याने शोध घ्यायला मानवाने सरु ुवात केली. रानटी ऄवतथेतनू ससु ंतकतृ मानवी जीवन घडत गेल.े मानव सवु शवक्त अवण ससु तं कृत झाला. सिृ ीच्या ईगमापासून ते मानवाच्या सांतकवृ तक, भाववनक, सामावजक, अवथकय , भौवतक ववकासाचा हा आवतहास अपल्याला हीच वशकवण दते ो की, हा एक ववशाल ज्ञानसागर अहे. या ज्ञानसागरातील काहीच मोती मानवाच्या हाती लागले अहेत. ऄजून बरेच ज्ञान संपादन करावयाचे अहे. त्यासाठी या ज्ञान सागरात सखोलपणे जाउन हे ज्ञानमोती शोधावे लागतील. त्यासाठी गरज अह,े ती योग्य वदशा दाखववणार्‍या मागयदशकय ाची, गरु ुची, वशक्काची. सकू्ष्मातून हे ववश्व घडताना अवण वनसगातय नू मानवी जीवन घडवताना ज्या सहाय्यभतू गोिी ईपकारक ठरल्या त्याचं ा अढावा पढु े अपण घेणारच अहोत. कवे ळ मानवाने हे नहे मी लक्ात ठेवावे, की वनसगायने अपल्याला सवयकाही वदले अवण अपण भरभरून घेतल.े माि घेतलले े हे ज्ञान वदल्याने ववश्वाचे कल्याण साधले जाणार अहे, त्यासाठी हा लखे न प्रपंच! ३

२.ववश्व घडववताना पचं महाभतू ाचं े कायय हे ववश्व पचं महाभूताचं ्या माध्यमातनू बनलेले अहे. या पंचमहाभूतामं ध्ये जल, वायू, ऄिी, भू (पृथ्वी) व अकाश यांचा समावशे होतो. या पंचमहाभूतांमळु ेच सपं ूणय सजीव अवण वनजीव सृिी वनमायण झालेली अहे. सिृ ीत बदल हे घडत ऄसतात. या बदलामं ागे प्रमखु भवू मका ही या पचं महाभतू ांचीच ऄसत.े सकू्ष्म कणापं ासून वनमायण झालेल्या या ववश्वाचा मखु ्य पाया हा पचं महाभूतांचा अह.े म्हणनू हे ववश्व घडववण्यास कारणीभतू ठरलेली ‘पचं महाभतू ’े या भूवमकेतून अपण बवघतले पावहज.े तप्त वायूचा गोळा, त्यापासून वनमाणय झालेले ब्रह्ाडं ातील ग्रह-तार,े त्यामध्ये अपली पथृ ्वी व त्या भोवती ऄसलले े वायचंू े वातावरणीय अवरण! यालाच अपण ववश्व संबोधतो. एकणू च या ववश्वाच्या वनवमतय ीचे कारण म्हणजचे ही पचं महाभूते होत. या पचं महाभूतांकडे सूक्ष्म नजरते नू बवघतल्यास ऄसे लक्ात यते े की, या पचं महाभतू ांचा ईगम हा सकू्ष्म ऄशा कणापं ासनू झालले ा अह.े त्या कणांमुळेच अज हे ववश्व बघावयास वमळत.े या ववश्वातील एकणू च सवय घटकाचं ी ईत्पत्ती ऄथवा वनवमयती ही फक्त सूक्ष्म कणापं ासून झाली हे वसि होउन या पथृ ्वीवर ऄसलले े सजीव सुिा याचाच एक भाग अहेत. वजै ्ञावनक भाषते सांगावयाचे झाल्यास या कणांवर काळानरु ूप झालेल्या वातावरणीय बदलामळु े सजीव सिृ ीची वनवमयती झाली. त्यामळु े अज मानवासोबत आतरही प्राणी, पक्ी व वनतपतींचे ऄश्ततत्व या पथृ ्वीवर वदसनू यते े. सजीव सिृ ीची वनवमतय ी ही संपणू यपणे कणावं र म्हणजे कणापं ासनू वनमाणय झालेल्या पंचमहाभतू ांवर ऄवलबं नू ऄसल्याचे तपि होते. ज्याप्रमाणे सजीवसृिीचा अपण ववचार करतो; त्याचप्रमाणे वनजीव घटकांचा सुिा या पितीने ववचार होतो. वनजीव वततूसिु ा कणांपासूनच वनमाणय झालले ्या अहते . म्हणजेच, सजीव ऄथवा वनजीव याचं ी वनवमयती ही पंचमहाभतू ापं ासनू झालले ी अह.े त्यामुळे पंचमहाभतू ाचं े या ववश्वात ऄश्ततत्व अपण या माध्यमातून ऄनुभवू शकतो. मानवी शरीराची वनवमयती ही पंचमहाभूतापं ासून झालले ी अहे. या मानवी शरीरात मततकी भाग हा अकाश तत्वाच्या ऄश्ततत्वाची ओळख करून दते ऄसतो. तर श्वासोच्वास हा वायू तत्व दशयवतो. पोटातील जठरािी व शरीरातील ईष्णता हे ऄिीच्या ऄश्ततत्वाची ओळख करून देत ऄसते. शरीरात ऄसलेले पाणी अवण रक्त हे जल तत्त्वाची ओळख करून दते ऄसते. तर मानवी शरीर ज्या पायावर ईभे राहते ते पाय जवमनीवर तग धरण्याकररता मदत करते ती पथृ ्वी. हे पाचही तत्त्व या पंचमहाभूतांच्या तत्त्वाचं ी ओळख करून दते ऄसतात. मानवी शरीर हे संपूणय पचं महाभूतांच्या साम्राज्याने व्यापलेले व ववततारलेले ऄसते. त्या पंचमहाभूतांमळु चे अत्मा, मन जागृत होत.े याकररता पंचज्ञानंेवद्रयेही ईपयोगात यते ऄसतात. ही पचं ज्ञानंेवद्रये सिु ा या पचं महाभूतांचाच भाग अहेत. मानवी शरीराची हालचाल, वाढ व काययप्रणाली ही संपणू यपणे पचं महाभूतांवर ऄवलंबून अह.े त्यामळु े मानवी शरीराचा मुख्य तिोत हा पचं महाभतू े अहते . पचं महाभूतामं ुळचे मानवाकडनू अजपयतंा चे बदल घडनू अल्याचे वदसत.े हे बदल जरी मानवाने केले ऄसले तरीसिु ा ते पंचमहाभतू ांच्या अधारे ऄथवा त्याचं ्या माध्यमातनू च झाल्याचे तपि होत.े ज्याप्रमाणे मानवाबद्दल ४

पंचमहाभतू ांचे महत्त्व अपण समजनू घेतले, त्याचप्रमाणे सजीवसृिीत सामावलेले सवय प्राणी व पक्ी याचं े शरीर सुिा पचं महाभूतांपासून वनमाणय झालेले अह.े तसचे छोया रोपयापासून ते वले ी व झाडांपयतंा च्या सवय वनतपती सिु ा याच पंचमहाभतू ांपासून वनमाणय झालले ्या अहते . त्यांचे जीवनकायय सुिा पंचमहाभूतावं रच ऄवलबं नू अह.े मानवी शरीरावर या पंचमहाभूताचं ा पररणाम होत ऄसल्याने त्याचं ्यामध्ये जेव्हा ऄसतं ुलन होते, तवे ्हा शरररातील त्या संबंवधत ऄवयवाच्या वकिवं ा भागाच्या कायावय र पररणाम होउन शरीरात अरोग्याच्या समतया वनमायण होतात. म्हणून माणसू अजारी पडत ऄसतो. संतवु लत पचं महाभतू ांच्या पररणामामुळे मानवी शरीर बलाढ्, शश्क्तमान व वनरोगी ऄसते. म्हणनू पचं महाभतु ांचे संतलु न साधण्यासाठी ऄन्न, पाणी, हवा शरीरात योग्य प्रमाणात घेउन वातावरणातील वायू, सूयापय ासून वमळणारी ईष्णता, पावसापासून वमळणारे जल, अकाशातनू वमळणारी शक्ती व पथृ ्वीवर राहत ऄसल्यामळु े मातीतून वमळत ऄसलले े सवय घटक हे मानवी शरीरावर वनरोगी राहण्यासाठी ईपयकु ्त ठरतात. मानवाबरोबरच आतरही प्राण्याचं े व वनतपतींचे सुिा याच पितीने जीवन कायय पंचमहाभतू ावं र ऄवलबं ून ऄसत.े सजीव सृिीतील रंजक ईदाहरण बघताना मातीत परे लेले एक छोटसे े बी, त्यावर पावसाच्या पाण्यामळु े वनमायण झालेला ओलावा व सयू ायच्या ईष्णतेपासून वमळालेली उब व हवेतील घटकाचं ा त्याचप्रमाणे अकाशात ऄसलले ्या शक्तीचा पररणाम होउन त्या मातीतनू बीजाकं रु ण होउन छान ऄसे रोपटे वनमाणय होते. या रोपयाचे पुढे जाउन झाडात रूपांतर होते व त्या झाडावर अलले ्या फलु ाचं े फळात रूपातं र होउन पुन्हा एका बीपासून ऄनतं रूपी वबयाचं ी वनवमतय ी हे पचं महाभूतांच्या वनवमयतीचे ईत्तम ईदाहरण होय. ऄंडाशयाच्या माध्यमातनू छोया कणाचे रूपातं र शरीरात होउन मानव ऄथवा आतर प्राण्याचं ी वनवमयती होत ऄसत.े त्यामळु े सजीव सृिी नि ऄथवा शनू ्य न होता वतचे कालानुरूप ऄश्ततत्व वटकनू ठेवण्यास मदत होत.े ज्याप्रमाणे अपण सजीवसिृ ीचा ववचार कले ा त्याप्रमाणे वनजीव वततूवर सुिा पचं महाभतू ाचं ा पररणाम होत ऄसतो. लोखडं ाची वततू ईघड्यावर ठवे ल्यास कालांतराने त्यावर उन, वारा, पाणी, सयू ाचय ी ईष्णता व जवमनीचा तपशय यामळु े त्या लोखंडाच्या वततूवर गंज अल्याचे वदसून यते .े ती वततू त्याच पररश्तथतीत तेथेच रावहल्यास कालातं राने मातीत वमसळनू जाते व वतचे रूपांतर पुन्हा सकु्ष्म कणात झाल्याचे वदसून यते .े दुसरे ईदाहरण बघावयाचे झाल्यास, अभाळाला भदे ू पाहणार्‍या मेरू पवतय ावर या पंचमहाभतू ांचा पररणाम होउन खडक रूपाने ववलग होउन ईताराकडे घरगं ळत जाताना त्याचे ऄसखं ्य तकु डे होत जातात. काही पाण्यासोबत वाहत जाउन सागरात वाळचू ्या कणात रूपांतररत होतात, तर काही माती बननू भूवमतच ववलीन होतात – पुन्हा एका वबजाला ऄकं ुरण्यासाठी ! म्हणजचे पचं महाभतू ानं ी वनमायण झालले ी वततू पुन्हा पचं महाभतू ामं ध्येच ववलीन होउन जात.े याच पितीने सजीव सिृ ीतील प्राणी ऄथवा वनतपतींचे सुिा मतृ ऄवतथेनंतर ते पंचतत्वात म्हणजेच पचं महाभूतात ववलीन होउन जातात अवण त्याकडे सूक्ष्म नजरेतून बघताना पचं महाभतू ाचं े सृिीतील संतुलन साधण्यासाठी मनषु ्याने बशु ्िजीवी प्राणी म्हणून पढु े येउन कायय कले े पावहजे व तवतः अपण पचं महाभूतापं ासून वनमाणय झालेलो अहोत व पुन्हा या पंचमहाभतू ात ववलीन होउन या ववश्वातील सूक्ष्मकण म्हणनू अपले ऄश्ततत्व ५

ऄसणार अहोत, हे समजनू घेतले पावहज.े ही समज माणसाला अल्यास भववष्यातील चागं ले बदल या ववश्वात वदसून यते ील. पुढच्या मानवाला जगण्याचे वशकवताना पंचमहाभूताचं े महत्त्व व त्याचं े तत्त्व या सिृ ीला वकती महत्त्वाचे ठरतात याची जाणीव करून वदली पावहजे यातच सौख्य सामावले अहे मानवी जीवनाच्या कल्याणासाठी...! ६

३.हे ववश्वच एक दवे घर ! घर हे कटु ंबातील प्रत्यके व्यक्तीला एका बंधनात म्हणजेच ॠणानबु ंधात ठेवण्याचे कायय करते. म्हणूनच घरातील प्रत्येक व्यक्ती या एकमके ाबं द्दल सद्भावना, प्रेम, अपलु की, वजव्हाळा, वनष्ठा व श्रिा जपतात. घरातील ज्यषे ्ठांबद्दल त्यांच्या ह्रदयात भरभरून अदर, भक्तीभाव ऄसतो. ज्याप्रमाणे घरातील प्रमखु व्यक्तीकडे घरातील आतर व्यक्ती दवे ासमान बघतात, त्याप्रमाणे ववश्वातील सवय माणसे हे सिृ ीतील ईजाय दणे ार्‍या घटकानं ा म्हणजेच वनसगायला देवासमान मानतात. ज्याप्रमाणे देवघरात दवे ऄसतो, त्याप्रमाणे या ववश्वात वनसगय हा देव अह.े म्हणून या ववश्वाला ‘देवघर’ म्हटलं तर ते वावगं ठरणार नाही. ऄशा एक ववश्वव्यापक देवघराबद्दल एक ववश्वव्यापक ववचार, त्याचे तत्व, मलु ्य हे अपण समजनू घेतलचे पावहजे. घर म्हटलं तर अपल्याला सुरवक्तता, तवाततं्र्य, वशक्ण, सतं कार, सतं कतृ ी व जीवन जगण्यासाठी लागणारी ईजाय, प्रेम, धैयय व ववश्वासाबरोबर अत्मववश्वास यासारख्या ऄनके गोिी वमळत ऄसतात. अवण म्हणूनच की काय, घर हे अपल्याला अपलं वाटत.ं घरातील व्यक्ती एकमेकासं ोबत वावरताना नसै वगयकरीत्या त्यांच्यामध्ये अदरभाव अवण भक्तीभावही ऄनभु वयास वमळतो. जेथे भक्तीभाव येतो तथे े श्रिा, वनष्ठा हे बधं भू ावाप्रमाणे सोबत यते ात. त्यामुळे तेथे दवे ऄसल्याची प्रवचती यते े. जथे े दवे अहे अवण ज्या वठकाणी देवाचे वाततव्य अहे; तथे े दवे ाचे घर म्हणजेच दवे घर अहे, हे सागं ण्याची मळु ीच अवश्यकता नाही. ऄशा घराला देवघर म्हणताना तेथे पाववत्रयही वदसनू येत.े त्यामुळे तेथे एक सकारात्मक ईजाय वनमायण होते. जथे े ही उजाय ऄसते तथे े ईत्तम, दजदे ार व पररपणू य कायय होत ऄसते. म्हणजचे कायय वसिीस जात ऄसते. ज्या वठकाणाहून सकारात्मक ईजाय बाहरे पडते त्यालाच ‘देवघर’ ऄसे म्हणाव.े अता कटु बं सतं थेचा मोठा व्यापक ववचार करूया. ऄनके कुटंबे समहु करून राहतात, त्यातनू गावाचा जन्म होतो. ऄशा गावाला अपण कटु बं ाच्या रूपात पावहले तर अपणास गाव सिु ा एक दवे घर वाटू लागले . प्रत्यके गाव हे देवघर अहचे अहे ; हे समजावं म्हणनू प्रत्यके गावात दवे घराचं प्रवतक म्हणून मंवदर, मश्तजद, चचय, प्राथनय ा तथळे व गरु ूद्वारा अहते . त्यातनू एकच सागं ावसे े वाटते ते म्हणजे मवं दर व आतर प्राथनय ातथळे हे प्रत्यके धावमयक, अध्याश्त्मक गुरूिनं ी जनकल्याणासाठी एक वदशादशकय म्हणून वनमाणय कले ी अहते . त्यात त्यांचा कोठेही, माणसामाणसात कोणत्याही प्रकारचा भदे भाव ऄथवा वाद वनमायण व्हावा हा हते ू नव्हता. त्यामुळे तथे ील पररश्तथतीचा व संतकतृ ीचा ववचार करून ती देवघरे, एक गावाचे प्रवतक म्हणून ईभी कले ी गले ी. यात मखु ्य हते ू हाच की, गाव हे एक दवे घरच होय. ऄनके गावांना एकि करून जो मानवी समहू ात राहतो. त्याला प्रांत, रािर अवण देश ऄशा भवू मकते नू अज अपण बघतो. हे सिु ा एक देवघरच होय. अता ऄनके देश ऄथवा रािर गावातील कटु ंबापं ्रमाणे एकसघं झाली तर ते ववश्व कुटंबकम याप्रमाणे वाटू लागले अवण सवानंा ा ‘हे ववश्वची माझे घरं’ ऄसाच ऄवभमान यातनू वनमाणय होइल. ‘हे ववश्वची माझे घर’ ही सकं ल्पना जवे ्हा मानवी मनात यइे ल तेव्हा ते घर, त्या घराचा ७

