สมาสและตัทธิต

ชาตาทิตทั ธิต (ต่อ)ศัพท์ทล่ี ง อยิ ปัจจยั เช่น มนุสฺสชาตยิ า ชาโต= มนุสฺสชาตโิ ย เกดิแล้วโดยชาติแห่งมนุษย์ อสฺสชาตยิ า ชาโต= อสฺสชาตโิ ย เกดิ แล้วโดยชาติแห่งม้า ปณฺฑิตชาติยา ชาโต= ปณฺฑิตชาติโย เกดิ แล้วโดยชาตแิ ห่งบัณฑิต ปณฺฑิตชาติ อสฺส อตฺถีติ = ปณฺฑิตชาตโิ ย มชี าติแห่งบัณฑิตศัพท์ที่ลง กยิ ปัจจัย เช่น อนฺเธ นิยุตฺโต= อนฺธกโิ ยประกอบแล้วในทมี่ ืด ชาติยา นิยุตฺโต= ชาติกโิ ย ประกอบแล้วด้วย ชาติ

สมุหตทั ธิตมปี ัจจยั ๓ ตวั คือ กณฺ, ณ, ตา สาหรับลงแทน สมูห ศัพท์ (ในหลกั สูตรของสมเดจ็ พระมหาสมณเจ้าฯ เป็ น สมุห แต่ในคมั ภรี ์อภิธานัปปิ ทีปิ กา,คมั ภีร์สัททาวิเสสอนื่ ๆ เป็ น สมูห)ศพั ทท์ ่ีลง กณฺ ปัจจยั เช่นมนุสฺสานํ สมโู ห = มานุสโก ประชุมแห่งมนุษย์ มยรุ านํ สมโู ห =มายรุ โก ประชุมแห่งนกยงู กโปตานํ สมโู ห = กาโปตโก ประชุม แห่งนกพิราบ

สมุหตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ที่ลง ณ ปัจจัย เช่นมนุสฺสาน สมูโห = มานุโส ประชุมแห่งมนุษย์มยรุ าน สมูโห = มายโุ ร ประชุมแห่งนกยูง กโปตาน สมูโห = กาโปโต ประชุมแห่งนกพริ าบ ศัพท์ที่ลง ตา ปัจจยั เช่นคามาน สมูโห = คามตา ประชุมแห่งชาวบ้าน ชนาน สมูโห = ชนตา ประชุมแห่งชน สหายาน สมูโห = สหายตา ประชุมแห่งสหาย

ฐานตทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คือ อยี ปัจจยั สาหรับลงแทน ฐาน ศัพท์ เช่น มทนสฺส าน= มทนีย ท่ีต้งั แห่งความเมา พนฺธนสฺส าน= พนฺธนีย ที่ต้งั แห่งความผกู โมจนสฺส าน= โมจนีย ทีต่ ้งั แห่งการแก้

ฐานตทั ธิต (ต่)อยี , เอยยฺ , ปัจจัย ลงแทนศัพท์ท้ังหลายมี อรหติ, หิต, และ ภว ศัพท์ ได้ ด้วย เช่น ทสฺสน อรหตตี ิ= ทสฺสนีโย ผ้คู วรซ่ึงการเห็น ปชู น อรหตตี ิ= ปชู นีโย ผู้ควรซึ่งการบูชา ปชู น อรหตตี ิ= ปูชเนยฺโย ผ้คู วรซึ่งการบูชา ทกขฺ ณิ อรหตตี ิ= ทกฺขเิ ณยโฺ ย ผู้ควรซึ่งทกั ษณิ า อปุ าทาน หิต= อปุ าทานีย เกอื้ กลู แก่อุปาทาน อุทเร ภว= อทุ รีย มีในท้อง

พหุลตทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตัว อาลุ ปัจจยั สาหรับลงแทน ปกติ, พหุล ศัพท์ เช่น อภิชฺฌา อสฺส ปกติ= อภิชฺฌาลุ มีความเพง่ เลง็ เป็นปกติ อภิชฺฌา อสฺส พหุลา = อภิชฺฌาลุ มีความเพง่ เลง็ มาก สีตํ อสฺส ปกติ= สีตาลุ มีความหนาวเป็นปกติ สีตํ เอตฺถ พหุล=ํ สีตาลุ มีความหนาวมาก ทยา อสฺส ปกติ= ทยาลุ มีความเอน็ ดเู ป็นปกติ ทยา อสฺส พหุลา= ทยาลุ มีความเอน็ ดมู าก

