Chương 3 - TDTU

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÔN ĐỨC THẮNG Khoa KHXH&NV Bộ môn Lý luận chính trị TRIẾT HỌC MÁC-LÊNIN Dành cho bậc đại học – không chuyên lý luận chính trị GV: TS. Phạm Đình Huấn Email: [email protected] Điện thoại – Zalo: 0364010182 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 1

 Cấu trúc chương 3 I. Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội II. Giai cấp và dân tộc III. Nhà nước và cách mạng xã hội IV. Ý thức xã hội V. Triết học về con người 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 2

I. Học thuyết hình thái kinh tế - xã hội 1. Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển xã hội 2. Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất 3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội 4. Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 3

2. Biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất ĐXP: Con người hiện thực SXVC: Tiền đề đầu tiên của lịch sử LLSX PTSX QHSX Biện chứng giữa LLSX & QHSX = Quy luật QHSX phù hợp với trình độ phát triển của LLSX 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 4

a. Phương thức sản xuất Phương thức sản xuất là cách thức con người tiến hành quá trình sản xuất vật chất ở những giai đoạn lịch sử nhất định của xã hội loài người. (Bộ GD&ĐT, (2021), Giáo trình Triết học Mác-Lênin (dành cho bậc đại học hệ không chuyên lý luận chính trị), Sđd, tr. 292) 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 5

b. Quy luật quan hệ sản xuất (QHSX) phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất (LLSX) LLSX & QHSX là hai mặt của một phương thức sản xuất, tác động biện chứng, trong đó LLSX quyết định QHSX, QHSX tác động trở lại to lớn đối với LLSX. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 6

3. Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng (CSHT) và kiến trúc thượng tầng (KTTT) của xã hội a. Khái niệm CSHT và KTTT của xã hội  Khái niệm cơ sở hạ tầng  Khái niệm kiến trúc thượng tầng (Sinh viên tìm hiểu khái niệm CSHT và khái niệm KTTT trong Giáo trình chính, trang 305-306) 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 7

b. Quy luật về mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội  Vị trí quy luật: Đây là một trong hai quy luật cơ bản của sự vận động phát triển lịch sử xã hội.  Nội dung quy luật CSHT & KTTT là hai mặt cơ bản của xã hội, tác động biện chứng, trong đó CSHT quyết định KTTT còn KTTT tác động trở lại đối với CSHT. *Từ viết tắt CSHT: Cơ sở hạ tầng KTTT: Kiến trúc thượng tầng 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 8

4. Sự phát triển các hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên a. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội b. Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài người c. Giá trị khoa học bền vững và ý nghĩa cách mạng 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 9

a. Phạm trù hình thái kinh tế - xã hội (HT KT-XH) Dùng để chỉ xã hội ở từng Ba yếu tố cơ bản của HT KT-XH giai đoạn lịch sử nhất định, LLSX với trình độ nhất định nào đó, là nền tảng với một kiểu QHSX đặc vật chất của xã hội trưng cho XH đó phù hợp QHSX phù hợp với LLSX và là đặc với một trình độ nhất định trưng của xã hội ấy của LLSX và một KTTT Chi phối, quyết định các quan hệ xã hội tương ứng được xây dựng KTTT: Biểu hiện mối quan hệ người- trên những QHSX ấy người,trong lĩnh vực tinh thần Phù hợp với cơ sở hạ tầng (QHSX) *Từ viết tắt LLSX: Lực lượng sản xuất QHSX: Quan hệ sản xuất CSHT: Cơ sở hạ tầng KTTT: Kiến trúc thượng tầng 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 10

Hình thái Kiến trúc kinh tế - thượng tầng xã hội Quan hệ Sản xuất Lực lượng sản xuất 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 11

b. Tiến trình lịch sử - tự nhiên của xã hội loài người C.Mác: \"Tôi coi sự phát triển của các hình thái kinh tế – xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên\"  Tiến trình lịch sử xã hội loài người – sự thống nhất giữa logic & lịch sử Logic của toàn bộ + Vận động, phát triển của lịch sử loài người là do tiến trình lịch sử sự chi phối của quy luật khách quan khởi đầu từ sự loài nguời. phát triển của lực lượng sản xuất. + Lịch sử lần lượt trải qua các hình thái kinh tế – xã hội từ thấp đến cao. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 12

c. Giá trị khoa học bền vững và ý nghĩa cách mạng * Đem lại một cuộc cách mạng trong quan niệm về lịch sử xã hội, là cơ sở phương pháp luận khoa học & cách mạng để phân tích lịch sử xã hội. * Phương pháp luận trong hoạt động nhận thức và cải tạo xã hội * Cơ sở khoa học quán triệt quan điểm của Đảng ta về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam * Cơ sở khoa học trong đấu tranh tư tuởng, lý luận (Francis Fukuyama; Samuel Huntington; AlvinToffler) 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 13