उजातय िोत, त्यास अधार दणे ारा घटक हा देवघरातील देव अहे, हे सागं ण्याची मुळीच अवश्यकता नसेल. या ववश्वरूपी घरात दवे ासमान कायय करणार्‍या सूयायसारख्या उजासय ्रोताबरोबरच वनसगालय ाही देव म्हणून सिृ ीतील सवय प्राणीमाि त्याकडे बघेल. जवे ्हा ऄसे होइल तवे ्हा या ववश्वात नवचतै न्य वनमाणय होवून तेजोमय वातावरणात अनदं ाचा वषायव बघावयास वमळेल. अकाशात सप्तरंगाचं ी ईधळण करत आदं ्रधनुष्यही त्याचा अनदं व्यक्त करले . या सिृ ीचे हे सौंदयय बघणारा ह्या सृिीचा वनमातय ा , त्याला खर्‍या ऄथायने तेव्हा अनदं प्राप्त होइल. ववश्वाचा हा सोहळा अपण सवाानं ी बघावा, यासाठी प्रत्येक माणसाला हे ववश्वच जेव्हा एक दवे घर वाटेल, तवे ्हाच या दवे घरातील देव अपल्या सगळ्यानं ा उजारय ूपी अशीवादय नक्कीच दइे ल. अशीवादय घेतांना या ववश्वाच्या वनमातय ्यास म्हणजेच या वपता परमशे ्वरास नक्कीच सवांाप्रती, सांभाळण्याची ऄवधकावधक जबाबदारी वाटेल. हेच तर अपल्याला साध्य करावयाचे अहे, ववश्व कल्याणकरीता ! ८

४.ववश्व घडववणारे दवे त्व हे ववश्व गूढ, रहतयमयी, ऄगम्य ऄशा घटकांनी व घटनांनी बनलले े अह.े मानवाला जवे ढे समजले त्याच्या वकतीतरी पटींनी हे ब्रह्ांड चमत्काररक शक्तींनी अवण गोिींनी व्यापलेले अहे. मानवी बिु ीने अवण मनाने जे जे तकायवर पडताळनू पावहले त्याला ववज्ञान म्हणनू सवय जगाने तवीकारले. तर ज्या तत्त्वांनी तकाचय ्या पवलकडे जाउन अपल्या ऄश्ततत्वाची ओळख करून वदली, त्या तत्त्वानं ा ‘देवत्व’ ही अध्याश्त्मक सकं ल्पना वदली. फार फार वषाांपवू ी जवे ्हा माणूस वनसगाचय े ऄपत्य म्हणनू वनसगावय र वनतसीम प्रमे करत होता तवे ्हा वादळ, वारा, पाउस, प्रलय, भूकपिं , ज्वालामखु ीचे ईद्रके , भतु खलन, ऄवकाशीय घटना, जन्म, मृत्यू ऄशा नसै वगयक घटना त्याच्या अकलनापलीकडे अवण समजापलीकडे होत्या. वनसगायत बहरलले ी झाडे, वेली, त्यावर ईमलणारी ऄसखं ्य रगं ांची, ववववध अकाराची, गंधाची फलु े- फळे त्याच्या सजृ नाचे रहतय त्याला माहीत नव्हत.े नैसवगयक अपत्तींना तो घाबरत होता अवण वनसगायचे सौंदयय पाहून सखु ावत होता. म्हणूनच, ववश्वातील या ऄवचंत्य शक्तींना मानवाने दवे त्व ही संकल्पना बहाल कले ी. या सदुं र, वनरामय, अश्त्मक सौख्य प्राप्त करून दणे ार्‍या सकं ल्पनेने ‘देव’ वनमायण केला तो प्रत्येकाच्या मनामध्ये. तवे ्हापासनू माणसू वनसगालय ा देव माननू त्याची पजू ा करू लागला, त्याच्या चमत्काररक घटनांपढु े नतमततक होउ लागला. पाप-पुण्याच्या भीतीने गरै कृत्यापासनू तवत:ला दूर ठेउ लागला. ‘देवत्व’ या संकल्पनेने संपूणय जगाला व्यापून टाकले अह.े मानवाने वकतीही प्रगती कले ी तरी त्याच्या प्रयत्नानं ा, कायालय ा मयायदा यते .े कारण माणसू हा देखील या सृिीने वनमाणय कले ले ा एक जीव अह.े मानवाने त्याच्या बिु ी प्रामाण्यावर अजवर संपूणय पथृ ्वीला एका खेड्याप्रमाणे जवळ अणले अह.े ग्रह–तार्‍यांचा त्याचा ऄभ्यासही शतकानुशतके सरु ू अहे. दुसरे घर म्हणनू माणसू चंद्र, मगं ळ या ग्रहाकं डे बघू लागला अह.े तंिज्ञान व ववज्ञानाच्या मदतीने दधु यर अवण ऄसाध्य अजारावं र माणसाने ववजय वमळवला अहे. हररतक्रातं ीने करोडो लोकांची भकू भागवली. ऄसे ऄसले तरी माणसाला अजही पाणी वनमाणय करता अलेले नाही. मृत शरीरात जीव अणता अलले ा नाही. नैसवगयक घटनाचं ी पूवयसूचना त्याला वमळते, पण त्या थाबं ववण्यास तो अजही ऄसमथय अहे. हवा, पाणी, माती तो वनमायण करू शकलले ा नाही. या अवण ऄशा वकतीतरी गोिी माणसाच्या अवार्कयाबाहेरच्या अहेत. वनसगायकडनू तो घेउ शकतो, पण दणे ्याचं दाततृ ्व त्याच्या हाती नाही. म्हणूनच, माणसाने जग वजकं ले, माणसाने वनसगायवर मात केली ऄशी वार्कये ऐकली वक, हसावे वक रडावे हेच समजत नाही. वनसगायने मानवाला अजवर ऄपत्य म्हणनू च जपले अह.े त्याच्या पररपूणतय ्वासाठी अपले सवतय व सढळ हाताने देउ कले े अह.े ववश्वातील प्रत्येक गोिीत प्राणतत्त्वाचं ्या माध्यमातून चैतन्य जागृत कले .े पचं महाभतू ांनी बनलले ्या ववश्वातील प्रत्येक सजीव – वनजीव घटकात ही प्राणतत्त्वे सामावली अहते . ही प्राणतत्त्वे जाणवतात; परंतु ती अपण प्रत्यक् पाहू शकत नाही. शरीरातील उजाय म्हणजचे जीव (प्राण) ऄसेपयतां च अपण ९

जीवतं राहू शकतो. हा प्राण शरीरातनू वनघून गले ्यावर शरीर ऄचेतन होउन जात.े पण हा प्राण अपण पाहू शकत नाहीत वकंिवा त्याला थाबं वू शकत नाहीत. डोळ्यांनी पाहू शकत ऄसलो तरी पाहण्यासाठी डोळ्यांना सूयपय ्रकाशाचीच गरज ऄसत.े एखाद्या वततवू र प्रकाश पडनू तो परावतीत होतो, तेव्हाच डोळ्यानं ा ती वततु वदसत.े वनजीव ऄसलले ्या दगडातही प्राणतत्त्व सामावले अहे. म्हणनू त्याला जडत्व ऄसत.े कालांतराने त्याचे बारीक बारीक कणातं ववदारण होउन पुन्हा ऄवतसूक्ष्म ऄशा ऄणूरूपात पराववतयत होउन ऄवकाशात सामावले जातात. जन्म-मतृ ्य,ू ईगम- ऄतत, सृजन- ववनाश, सुरुवात- ऄंत सिृ ीत चालणार्‍या या वनरतं र चक्राने पंचमहाभूताचं े ऄश्ततत्त्व, सामथ्यय अवण सृिीचे वनयोजन ऄधोरशे ्खत होते. ही पचं महाभूते उजेच्या साह्याने उवजतय होतात अवण प्राणशक्ती वनघून गेल्यानंतर ववरून जातात. या सवाांना वनयवं ित करणारी ही शक्ती म्हणजेच दवे होय. ववश्वाला जन्म दणे ार्‍या, जगववणार्‍या, वाढववणार्‍या, फलु ववणार्‍या या दवै ी शक्तींबद्दल ऄवधक जाणून घ्यायला नक्कीच तुम्हालाही अवडले . ववश्व कल्याण साधणार्‍या या दवै ी शक्तींना ऄतं मयनापासनू श्रिये नमतकार ! १०

५.वनसगय दवे ता एखाद्या पुष्पहारात अपण सदंु र ऄशी फलु े गफुं तो, त्याप्रमाणे या ब्रह्ाडं ात ऄसलले ्या सूययमालते ववववध ग्रह पुष्पहाराप्रमाणे गंुफलेले अहेत. म्हणूनच या सयू यमालेला हाराची (माळेची) ईपमा वदली गेली ऄसावी, ऄसे वाटत.े या सूयमय ालेत एकूण मुख्य नवग्रह अहते . त्यामध्ये सयू य हा श्तथर तारा या मावलकेतील प्रमखु नभोगोल अह.े तो एकाच जागी श्तथर अह.े सयू ायच्या भोवती वववशि ऄतं रावर व एका वववशि कक्ेत आतर ग्रहांचे तथान वनश्श्चत झाल्याचे अढळनू यते .े या ग्रहमालते सयू ानय तं र पवहला जवळचा ग्रह म्हणजे बधु हा होय. दसु र्‍या क्रमाकं ावर शकु ्र या ग्रहाचे वाततव्य अह.े वतसर्‍या तथानी पथृ ्वी हा ग्रह अहे. या ग्रहाचे ववशेष हे अहे की, या ग्रहावर जीवसृिी अहे. चौथ्या तथानी मगं ळ हा ग्रह अह.े सूयमय ालेतील पाचव्या तथानी ऄसलले ा गरु ू हा ग्रह सवातय मोठा ग्रह अहे. यानंतर सहाव्या तथानी ऄसलले ा शनी हा ग्रह त्याच्या कक्ते वफरत अहे. शवननंतर सातव्या तथानी यरु ने स व अठव्या तथानी नेपच्युन हा ग्रह अह.े म्हणजेच सयू मय ालेत एकणू नउ ग्रह अहते . सूयय हा एकाच वठकाणी श्तथर अहे; परतं ु आतर अठही ग्रह हे एका वववशि कक्ेत सूयाभय ोवती वफरत ऄसतात. त्याचं ा वफरण्याचा कालावधी हा वगे वगे ळा अढळनू यते ो. पृथ्वी सुिा तवतःभोवती वफरता वफरता सयू ाभय ोवती वफरत ऄसल्यामळु े पृथ्वीवर वदवस व राि होताना वदसून येतात. याप्रमाणे प्रत्यके ग्रह व त्याचे ईपग्रह हे त्याचं ्या कक्ते श्तथरावलले े अहते व त्या कक्ेत त्याचं े पररवलन होत ऄसत.े प्रत्यके ग्रह वववशि तथानी ऄसल्याचे कारण म्हणजे सूयामय ध्ये ऄसणारी गरु ुत्वाकषणय शक्ती. या गुरुत्वाकषयण शक्तीमळु चे प्रत्येक ग्रह हा त्याचे तथान कधीही सोडत नाही. जर गुरुत्वाकषणय शक्ती कमी वकवंि ा ऄवधक झाली तर एकणू च सूययमालेतील ग्रहाचं ्या श्तथतीत बदल होइल व ऄवाढव्य ग्रह एकमेकावं र यउे न अदळतील. त्याचप्रमाणे या ग्रहांभोवती वफरणारे आतरही ईपग्रह ऄसल्यामळु े त्याचं ्या तथानातही बदल घडून येतील व एकच तफोट होउन ववध्वंस घडून येइल. एका ऄणुबॉम्ब तफोटामळु े वकती नकु सान होउ शकते, याची कल्पना अपणा सवाांना अह.े त्याहीपेक्ा वकतीतरी लाख पटीने ही ववध्वसं कारी घटना ऄसले . परंतु अजपयतां तसे घडले नाही याचे कारण सयू ामय ुळे वनमाणय होणारी गरु ुत्वाकषयण शक्ती होय. ज्याप्रमाणे सयू ायच्या शक्तीचा ईपयोग हा मुख्य ग्रह व ईपग्रहाच्या वाततव्याकरीता व ऄश्ततत्वाकरीता होतो, त्याचप्रमाणे प्रत्येक ग्रहामध्यहे ी सूयासय ारखी गरु ुत्वाकषयण शक्ती अह.े या शक्तीचा ईपयोग तवतःसाठी होतोच; परतं ु या शक्तीचा पररणाम त्या ग्रहासोबत ऄसलले ्या आतर ग्रहांवरही होत ऄसतो. सूयायपासून वनमायण होत ऄसलले ्या गुरुत्वाकषयण शक्तीचा आतर ग्रहांवर होणारा पररणाम अपण ईघड्या डोळ्यानं ी बघू शकत नाही; परंतु गरु ुत्वाकषणय शक्ती अहे याची प्रवचती अपण घउे शकतो. त्याचप्रमाणे प्रत्यके ग्रहामध्ये ऄसलले ्या एकूण शक्तीचा पररणाम हा आतर ग्रहावं र होत ऄसतो. एकणू च सूययमालते ील ग्रह-तार्‍यांचा पररणाम हा प्रत्येक ग्रहावर होत ऄसल्याने पथृ ्वीवरही ऄशाच पितीने आतर ग्रहाचं ्या शक्तीचा पररणाम होताना वदसून यते ो. हा पररणाम पथृ ्वीवर ऄसलले ्या सजीव सृिीवरही होत ऄसतो. म्हणनू प्रत्येक प्राणी ऄथवा वनतपती, याचं ा जन्म, कालावधी अवण वतथीचा ववचार करता त्यावळे ी ११

सयू मय ालते ील ग्रह कोणत्या तथानी होते, त्यानसु ार त्या त्या ग्रहाचं ा पररणाम त्या त्या प्राणीमािांवर होत ऄसतो. म्हणजचे सजीव सिृ ीतील बदल हा सूययमालेतील ग्रहांवर ऄवलबं ून ऄसतो, ऄसे म्हटले तर ते चकु ीचे ठरणार नाही. म्हणनू कालगणना करताना अवण वदनदवशयका बनववताना प्रत्येक ग्रहाची श्तथती बघूनच त्या वदवसाचे तथान वनश्श्चत केले जात.े सयू गय ्रहण व चदं ्रग्रहण हे देखील सयू यमालेत घडणार्‍या बदलांचाच एक भाग अहेत. एकणू च बदलाचं ा ववचार कले ा तर सयू मय ालेतील ग्रहांचा पररणाम हा त्या ग्रहावर होतोच परंतु सजीव सिृ ीवरही होताना वदसनू यते ो. जर या ग्रहातील एका ग्रहाचे तथान बदलले तर आतर ग्रहांवर त्याचा पररणाम होइल व एकूणच सवय ग्रहांचे ऄश्ततत्व धोर्कयात येइल. ऄसे जर झाले तर वकती हाहा:कार होइल, याची कल्पना करणहे ी ऄशर्कय अहे. म्हणनू सजीव सिृ ीतील प्राणी व वनतपती जीवन सुव्यवश्तथत रहावे, ऄसे वाटत ऄसले तर या नवग्रहांना अपण देवासमान पुजले पावहजे. कारण, अपल्याला हे नवग्रह मदत करतात. ज्याच्या हातात जगणे ऄसते त्याला अपण देव म्हणत ऄसतो. म्हणनू , या नवग्रहांना अपण देवता का बरे मानू नये ! १२