เสฎฐตทั ธิตมปี ัจจยั ๕ ตัว คือ ตร, ตม, อยิ สิ ฺสก, อยิ , อฏิ ฺ สาหรับลงแทน วิเสสศัพท์ สาเร็จเป็ น วิเสสคุณนาม , ลงแทน อตวิ ิเสส ศัพท์สาเร็จเป็ น อติวเิ สส คุณนาม ศพั ทท์ ่ีลง ตร ปัจจยั สาํ เร็จเป็น วิเสสคุณนาม เช่น ปาปตโร เป็นบาปกวา่ ปณฺฑิตตโร เป็นบณั ฑิตกวา่ หีนตโร เลวกวา่ ปณีตตโร ประณีตกวา่

ศัพท์ทลี่ ง ตม ปัจจัย สาเร็จเป็ น อติวเิ สสคุณนาม เช่นปาปตโม เป็ นบาปทีส่ ุด, ปณฺฑติ ตโม เป็ นบัณฑติ ทส่ี ุด หีนตโม เลวทสี่ ุด , ปณตี ตโม ประณตี ท่สี ุดศัพท์ทลี่ ง อยิ สิ ฺสก ปัจจัย สาเร็จเป็ น วเิ สสคุณนาม เช่น ปาปิ ยสิ ฺสโก เป็ นบาปกว่า ศัพท์ท่ลี ง อยิ ปัจจยั สาเร็จเป็ น วเิ สสคุณนาม เช่น ปาปิ โย เป็ นบาปกว่า กนิโย น้อยกว่า เสยฺโย ประเสริฐกว่า เชยฺโย เจริญกว่า

ศัพท์ทีล่ ง อฏิ ฺ ปัจจัย สาเร็จเป็ น อติวิเสสคุณนาม เช่นปาปิ ฏฺ โ เป็ นบาปท่สี ุด กนิฏฺ โ เยาว์วยั ท่สี ุดเสฏฺ โ ประเสริฐที่สุด เชฏฺ โ เจริญท่สี ุดมีวิเคราะห์เป็ นแบบอย่างเดยี วกนั คือ สพเฺ พ อเิ ม ปาปา อยมเิ มส วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร อ.ชน.ท. ท้งั ปวงเหล่านี้ เป็ นคนชั่ว (ย่อมเป็ น) อ. ชนนี้ เป็ นคนชั่ว โดย พเิ ศษ กว่า ชน ท. เหล่านี้ เพราะเหตุน้ัน อ. ชนนี้ ช่ือว่า ปาปตโร ๆ แปลว่า เป็ นคนช่ัวกว่า

ตทัสสัตถติ ทั ธิตมีปัจจัย ๙ ตัว คอื วี, ส, สี, อกิ , อ,ี ร, วนฺตุ, มนฺตุ, ณ สาหรับลงแทน อตฺถิ ศัพท์แปลว่า มีศัพท์ทล่ี ง วี ปัจจยั เช่น เมธา อสฺส อตฺถีติ = เมธาวี มีปัญญา มายา อสฺส อตฺถีติ = มายาวี มีมายาศัพท์ท่ลี ง ส ปัจจัย เช่น สุเมธา อสฺส อตฺถีติ = สุเมธโส มีปัญญาดี

ตทสั สัตถิตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ทล่ี ง สี ปัจจยั เช่น ตโป อสฺส อตฺถีติ = ตปสี มตี ปะ เตโช อสฺส อตฺถตี ิ = เตชสี มเี ดช ศัพท์ทลี่ ง อกิ ปัจจยั เช่นทณฺโฑ อสฺส อตฺถตี ิ = ทณฺฑิโก มีไม้เท้า อตฺโถ อสฺส อตฺถตี ิ = อตฺถิโก มคี วามต้องการ ศัพท์ท่ีลง อี ปัจจยั เช่นทณฺโฑ อสฺส อตฺถีติ = ทณฺฑี มไี ม้เท้า สุข อสฺส อตฺถีติ = สุขี มีความสุข โภโค อสฺส อตฺถีติ = โภคี มโี ภคะ