II. Giai cấp và dân tộc 1. Giai cấp và đấu tranh giai cấp Tiêu chí Địa vị Địa vị đối với tư liệu sản trong hệ xuất chủ yếu Định nghĩa giai cấp thống Địa vị trong tổ chức-quản lý của Lênin sản xuất Phương thức, quy mô xã hội thu nhập của cải xã hội Thực chất là sự Thống trị, bóc lột Đối kháng phân hóa thành Bị thống trị, bị bóc lột lợi ích 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 14

a. Giai cấp Nguyên nhân sâu xa Nguồn gốc Nguyên nhân trực tiếp giai cấp Con đường hình thành giai cấp Điều kiện hình thành giai cấp 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 15

b. Đấu tranh giai cấp  Là tất yếu do sự đối lập về lợi ích căn bản không thể điều hòa được giữa các giai cấp.  Là cuộc đấu tranh của các tập đoàn người to lớn có lợi ích căn bản đối lập nhau trong một phương thức sản xuất xã hội nhất định.  Thực chất là cuộc đấu tranh của quần chúng lao động bị áp bức, bóc lột chống lại giai cấp áp bức, bóc lột nhằm lật đổ ách thống trị của chúng. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 16

c. Đấu tranh giai cấp của giai cấp vô sản Khi chưa có Đấu tranh kinh tế chính quyền Đấu tranh chính trị Đấu tranh tư tưởng 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 17

2. Dân tộc a. Các hình thức cộng đồng người trước khi hình thành dân tộc  Thị tộc  Bộ lạc  Bộ tộc 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 18

 Đặc trưng của dân tộc 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 19

3. Mối quan hệ giai cấp – dân tộc và nhân loại a. Quan hệ giai cấp – dân tộc Giai cấp Vấn đề dân tộc quyết định ảnh hưởng quan trọng đến vấn đề dân tộc giai cấp 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 20

b. Quan hệ giai cấp, dân tộc với nhân loại Nhân loại là toàn thể Bản chất xã hội của con cộng đồng người người là cơ sở của tính sống trên trái đất thống nhất toàn nhân loại Lợi ích giai Sự tồn tại của Sự phát triển của cấp, dân tộc nhân loại là nhân loại tạo chi phối lợi tiền đề, điều ích nhân loại kiện cho sự điều kiện thuận lợi cho đấu tranh tồn tại của giai giai cấp, dân tộc cấp, dân tộc giai cấp 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 21

III. Nhà nước và cách mạng xã hội 1. Nhà nước a. Nguồn gốc của nhà nước Nguyên nhân Nguyên nhân sâu xa trực tiếp 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 22

III. Nhà nước và cách mạng xã hội 1. Nhà nước b. Bản chất của nhà nước Nhà nước là một tổ chức chính trị của một giai cấp thống trị về mặt kinh tế nhằm bảo vệ trật tự hiện hành và đàn áp sự phản kháng của các giai cấp khác. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 23

c. Đặc trưng cơ bản của nhà nước 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 24

d. Chức năng cơ bản của nhà nước Đối nội Xã hội Đối ngoại Thống trị chính trị 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 25

đ. Các kiểu và hình thức nhà nước Kiểu nhà nước Nhà nước Khái niệm chiếm hữu nô lệ Các kiểu nhà nước cơ bản Nhà nước phong kiến Nhà nước tư sản Kiểu nhà nước đặc biệt Nhà nước vô sản 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 26

Hình thức nhà nước Khái niệm Chính thể Các phương diện tiếp cận Cấu trúc lãnh thổ 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 27

Hình thức chính thể Quân chủ (QC) Nhà nước CH quý tộc; chiếm hữu nô lệ CH dân chủ QC chuyên chế; Nhà nước phong kiến QC hạn chế Cộng hoà Nhà nước tư sản phong kiến QC phân quyền; QC tập quyền Cộng hoà đại nghị QC lập hiến Cộng hoà tổng thống 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 28

Hình thức chính thể Nhà nước chiếm hữu nô lệ Nhà nước phong kiến Nhà nước tư sản Nhà nước vô sản Cộng xã Xô viết Cộng hoà dân chủ nhân dân 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 29

Nhà nước vô sản Chức năng Chức năng tổ chức xây dựng trấn áp Các hình thức nhà nước Việt Nam trong lịch sử Vấn đề xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 30

2. Cách mạng xã hội a. Nguồn gốc Nguyên nhân Nguồn gốc sâu xa sâu xa Nguyên nhân Nguồn gốc trực tiếp trực tiếp 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 31

b. Bản chất - Cách mạng xã hội là sự thay đổi căn bản về chất toàn bộ các lĩnh vực của đời sống xã hội. - Theo nghĩa hẹp, cách mạng xã hội là cuộc đấu tranh lật đổ chính quyền, thiết lập một chính quyền mới tiến bộ hơn. Cách mạng xã hội thường là đỉnh cao của đấu tranh giai cấp. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 32

c. Phương pháp cách mạng Phương pháp hòa bình Phương pháp cách mạng cũng là một phương bạo lực là hình thức cách pháp cách mạng để mạng khá phổ biến giành chính quyền 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 33

d. Vấn đề cách mạng xã hội trên thế giới hiện nay (Sinh viên tự nghiên cứu Giáo trình chính, trang 417 - 419) 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 34