६.जन्म अवण मतृ ्यू वनसगय दवे तचे ीच एक भटे सवय प्रावणमािांना एका शाश्वत ऄटळ ऄशा प्रवासातनू जावेच लागते; ते म्हणजे जन्म व मृत्यू! जन्म व मतृ ्यू यातील ऄतं रालाच अपण ‘जीवन’ ऄसे सबं ोधतो. हे जीवनचक्र प्रत्यके ाला चक्रव्यहू ासमान ऄनभु वयास यते .े परतं ु, त्यामुळचे या सिृ ीत समतोल साधला जातो, ऄसे म्हणता यइे ल. जवे ्हा एखादे शासन हे ऄनुशासन म्हणनू कायय करते तेव्हा तेथील काययप्रणाली सुव्यवश्तथत कायय करत ऄसत.े शासन म्हटलं तर तेथे वनयम हे ऄसणारच ! वनयमांचे पालन होत ऄसल्यामळु े सवाानं ा सुरवक्त व न्यायावधश्ष्ठत तवाततं्र्याचा अनंद घते ा येत ऄसतो. सृिीच्या वनयमातील एक वनयम म्हणजे जन्म व मृत्यू! जन्म व मृत्यू हे फक्त मानवालाच लागू होत नसून ते वनसगायतील सवचय सजीव घटकांना लागू होतात. पंचमहाभतू ानी बनलेल्या या चराचर सिृ ीचे चक्रच मळु ी पचं तत्त्वाची सुक्ष्मातील सूक्ष्म शक्ती घेउन सजृ न पावते अवण कालांतराने याच पचं तत्त्वात ववलीन होत.े ज्याप्रमाणे बीपासून रोप वनमायण होते, त्याचप्रमाणे काही प्राणी व पक्ी ऄडं ्यातनू नवप्रजातीला जन्म दते ात. तर काही प्राणी प्रत्यक् प्रजननातनू वपलानं ा जन्म दते ऄसतात. म्हणजचे सवय सजीवामं ध्ये जन्म ही नसै वगयक प्रवक्रया सातत्याने सुरू ऄसत.े यात प्राणी, पक्ी जन्माला घातलेल्या नवीन जीवाचं ं ऄश्ततत्व बघनू नक्कीच अनदं व्यक्त करत ऄसतील. परतं ु, त्याचं ी भाषा अपल्याला ऄवगत नसल्याने अपण तो अनंद बघू वकंवि ा समजू शकत नाही. मनषु ्य जीवनात माि बाळ जन्माला येणार ही सुखद वाताय वमळताच सवय ॠणानबु धं क, अप्तिे , वमिमंडळी यांना अनंद नव्हे तर परमानंद होत ऄसतो. हा अनंदाचा सोहळा बाळाला समजतही नसतो. परतं ु, त्या नवजात बाळाचे तवागत ववववध माध्यमातनू साजरे कले े जाते. जन्म घेणारा प्रत्येक जीव हा काळानुसार ववववध टप्प्यातून पुढे पुढे जात ऄसतो. ज्याप्रमाणे मनुष्य बाल्य, तारुण्य व विृ ावतथते नू जातो व शेवटी मतृ ्यचू ्या टप्प्यावर यउे न थांबतो. त्याचप्रमाणे सिृ ीतील सवय प्राणीमािाचं ाही याच पितीने प्रवास होतो. यालाच अपण ‘जीवन प्रवास’ ऄसे संबोधतो. मृत्यू हा ऄटळ अहे. तो प्रत्यके ाच्या जीवनात येणार हे विकालाबावधत सत्य अहे. ते प्रत्येकाने तवीकारलेच पावहजे. मग मृत्यलू ा का बरे घाबरावे? येथे एक प्रश्न वनमाणय होतो. खरं तर जीवन प्रवासात बाल्य, तारुण्य व विृ ावतथते नू गले ले ्या जीवाला वाधयर्कयाने वकवंि ा विृ ापकाळाने मतृ ्यू अला तर त्यात मुळीच वाइट नाही. कारण झाडाचं ी वपकलेली पाने ही कधीतरी झाडापासनू गळनू पडणारच. तसेच शरररातील अत्मा केव्हा ना कवे ्हा शरीर सोडून दणे ारच; हे दखे ील वततकचे सत्य अह.े यात वभती बाळगण्याची मुळीच अवश्यकता नाही. या प्रश्नाकडे वळून पाहताना ऄसे लक्ात येते, की जो प्राणी ऄसरु वक्त अहे ; वकंिवा त्याची तवतःचीच अत्मशश्क्त नकारात्मकतके डे गेली ऄसले ; ऄशा व्यक्तीला मृत्यबू द्दल वभती वाटू लागते. जीवन जगताना तवातंत्रय व सरु वक्तता फार महत्त्वाची अह.े दुसरे महत्त्वाचे ऄसे, की ज्याचं ा ऄपघाती वकवंि ा अत्महत्या करून ददु ैवी मतृ ्यू ओढवतो. त्यांचा मृत्यू हा नैसवगकय मतृ ्यू म्हणून वनसगालय ा मान्य नसतो. कारण घात - ऄपघात वकिंवा अत्महत्या हे त्या प्राण्याच्या बाबतीत ऄकाली मृत्यू ठरतात. त्यामुळेच आतर प्राण्यानं ाही या मृत्यू ववषयी १३

वभती वाटू लागत.े ऄसे मृत्यू मानवी जीवनात घडताना एक गणु दोष वदसनू यते ो. तो म्हणजे ऄकाली मृत्यू हा तवतः त्या माणसामुळे वकंिवा आतर माणसांच्या चकु ीमळु े घडलेल्या घातक गोिींमळु े घडत ऄसतो. माि हा मृत्यू नैसवगकय वनयमाला मुळीच धरून नसतो. दुसरे ऄसे, की वनसगय तवतःच तवतःचा समतोल साधत ऄसतो. पृथ्वीवरील एकूण वजनात समतोल साधण्यासाठी प्रलय, भूकपिं , वादळे घडनू येतात व एकणू वजनाचा समतोल म्हणजचे वनसगायचा समतोल या माध्यमातनू साधला जात ऄसतो. अता प्रश्न एकच अहे, तो म्हणजे अपला मृत्यू हा नसै वगकय ऄसावा, की वनसगय वनयमाच्या ववरूि ऄसावा, याचे ईत्तर हे प्रत्येक प्राणीमािांवर ऄवलबं नू अहे. यात मानवी प्रगतीच्या ऄट्टाहासात आतर प्राण्यांना वकवंि ा सजीव सृिीतील घटकानं ाही सामोरे जावे लागत,े ते चकु ीचे अहे. हे सवय टाळण्यासाठी माणसाची सदसश्द्ववके बुिी जागृत होवनू हे ववश्व जरी एका कणापासून बनले अह,े तरीदखे ील त्याची ऄथागं व्याप्ती ही अपल्याला जन्म अवण मृत्यू या दोन घटनामं धील अपला जगण्याचा ईद्देश अवण ध्येयाप्रती प्रेररत करत राहत.े अपले जगणे हे अनंद घेण्यासाठीच अह.े हाच एक साधा ववचार ववश्वातील प्रत्यके माणसामध्ये रूजववणे क्रमप्राप्त ठरले . जर जीवन जगताना जन्म मतृ ्यचू ्या या प्रवासात अनदं ी जीवन जगायचं ऄसले तर जीवन चक्रात ऄसलले ्या प्रत्यके सजीव घटकाच्या सुरवक्ततचे ा व तवाततं्रयाचा ववचार झालाच पावहजे. तेव्हाच या ववश्वात शातं ी वनमायण होवनू हे जीवन संदु र होइल. जन्म मतृ ्यूचा हा खेळ अनंदाने प्रत्येकजण तवीकारेल. कारण, वनसगय वनयमाप्रमाणे एखादे झाड नि झाले म्हणजे ते मुळात नाश पावले ऄसे होत नाही. त्या झाडाच्या बीपासून पुन्हा एक नवीन झाड ईभे राहत.े हा वनसगाचय ा वनयम मानवासही लागू होतो. जन्म मृत्यू ही वनसगय देवतचे ीच एक भटे अहे. म्हणून या जीवन प्रवासात जीवनाचे सौंदयय फलु वा! कारण ... हे जीवन सदुं र अहे !!! १४

७.सयू य दवे ता अकाशगंगेतील प्रमखु तारा म्हणजे सयू य होय. ग्रह अवण ईपग्रह, त्याचप्रमाणे तारकामडं लातील सवय तार्‍यामं ध्यहे ी तजे तवी तारा म्हणून फक्त सयू यच अहे, हे सागं ण्याची अवश्यकता माणसाला मुळीच पडणार नाही. ग्रहावदग्रह सयू य यास आतके महत्त्व वकंवि ा प्रथम तथान का ऄसेल ? सयू ालय ा अपण देव का म्हणावे ? या प्रश्नाचे ईत्तर ववश्वातील, सृिीतील सवय घटकानं ा ज्ञात अहे. परंतु ते का व कसे यावर सखोल ववचार करणे गरजेचे वाटते. जेव्हा या ववश्वाची वनवमयती झाली तवे ्हा त्यामध्ये प्रमखु भूवमका ही सूयय या तार्‍याची होती. या तार्‍यातून बाहरे पडलेला ज्वाला हा काही ठराववक ऄंतरावर जाउन तेथील वातावरणानसु ार थंड झाल्यामळु े त्याचे नभोगोलांमध्ये रूपांतर झाले ऄसे म्हणणे हे शातिाला अधारीत ऄसले . यातनू च ग्रह-तारे वनमाणय झाले. एका महातफोटातून नवग्रह अवण अकाशातील तार्‍याचं ा जन्म झाला ऄसे म्हणणे संयुश्क्तक ठरेल. ज्याप्रमाणे ववश्वाची वनवमतय ी करणारा वपता परमेश्वर अहे; त्याचप्रमाणे या ववश्वात पवहला बदल घडववण्याकरीता सयू य हा ग्रह अह.े म्हणून या ववश्ववनवमतय ीच्या मखु ्य भवु मकमे ळु े सूयय हा देव अहे ऄसचे म्हणावे लागेल. दवे म्हणजे काय वकिवं ा देवाची व्याख्या समजून घेताना जो सतत देण्याचचे कायय करतो अवण चागं ला बदल घडवून अणण्यामागे ज्याची भूवमका ऄसते, त्याला देव म्हणावे ; वकविं ा ज्यामुळे उजाय वमळते व जीवन समिृ करण्याकरीता ज्याची मदत होते, त्याला देव म्हणाव.े ऄशी साधी सोपी व्याख्या प्रत्येकाने समजून घेतली पावहजे. या व्याख्यने ुसार सूयालय ा त्यागी म्हणावे लागेल. कारण तवतः सयू य तवतःची उजाय रासायवनक ऄवभवक्रयते ून तयार करत ऄसतो. ही उजाय आतर्कया मोठ्या प्रमाणात अहे की ती प्रत्यक् मोजणहे ी ऄशर्कय अहे. ऄशी ऄफाट उजाय वनमायण करणारा एकमवे तिोत हा फक्त अवण फक्त सूयचय अह.े दसु रे ऄसे की, या उजते नू महत्त्वाचे दोन घटक म्हणजचे प्रकाश व ईष्णता हे तो या ववश्वातील सवाानं ा समप्रमाणात म्हणजचे कोठेही भदे भाव, ईच्चनीच ऄसा ववचार न करता देत ऄसतो. दवे ाकडे ऄसणारी ही व्यापकता त्याकडे वदसून यते े. त्याच्याकडून वमळणारा प्रकाश व ईष्णता यामळु ेच प्रत्यके ग्रहावर वैज्ञावनक दृश्िकोनातनू ववववध बदल वदसनू यते ात. ऄसाच बदल पृथ्वी या ग्रहावर सिु ा ऄनभु वयास वमळतो. तो बदल म्हणजे सिृ ीतील बदल होय. पृथ्वीवरील पाण्याची वाफ होणे, वाफचे े रूपांतर ढगात होणे व त्यानतं र पावसाचे पाणी पृथ्वीवर पनु ्हा येणे, हा बदल फक्त अवण फक्त सयू ायमळु ेच घडतो. नव्हे, तर पाणी म्हणजे H2O म्हणजेच हायडोर जन व ऑश्र्कसजन या दोन वायंूना एकि अणनू पाण्याची वनवमतय ी करणारा हा खरा दवे . ऄसे वकतीतरी बदल सूयायमुळे घडत ऄसतात. पचं महाभूताचं ्या वनवमतय ीत सूयायची मखु ्य भवू मका अहे. म्हणनू अपण सूयालय ा 'सयू य दवे ता' म्हटलं तर ते मुळीच चुकीचे ठरणार नाही. या पथृ ्वीवर जी सजीवसिृ ी अहे, त्यामध्ये जे बदल घडतात त्याचा मखु ्य तिोत म्हणजे सयू य देवता हाच होय. सूयायमळु े वनतपतींमध्ये प्रकाश सशं ्लेषण वक्रया घडनू प्राणवायू वनवमयती करून माणसालाच नव्हे तर सबंध प्रावणमािांना जगववणारा खरा देव तर सयू चय अहे. सजीवांना ऄन्न, वति, वनवारा या सवय मुलभूत गरजाचं ी पूततय ा करणारा कोण, याचा शोध घेतल्यास फक्त सयू य हेच अपल्याला ईत्तर वमळेल. १५

पृथ्वी ऄसेल परंतु सयू य नसले तर एखाद्या माणसाला शरीर अहे परतं ु अत्मा नसल्यासारखेच ऄसले . म्हणून या सृिीचा खरा अत्मा सूयय हाच होय. ज्याप्रमाणे एखाद्या प्राण्यातील अत्मा तो शरीर सोडनू बाहेर पडतो त्याचप्रमाणे सयू ानय े त्याचे काम थांबववले तर संपणू य ववश्वाचाच अत्मा वनघनू जाइल. आतके महान कायय करणारा या ववश्वाचा खरा उजायतिोत जगण्याचं सामथ्यय दते ो. ऄशा उजातय िोताला अपण दलु यवक्त करून कसे चालले ? फक्त एक वदवस सूयय ईगवला नाही तर काय होइल, हे तमु चे डोळे वमटनू बघा. म्हणजे तुम्हाला ऄंधाराकडनू प्रकाशाकडे जाणारा मागय नक्कीच वदसले ; अवण तो म्हणजे या ववश्वाचा खरा देव सूयय अह.े ऄशा सूयायला दररोज नमतकार करणे हहे ी कमीच ऄसेल ! १६

८.चदं ्र दवे ता पृथ्वीचा ईपग्रह म्हणनू ज्या ग्रहाची ओळख अहे; त्या ग्रहाला दखे ील माणसे दवे मानतात. ग्रहाला दवे मानण्याआतपत योग्य वाटते; परंतु ईपग्रहाला देव का बरे मानावे? हा प्रश्न मानवी मनात वनमाणय होउ शकतो. ग्रह वनवमयतीचा ऄभ्यास वकंिवा ग्रहाची वनवमयती कशी झाली, याबद्दलचे ववश्वज्ञान, वव+ज्ञान म्हणजेच ववज्ञान अपणास मावहत अह.े अता मुख्य प्रश्नाचा ववचार करूया, म्हणजे चदं ्र हा ईपग्रह ऄसताना त्या ग्रहाला देव का बरे म्हणावे? याचा ववचार कले ्यास ईत्तर वमळेल की, मानवाला ऄधं ाराकडनू प्रकाशाकडे जाण्याचा मागय दाखववणारा ईपग्रह म्हणून चंद्राची ओळख अहे. चदं ्र तवयपं ्रकावशत नाही. सयू ाकय डील प्रकाशवकरणे हे पथृ ्वीवर पराववतयत होउन ते थेट चदं ्रावर यते ात तेव्हा पृथ्वीवरील सजीवसिृ ीला सूयय प्रकाशाप्रमाणे चंद्रप्रकाश वमळतो. हा ववशषे गुण चदं ्राकडे अह.े रािीच्या ऄधं ारात ऄवकाशात लकु लकु णार्‍या चांदण्याही या ववश्वाचे सौंदयय वाढववण्यासाठी प्रयत्न करत ऄसतात. म्हणूनच ध्रुव बाळासारखा एक छोटासा मुलगा ऄवकाशात ध्रवु तारा बनून वाट चकु लले ्या माणसाला होकायंिाप्रमाणे वदशा दाखववण्याचे कायय करतो. त्याचप्रमाणे चदं ्र हा ईपग्रह या सृिीला वशतल ऄसा प्रकाश दते ऄसल्यामळु े या सिृ ीच्या सौंदयायत भर टाकत ऄधं ारलेल्या वातावरणाला प्रफशु ्ित करण्याकरीता मदत करतो. त्यामुळे वनतपतींपासनू ते सवय सजीव सिृ ीतील प्रावणमािांपयतां सवानां ाच जगण्याचा अनदं प्राप्त होतो. नव्हे तर सागराला भरती अवण ओहोटी यामळु चे यते े; अवण ईंच ईंच लाटांनी जणू नतृ ्य करत, नाचत, गात समदु ्रातील पाणी त्याचा अनंद व्यक्त करत वकनार्‍याला येउन भटे ते. ऄमावतयेपासून ते पौवणमय ेपयतां चदं ्राच्या कला म्हणजे त्याचा पथृ ्वीवरून वदसणारा भाग हा कलेकलने े बदलतो. जणूकाही मानवी जीवनाचे ऄगम्य ऄसे सिू त्या कला ईलगडत जातात. मनषु ्याच्या अयुष्यात ज्याप्रमाणे जन्मापासनू ते मृत्युपयतंा बाल्यावतथा, तारूण्यावतथा अवण विृ ावतथा यते ात त्याचप्रमाणे सपं ूणय सजीव सिृ ीतील वनतपती व प्राण्याचं े जीवन याच कलेकलने े पूणय होत ऄसते. चदं ्राच्या या कला संपूणय सजीव सृिीचे जीवनसिू च ईलगडतात. ऄमावतयेला चदं ्राचे ऄश्ततत्व ऄसते. परतं ु, पररवलन व पररभ्रमण या वक्रयेमळु े तो या वदवशी वदसत नाही. तेव्हा काळोखाचे साम्राज्य वनराशेकडे घेउन जाते. परतं ु, चंद्र जेव्हा कलेकलने े वाढत जातो तवे ्हा त्याची चदं ्रकोर बघताना ऄतं मनय ाला सखु द तपशय होतो. त्यातनू मनाची प्रसन्नता व प्रसन्नतमे ळु े वनमायण होणारी उजाय ही चांगल्या बदलासाठी ईपयोगात येत ऄसते. ही नैसवगकय उजायच म्हणावी लागेल. ऄसा जीवन जगण्यासाठी उजाय तिोत म्हणजे चंद्र म्हणूनच माणूस चदं ्राला दवे मानतो. अता या चदं ्राचे नाते चादं ोमामा आतकचे मयावय दत रावहले नाही; तर चदं ्र अवण पृथ्वी यातं ील नाते सासर अवण माहेर यासारखे भववष्यात होइल ऄशीच एकूण पररश्तथती सांगत अहे. माणसाने चदं ्रावर पवहले पाउल टाकले अवण चंद्रावर अपले जीवन फलु ववण्याचे तवप्न साकार करण्यासाठी त्याचे प्रयत्नही सुरू झाल.े त्याकरीता ववववध संशोधन संतथा वकिवं ा खगोलप्रमे ी पढु ाकार घते ाना वदसत अहेत. ज्याप्रमाणे अजच्या ववज्ञान अवण तिं ज्ञानामुळे संपूणय जग मठु ीत अले अहे वकिंवा सपं ूणय पथृ ्वीला अपण सहज प्रदवक्णा घालू शकतो; १७