ตทสั สัตถิตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ทลี่ ง ร ปัจจยั เช่น มธุ อสฺส อตฺถตี ิ = มธุโร มีนา้ ผงึ้ มุข อสฺส อตฺถีติ = มุขโร มปี ากกล้า ศัพท์ทีล่ ง วนฺตุ ปัจจยั เช่น คุโณ อสฺส อตฺถตี ิ = คุณวา มคี ุณ ธน อสฺส อตฺถตี ิ = ธนวา มีทรัพย์ป ิฺ า อสฺส อตฺถตี ิ = ป ิฺ วา มปี ัญญา ปุ ิฺ ิ อสฺส อตฺถตี ิ = ปุ ิฺ วา มบี ุญ

ตทสั สัตถิตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ท่ลี ง มนฺตุ ปัจจยั เช่นอายุ อสฺส อตฺถีติ = อายสฺมา มอี ายุ สติ อสฺส อตฺถตี ิ = สตมิ า มสี ติจกขฺ ุ อสฺส อตฺถตี ิ = จกขฺ มุ า มจี ักษุ ชุติ อสฺส อตฺถตี ิ = ชุติมา มคี วามรุ่งเรือง

ตทัสสัตถิตทั ธิต (ต่อ)ในสัททนีติ ให้ลง อมิ นฺตุ ปัจจยั ได้ด้วย เช่น ปตุ ฺโต อสฺส อตฺถตี ิ = ปุตฺติโม มบี ุตร ปาป อสฺส อตฺถตี ิ = ปาปิ โม มีบาป ศัพท์ที่ลง ณ ปัจจัย เช่น สทฺธา อสฺส อตฺถตี ิ = สทฺโธ มีศรัทธา มจฺเฉร อสฺส อตฺถตี ิ = มจฺเฉโร มีความตระหน่ี

ปกตติ ทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คือ มย ปัจจยั สาหรับลงแทน ปกต และ วกิ าร เช่น สุวณฺเณน ปกตํ = โสวณฺณมยํ อนั บุคคลทาํ แลว้ ดว้ ยทอง สุวณฺเณสฺส วิกาโร = โสวณฺณมยํ เป็นวิการแห่งทอง มตฺติกาย ปกตํ = มตฺติกามยํ อนั บุคคลทาํ แลว้ ดว้ ยดิน มตฺติกาย วิกาโร = มตฺติกามยํ เป็นวิการแห่งดิน อยสา ปกตํ = อโยมยํ อนั บุคคลทาํ แลว้ ดว้ ยเหลก็ อยโส วิกาโร = อโยมยํเป็นวิการแห่งเหลก็

ปูรณตทั ธิตมีปัจจัย ๕ ตวั คือ ตยิ , ถ, , ม, อี สาหรับลงหลงั ปกตสิ ังขยาสาเร็จ แล้ว เป็ น ปรู ณาสังขยา ดงั นี้ ตยิ ปัจจยั สาหรับลงหลงั ทฺวิ, ติ เช่น ทฺวินฺนํ ปูรโณ = ทุติโย ท่ี ๒ ติณฺณํ ปรู โณ = ตติโย ที่ ๓ ถ ปัจจัย สาหรับลงหลงั จตุุ เช่น จตุนฺนํ ปูรโณ = จตุตฺโถ ที่ ๔ ปัจจยั สาหรับลงหลงั ฉ เช่น ฉนฺนํ ปรู โณ = ฉฏฺโ ท่ี ๖

ปูรณตทั ธิต (ต่อ)ม ปัจจยั สาหรับลงหลงั ปกตสิ ังขยาท้งั หลาย ยกเว้น ทฺวิ, ติ, จตุ, และ ฉ เช่น ปญจฺ นฺน ปรู โณ = ปญจฺ โม ที่ ๕ สตฺตนฺน ปูรโณ = สตฺตโม ท่ี ๗ อี ปัจจัย สาหรับลงหลงั เอกาทส ถึง อฏฺ ารส สาเร็จเป็ น อติ ถีลงิ ค์ เช่น เอกาทสนฺน ปรู ณี = เอกาทสี ที่ ๑๑ ทฺวาทสนฺน ปรู ณี = ทฺวาทสี ท่ี ๑๒