IV. Ý thức xã hội 1. Khái niệm tồn tại xã hội (TTXH) và các yếu tố cơ bản của TTXH a. Khái niệm TTXH Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội. (Bộ GD&ĐT, (2021), Giáo trình Triết học Mác-Lênin (dành cho bậc đại học hệ không chuyên lý luận chính trị), Sđd, tr. 419) 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 35

1. Khái niệm tồn tại xã hội (TTXH) và các yếu tố cơ bản của TTXH b. Các yếu tố cơ bản của TTXH Bao gồm các yếu tố cơ bản là: Phương thức sản xuất vật chất; Điều kiện tự nhiên; Hoàn cảnh địa lý; Dân số và mật độ dân số; … 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 36

2. Khái niệm, kết cấu, tính giai cấp, các hình thái của ý thức xã hội (YTXH) b. Kết cấu YTXH Tâm lý xã hội Ý thức xã hội YTXH Hệ tư tưởng thông thường YTXH lý luận 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 37

c. Tính giai cấp của ý thức xã hội Biểu hiện cả ở tâm lý xã hội và ở hệ tư tưởng Tồn tại Biện chứng Ý thức xã hội xã hội 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 38

d. Các hình thái ý thức xã hội Ý thức chính trị Ý thức khoa học Ý thức pháp quyền Ý thức tôn giáo Ý thức khoa học Ý thức đạo đức Ý thức triết học Ý thức thẩm mỹ 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 39

3. Quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, tính độc lập tương đối của ý thức xã hội TỒN TẠI Ý THỨC XÃ HỘI XÃ HỘI 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 40

Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội Thường lạc hậu Có tính kế thừa Có thể vượt trước Tác động qua lại giữa các hình thái Tác động trở lại tồn tại xã hội 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 41

V. Triết học về con người 1. Con người và bản chất con người Con Con người Con người Con người Bản chất người là khác biệt với là sản vừa là chủ thực thể con vật phẩm của thể của con sinh học ngay từ khi lịch sử và lịch sử người là - xã hội con người của chính vừa là sản tổng hoà bắt đầu sản bản thân phẩm của xuất ra con người lịch sử các quan những tư hệ xã hội liệu sinh hoạt của mình 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 42

2. Hiện tượng tha hóa và vấn đề giải phóng con người Thực chất của Vĩnh viễn giải Sự phát triển hiện tượng tha tự do của mỗi hóa con người phóng toàn người là điều là lao động thể xã hội khỏi kiện cho sự của con người ách bóc lột, phát triển tự bị tha hóa. ách áp bức là do của tất cả tư tưởng căn mọi người. bản, cốt lõi. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 43

3. Quan điểm của triết học Mác-Lênin về quan hệ cá nhân và xã hội, về vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử a. Quan hệ giữa cá nhân và xã hội Cá nhân Mối quan hệ biện chứng Xã hội 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 44

b. Vai trò của quần chúng nhân dân và lãnh tụ trong lịch sử QUAN HỆ THỐNG NHẤT, BIỆN CHỨNG QUẦN LÃNH TỤ CHÚNG NHÂN DÂN 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 45

4. Vấn đề con người trong sự nghiệp cách mạng ở Việt Nam Cơ sở Dựa trên lý luận của chủ giải quyết nghĩa Mác - Lênin vấn đề Tư tưởng Hồ Chí Minh con người về con người ở Việt Quan điểm của Đảng ta Nam 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 46

Câu hỏi ôn tập 1. Nội dung cơ bản của học thuyết hình thái kinh tế - xã hội; ý nghĩa phương pháp luận đối với sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam. 2. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về giai cấp và đấu tranh giai cấp; ý nghĩa phương pháp luận trong nhận thức thực tiễn đấu tranh giai cấp ở Việt Nam và trên thế giới. 3. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về nhà nước; sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong xây dựng Nhà nước Việt Nam. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 47

Câu hỏi ôn tập 4. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về cách mạng xã hội, phương pháp cách mạng xã hội. Sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong cách mạng Việt Nam. 5. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về dân tộc; quan hệ giai cấp – dân tộc và nhân loại; ý nghĩa phương pháp luận đối với cách mạng Việt Nam. 6. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về con người, ý nghĩa trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay. 7. Quan điểm của triết học Mác – Lênin về ý thức xã hội. Ý nghĩa trong sự nghiệp đổi mới ở Việt Nam hiện nay. 24/11/22 306102_Chương 3_Chủ nghĩa duy vật lịch sử 48