त्याचप्रमाणे ईद्याचा मानवी प्रवास हा चंद्रावर जाण्याचा व राहण्याचाच ऄसेल. अता भववष्यातील सहल एखादा देश वकविं ा प्रदेशातील नसेल तर ती सहल थटे चंद्रावर जाणारी ऄसेल. या सहलीकरीता अजची वपढी नक्कीच तयारी करीत अह.े कारण, तंिज्ञान हे वडजीटल होत ऄसताना मायक्रो टरे ्कनॉलॉजीकडनू अता ननॅ ो टेर्कनॉलॉजीकडे झपायाने जात अहे. म्हणनू , ते सहज शर्कय होत अहे. अता खर्‍या ऄथायने मामाच्या गावाला जाण्याची सधं ी माणसाला वमळणार अह.े हा मानवी ईत्क्रातं ीचा टप्पा पूणतय ्वास जात ऄसताना, वनसगय समतोल साधला जात ऄसताना माणसाने होत ऄसलले ्या एकूण बदलामं ळु े वनसगाचय ी हानी होणार नाही, याची काळजी घेणे गरजेचे वाटत.े तसे न झाल्यास याच दवे तांना अपल्या मानवी कतृ ्याचे एक ओझे वाटल्याने संपणू य ववश्वच ईद्धध्वतत होइल; ही वभती बाळगणे वततकेच महत्वाचे अह.े जो अधार दते ो, जो जगण्यासाठी उजाय देतो. ऄशा उजातय िोताला दवे का बरे म्हणू नय?े चंद्र हा दखे ील एक दवे ताच अह.े याचा ववसर पडू दउे नका. तो तुम्हाला जीवनात शीतलताच दइे ल. ज्याप्रमाणे तापलले ्या वततूला हात लावल्यानंतर चटका बसतो, तेव्हा अपणास पाण्यासारखा थंडावा देणार्‍या गोिींची अवश्यकता होते; त्याचप्रमाणे अपल्याला चदं ्राची अठवण यणे ारच! अवण हे सिू जीवन फलु ववणारे ठरले . म्हणनू , शीतलता दणे ार्‍या या दवे तचे ी पूजा म्हणजेच, काळजी अपण घेउया ! १८

९.ऄिी दवे ता मानवी जीवनात क्रातं ीचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे ऄिी. ऄिीचा शोध लागला अवण मानवी प्रगतीला खरी सुरूवात झाली, ऄसे अपण वजै ्ञावनक भाषते बोलत ऄसतो. तसे बघता ऄिीचा शोध लागला ऄसे म्हणणचे सयं ुश्क्तक नाही. त्याऐवजी ऄिी म्हणजेच ईष्णता हे समजनू घणे ्याकररता माणसाला फार ईशीर झाला, ऄसचे म्हणावे लागले . जेव्हा या ववश्वाची वकविं ा सिृ ीची वनवमतय ी झाली तवे ्हा या वनवमतय ीचा मखु ्य घटक म्हणजे सयू य हा होता. सूयय हा ईष्णता व प्रकाश ईजेचा मुख्य तिोत अहे, हे अपणास सांगण्याची मुळीच अवश्यकता नाही. म्हणजेच सूयायपासनू वमळणारी ईष्णता म्हणजे ऄिी ही सवयच सजीवमािानं ा मावहत होती. फक्त वतचे ऄश्ततत्व आतर घटकांमध्ये ऄसते व त्यातून सूयायची ईष्णता म्हणजे उजाय पुन्हा कशी वापरावयाची, हे तिं मानवाला समजले अवण त्यालाच अपण ऄविचा शोध लागला ऄसे म्हणतो. ऄिी ही ववश्वात मुळातच अहे, फक्त वतचा वापर कसा व कोणत्या पितीने करावयाचा यावर माणसाने वचवकत्सक वतृ ्तीने ऄभ्यास केल्यामळु े अजची वजै ्ञावनक क्ेिात व तांविक क्िे ात एक मोठी क्रातं ी वदसून येत अह.े मानवी क्रांतीमध्ये चाकाचा शोध लागला त्यामळु े मानवी जीवनचक्र गतीमान झाले ; ऄसे ज्याप्रमाणे अपण म्हणतो त्याहीपेक्ा ऄविमुळे सपं णू य सजीवसृिीतच बदल होतो, त्यामळु े ऄिी म्हणजे ईष्णता ही फार महत्त्वाची भूवमका संपूणय सृिीच्या ईजेकररता पार पाडली जात.े पचं महाभतू ापं ैकी एक म्हणजे 'ऄिी'. म्हणूनच, ऄविला फार महत्त्व अह.े नव्हे तर या ऄिी दवे तेचा मुख्य ईगम तिोत म्हणजेच सूयय देवता हा होय. अपण वनसगय दवे तेचा ववचार करताना सूयायला सूयय दवे ता म्हणून सबं ोधतो. तसचे या दवे तचे ा भाग म्हणजे ऄिी, म्हणून सूयायप्रमाणे ऄविलाही ऄिी दवे ता संबोधले तर त्यात काहीच चकु ीचे नसले . ज्याप्रमाणे देव हा देण्याचेच कायय करतो, त्याप्रमाणे ऄिी देखील सिृ ीला दणे चे लागत.े एकणू च सजीव सृिीतील प्रावणमािांना सूयायकडून वमळणार्‍या ईष्णतमे ुळे तवतःची उजाय तवतः वनमाणय करण्याची क्मता त्यांच्याकडे ऄसत.े ज्याप्रमाणे प्राणीमािा उजाय वनमाणय करतात, त्याचप्रमाणे वनतपती दखे ील प्रकाश संश्लेषण वक्रयेतनू तवतःची उजाय तवतः वनमाणय करतात. नव्हे तर एकणू जीवन चक्राचा ववचार करता सजीव ऄथवा वनजीव घटक हे ऄिी देवतचे ाच अधार घेत ऄसतात. मग ते पावसाचे चक्र म्हणजेच बाष्पीभवन प्रवक्रया ऄसो ऄथवा आतर कोणतीही प्रवक्रया ऄसो त्याकरीता ऄविचाच वापर होतो. म्हणनू ऄिी देवतेला मानवी जीवनाचा एक ऄववभाज्य घटक म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही. ऄधं ारावर मात करण्यापासनू ते ऄवकाशात झेप घेणार्‍या ऄवकाश यानापयांत ऄिीचाच ईपयोग होतो. घरात तले ा तपु ाचा लावलले ा वदवा हा ईजेडाबरोबरच तथे ील वातावरण शुिीकरण करण्याचे काम करतो. चलु ीतील ईष्णता ही ऄन्न वशजवण्याकरीता ईपयोगी यते े, तसचे एखाद्या वठकाणी होम हवन केले तर तेथील ( Negative energy ) नकारात्मक उजाय नि होउन ( Positive energy ) सकारात्मक उजाय तयार होते. म्हणजेच ऄिी दवे ता ही Positive energy दणे ारा एक तिोत अहे, ऄसचे वसि होत.े यामध्ये फक्त एक महत्वाची गोि ऄशी अहे, ती म्हणजे १९

ऄिीचा वापर योग्य पितीने कले ा गले ा नाही, तर त्याचा दषु ्पररणामही वततकाच होउ शकतो. कोणत्याही गरम वततूला वकवंि ा पेटलेल्या वततलू ा हात लावल्यास ज्याप्रमाणे चटका अवण वेदना होतात, त्याप्रमाणे ऄविचा वापर ऄयोग्य पितीने केला तर जीवनाची राखही होउ शकते, हे वततकचे महत्वाचे अहे. म्हणनू मानवी प्रगतीत ऄविचा वापर हा सुयोग्य कायायकरीता होणार. तो ऄणबु ॉम्ब वनवमतय ी करीता ऄथवा ऄन्य वहंस्र कायायकरीता होणार नाही याची काळजी अपणास घेणे योग्य ठरेल. अता एकच ववचार महत्त्वाचा, तो म्हणजे या ऄिी दवे तेच्या नैसवगयक वनयमांचे पालन करून योग्य वापर करणे, हाच होय. आतके झाले तर ही देवता अपणास नहे मी उजाय देइल, अपल्या जगण्याकरीताच ! २०

१०.जल दवे ता जल म्हणजे पाणी. पाण्याला अपण देवता का बरे म्हणावे, ऄसा प्रश्न वनमाणय झाला तर त्यात चुकीचे काय बरे ऄसले ? पंचमहाभूतापं कै ी एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे ‘जल’ होय. सजीवसृिीत जल म्हणजे पाण्याला ऄपार महत्त्व अह.े ऄिीदवे तेला म्हणजेच ज्वालेलाही शांत करण्याचे काम जल करत ऄसते. म्हणूनच की काय, पथृ ्वीवर पाण्याचे प्रमाण हे सवावय धक म्हणजेच ७१% अवण फक्त २९% च जमीन अह.े पृथ्वीच्या पोटातील तप्त लाव्हारस त्यामळु ेच तर श्तथर होण्यास मदत होते. तसे नसते तर तो लाव्हारस बाहेर पडून संपणू य सजीवसृिीच त्याने नि कले ी ऄसती. वनसगातय ील सवय प्रावणमािांना जगण्याकरीता, सरं क्ण करण्याकरीता तवतः ढाल बनणार्‍या या पाण्याला अपण दवे ता का बरे म्हणू नये? जगं लात लागलले ा वणवा ववझववण्याकरीता जे प्रयत्न कले े जातात त्याहीपेक्ा ज्यावठकाणी वणवा पेटलले ा अहे त्यावठकाणी पाउस पडला तर क्णात वणवाही ववझतो. वकती शक्ती अहे या पाण्यात. शक्तीचाच ववचार केला तर पाण्याद्वारे टबाआय न वफरवून शक्तीशाली ववजचे ीही वनवमयती अज केली जाते. समुद्राच्या लाटामं ध्ये ऄसलले ी उजाय ऄसो वकंवि ा पाण्यापासनू बनववलले ्या वाफेची ववद्यतु उजाय ऄसो , ही अज मोठमोठे कारखाने, मवशन्स चालवण्यासाठी ईपयोगात येते ; नव्हे तर सपं ूणय जगाला ऄंधारातनू प्रकाशात नेत.े हे परमभाग्य पाण्यामळु ेच मनषु ्याला लाभले ऄसे म्हणणे संयशु ्क्तक ठरले . एक गाव वसेल एवढी ऄवाढव्य जहाजे पाण्यावर तरगं तात हे सुिा अश्चययच म्हणावे लागले . ही शक्ती म्हणजे साक्ात दैवी शक्तीच म्हणावी लागेल. छोटेसे गाठोडे देखील माणूस डोर्कयावर वकती वेळ सहन करेल? पण वकतीतरी वजन ऄसलले े ते जहाज मालासह समुद्रात तरंगते व त्याचा प्रवास करण्याकरीता मदत करत.े ज्याप्रमाणे अइला अपल्या गभायत ऄसलले ्या मुलाला सांभाळताना िास होत नाही; वकिवं ा तचे मूल जन्माला अल्यानतं र ऄगं ाखांद्यावर खळे ववताना िास होत नाही , त्याचप्रमाणे ह्या जलदवे तले ा या सृिीच्या सजीवमािानं ा सांभाळताना िास होत नाही, ऄसेच वदसून यते े. ऄवकाशातील ग्रह तार्‍यापं ासून तयार झालले ्या ईल्का जेव्हा पथृ ्वीकडे यते ात तेव्हा त्यानं ा सामावून घणे ्याकरीता समुद्राची वाट दाखवली जाते व त्या समुद्रात पडल्यामळु ेच सजीवसिृ ीची होणारी ऄपरीवमत हानी थाबं वली जाते. माणसाने तयार केलले े क्ेपणाति ऄसो वकवंि ा वमसाइल ऄसो, त्याचं ी चाचणी घणे ्याकरीता महासागरासारख्या जलाशयाचाच वापर केला जातो. पाण्याचे महत्त्व हे आतकेच नाही, तर 'जल म्हणजे जीवन.' कारण सजीवसिृ ीतील प्राणी अवण वनतपती ह्या पाण्यावरच जगतात. ववशेष म्हणजे सजीवांना लागणारे ऄन्नसुिा पाण्यामुळचे तयार होत.े याहीपलीकडे ववचार कले ा तर नदी, नाले, वववहरी , तलावापासनू ते थटे समदु ्र वकंवि ा महसागरापयातं काही कोटी प्राणी व वनतपती त्यात राहतात. हे जगण्याचे सामथ्यय अवण भाग्य दणे ार्‍या या पाण्याला देवता का बरे अपण म्हणू नये ? पाणी नसेल तर मनुष्यच काय कोणताही प्राणी वकविं ा वनतपती जगू शकत नाही. जगण्याकरीता लागणारी संपणू य उजाचय त्यात अहे. म्हणून पाणी हे ऄमृत अह.े नव्हे, तर पाणी हे एक सजं ीवनीच अह.े २१

माणसाने ववज्ञानाची मदत घते पाणी कसे तयार होते याचा शोध लावला. हायडरोजनचे दोन ऄणू (H2) व ऑश्र्कसजनचा एक ऄणू (O) यांच्या सयं गु ापासून H2O म्हणजे पाणी तयार होते याचा शोध लावला. माणसाने वकतीही शोध लावला तरी पाणी त्याला कधी बनववता अले नाही व यणे ारही नाही. कारण दवे ाचा अपण ऄशं बनवू शकतो. देव बनववता येणार नाही. म्हणनू च की काय पाण्याची वाफ होते, वाफेचे ढग बनतात. त्याचे रूपांतर पुन्हा पावसामुळे पाण्यात होत.े हे चक्र दवे ाने म्हणजेच वनसगायने वनमाणय केले अहे, हे कदावप ववसरून चालणार नाही. जेव्हा दुःखी ऄसलले ्या माणसाच्या डोळ्यातनू येणारे पाणी म्हणजे ऄश्रू कायमचे थाबं तील वकविं ा समदु ्रातील माशाच्या डोळ्यांमधील ऄश्रू जवे ्हा तो पाण्यातही ऄनभु वले तवे ्हाच माणसाने दवे बवघतला ऄसे होइल. देवापयंात जाण्यासाठी तुम्ही प्रयत्न करता. परंतु तो समजनू घेण्यात तमु ्ही कमी पडता, हे माणूस म्हणून तुम्ही मान्य कले चे पावहजे. ज्यामळु े सृिीला जगण्याचे सामथ्यय वमळते, जे प्राणीमािांना सजं ीवनी वा ऄमतृ वाटते, ते म्हणजेच ‘जल देवता’ होय ! २२