ปูรณตทั ธิต (ต่อ) อฑฺฒ ศัพท์ แปลว่า ด้วยท้งั กงึ่ มีหลกั การต่อดังนี้๑) ต่อกบั ทุติย สาเร็จเป็ น ทิวฑฺฒ และ ทยิ ฑฺฒ เช่น อฑฺเฒน ทุตโิ ย = ทวิ ฑฺโฒ ทสี่ องด้วยท้งั กงึ่ อฑฺเฒน ทุตโิ ย = ทยิ ฑฺโฒ ที่สองด้วยท้งั กง่ึ ๒) ต่อกบั ตตยิ สาเร็จเป็ น อฑฺฒเตยยฺ เช่น อฑฺเฒน ตติโย = อฑฺฒเตยโฺ ย ทส่ี ามด้วยท้งั กง่ึ ๓) ต่อกบั จตุตฺถ สาเร็จเป็ น อฑฺฒุฑฺฒ เช่น อฑฺเฒน จตุตฺโถ = อฑฺฒุทฺโฒ ทส่ี ่ีด้วยท้งั กง่ึ

ปูรณตทั ธิต (ต่อ) ๔) ต่อกบั ปูรณสังขยาอนื่ ๆ วาง อฑฺฒ ไว้หน้าสังขยาน้ัน ๆ เช่นอฑฺเฒน ปญฺจโม = อฑฺฒปญจฺ โม ท่ีห้าด้วยท้งั กง่ึอฑฺเฒน สตฺตโม = อฑฺฒสตฺตโม ท่ีเจด็ ด้วยท้งั กงึ่ อฑฺเฒน นวโม = อฑฺฒนวโม ทเี่ ก้าด้วยท้งั กง่ึ อฑฺเฒน ทสโม = อฑฺฒทสโม ทส่ี ิบด้วยท้งั กง่ึ

สังขยาตทั ธิตมีปัจจัย ๑ ตวั คือ ก ปัจจยั สาหรับลงแทน ปริมาณ ศัพท์ แปลว่า กาหนด ประมาณ, ปริมาณ เช่น เทฺว ปริมาณานิ อสฺสาติ = ทฺวกิ มปี ริมาณ ๒ ตีณิ ปริมาณณานิ อสฺสาติ = ติก มปี ริมาณ ๓

วภิ าคตทั ธิตมปี ัจจยั ๒ ตัว คอื ธา, โส สาหรับลงแทน วิภาค ศัพท์ แปลว่า โดยส่วน, โดยการจาแนก เช่น ศัพท์ทลี่ ง ธา ปัจจัย เช่น เอเกน วภิ าเคน = เอกธา โดยส่วนเดียว ทฺวีหิ วภิ าเคหิ = ทฺวธิ า โดยส่วน ๒ ศัพท์ที่ลง โส ปัจจยั เช่น ปเทน วิภาเคน = ปทโส โดยการจาํ แนกโดยบท สุตฺเตน วภิ าเคน = สุตฺตโส โดยการจาํ แนกโดยสูตร

ภาวตทั ธิตมีปัจจัย ๖ ตัว คอื ตฺต, ณฺย, ตฺตน, ตา, ณ, กณฺ. สาหรับลงแทนภาว ศัพท์ แปลว่า ความเป็ นแห่ง..., ความทแี่ ห่ง....เป็ น ดงั นี้ ศัพท์ท่ลี ง ตฺต ปัจจยั เช่น จนฺทสฺส ภาโว = จนฺทตฺต ความเป็ นแห่งพระจันทร์ มนุสฺสสฺส ภาโว = มนุสฺสตฺต ความเป็ นแห่งมนุษย์ ทณฺฑโิ น ภาโว = ทณฺฑติ ฺต ความเป็ นแห่งคนมไี ม้เท้า ปาจกสฺส ภาโว = ปาจกตฺต ความเป็ นแห่งคนหุง นีลสฺส ภาโว = นีลตฺต ความเป็ นแห่งของเขยี ว