११.वायू दवे ता अज वकती संदु र वातावरण अहे ऄसे अपण सहज म्हणत ऄसतो. हे सौंदयय मनाला मोहून टाकते. या वातावरणाच्या प्रभावाने अनंद, चतै न्य व प्रसन्नता याचबरोबर ऄफाट ऄशी उजाय मानवी मनाला वमळत ऄसत.े ज्याप्रमाणे मानवी मनाबद्दल अपण ववचार करतो त्याचप्रमाणे आतर प्राण्यांनाही मन ऄसते. त्याचं ी मनाची ऄवतथा सिु ा मानवी मनाप्रमाणचे ऄसत.े ती अपण कधी समजून घते नाही वकंिवा त्या दृिीकोनातनू ववचार करत नाही. सकशक ीतील प्राणी ऄसोत ऄथवा जंगलातील प्राणी ते चागं ले ऄसतात ; हे म्हणणे प्राणीप्रेमींनाच समजत.े ज्याप्रमाणे अपण प्राण्याचं ्या मनाचा ववचार केला त्याचप्रमाणे वनतपतींचे देखील ऄसेच ऄसते. थोडर्कयात ईदाहरणच द्यायचे झाले तर 'लाजाळचू े झाड.' तपशय कले ा की त्याची पाने वमटतात. म्हणजे वनतपतींना सुिा संवेदना ऄसतात; अवण जेथे संवदे ना ऄसते तेथे मन हे ऄसणारच. एकणू च सजीवसृिीचा ववचार करता, सजीवांना संवदे ना म्हणजचे मन ऄसते ऄसे म्हणणे संयशु ्क्तक ठरले . मनाला तेजतवी सूयायप्रमाणे कायय करणारा घटक म्हणून वनमाणय करायचे ऄसले तर त्या मनाला त्या पध्दतीचे वातावरण हवे ऄसत.े परंतु वातावरण वनमायण करणे हे माणसाला मळु ीच जमणार नाही. तो फक्त चांगल्या वातावरण बदलाची वाट बघू शकतो वकंवि ा मागय दाखवू शकतो. शातिीय भाषते सागं ावयाचे झाले तर वातावरण वनमायण करण्यासाठीचा मुख्य तिोत हा सूयय अह.े सयू य हा तवतःची उजाय तवतः वनमाणय करतो ; सोबतच सृिीमध्ये बदल घडवनू अणण्यासाठीही मदत करत ऄसतो. म्हणूनच अपण वातावरणातील बदल ऄनभु वत ऄसतो. त्यालाच अपण ॠतु ऄसे म्हणतो. त्यामध्ये ईन्हाळा, पावसाळा व वहवाळा या ऊतंूबरोबरच रोज ईगववणारा वदवस व त्या वदवसाचे वातावरण हे कधीच एकसारखे नसते. हा ववशषे गुण फक्त वातावरणातील बदलामळु ेच घडत ऄसतो. अता वातावरण म्हणजे काय, या प्रश्नाचे ईत्तर म्हणजे वातावरणातील वायूंचे घटक होय. हवा हा वातावरणातील महत्त्वाचा घटक अह.े हवा म्हणजे काय, तर हवा हे वायंचू े वमश्रण होय. म्हणजेच वातावरणातील मुलभतू अवण पायाभूत घटक म्हणजे वायू होय. वायंमु ळु ेच वातावरणात बदल होत ऄसतात. म्हणजेच वातावरणातील बदल घडववणारा प्रमुख तिोत वायू हा अह.े हे ववसरून चालणार नाही. पाण्याची वाफ होणे, जंगलात वणवा पेटणे, भूकपिं होणे, प्रलय येणे या सवय गोिी वातावरणातील बदलामुळे घडत ऄसतात. आतकचे नव्हे तर वपकांच्या, वनतपतींच्या व प्राण्यांच्या वाढीवर सिु ा वातावरणाचा पररणाम होत ऄसतो. थोडर्कयात सजीव सृिीतील बदलाचे मखु ्य कारण म्हणजे वातावरणातील बदल होय. वातावरणातील बदल म्हणजे वायूमध्ये झालले ी रासायवनक प्रवक्रया होय. वनतपतींमध्ये प्रकाश सशं ्लेषण वक्रया घडून यते .े झाडांची पाने काबनय डायऑर्कसाइड शोषनू घते ात व ऑश्र्कसजन वायू बाहेर टाकतात; त्यामळु े तथे ील वातावरणातील तापमान झाडे नसलेल्या वठकाणांपेक्ा वकतीतरी ऄशं सेश्ल्सऄसने कमी ऄसते. म्हणजचे तापमानातील बदल हा वातावरणातील बदलाशी सहसबं वं धत अह.े हे बदल फक्त वायू मळु चे घडतात हे प्रामुख्याने सागं ावेसे वाटते. ज्याप्रमाणे भाषा अवण ऄंकगवणताचा पाया हा वबदं ू ऄसतो, त्याचप्रमाणे ऄणरू ेणू २३

संरचनने े बनलेल्या वातावरणाचा पाया हा वायू ऄसतो. म्हणून वातावरण चांगले ऄसण्यासाठी वातावरणात ऄसलेले वायंचू े प्रमाण एकसमान ऄसले पावहज.े त्यासाठी सजीव सिृ ीच्या जीवन चक्रात मानवाने कोणताही भौवतक बदल वकंिवा हततक्पे करू नये. तसे न झाल्यास वनसगायचा म्हणजे वातावरणाचा समतोल राहणार नाही व एकणू च सजीवसिृ ीतील प्राणीमािांवर अवण वनजीव घटकांवर त्याचा ववपरीत पररणाम होइल. कारण हवते ऄसलेला ऑश्र्कसजन हा प्राण्यांना प्राणवायू म्हणून ईपयोगात येतो. त्याचप्रमाणे त्याचा ज्वलनालाही मदत करणारा वायू म्हणून ईपयोग होत ऄसतो. याईलट, हवेतील काबनय डायऑर्कसाइड हा प्राण्यांना हानीकारक ठरू शकतो. हवेतील ऑश्र्कसजनचे प्रमाण कमी होवून काबयन डायऑर्कसाइड या वायचू े प्रमाण वाढले तर प्राणी ऑश्र्कसजन ऄभावी तडफडनू मरतील. हवते ऑश्र्कसजन व काबयन डायऑर्कसाइड प्रमाणे नायटरोजन, हायडरोजन, वमथने , वनऑन, हवे लऄम, वक्रप्टॉन, झेनॉन यासारखे ऄनके वायू समाववि अहेत. त्यांच्या एकणू प्रमाणात बदल झाला तर तो बदल हवते ील बदल नसनू तो वातावरणातील बदल ऄसतो. म्हणनू सजीवसिृ ीत चांगला बदल हवा ऄसे वाटत ऄसेल तर वातावरणातही वायचंू ा योग्य समतोल साधला गले ा पावहजे. हा बदल थेट मानवी जीवनाप्रमाणे प्राणीमािाचं ्या जगण्यावर होत ऄसल्यामळु े हे वायू अपले प्राणवायू अहते ; सोबतच अपले जीवनही अहते . म्हणनू , ऄशा जगण्याचे सामथ्यय दणे ार्‍या या वायू दवे तेला ववसरून कसे चालणार ! २४

१२.भू दवे ता देव कोणाला व का म्हणावे, ऄसा प्रश्न वनमायण होणे मानवी तवभावाचाच गुणधमय होय. म्हणनू दवे समजून घेताना देणारा दाता म्हणजे दवे ही साधी सरळ व्याख्या अहे. याही पलीकडे कोणतीही ऄपके ्ा वकिंवा मोह न बाळगता वदलेले दान वकविं ा सकं टकाळात केलले ी मदत म्हणजचे दवे . या पध्दतीने ज्यामध्ये अपणास दवे बघावयास वमळतो, ती म्हणजे धरणीमाता, जमीन वकंिवा भूमाता. अता मातीत कसा देव वदसले , हाही एक प्रश्न वनमायण होउ शकतो. तो प्रश्न अपल्यासमोर वनमायण होणे हे ऄगदी तवाभाववक म्हणावे लागले . ऄसं म्हणतात की, मातीतून सोनं ईगवतं ! होय, सोनं हे सवय धातमंू ध्ये श्रषे ्ठ अवण सवय जग त्याला बहुमूल्य म्हणून तवीकारत.े अता हे मौवलक सोनं कवे ळ काही प्रदशे ांमध्ये धातूच्या तवरूपात ईपलब्ध अहे. मग हे सोनं मातीत कसे बरे ऄसले ? याचं ईत्तर फक्त बळीराजा म्हणजचे शेतकर्‍यालाच समजतं. जवमनीत एक बी पेरली तर त्यामधून शके डो नव्ह,े तर हजारो नवीन वबया वनमायण होतात. एकातून ऄनेक नव्याने वनमाणय करणारी एकमेव फॅर्कटरी अहे, ती म्हणजे जमीन ! ही शक्ती कोठून कशी यते े, याचा सखोल ववचार केल्यास ऄसे वदसून येते की, मातीमध्ये ऄसंख्य घटक अहते . खवनजे, क्ार, धातू, ऄधातू तसेच ववववध वायू देखील ऄसतात. पाच धातू एकि अल्यानतं र त्या पंचधातचंू े महत्त्व ज्याप्रमाणे अहे ; त्याहीपके ्ा मातीतील या ऄगवणत घटकांचे मोल हे ऄनमोल अहे. त्याचे प्रवतक म्हणजे एका बी पासून ऄनके वबयांची वनवमतय ी होण.े अज ववज्ञानाने वकती प्रगती कले ी, तिं ज्ञान वकतीही पढु े गेले ऄसले तरी, मातीचे मोल काल, अज अवण ईद्या सुिा कोणी करू शकणार नाही. हे विकालाबावधत सत्य ऄनभु वयास यणे ारच. ज्याप्रमाणे 'शेतीतून वपकववले सोने' याबद्दल अपण ववचार कले ा, त्याचप्रमाणे या धरणी मातेला वहरवा शालू पाघं रण्याचं कायय करणार्‍या वकृ ्वले ींबद्दल ववचार केला तर ऄसे वदसनू यते े की, ते सवय या जवमनीत अपले पाय रोवनू म्हणजेच जवमनीत तवतःची मुळे घट्ट रोवनू तवतःचा अधार तवतः वनमायण करतात. जगं लातील ऄफाट ईंचीची झाडे ही प्रथम अपली मुळे जवमनीत घट्ट जवमनीत रोवनू अपली ईंची वकिंवा ऄश्ततत्व वसि करतात. वकतीही वारा, पाउस यउे दते , वादळे येउ दते त्यानं ा सामोरे जाण्याची क्मता त्याचं ्यात ऄसते. कारण मातीने त्यांची मळु े घट्ट पकडून ठवे लेली ऄसतात. एक कल्पना करू या, ही झाडे जवमनीचा अधार न घते ा अपले ऄश्ततत्व वसि करू शकतात का ? ज्या वनसगामय ध्ये देव वसतो त्या दवे ाचा मुख्य अधार हा धरणीच अहे, हे वेगळे सागं ायला नको. ज्याप्रमाणे वृक् - वले ींचा अपण ववचार कले ा त्याचप्रमाणे सूक्ष्मातीसकु्ष्म जीव ते जीवजतं ूंपयतंा , मुगं ीपासून ते बलाढ् हत्तीपयतंा , ऄगदी पवू ी होउन गले ेल्या ववशालकाय डायनासोर सारख्या प्राण्यांनाही धरणीमातेचाच अधार घ्यावा लागतो. त्यात सरपटणारे प्राणी ऄसोत ऄथवा अकाशात ईचं ईचं भरारी घणे ारे प्राणी ऄसोत. शवे टी त्यांनाही जवमनीचाच अधार घ्यावा लागतो. यात यक्प्रश्न ऄसाही वनमायण होउ शकतो, पाण्यात राहणार्‍या जलचरांचे काय ? त्याचहे ी ईत्तर म्हणजे धरणी माता हेच होय. म्हणजेच सवानंा ा ऄसे राहण्याकरीता २५

वकिवं ा जीवन जगताना खरा अधार म्हणजचे भमू ातेचा, ऄसेच म्हणावे लागले . बुश्िजीवी माणसाला हे चागं लच ईमगलं ऄसल्याने त्याने तिं ज्ञानाचा वापर करून ईंचच ईंच आमारती ऄथायत जगातील सात अश्चयय ईभे केल.े त्या सात अश्चयाचंा ा पाया मजबतू नसता तर त्या ऄत्युच्च वाततू कशा ईभ्या रावहल्या ऄसत्या ? पाया भरणी जरी माणसाने कले ी तरी त्याला अधार कोणी वदला हे वेगळे सांगावयाची गरज पडणार नाही. लाखो मैल प्रवास करणारी ऄवकाशयाने माणसाने तयार कले ी. परंतु ते शेवटी अधार कोणाचा घेतात ? या सवांाचे ईत्तर म्हणजे भमू ाता. मग अइ जशी अपल्या मलु ानं ा वकिवं ा वपलानं ा अधार देते त्याचप्रमाणे ही धरणी माता सवय प्राणीमािानं ा नव्हे, तर सृिीतील सजीव व वनजीव सगळ्यांनाच अधार देत.े वतचे कायय फक्त 'देणे' हेच होय. म्हणनू ऄशा अधार दणे ार्‍या भू मातले ा अपण दवे का बरे म्हणू नये ? या ववश्वातील सवांचा ाच ती अधारततंभ अहे ; म्हणनू अपले ऄश्ततत्व वसि करताना थोडे जवमनीकडे झुकनू वतला वदं न कले े पावहजे. कारण वतच नसले तर तमु च्या ऄश्ततत्वाचे काय? वतचे ऄश्ततत्व ऄबावधत रावहले तर तमु चेही ऄश्ततत्व ऄबावधत राहील. मग ववचार करा तमु चे ऄश्ततत्व भू मातेच्या ऄश्ततत्वात दडलले े अहे. ती तमु चा अधारततंभ अह.े ती तुम्हाला बरंच काही दवे ाप्रमाणे दते ऄसते. म्हणनू तमु च्याकरीता भू माता जननी तर अहचे वशवाय ती तमु च्या करीता भू दवे ता देखील अहे. ज्याप्रमाणे ईंच भरारी घणे ारे पक्ी अधाराकरीता जवमनीवरच येतात. त्याप्रमाणे सजीव अवण वनजीव वततू देखील नेहमी जवमनीकडचे अकवषतय होतात. ज्याप्रमाणे अइच्या ओढीने वतची वपलं वतच्याकडचे धाव घेतात.त्याप्रमाणे सिृ ीतील प्रत्येक घटक भमू ातके डेच ओढला जातो. अइची शक्ती अवण भूमातचे ी गुरुत्वाकषयण शक्ती यामध्ये हेच तर एक साम्य अहे. या ववश्वात गुरुत्वाकषणय शक्तीमुळेच अपण सवय या धरणीमातेवर सुरवक्त अहोत. वतची ही शक्ती म्हणजे देव तवरूपच अह.े २६

१३.वनतपती दवे ता ओसाड माळरानावर वकंवि ा वाळवंटात अपण ईभे राहून एक नजर वफरववली तर अपल्या मनाला ईदास, नरै ाश्यग्रतत ऄवतथते ते वातावरण घउे न जाइल. परंतु ज्यावठकाणी वृक्वेली अहेत तेथे अपल्या मनाला प्रसन्न, प्रफुश्ित व चैतन्य ऄनुभतू ी होते. मनाची प्रसन्नता म्हणजेच जगण्याचा अनंद ! नव्हे तर ती एक उजायच ऄसत.े याईलट मन श्खन्न, ईदास ऄसेल तर एवढे मोठे ववश्वही त्यास शुन्य भासू लागते. मनाला उजाय दणे ारा खरा तिोत म्हणनू अपण वकृ ्वेलींकडे बवघतले तर त्यात चुकीचे नसेल. म्हणजचे सिृ ीतील प्रावणमािानं ा उजाय दणे ारा तिोत म्हणनू अपण वनतपतींकडे बवघतले पावहजे. दसु रा महत्वाचा मुद्दा म्हणजे उजाय वमळववण्यासाठी जे ऄन्न अपण ग्रहण करतो ते ऄन्न देणार्‍या या वनतपतीच अहते . कारण प्रत्यके सजीव हा वनसगायवर ऄवलंबनू ऄसतो. मग तो प्राणी वकंवि ा पक्ी कोणीही ऄसोत, हे सवय त्यावरच ववसंबून ऄसतात. एकणू च वनसगाचय ा ववचार कले ा तर वनसगाचय ा पायाभूत घटक म्हणजे वनतपती होय. वनसगायचे जीवनचक्र सुव्यवश्तथत रहावे अवण ते सुरळीत चालावे याकररता वनतपतींचा वाटा मोठा अह.े अता थोडा वेळ एक ऄशी कल्पना करूया की, या पृथ्वीवर एकही वृक् वकंिवा वनतपती नाही. ज्याप्रमाणे आतर ग्रहावं र जी पररश्तथती अहे तशीच पररश्तथती अपल्या पृथ्वीची देखील होइल. थोडर्कयात एकणू सजीवसिृ ी ही वनतपतीवर ऄवलबं ून अहे ऄसे म्हटले तर ते वावगे ठरणार नाही. दसु रे ऄसे की, जसा जीवनचक्राचा अपण ववचार कले ा त्याचप्रमाणे जलचक्रसिु ा पूणयतः वनतपतीवर ऄवलंबून अह.े सवातय महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे प्राण्यांना जगण्याकररता लागणार्‍या प्राणवायूची वनवमयती करणारा मुख्य तिोत म्हणजचे वनतपती होय. एकणू च जीवन जगण्याचं साधन वनमायण करणार्‍या वकंिवा जगण्याकरीता मदत करणार्‍या या वनतपतीला अपण देव का बरे म्हणू नये ? थोडावळे प्राणवायू घेण्याचे थांबववले वकंवि ा प्राणवायूच वमळाला नाही तर काय होइल ? मग जर अपलं जगणं ज्यावर ऄवलंबनू अहे वकंवि ा अपल्या जगण्याला जो मदत करतो तो अपला खरा देव नसले का ? ज्याप्रमाणे अपण अतापयतंा वनतपतींपासून वमळणार्‍या ऄन्न, पाणी अवण प्राणवायू याबद्दल ववचार कले ा त्याचप्रमाणे प्राणीमािांस जीवन जगण्यासाठी वनवाराही लागतो. वनतपती प्राण्यानं ा वनवारा दखे ील देतात. मानवी जीवनाचा एकणू च ववचार कले ा तर ऄन्न, वति, वनवारा या वतनही गोिींची पतू यता करणारा एकमेव तिोत म्हणजे वनतपती होय. म्हणून मानवाला वनतपती ह्या देवासमानच अहेत. शेतकरी शते ात धान्य वपकवतो, वनतपती फळे, फुले देतात. तसचे वनतपतींमध्ये प्रकाश संश्लेषण वक्रया घडून अल्याने अपणास ऑश्र्कसजन म्हणजे प्राणवायू वमळतो. म्हणजे वनतपती फक्त दणे ्याचचे कायय करते. 'जो दते ो तो देव व जो घेतो तो दानव' यानसु ार वनसगय देवतेचा महत्वाचा भाग म्हणजेच वनतपती देवता होय. अज मानवाने कृषीक्िे ात प्रगती केली अहे परंतु त्या प्रगतीला हातभार कोणी लावला याबद्दल सकु्ष्म ऄभ्यास केला तर त्याचे ईत्तर वमळते ते म्हणजे वनतपती. वदै ्यवकय क्िे ात मानवाने जी प्रगती कले ी त्याचा पाया म्हणजे वनतपती होय. थोडर्कयात मानवाने वकंिवा ऄन्य प्राण्यांनी जी प्रगती कले ी त्याचा मखु ्य घटक म्हणजे वनतपती होय. २७

अता वनतपतींकडे बघताना, या सृिीचे सौंदयय फलु ववणारा घटक म्हणनू अपण बघयू ा. झाडाच्या पानाकं डे बवघतले तर अपले निे तेजतवी होतात , त्यानं ा शीतलता वमळते. त्यामळु े एकणू च सृिी बघण्याकरीता अपणास सधं ी प्राप्त होते. डोळे वमटनू अपण ववश्व बघू शकतो का ? बघा वकती महत्व या वनतपतींचे अहे. दसु रे म्हणजे झाडावर यणे ारी सुंदर फलु े, त्यात ऄसलेले ववववध रगं , त्या फलु ामं धील सगु धं सवानंा ा मोहून घेतो. आतकचे नाही तर, त्या फलु ांवर नाचणारी संदु र फुलपाखरे अवण मधमाशा वकती अनदं घेतात. मधमाशा जो मध जमा करतात त्यात वकती गोडवा ऄसतो. त्या मधाच्या एका थबें ात जीवनाचा गोडवा कोण दते ो ? पोटाची भकू भागवण्यासाठी ऄसो वकंिवा शरीराचे तापमान सुव्यवश्तथत करण्यासाठी ऄसो ऄथवा शरीराला लागणारी उजाय ऄसो, हे सवय वनतपती दते ात. एक ईत्तम ईदाहरण द्यावयाचे झाले तर रूद्राक्ाचा एक मणी कपवॅ सटरसारखा सृिीतील ईजाय साठवून ठवे तो व जवे ्हा अपल्या शरीरातील उजाय कमी होते तेव्हा तो रूद्राक्ाचा मणी पनु ्हा अपणास साठवलले ी उजाय शरीराला वापरण्यासाठी दते ो. वकती शक्ती अहे त्या एका मण्यात. रक्त शुिीकरण ऄसो वकिंवा ववषही नि करणे ऄसो यासाठी वनतपतींचा वकती ईपयोग होतो. ऄसे या सृिीत वनतपतीचे महत्त्व सागं णारे वकतीतरी ईदाहरणे सांगता यते ील. एक छोटीशी तुळस वकतीतरी पटीने ऑश्र्कसजन वनमायण करते. वतच्या पानांमध्ये ऄसंख्य रोग बरे करण्याची क्मता अहे ; व वतच्या खोडापासनू वनमायण केलेला तळु शीमणी हा देखील रूद्राक्ाप्रमाणेच उजाय दणे ्याचे कायय करतो. एवढे दणे ारी छोटीशी तळु स ऄसो वकिवं ा सवातय मोठे वटवकृ ् ऄसो हे दणे ारे दातचे अहेत. म्हणनू च वड, ईबं र, वलबं , तुळस यासारख्या ववववध वनतपतींची पूजा माणूस करतो. जर झाडानं ी त्यांचे देण्याचे कायय थांबववले तर काय होइल, याचा थोडा ववचार करा. हे होउ नये ऄसे वाटत ऄसले तर अपल्याला जगण्यासाठी उजाय देणार्‍या या दात्याचे रक्ण म्हणजेच पूजा करा. जीवनात एक झाड लावले तर पढु च्या वपढीला जगण्याचा अशीवायद तुमच्या कायातय ून वमळले . तसे झाले नाही तर ईद्या अपली रक्ा सावरण्यासाठीही कोणी नसले हे ववसरू नका. कारण प्रत्यके ाला जन्मापासनू ते शवे टच्या श्वासापयंता मदत करणारा खरा देव हा वनतपतीच अहे. ऄशा दवे तचे ्या सदवै ऊणात राहूया ! २८

१४.प्राणी दवे ता वसंुधरचे े सौंदयय फुलववण्याचे कायय सजीव करत ऄसतात. सजीव म्हटले की त्यात प्राणी व वनतपती याचं ा समावशे होतो. सजीवांमध्ये महत्त्वाचा बदल घडवनू अणणारा घटक म्हणजे प्राणी होय. वनतपती या सिृ ीचे सौंदयय सवावय धक फुलववण्याचे कायय करत ऄसतात. हा सिु ा एक चांगलाच बदल अहे. परतं ु याहीपलीकडे ववचार कले ा तर प्राण्यामं ध्ये वनतपतींपके ्ा बदल घडवनू अणण्याची क्मता जातत अहे. त्याचे प्रमुख कारण ऄसे अहे की, वनतपती जन्मापासून ते मृत्यपु यंता एकाच वठकाणी ऄसतात. याईलट प्राण्यामं ध्ये हालचाल हा एक महत्वाचा गणु धमय ऄसल्यामुळे त्याचं ्यामध्ये बदल घडवनू अणण्याची क्मता तलु नने े जातत अहे. म्हणनू च या सृिीतील चांगले वकंवि ा वाइट बदल घडून यणे ्यामागे प्राण्याचं े योगदान ऄवधक अहे, ऄसेच म्हणावे लागेल. म्हणनू सजीवसिृ ीतील प्राणीमािांना जीवन जगताना वनश्श्चतच ऄवभमान वाटत ऄसेल. प्राण्यामं ध्ये मनुष्यप्राणी हा दवे ाचे वरदानच म्हणावे लागले . अजतागायत जे बदल वगे ाने घडून अले अहते त्याचे संपणू य श्रेय हे मनषु ्यप्राण्यालाच द्यावे लागेल. कारण मनुष्यप्राणी हा आतर प्राण्याचं ्या तुलनेत बशु ्िजीवी प्राणी म्हणनू गणला जातो. म्हणनू अजपयातं दवे ाची प्रवतमा बघताना वतला मानवी तवरूपातच मानवाने पावहले अहे. ज्याप्रमाणे मानवी कृतीतून देव माणसाला पहायला वमळाला त्याचप्रमाणे वेगवेगळ्या टप्प्यावर माणसाला प्राण्यामं ध्ये दवे वदसला. म्हणनू च ववववध देश - प्रदशे ात माणसांबरोबरच प्राणी दवे तेची पूजा कले ी जात.े पूजा का करावी, कशी करावी यापके ्ा जो वनतवाथय वकिंवा वनष्काम भूवमकते ून दणे ्याचे कायय करतो त्या प्राण्यापक्ष्यानं ा दवे संबोधने मुळीच चकु ीचे नसेल. देणारा दाता म्हणजे देव ही साधी सरळ व्याख्या प्रत्येक वठकाणी एकसारखीच ऄसले , त्यात बदल होणार नाही. याच व्याख्यपे ्रमाणे जे पशुपक्ी मानवी जीवनाला पुरक व प्ररे क, नव्हे तर जीवन फुलववण्यासाठी मदत दणे ारे ठरले त्यानं ा त्या त्या प्रातं ात दवे मानले जाउ लागले. हळहू ळू त्या दवे तेची पजू ा करू लागले, त्याचे महत्व आतरांना सांगू लागले व तेव्हापासून ते अजच्या युगापयातं मानवी जीवन प्रवासात त्यांना दवे म्हणूनच बवघतले जात अहे. ज्याप्रमाणे शेतकर्‍याला शते ीतून पीक घेण्याकरीता बलै म्हणजेच नंदी मदत करतो. ऄथक पररश्रमातून शेतकर्‍याला जगववतो तो बैल, हा शेतकर्‍यासाठी दवे च! म्हणनू च ऄशा दवे ाची वषातय ून एकदा तरी पजू ा व्हावी, त्याची सवे ा घडावी या हेतूने माणूस पोळा, पोंगल यासारख्या सणातनू त्या वदवशी मनोभावे पजू ा करतात. सृिीचा वनमायता देवावधदेव महादेवाकडून वमळालेली ही दवै ी ऄंशाची भेट म्हणजचे महदवे ाचे वाहन म्हणून लोक नंवदची पजू ा अज करताना वदसतात. 'देव कोठे बघावा, तर देव कतृ ीत बघावा.' याच हेतनू े गोमाता म्हणजेच गाइचे देव म्हणनू वततकचे महत्त्व अह.े अइच्या दुधाआतकचे महत्त्व गाइच्या दधु ाला अहे. माणसाला ऄन्न म्हणनू त्याचा ईपयोग होतो. गाइच्या दधु ात ऄसलेल्या पौश्िक घटकात ऄनेक रोगजंतू नि करण्याची क्मता अह.े ऄनके रोगावं र औषध म्हणनू दधु ाचा ईपयोग होतो. आतकचे नव्हे तर वतच्या मलमिू ाचा सुिा वनतपतींना व मानवाला अरोग्याच्या दृिीने ईपयोग होतो. म्हणजे ऄसंख्य रोगांवर दुधाचा व मलमूिाचा ईपयोग होत ऄसल्यामळु े वतच्यात तेहतीस कोटी देव माणसाला वदसू २९

लागतात. म्हणून गो मातचे ी पजू ा अवण सवे ा मनषु ्य करताना वदसून येतात. एवढचे काय तर प्रवासासाठी वकिंवा आतर कायायसाठी ईपयोगात यणे ारे घोडा, हत्ती, ईटं यासारख्या प्राण्यांमध्ये त्यानं ा देव वदसतो. ज्या प्राण्यांमध्ये वहसं ्रक वृत्ती अहे ऄसे जगं ली प्राणीसिु ा मानवाला ईपयोगी पडत ऄसल्यामळु े वाघ, वसंह, नाग, कुिा यासारख्या प्राण्यामं ध्ये सुिा मानवाला दवे वदसतो. सिृ ीतील मगंु ी, ईंदीर ऄशा छोया प्राण्यांपासून ते मोर, गरूड, कावळा, म्हैस यासारख्या ऄनेक पक्ी व प्राण्यानं ा माणूस दवे मानतो व त्याचं ी भक्तीभावाने अवण श्रिेने पूजाही तो करत ऄसतो. मनुष्यप्राणी हा सवय प्राण्यामं ध्ये बुश्िजीवी ऄसल्यामुळे त्याची आतर प्राण्याचं ्या तुलनने े ववचारशक्ती जातत अहे. त्यामुळे त्याला अपल्यामध्ये ऄसलले ा अत्मा व मगंु ीपासनू ते ऄवाढव्य हत्तीसारख्या प्राण्याच्या अत्म्याचा ऄभ्यास करताना एकसारखेपणा वदसनू अला. त्यांना जन्म व मृत्यू अह.े तसेच माणसाला दखे ील जन्म व मतृ ्यू अहे , हे त्याने समजून घते ल्यामुळे माणसाने प्राणीपजू ा म्हणजेच त्या अत्म्याची पजू ा, ही व्यापक वैश्श्वक ववचारधारा ववचारात घते ली. त्यामुळेच मनुष्याला प्राण्यातही देव वदसला. एकूण सजीवसृिीच्या जीवनचक्राचा ववचार करता मदत करणार्‍या प्राण्यांना देव का म्हणू नये. मनुष्यप्राण्याचे जीवन फुलववणार्‍या या प्राणी देवतेस नमन का बरे करू नये! ३०

१५.माणसू दवे ालाच सपं वतोय का ? देव म्हणजे काय? दवे कोठे ऄसतो? दवे कसा शोधावा ? ऄसे नानाववध प्रश्न ऄनेकांना वनमायण होतात. हे प्रश्न वनमायण होतात, याचाच ऄथय देवाचे ऄश्ततत्व समजून घणे ्याची त्याचं ्यामध्ये ओढ अवण वजज्ञासा अह.े माि या पथृ ्वीवर ऄशीही माणसे अहते , जी दवे ाला मळु ीच मानत नाहीत. ती कवे ळ वाततववकतले ाच सत्य मानतात. म्हणजे जे डोळ्यानं ा वदसते व ज्याची प्रवचती वा ऄनभु व येतो त्यालाच सवय काही मानतात. त्यामळु े दवे ाचे ऄश्ततत्व अहे, हे मानणारे अश्ततक व दवे ाचे ऄश्ततत्व न मानणारे नाश्ततक ऄसे दोन गट वनमाणय झाले अहते . हे दोन गट म्हणजे, एकाच नाण्याच्या दोन बाजू म्हटले तर वावगे ठरू नये. नाणे एकच ऄसते परतं ु, त्याच्या दोन्ही बाजू वगे वगे ळ्या वदसतात. दुसरे ईदाहरण बघायचे ठरले तर, पथृ ्वीच्या पररभ्रमणामळु े वदवस व राि होत ऄसतात. सयू य माि एका जागी श्तथर ऄसतो. येथे दवे म्हणनू सूयायचा ववचार करू. ज्या वठकाणी पथृ ्वीवर वदवस ऄसतो त्या वठकाणी देव ऄसतो; व ज्या वठकाणी राि ऄसते त्या वठकाणी दवे वदसत नाही , ऄसे म्हणणे सयं ुश्क्तक ठरेल. परंतु काही कालावधी नंतर श्तथतीत बदल होतो. जेथे वदवस ऄसतो तथे े राि होते अवण वजथे राि होती वतथे वदवस होतो. त्यामुळे देवाच्या ऄश्ततत्वातही बदल झाला ऄसे वाटू लागते. परतं ु विकालाबावधत सत्य हचे अहे, की देव तेथचे अहे. बदल अपल्या बघण्यात झाला. त्यामुळे जशी दृिी तशी सृिी. म्हणनू च दवे ाकडे बघतानाही ऄनेकाचं ी फसगत होताना वदसते. देव मानणारे व न मानणारे याचं ्या ववचारसरणीत फार फरक अढळनू यते ो. हा ववचारातील फरक वदवस - राि यांच्या भेदाप्रमाणे अह.े हा फरक अपल्यामध्ये का व कसा वनमाणय होतो, याचे ईत्तर शोधताना एकच गोि ववचारात घ्यावीशी वाटते ती म्हणजे, माणसाचा बघण्याचा दृिीकोन. दोन्ही गटाचं ा ववचार करून अपण दवे म्हणजे काय ते समजनू घेउया. पवहला गट हा देवभोळाच म्हणावा लागले . ज्याप्रमाणे सूयय या ववश्वात अहे, हे शाश्वत सत्य अह;े त्याप्रमाणे दवे ाचहे ी ऄश्ततत्व अहे या मतावर ते ठाम ऄसतात. म्हणूनच की काय त्यानं ा दवे फक्त दगडात, प्राण्यातं , पक्ष्यातं , वनतपतीत नव्हे तर सयू -य चदं ्र या ग्रह तार्‍यामं ध्यहे ी वदसतो. परतं ु,दसु र्‍या गटात ऄसणार्‍या व्यक्तींना या सवय गोिी सोंग ऄसल्याचे वाटत.े देव कोठे ऄसतो, तर दवे अपल्या कामातच ऄसतो. म्हणजेच कामातच राम अह.े थोडर्कयात जे वदसतं तेच सत्य मानणारी ही मडं ळी ऄसल्याने त्याचं ा या गोिींवर मुळीच ववश्वास नाही. ऄशा दोन्ही गटातील मंडळींना देवाचे ऄश्ततत्व समजावनू सांगण्याकरीता ऄनके महापुरूषांनी व सतं सज्जनानं ी काही मागय दाखववले. त्यातनू ऄनके संत ववचारधारातनू धमय व पथं याचं ी तथापना झाली. पढु े याच धमय वकवंि ा पंथानसु ार दवे ाकडे बघताना वकंवि ा दवे समजनू घेताना ऄनके ववचारधारा जन्माला अल्या. तसे पाहता प्रत्येक महापरु ुष वकवंि ा सतं याचा हते ू देव म्हणजे काय व अपण त्या वाटेवर दवे कायय करून अश्त्मक शातं ी, समाधान व परमाथय साधनू जीवनाचे फवलत कसे शोधू शकतो ; नव्हे तर जीवन कसे साथय करू शकतो याचा ववचार त्यानं ी जगासमोर ठेवला. परतं ु मूळ ईद्देश बाजलू ा सारून तवतःचे ऄश्ततत्व व महानत्व वसि करण्याकरीता पढु े त्यांच्याच भक्तानं ी, वशष्यानं ी त्याचा ववपयायस करत वगे ळाच मागय दाखवत माणसानं ा ३१