ศัพท์ทีล่ ง ณฺย ปัจจยั เช่นปณฺฑติ สฺส ภาโว = ปณฺฑิจฺจ ความเป็ นแห่งบัณฑติ กสุ ลสฺส ภาโว = โกสลลฺ ความเป็ นแห่งคนฉลาดสมณสฺส ภาโว = สาม ิฺ ิ ความเป็ นแห่งสมณะ สุหทสฺส ภาโว = โสหชฺช ความเป็ นแห่งเพอ่ื น ปุริสสฺส ภาโว = โปริสฺส ความเป็ นแห่งบุรุษนิปกสฺส ภาโว = เนปกกฺ ความเป็ นแห่งคนมีปัญญา อปุ มาย ภาโว = โอปมฺม ความเป็ นแห่งอปุ มา

ภาวตทั ธิต (ต่อ) อลสสฺส ภาโว = อาลสฺย ความเป็ นแห่งคนเกยี จคร้าน อโรคสฺส ภาโว = อาโรคฺย ความเป็ นแห่งคนไม่มโี รค พหุสุตสฺส ภาโว = พาหุสจฺจ ความเป็ นแห่งคนผ้ฟู ังมากในสัททนีติ ให้ลง ณยิ , เณยฺย, และพฺย ปัจจยั ในความหมายของ ภาว ศัพท์ได้ด้วย เช่นวรี สฺส ภาโว = วริ ิย ความเป็ นแห่งผู้กล้าอลสสฺส ภาโว = อาลสิย ความเป็ นแห่งผู้เกยี จคร้านสุจิโน ภาโว = โสเจยยฺ ความเป็ นแห่งของสะอาดทาสสฺส ภาโว = ทาสพฺย ความเป็ นแห่งทาส

ภาวตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ทลี่ ง ตฺตน ปัจจยั เช่น ปุถชุ ฺชนสฺส ภาโว = ปุถชุ ฺชนตฺตนํ ความเป็นแห่งปุถุชน เวทนสฺส ภาโว = เวทนตฺตนํ ความเป็นแห่งผมู้ ีเวทนา ศัพท์ท่ีลง ตา ปัจจยั เช่น มุทุโน ภาโว = มุทุตา ความเป็ นแห่งคนอ่อนนิทฺทารามสฺส ภาโว = นิทฺทารามตา ความเป็ นแห่งคนมคี วามหลบั เป็ นทม่ี า ยนิ ดี สหายสฺส ภาโว = สหายตา ความเป็ นแห่งสหาย

ภาวตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ทล่ี ง ณ ปัจจัย เช่น วสิ มสฺส ภาโว = เวสม ความเป็ นแห่งของเสมอไปปราศ สุจโิ น ภาโว = โสจ ความเป็ นแห่งของสะอาด มุทุโน ภาโว = มทฺทว ความเป็ นแห่งคนอ่อน ศัพท์ทีล่ ง กณฺ ปัจจัย เช่นรมณียสฺส ภาโว = รามณียก ความเป็ นแห่งของอนั บุคคลพงึ ยนิ ดี มนุ ิฺ สฺส ภาโว = มานุ ิฺ ก ความเป็ นแห่งของเป็ นท่ฟี ูใจ

อพั ยยตทั ธิตมปี ัจจยั ๒ ตวั คอื ถา, ถ ปัจจยั สาหรับลงหลงั สัพพนาม แทน ปการ ศัพท์ แปลว่า โดยประการ ดงั นี้ ศัพท์ที่ลง ถา ปัจจยั เช่น โย โย ปกาโร = ยถา โดยประการใด โส โส ปกาโร = ตถา โดยประการน้ัน สพเฺ พน ปกาเรน = สพพฺ ถา โดยประการท้งั ปวง ศัพท์ท่ีลง ถ ปัจจัย เช่น เกน ปกาเรน = กถ โดยประการไร อมิ ินา ปกาเรน = อติ ฺถ โดยประการนี้