चालण्यास भाग पाडले. त्यामुळे पुढे पुढे जातांना धमातय वकंवि ा पथं ातही ऄनेक गट, तट वनमाणय झाल्याचे वदसनू अलेले अह.े हे सवय बाजलू ा ठवे नू दवे म्हणजे काय, तो कोठे व कसा ऄसतो हे अज समजून घेताना ऄध्यात्म व ववज्ञान या दोन्ही बाजनू े ववचार करणे क्रमप्राप्त अह.े ववज्ञान जीवन सखु कर करते तर ऄध्यात्म जीवनात समाधान, अश्त्मक शांती प्रतथावपत करते. जवे ्हा अपण या सवय बाजू ववचारात घेउ तवे ्हाच दोन गट वनमायण न होता ‘अम्ही एकाच नाण्याच्या दोन बाजू जरी ऄसलो तरी नाणं माि एकच अहे’, हाच ववचार रूजववणे फार महत्वाचे अह.े जग वतसर्‍या महायिु ाच्या ईबं रठ्यावर ऄसल्याने माणसू तवतःला संपवले ऄसे म्हणण्यापके ्ा तो या देवालाच सपं ववण्याकरीता पाउले टाकत अहे. तो दवे म्हणजे ‘वनसग’य होय. कारण दवे ानेच या सिृ ीची वनवमतय ी कले ी अहे. हहे ी मळु ीच ववसरून चालणार नाही. ३२

१६.दवे माणसू शोधायचा कोठे ? संत गाडगबे ाबा म्हणायचे, ‘देव दगड धोंड्यात नाही. तो माणसात अह.े ’ होय हे सत्य अह.े वनसगायने या सृिीच्या रक्णासाठी, सजीवसृिीच्या कल्याणासाठी माणसाला या भूतलावर पाठववले दवे म्हणनू . जणे ेकरून तो तवतः बरोबर आतरही प्रावणमािांची, वकृ ्वेलींची काळजी घेइल. या ववश्वाची रचनाच सृिीचे गूढ ऄसीम सौंदयय फलु ववण्यासाठी झाली अहे अवण या ऄसीम शश्क्तलाच अपण दवे ऄसे संबोधतो. सकारात्मक चतै न्यमयी उजले ाच अपण देवत्वाचे प्रवतक मानत ऄसतो अवण माणसात ते गणू अपण पाहतो. परतं ु अज खरंच माणसात दवे अहे का, याचा शोध घ्यावा लागतो अह.े कोरोनाच्या जागवतक महामारीत माणसाच्या व्यक्तीत्वाची ववदारक छटा पाहून फार वाइट वाटत.े माणसाने प्रगतीच्या नावाने जो तवाथय साधण्याचा प्रयत्न केला अहे, तो त्याच्याच ऄश्ततत्वावर घाला घालत अहे ; हचे या बुश्िजीवी माणसाला का समजत नाही ? कोरोना या ववषाणमू ुळे सारे जग होरपळून वनघाले अह.े त्याला सवतय वी माणूसच जबाबदार अहे; हे मळु ीच ववसरून चालणार नाही. अता माणसाने युि नीतीच बदलून टाकलले ी अहे. यापवू ी अमने-सामने, शतिाचं ा वापर करून लढाया, यिु े होत होती. त्यासाठी हत्यारे, साधने वापरली जात ऄसत. मानवी प्रगतीचा पढु चा टप्पा म्हणनू ऄनबु ॉम्ब व क्पे णातिांचा वापर होउ लागला. त्याहीपुढे माणसाने प्रगतीचा टप्पा ओलांडताना अता जैववक हत्यारे वापरायला सरु ुवात कले ी अहे; ऄसे म्हटले तर ते चुकीचे ठरणार नाही. त्यामुळे वनमायण झालले ी पररश्तथती ही त्याचाच एक भाग अहे, ऄसचे म्हणावे लागले . कोरोनाच्या या जागवतक महामारीत माणसाने बरंच सहन कले ं. त्यामध्ये ईपासमारी, अवथयक नकु सान, हजारो वकलोमीटर चा ऄनवाणी प्रवास, त्याहीपलीकडे अपली माणसं गमावल्याचे दुःख. ऄनेक कुटबं े ईध्वतत झालीत. ऄनेक माणसे ईघड्यावर अली. अइ वडील, घर साभं ाळणारीच माणसं देवाघरी गले ी. त्यामुळे ऄनेक मलु ं ऄनाथ झाली. त्याचं ा अक्रोश संवदे नशील मनाला चटके देत अह.े ऄशा वबकट पररश्तथतीमध्ये ऄसताना, अपला माणसू वाचववण्यासाठी दवाखान्यात धाव घेतलले ्या ऄनके ांनी रुग्णालयाचं े वचिवववचि ऄनभु व कायमचे सोबत घेतले. देवाची अराधना कले ्यानंतर देव ववघ्न दूर करण्याकररता येतो. पण या भतू लावर ईलटेच घडले. ज्यांच्याकडे दवे म्हणनू बवघतले गले े (त्यापैकी काही डॉर्कटर) तेच दवे पशै ासाठी हैवान म्हणून; नव्हे तर यमदूत म्हणून समोर ईभे रावहल.े नको नको ते मानवी शरीरावर प्रयोग म्हणण्यापेक्ा मानवी शरीराचे वपसाळलेल्या कुत्र्याप्रमाणे लचके तोडले. रुग्णालयात गेलले ा माणूस परत येत नाही, ऄशी धातती घेतलले ्या माणसाने अपलं अजारपण झाकून ठवे लं. जी घरी रावहली तीच माणसं सखु रूप रावहली ; ऄसेच माणसाला वाटू लागल.े ज्यांच्या पायरीवर माथा टेकवावा त्याच दवे ाच्या द्वारी ऄनके ाचं े जीव गेल.े परंतु त्याच दवे ाघरी गेलेल्या माणसाला पैशाऄं भावी ऄतं ्यदशयन,ऄतं ्यववधी करण्याआतपतही मागे काही वशिक ठवे ले नाही या पररश्तथतीने. माणूस गेल्याचे दुःख होताना अयुष्याची पंुजी गमावल्याचे दुःख दोन्ही हाताचं ्या तळव्यावर बघायला वमळाल.े हेच अमचे भाग्य, हचे अमचे भववष्य. माणसाच्या भाग्यरेषांनाही ऄश्रनूं ा बाधं घालता अला नाही. ३३

घसु मटलेल्या वातावरणात ऄश्रू वगळत हुदं के देणारी माणसं अता जगावे कशासाठी? या शुन्यावतथेत येउन पोहचली अहेत. अपण राक्साचं ्या राज्यात अहोत, हाच भास जगतानं ा होतोय. प्राणीमािांवर दया करा, ऄसे सागं णार्‍या वशक्कांची वशकवण शनू ्य ठरली. ददु वै ाने ‘माणूस म्हणनू कसं जगायच’ं , हे वशकववण्यामध्ये ते कमी पडल.े नवै तक मलू ्य, नैवतक जबाबदारी व कतवय ्य त्यानं ी मुलानं ा वशकवले नाही, याची जाणीव झाली. सखं ्यात्मक गणु वमळवनू प्रमावणत कले ेल्या लोकांमध्ये माणूस न वदसता राक्स वदसला. हे भयावह वचि बघताना' ‘जगावसं वाटत नाही.’ ऄसाच अवाज ऐकू यते ोय. ज्यांच्याकडे दवे माणसू म्हणनू समाज बघतोय तोच दवे माणसू , माणसू तरी अहे का, हाच प्रश्न अज ईराशी बाळगून माणूस झोपतोय. ऄशाही वातावरणात जी सवं ेदनशील माणसं अहेत, ती याच ऄंधारातून वाट काढत माणसू म्हणून मदत करताना वदसली. पण त्याचं े प्रमाण फार कमी अहे. ऄधं ारलले ्या या वातावरणात माणूस म्हणनू जगताना जीव घुसमटतोय. तवे ्हा हे वातावरण भववष्यात बदलायचं झाल्यास शाळते व घरात, ‘माणसू म्हणनू कसं जगायचं ?’ हे वशकवणे गरजचे े अहे. हे वशक्ण दणे े अवश्यक अहे. ऄन्यथा माणसाचा शवे ट माणूसच करेल. हीच भववष्यवाणी ऄसले ईद्याच्या माणसासाठी ...! ३४

ववश्व घडववताना ईद्याच्या समतया व सकं टे सजु लाम- सफु लाम सिृ ीचे अपण एक घटक अहोत ही वकती अनदं ाची अवण गौरवाची बाब अह.े या सिृ ीने, या ववश्वाने सवय प्राणीमािांना भरभरून वदले. ऄखडं अयुष्याचा सोहळा व्हावा आतके समिृ – सपं न्न वभै व वनसगायने मकु ्तहतते बहाल केले अह.े सृिीच्या या दाततृ ्वाला पररसीमा नाही. परंतु, माणसाच्या हव्यासाला अवण तवाथायला देखील ऄतं नाही. सुजलाम- सफु लाम ऄसलेली ही सिृ ी पूवी जशी होती तशी अज अवण ईद्या देखील याच तवरुपात अपल्याला बघायला वमळेल का? हा खूप मोठा प्रश्न अज अपल्यासमोर ईभा रावहला अह.े मानवी प्रगती ही भौवतकदृष्या, तावं िकदृष्या झपायाने होत अहे. त्यामळु े माणसाचे जीवन देखील सुसह्य व अरामदायी झाले अहे यात कोणतहे ी दमु त नाही. परतं ु हे सवय करत ऄसताना अपण नसै वगकय साधन संपत्तीचा केलेला ऄमयादय दवु ायपर अवण वनसगय वनयमाचं ्या ववरुि जाउन तवत:च्या तवाथापय ोटी करत ऄसलले ी वनसगायची हानी, आतकचे नव्हे तर ऄवकाशात दखे ील अपण एक पाउल टाकनू मानवी हततक्पे ाचे संकेत या ववश्वालाच वदले अहते . अधुवनकीकरण अवण प्रगतीच्या वशखरावर पोहोचण्यासाठी अपण चकु ीच्या वाटा चोखदं ळत अहोत. त्यामळु े ववनाशाच्या गतेत अपले भववष्य ऄडकू पाहत अह.े त्यातनू च ईद्याच्या गंभीर ऄशा समतया ईद्भवू लागल्या अहेत. त्यापैकी लोकसखं ्या वाढ, हवामान बदल व वाढते तापमान, हवा-माती-पाणी याचं े वाढते प्रदूषण, ऄवतवृिी, चक्रीवादळे, प्रलये, महापूर त्याचप्रमाणे तिं ज्ञानाच्या वापराचे ऄधं ानकु रण, वाढती बरे ोजगारी, मानवी कृतीतील वनवष्क्रयता, कचर्‍याची व इ कचर्‍याची समतया, अश्ण्वक युिे, जवै वक युिे आ. ज्वलंत समतया व संकटे अहते . त्यावर वेळीच ईपाय केले नाहीत तर भववष्यात मानवी ऄश्ततत्वच धोर्कयात यणे ्याची शर्कयता अह.े वदवसागवणक वाढणार्‍या प्रदूषणामुळे पथृ ्वीचे कधीही न भरून वनघणारे नुकसान होत अहे. त्याचे मुळ कारण म्हणजे लोकसखं ्या होय. ववज्ञानाच्या प्रगतीमळु े अवण संशोधन क्ेिातील नवनवीन शोधामं ळु े दुधरय अजारावं र दखे ील ईपाय वनघाले अवण मानवी जीवन सरु वक्त करण्याचा एक सबल अवण सक्म ऄसा प्रयत्न मानवाने करून दाखववला. हा प्रयत्न होत ऄसताना एकीकडे मानवी अयमु ानय वाढववण्यासाठी वेगवगे ळ्या औषधाचं ा अवण वैद्यकीय सुववधांचा वापर मोठ्या प्रमाणावर वाढला. परतं ु त्यासोबत लोकसंख्या वाढ वततकीच झपायाने होउ लागली. या बेसमु ार वाढलेल्या लोकसखं ्येच्या गरजा पणू य करताना पथृ ्वीच्या नसै वगयक ससं ाधनांवर माि ताण वाढत चालला अहे. माणसाला जगण्यासाठी ऄन्न, पाणी, वनवारा, शते ी अवण आंधन या सगळ्यांचा वापर अवण गरज ही सातत्याने वाढतच अह.े लोकसखं ्या वाढत अहे, माि पृथ्वीच्या पोटातील खवनज सपं त्ती अवण संसाधने याचं े साठे माि मयावय दत अहते . याचा ववसर मानवाला पडला की काय, ऄसा मोठा प्रश्न वनमाणय होतो अवण ज्यावेळेस या साठ्यामं धील ईपलब्धता कमी वमळू लागली, त्यावळे ी माणूस गरै मागानय े सरासय पणे पृथ्वीचे शोषण करू लागला. लोकसंख्या वाढली म्हणजे कायदा-सवु ्यवतथेचा प्रश्न तर वनमाणय होतोच वशवाय वशक्ण, अरोग्य त्याचबरोबर रोजगाराच्या संधींची ईपलब्धता यांची दखे ील कमतरता ३५

भासू लागली अह.े गरजांची पतू तय ा करण्यासाठी मग गनु ्हगे ारी, ईपासमार, भकू बळी, बरे ोजगारी, भ्रिाचार, ऄनैवतक अचरण यासं ारख्या समतयांनी सामावजक अवण रािरीय तवातथ्य धोर्कयात अले अहे. सावयजवनक ऄनारोग्य व ऄतवच्छता हीदखे ील मानवी ऄश्ततत्वासाठी एक वचंतचे ी बाब बनली अहे. त्याचप्रमाणे पोषक अहाराची कमी, जंक फूड खाण्याकडे लोकाचं ा वाढलेला कल यामुळे अरोग्याच्या समतया वनमायण झाल्या अहते . ऄशात शासकीय ततरावर पयायवरणीय प्रबोधन करणेही खूप ऄवघड होउन बसते. लोकसखं ्यचे े प्रमाण ऄसचे वाढत रावहले तर एक वदवस पथृ ्वीवरील सवय संसाधने सपं ून जातील. गले ्या काही दशकामं ध्ये मोठ्या प्रमाणावर शोषण अवण वातावरणाची ऄवनती याचं ी मानवाकडून धोर्कयाची पातळी ओलांडली गेली अहे. ऄवकाळी पाउस, भकू पिं , पूर, त्सनु ामी, वादळ यासारख्या नसै वगयक अपत्तींना अपल्याला तोंड द्यावे लागत अह.े पृथ्वीवरील वकत्यके जीवजतं ू व वनतपतींच्या प्रजाती पृथ्वीवरून वेगाने नि होत अहेत. वनरवनराळे ववषाणू या पृथ्वीवरील प्रजाती नाश करत अहेत. या प्रजाती याच गतीने नि होत रावहल्यास वनसगयचक्राचा समतोल ढासळेल व मानवी ऄश्ततत्वाला त्याचा फार मोठा धोका वनमायण होइल. वकतीही मोठ्या प्रमाणामध्ये प्रबोधन केलं तरी दखे ील माणूस हा तवाथायपोटी वनसगायचे ऄतोनात नकु सान करत अहे. वाढत्या लोकसंख्यबे रोबर कचर्‍याचे प्रमाण ही दखे ील अजचीच नव्हे तर ईद्याची दखे ील फार मोठी समतया व संकट बनू पाहत अहे. यामध्ये जैववक व ऄजवै वक कचर्‍याचा समावेश होतो.जैववक कचर्‍याचे ववघटन होउन जाते , माि ऄजवै वक कचर्‍याचे सहसा ववघटन होत नाही. प्लाश्तटकचा भतमासूर अज पथृ ्वीसह सगळ्यांनाच वगळकं तृ करायला ईभा ठाकला अह.े सपं ूणय पथृ ्वी या प्लाश्तटकने झाकली जाइल की काय ऄशी भीती प्लाश्तटकच्या कचर्‍याने वनमाणय कले ी अह.े त्याचे कारण म्हणजे मोठ्या प्रमाणावर वाढता प्लाश्तटकचा वापर. ऄववघटनशील पदाथय प्लाश्तटकमध्ये ऄसल्याने जवमनीत त्याचे ववघटन होत नाही. त्यामुळे मदृ चे ी सुपीकता नि होत अहे अवण त्याचा पररणाम म्हणजे ऄन्नधान्यामध्ये दखे ील कस रावहलेला नाही. रासायवनक खतांच्या बेसमु ार वापरामळु े ऄन्नपदाथायतून बरेचसे ववषारी घटक मानवाच्या शरीरामध्ये जात अहते अवण त्याचे दुष्पररणाम अज वेगवगे ळ्या अजारांच्या माध्यमातनू मानवाला भोगावे लागत अहते . कचर्‍यामध्ये घनकचरा, जवै वक कचरा, ससं गजय न्य कचरा, वकरणोत्सारी कचरा त्याचबरोबर इ-कचरा अवण ऄवकाशीय कचरा याचं ा मोठ्या प्रमाणावर समावेश होतो. घनकचरा सरायस रतत्यावर फके ला जातो. तथे े तो कजु नू त्यातनू दगु धां ी सटु ते अवण वेगवेगळ्या कीटकांची ईत्पत्ती होउन अरोग्याच्या समतया वनमाणय होत अहेत. त्याचप्रमाणे जागोजागी ऄडकणारा, कजु णारा हा कचरा पाण्याला, मातीला मतृ वतथेत नणे ्यासाठी कारणीभतू ठरत अह.े जैववक अवण ससं गजय न्य कचर्‍याच्या प्रादुभावय ामळु े वनमायण होणारे जीवजंतु अवण त्यामुळे फैलावणारे अजार यांचे प्रमाण वाढले अहे. ऄनेक वकरणोत्सगी मलू द्रव्ये ऄणुउजाय प्रकल्प, ऄणुचाचण्या व ऄण्वति वनवमतय ीमध्ये वापरली जातात. औषध ईद्योग, कषृ ी क्ेि अवण जीवशातिात त्याचं ा वापर केला जातो. वेगवगे ळ्या कारणांमळु े त्यांचे प्रदूषक घटक पयावय रणात पसरले की, हवा, जमीन व पाण्याचे वकरणोत्सगी प्रदषू ण होते, ते ऄत्यतं भीषण ऄसते. हे वकरणोत्सगी घटक पयायवरणात दीघकय ाळ वटकून राहतात व ३६

ऄन्नसाखळीद्वारे ते सजीवाचं ्या, मानवाच्या शरीरात वशरतात. खाणीतून ही मूलद्रव्ये काढताना ही प्रदूषके साडं पाण्यातनू जमीन, तळी व नदीनाल्यातं वशरतात. हे घटक मानवी शरीरात गले ्यास वकरणोत्सगायमळु े शारीररक व मानवसक अजार व ववकार, व्यगं ईद्भवतात. रोगप्रवतकारशक्तीचा नाश अवण मतृ ्यू ऄसे दषु ्पररणामही संभवतात. मानवावर तसेच वन्यजीव व सागरी जीवांवरही त्याचे गभं ीर दषु ्पररणाम होतात. वाढत्या तंिज्ञानाच्या वापरामुळे इ – कचर्‍याची समतया रौद्र रूप घते अह.े त्याचा पुनवायपर होत नसल्याने ऄनके समतयानं ा सामोरे जावे लागत अहे. ऄतं राळात सोडले जाणारे ईपग्रह कालातं राने वनवष्क्रय होउन ऄवकाशात त्यांचे ऄवशषे तसचे राहतात. त्याचप्रमाणे या ईपग्रहांसाठी लाखो टन खवनजे व धातू यांचा वापर होतो अवण ते जवमनीतनू वमळवले जाते. त्यामळु े पृथ्वीच्या एकूण वजनात घट होउन गुरुत्वाकषयण शश्क्तवर पररणाम होताना वदसून यते अहे. तसेच त्यामळु े वतच्या असाचा कलही बदलत ऄसनू एकणू सकारात्मक उजचे े नकारात्मक उजेत पररवतनय होउन मानवी बुिी नकारात्मक गोिींकडे झुकत अहे. त्याचे ज्वलतं ईदाहरण म्हणजे ‘कोरोना’ होय. हे प्रमाण ऄसेच वाढत गेले तर भववष्यात पृथ्वीचे पररभ्रमण व पररवलन यात बदल होउन एक मोठा ऄनथय होउ शकतो. सपं णू य ब्रह्ाडं ात त्याचा थेट पररणाम भववष्यात होइल. हवामानाचे बदलाचे प्रमाण ही दखे ील ज्वलंत समतया बनू पाहत अह.े ववकासाच्या नावाखाली घनदाट वृक्ांची वनराइ नि होउन वसमटंे ची जगं ले ईभी रावहली अहते . वाढत्या वाहनांच्या प्रमाणामुळे काबयन ईत्सजनय मोठ्या प्रमाणात होउन हवामानात बदल होत अहते . हररतगृहांमळु े वातावरणातील ईष्मा वाढला अह.े त्याचा पररणाम म्हणजे ऄंटाश्र्कटयका सारख्या बफायच्छावदत खडं ाचे बाष्पीभवन मोठ्या प्रमाणात होउन भववष्यात बफक ववतळून समुद्राच्या पाण्याच्या पातळीत वाढ होण्याचा अवण समुद्राकाठची शहरे पाण्याखाली जाण्याचा धोका नाकारता येत नाही. तसचे वाढत्या वायू प्रदुषणाचा पररणाम ओझोन वायवू र होउन त्याचे अवरण देखील ववरळ होत अहे. त्यामुळे सूयायच्या ऄवतनील वकरणांपासनू होणारे संरक्ण धोर्कयात येउन एक वदवस वन:सशं य अपण सवय त्याचा दषु ्पररणाम ऄनुभवणार. वडवजटलच्या यगु ात जग खपू वगे ाने धावते अह.े वततर्कयाच वेगाने माणसू पढु े जात अह.े बौश्िक व मानवसक ताण वाढनू शारीररक क्मता, शारीररक कि कमी होत चालले अहेत. त्यामळु े शारीररक अजाराच्या समतया वनमाणय झाल्या अहते . त्याचा पररणाम बौश्िक क्मतांवर देखील झाला अह.े तिं ज्ञानाच्या अहारी जाउन माणसू अज पूणयपणे संगणकावर ऄवलंबनू रावहला अह.े भववष्यात संगणकाला माणसाकडनू आतके ऄवधक आनपटु वमळून तो आतका प्रभावी ठरेल की, माणसाची बिु ी त्याच्यापढु े वथटी पडले अवण माणसू तवत: सगं णकाचा गलु ाम बनून जाइल. अजच याचे दरू गामी दुष्पररणाम बघायला वमळत अहेत. माणसाच्या भाववनक नात्यांमध्ये खूप दुरावा येणार अह.े तो तवत: पुरता जगले . तवत:शी बोलले . कोयावधी लोकांमध्ये तो एकाकी पडेल. कुटबं , नातेवाइक, वमि पररवार हा माणसाला सक्म करणारा अवण घडववणारा मायेचा जो गोतावळा ऄसतो, तोच नावहसा होउन जाइल. अत्ममि ऄवतथेत माणसू वनघनू जाइल. अवण ही हानी म्हणजे त्याच्या या सुंदर अयषु ्याचा कुरूप अरसा ऄसेल. ३७

माणसाच्या वाढत्या प्रगतीचा अलखे ववचारात घेताना माणसाकडून अतापयतां झालले ्या चकु ाचं ा थेट पररणाम मानवी जीवनावरती तसचे सबंध सजीव सिृ ीतील प्रत्येक घटकावं रती नव्हे तर वनजीवावं रही झाल्याचे वदसनू अले अह.े याच पितीने तवत:च्या तवाथायपोटी प्रगती व ववकासाच्या वाटवे र माणसाचा प्रवास ऄसाच सुरू रावहला तर त्याने तयार कले ले ी अश्ण्वक क्ेपणातिे एक कळ दाबताच काही सेकंदि ातच पथृ ्वी ईध्वतत करतील. ही भीती माणसासमोर अह.े ग्लोबल वावमंागमळु े अज तापमान ५० ऄंशापं यंात यउे न ठेपले अहे. ५० ऄशं हा पाण्याचा ईत्कलन वबदं ू अह.े पाण्याला ईकळी अणणार्‍या या तापमानात अपण अज श्वास घेत अहोत. या तापमानामळु े रतत्यावरची वाहने पेट घेताना वदसतात. नव्हे तर मोठमोठ्या शहरात ऄवितांडव वदसायला सरु ुवात झाली अहे. हे ऄसेच सरु ू रावहले तर ईद्या २०४० या सालात माणसाला सारे काही पटे लले े वदसले . याच ऄविकुंडि ात त्याला तवत:ला ऄवि परीक्ा देउन तवत:चा शेवट करावा लागणार अहे. बघा २०४० ला ही पररश्तथती वनमाणय करावी का? ववववध कारखाने, वाहनांची वाढती संख्या यातनू हवेचे प्रदूषण होत ऄसल्याने माणसाला लागणारा प्राणवायू म्हणजचे ऑश्र्कसजन वमळेल का? कारण कोरोना कालावधीमध्ये ऑश्र्कसजन न वमळाल्यामुळे पाण्याच्या बाहेर तडफडणार्‍या माशासारखी ऄवतथा माणसाला ऄनुभवायला वमळाली. हेच प्रमाण वाढत जाउन २०४० ला माशाप्रमाणेच तडफडत तो जगणार अहे. याहीपलीकडे माणसू ऄशाच पितीने प्रवास करत गले ्यास पथृ ्वीच नव्हे तर संपणू य ब्रह्ांड, ग्रह-तारे यावर थटे पररणाम होउन सबंध ववश्व संपण्याच्या मागावय र ऄसले . २०७० साली या ववश्वाच्या ऄतं ाची सुरुवात वकंिवा शवे ट होउ शकतो का? भववष्याचे हे भयावह वचि बदलण्याची अजच अवण ऄखेरचीच सधं ी अहे. ऄरे माणसा उठ ... जागा हो ... अवण या सूक्ष्मातील सकू्ष्म कणाची काळजी घे! ३८

१८.ज्ञानाचे सकु ाणू ववश्व हे एक ववशाल ज्ञानमवं दर अह.े ऄथांग ब्रह्ांडातील या सिृ ीच्या चराचरात ज्ञानाचे सकु ाणू अपल्याला सविय ववखुरलले े वदसतील. त्याचं ा शोध घणे ्याची मळु ीच अवश्यकता नाही. कारण, त्याचं े ऄश्ततत्व हे ज्ञानाच्या प्रसारातनू , ज्ञान गंगेच्या प्रवाहातनू अपल्याला अपोअप लाभत ऄसते. सातत्याने ते अपल्या ज्ञानात भर घालत ऄसतात. ऄथांग समुद्रातील जहाजाला योग्य वदशेकडे वळववण्याचे काम सुकाणू करते, त्याचप्रमाणे भ्रवमि अवण मोहमयी जगात योग्य वदशेकडे वळववण्यासाठी, वदशादशकय ऄथवा कणधय ाराची भवू मका बजावणारे ज्ञानाचे सकु ाणू कायय करीत ऄसतात. जीवनात ज्ञानाचा साक्ात्कार ज्याचं ्याकडून घडवनू अणला जातो, त्या सुकाणंूमध्ये वनसगय हा शीषभय ागी यते ो. त्यानंतर मानवी जीवनाला वदशादशयक ऄसे ज्ञानदान करणारे वशक्क, ऄध्यापक, ईपाध्याय,अचायय, पंवडत, द्रिा, गरु ु हे तर ऄसतातच; यासोबतच समाज प्रबोधनकार, व्याख्यात,े भाषणकते, गुरु, धमयगुरु, संत, महापरु ुष, ग्रंथ, पतु तके हे दखे ील ज्ञानाचे सुकाणू म्हणनू कायय करीत ऄसतात. पंचमहाभतू े हे त्याचे ईत्तम ईदाहरण अहे. पावसाचे थबें जवमनीवर पडल्यानतं र ओल्यावचबं मातीतनू दरवळणारा सुगधं तवगीय सवु ासाची ऄनभु तू ी देतो. हेच पावसाचे पाणी डोंगरदर्‍यातून प्रवावहत होत नदीत समाववि होउन नदीत सामावते अवण ही नदी सागराला जाउन वमळते तेव्हा वशकवते ते समपणय . हवचे े ऄश्ततत्व जगण्याचे सामथ्यय दाखवत ऄसते; नव्हे तर त्याच हवेतून वनमायण होणारे चक्रीवादळ प्रलयाची भयकारी अठवण देउन जाते. सयू ाचय ी ईष्णता व प्रकाश हा जीवसृिीच्या चैतन्याचा पोषक म्हणनू काम करतो. तर ईन्हाळ्यात ह्याच ईष्णतचे ्या दाहाने जगं लात लागलले ा वणवा सवयनाशाची साक् मागे ठेउन जातो. अकाशात लुकलकु णार्‍या तारका व चदं ्र शीतलतेचं दान सवय जगाला देतात. सूयवय करणाचं ्या प्रभावाने ढगाच्या अतून सहज आंद्रधनुष्याचे सप्तरगं अकाश खुलवनू टाकतात. आतकचे नव्हे तर ववद्यिु ता कडाडताना दैवदप्यमान प्रकाशाने वतचे ऄश्ततत्व व शक्तीचे प्रदशयन होत ऄसत.े धरणीच्या ईदरातील लाव्हारस बाहेर पडल्यानंतर त्यापासून वनमायण झालेले डोंगर, पवतय राखेतनू तवत:चे यशोदायी ऄश्ततत्व वसि करत ऄसतात. याहीपलीकडे भूकपंि ाच्या किपं नांमळु े धरतीवरती ऄसलले ्या सजीवाचं े ऄश्ततत्व धोर्कयात येते नव्हे तर ईचं ईंच आमारती जमीनदोतत होउन लाखो लोकानं ा प्राण गमवावा लागल्याचे वचि, त्याचप्रमाणे समुद्रात वनमाणय झालले ्या त्सनु ामीच्या लाटा, वनसगाचय ी ऄसीम ताकद तर माणसाची मयायदा याची जाणीव करून देतात. ऄशी वकतीतरी ईदाहरणे अहेत की, ज्याचं ्या प्रत्यक् व ऄप्रत्यक् ऄनभु वातनू बरेच काही वशकण्यासाठी वमळत ऄसत.े म्हणजेच, मातीच्या छोयाशा कणापासून ते ववश्वातील ग्रह तार्‍यापं यंात प्रत्येक घटक ज्ञानाचा सकु ाणू म्हणनू च काम करत ऄसतो. तसेच अकाराने सूक्ष्म ऄसलेले सकू्ष्मजीव ते ऄवाढव्य प्राणी देखील बरचे काही वशकवत ऄसतात. जवमनीतून ऄकं रु लेले रोप, वेल ते मोठमोठया झाडांकडनू ज्ञानाची प्राप्ती होत ऄसत.े एकूणच ववचार करता सबधं सृिीच ज्ञानाचा सकु ाणू अह.े नव्हे तर ब्रह्ांडातील ऄणूपासून ते ववशालकाय नभोगोलापं यतां सवय काही ज्ञानाचे सकु ाणू अहेत. ३९


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook