สมาส,ตัทธิต

สมาส และตทั ธิต พระมหายง นิตสิ าโร ป.ธ.๔ อาจารย์ประจาราย วชิ าบาลี

จุดประสงค์ในการเรียน๑. เพอื่ ให้นักศึกษารู้และเข้าใจบทสมาส และ สมาสท้อง๒. เพอ่ื ให้นักศึกษาเข้าใจคาศัพท์ตัทธิต และรูปวเิ คราะห์๓. เพอื่ ให้นักศึกษาสามารถประกอบบทสมาส และตัทธิตได้ด้วยตนเอง

รายละเอยี ดวชิ าบทที่ ๑ ความหมายและประเภทของสมาส คือ กมั มธารยสมาส ทิคุสมาส และตัปปุริสสมาสบทที่ ๒ ทวันทสมาส อพั ยยภี าวสมาส และพหุพพหี ิสมาสบทที่ ๓ ความหมายตัทธิต และประเภทตัทธิต คอื โคตตตัทธิต และตรตยาทิตทั ธิตบทท่ี ๔ ราคาทิตัทธิต ชาตาทิตทั ธิต สมุหตทั ธิต ฐานตทั ธิต พหุลตัทธิต เสฏฐตัทธิตบทที่ ๕ ตทสั สัตถตทั ธิต ปกตติ ทั ธิต ปูรณตัทธิต สังขยาตทั ธิต และวภิ าคตทั ธิตบทที่ ๖ ภาวตัทธิต และอพั ยยตัทธิต

สมาสนามศัพท์ต้งั แต่ ๒ ศัพท์ขึน้ ไป ย่อเข้าเป็ นบทเดยี วกัน ช่ือสมาสๆ นี้ ว่าโดยกจิ มี ๒ ๑. สมาสทท่ี ่านลบวภิ ตั ตเิ สียแล้ว เรียกว่า \"ลตุ ตสมาส\" เช่น ก ิิตสฺส ทุสฺส = ก ิินทุสฺส ผ้าเพอ่ื กฐิน,รญฺโ ธน = ราชธน ทรัพย์ของพระราชาเป็ นต้น ๒. สมาสทท่ี ่านไม่ลบวภิ ัตติ เรียกว่า \"อลุตตสมาส\" เช่น ทูเรนิทาน วตั ถุมนี ิทานในทไ่ี กล, อรุ สิโลโม (พฺราหฺมโณ) พราหมณ์มขี นทอ่ี ก เป็ นต้น

สมาสสมาสน้นั วา่ โดยชื่อ มี ๖ อยา่ ง คือ ๑. กมั มธารยสมาส ๒.ทิคุสมาส ๓.ตปั ปุริสสมาส ๔.ทวนั ทสมาส ๕.อพั ยยภี าวสมาส ๖.พหุพพหี ิสมาส

กมั มธารยสมาสนามศัพท์ ๒ บท มีวภิ ตั ตแิ ละวจนะเป็ นอย่างเดยี วกนั บทหนึ่งเป็ นประธานคือ เป็ นนามนาม, บทหน่ึงเป็ นวิเสสนะ คือ เป็ นคุณนาม หรือเป็ นคุณนาม ท้ัง ๒ บท มีบทอน่ื เป็ นประธาน ย่อเข้าเป็ นบทเดยี วกนั ชื่อว่า กมั มธารยสมาส กมั มธารยสมาส แบ่งออกเป็ น ๖ ชนิด คอื ๑. วเิ สสนบุพพบทกมั มธารยสมาส ๒. วิเสสนุตตรบทกมั มธารยสมาส ๓. วเิ สสโนภยบทกมั มธารยสมาส ๔. วิเสสโนปมบทกมั มธารยสมาส ๕. สัมภาวนบุพพบทกมั มธารยสมาส ๖. อวธารณบุพพบทกมั มธารยสมาส

๑. วเิ สสนบุพพบท๑. วเิ สสนบุพพบท มบี ทวเิ สสนะอยู่หน้า บทนามนาม ทเ่ี ป็ นประธานวางอยู่หลงั เช่น มหนฺโต ปุริโส = มหาปุริโส บุรุษผู้ใหญ่ ขตฺตยิ า กญฺ า = ขตฺตยิ กญฺ า นางกษตั ริย์ นีล อุปฺปล = นีลุปฺปล ดอกอบุ ลเขยี ว

๒. วเิ สสนุตตรบท๒. วเิ สสนุตตรบท มบี ทวเิ สสนะอยู่หลงั บทนาม นามท่เี ป็ นประธานวางอยู่หน้า เช่น สตฺโต วเิ สโส = สตฺตวเิ สโส สัตว์วเิ ศษ นโร วโร = นรวโร นรชนประเสริฐ มนุสฺโส ทลทิ ฺโท = มนุสฺสทลทิ ฺโท มนุษย์ ขดั สน

๓. วเิ สสโนภยบท ๓. วเิ สสโนภยบท มบี ทท้งั ๒ เป็ นบทวเิ สสนะ มบี ทอน่ื เป็ น ประธาน เช่นสีตญจฺ สมฏ ญจฺ = สีตสมฏ ิ ( าน ท)ี่ ท้งั เยน็ ท้ังเกลยี้ งอนฺโธ จ วธิโร จ = อนฺธวธิโร (ปุริโส บุรุษ) ท้งั บอดท้งั หนวกขญฺโช จ ขุชฺโช จ = ขญฺชขุชฺโช (ปุริโส บุรุษ) ท้งั กระจอก ท้งั ค่อม

๔. วเิ สสโนปมบท๔. วิเสสโนปมบท มบี ทวิเสสนะเป็ นบทอุปมา แบ่งเป็ น ๒ ชนิด ตามบทวเิ สสนะท่วี างอย่หู น้าและหลงั คอื ๑) บทอปุ มาอยู่หน้า เรียกว่า \"อปุ มาบุพ พบท\" เช่น สงฺข อวิ ปณฺฑร = สงฺขปณฺฑร (ขรี นา้ นม) ขาวเพยี งดังสังข์ กา โก อวิ สูโร = กากสูโร คนกล้าเพยี งดังกา ทพิ พฺ อวิ จกขฺ ุ = ทพิ พฺ จกฺขุ จกั ษุเพยี งดงั ทพิ ย์. ๒) บทอุปมาอยู่ หลงั เรียกว่า \"อุปมานุตตรบท\" เช่น นโร สีโห อวิ = นรสีโห นรชนเพยี งดังสีหะ าณ จกขฺ ุ อวิ = าณจกขฺ ุ ญาณเพยี งดงั จกั ษุ ปญฺ า ปาสาโท อวิ = ป ิฺ าปาสาโท ปัญญาเพยี งดังปราสาท

๕. สัมภาวนบุพพบท๕. สัมภาวนบุพพบท มบี ทหน้าอนั ท่านประกอบด้วย อติ ิศัพท์ แปลว่า ว่า..บทหลงั มนี ามนาม เป็ นประธาน เช่น ขตฺตโิ ย (อห) อติ ิ มาโน = ขตฺติยมาโน มานะว่า (เรา)เป็ นกษตั ริย์ สตฺโต อติ ิ สญฺ า = สตฺตสญฺ า ความสาคญั ว่าเป็ นสัตว์ สมโณ (อห) อติ ิ ปฏญิ ฺ า = สมณปฏญิ ฺ า ปฏิญญาว่า(เรา) เป็ นสมณะ

๖. อวธารณบุพพบท๖. อวธารณบุพพบท มบี ทหน้าประกอบด้วย เอว ศัพท์ แปลว่า คอื ... บทหลงั เป็ นประธาน เช่น ปญฺ า เอว ปชฺโชโต = ปญฺยาปชฺโชโต ประทปี อนั โพลงทวั่ คอื ปัญญา พทุ ฺโธ เอว รตน = พุทฺธรตน รัตนะ คอื พระพทุ ธเจ้า สทฺธา เอว ธน = สทฺธาธน ทรัพย์ คอื ศรัทธา

แบบวเิ คราะห์แห่งสมาสทย่ี กเป็ นตวั อย่างข้างต้นน้ันเป็ นแบบย่อๆ ของสมเดจ็ พระมหาสมณเจ้าฯ ในคมั ภีร์ศัพท์ ศาสตร์ท้งั หลายมแี บบวิเคราะห์เป็ นอย่างนี้ วิเสสนบุพพบท. มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ = มหาปุริโส บุรุษน้ันด้วย บุรุษน้ันเป็ นผู้ใหญ่ด้วย เพราะเหตุน้ัน จึงช่ือว่า บุรุษผู้ใหญ่ วิเสสนุตตรบท. สตฺโต จ โส วิเสโส จาติ = สตฺตวิเสโส สัตว์น้ันด้วย สัตว์น้ันวิเศษด้วย เพราะเหตุน้ัน จึงชื่อว่า สัตว์วิเศษ วิเสสโนภยบท. สีตญฺจ ต สมฏฺ ญฺจาติ = สีตสมฏฺ ิ( าน) ทน่ี ้ันเยน็ ด้วย เกลยี้ งด้วย เพราะเหตุน้ัน จึงชื่อว่า ท้ังเยน็ ท้งั เกลยี้ ง

ทวนั ทสมาส, อพั ยยภี าวสมาส, พหุพพหี ิสมาส ๑.ความหมายของทวนั ทสมาส, อพั ยยภี าวสมาส, พหุพพหี ิสมาส ๒.ลกั ษณะของทวนั ทสมาส, อพั ยยภี าวสมาส, และพหุพพหี ิสมาส จดุ ประสงค์: ๑.สามารถบอกความหมายของทวนั ทวสมาส, อพั ยยภี าวสมาส, พหุพพหี ิสมาส ๒.สามารถบอกลกั ษณะของบททเี่ ป็ นทวนั ทวสมาส, อพั ยยภี าวสมาส, พหุพพหี ิสมาส ได้ถูกต้อง

ทวนั ทสมาสทวนั ทสมาสคอื สมาสทีย่ ่อบทนามนามต้ังแต่ ๒ ศัพท์ขนึ้ ไป ให้เข้าเป็ นบท เดียวกนั แบ่งเป็ น ๒ ชนิด คือ๑. สมาหาร ทวันทสมาส เป็ นสมาสท่สี าเร็จรูปเป็ นเอกวจนะ นปงุ สกลงิ ค์ อย่างเดยี ว เช่นสมโถ จ วปิ สฺสนา จ = สมถวิปสฺสน สมถะและวปิ ัสสนาสงฺโข จ ปณโว จ = สงฺขปณว สังข์และบัณเฑาะว์ปตฺโต จ จีวรญจฺ = ปตฺตจวี ร บาตรและจวี รหตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติโก จ = หตฺถีอสฺสรถปตฺตกิช้างและม้าและรถและคนเดนิ เท้า

ทวนั ทสมาส ๒. อสมาหาร ทวนั ทสมาส เป็ นสมาสที่ไม่ย่อนามนามเหมอื นสมาหาร ทวนั ทสมาส คอื นามนามสุดท้ายเป็ นลงิ ค์ใด กย็ ่อเป็ นลงิ ค์น้ัน สาเร็จ เป็ นพหุวจะ เช่น สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ = สมณพฺราหฺมณา สมณะและพราหมณ์ ท. สารีปตุ ฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ = สารีปตุ ฺตโมคฺคลฺลานา พระสารีบุตรและพระโมคคลั ลานะท. ทวนั ทสมาสต่างจาก วเิ สสโนภยบทดงั นี้ วเิ สสโนภยบท เป็ นบทวเิ สสนะท้งั ๒ บท ส่วน ทวนั ทสมาสเป็ นบทนามนามท้งั ๒ บท

อพั ยยภี าวสมาสสมาสทม่ี อี ุปสัคหรือนิบาตเป็ นบทหน้า ช่ือว่า อพั ยยี ภาวสมาสๆ แบ่งเป็ น ๒ ชนิด คอื ๑. มอี ุปสัคเป็ นบทหน้า ช่ือว่า อุปสัคบุพพกะ อพั ยยภี าวสมาส ๒. มนี ิบาตเป็ นบทหน้า ช่ือว่า นิบาตบุพพกะ อพั ยยภี าวสมาส

๑. อุปสัคบุพพกะ อพั ยยภี าวสมาสเช่น ทรถสฺส อภาโว = นิทฺทรถ ไม่มคี วามกระวนกระวายวาต อนุวตฺตตตี ิ = อนุวาต เป็ นไปตามซ่ึงลมวาตสฺส ปฏิวตฺตตตี ิ = ปฏิวาต เป็ นไปทวนตอบแก่ลมอตฺตาน อธิวตฺตตตี ิ = อชฺฌตฺต เป็ นไปทบั ซ่ึงตนอทฺธมาส อนุวตฺตตตี ิ = อนฺวทฺธมาส ทุก ๆ เดอื นอตฺตาน ปฏิวตฺตตตี ิ = ปจฺจตฺต เฉพาะตน

๒. นิบาตบุพพกะ อพั ยยภี าวสมาสเช่น วฑุ ฺฒาน ปฏิปาฏิ = ยถาวุฑฺฒ ตามคนเจริญแล้วชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท = ยาวชีว เพยี งไรแห่งชีวติ ปพพฺ ตสฺส ตโิ ร = ตโิ รปพฺพต ภายนอกแห่งภูเขา นครสฺส พหิ = พหินคร ภายนอกแห่งเมอื งปาสาทสฺส อนฺโต = อนฺโตปาสาท ภายในแห่งปราสาท ภตฺตสฺส ปจฺฉา = ปจฺฉาภตฺต ภายหลงั แห่งภัตรปาการสฺส ปรภาโค = ตโิ รปาการ ภายนอกแห่งกาแพง

ความแตกต่างระหว่างอพั ยยภี าวสมาส กบั ตัปปุริสสมาสตปั ปุริสสมาส บทหน้าประกอบด้วยทุติยาถึงสัตตมวี ภั ตั ติ มบี ทหลังเป็ นประธาน (คอื แปลบทหลงั ก่อน) ไม่กาหนด ลงิ ค์ และวจนะอะไร อพั ยยภี าวสมาส บทหน้าเป็ นอุปสัคและนิบาตบทสาเร็จต้องเป็ นเอกวจนะ นปุงสกลงิ ค์เท่าน้ัน

พหุพพหี ิสมาสพหุพพหิ ิสมาส ข้าพเจ้าเรียกตามคมั ภีร์ไวยากรณ์บาลชี ้ันสูง ว่า พหุพพหี ิสมาส สมาสชนิดหนึ่ง ทมี่ บี ทอนื่ เป็ น ประธาน ช่ือพหุพพหี ิสมาส ๆ แบ่งเป็ น ๕ ชนดิ คอื๑. ตุลยาธิกรณพหุพพหี ิสมาส๒. ภินนาธิกรณพหุพพหี ิสมาส๓. ฉัฏฐีอุปมาบุพพบทพหุพพหี ิสมาส๔. น บุพพบทพหุพพหี ิสมาส๕. สห บุพพบทพหุพพหี ิสมาส

๑. ตุลยาธิกรณพหุพพหี ิสมาสพหุพพหี ิสมาส ทมี่ บี ทนามนาม และบทวเิ สสนะมลี งิ ค์วจนะ วภิ ตั ตเิ สมอกนั ในรูปวเิ คราะห์แบ่งเป็ น ๖ ชนิด ตามวภิ ตั ตทิ ป่ี ระกอบ คอื ๑.๑.ทุตยิ าพหุพพหี ิ ๑.๒.ตตยิ าพหุพพหี ิ ๑.๓.จตุตถีพหุพพหี ิ ๑.๔.ปัญจมพี หุพพหี ิ ๑.๕.ฉัฏฐีพหุพพหี ิ ๑.๖.สัตตมพี หุพพหี ิ

๑.๑ ทุตยิ าตุลยาธิกรณพหุพพหี ิเอาบททเี่ ป็ นทุตยิ าวภิ ัตติ ในวเิ คราะห์เป็ นประธานแห่งบทสมาส เช่น อาคตา สมณา ย โส = อาคตสมโณ (อาราโม) (อาราม) มสี มณะมาแล้ว รุฬฺหา ลตา ย โส = รุฬฺหลโต (รุกฺโข) (ต้นไม้)มเี ถาวลั ย์ขึน้ แล้ว สมฺปตฺตา ภกิ ฺขู ย โส = สมฺปตฺตภิกฺขุ (อาวาโส) (อาวาส) มภี กิ ษุถึงพร้อมแล้ว อภิรุฬฺหา วาณิชา ย สา = อภิรุฬฺหวาณชิ า(นาวา) (เรือ) มพี ่อค้าขนึ้ แล้ว

๑.๒ ตตยิ าตุลยาธิกรณพหุพพหี ิ เอาบททเ่ี ป็ นตตยิ าวภิ ัตติ ในวเิ คราะห์เป็ นประธานแห่งบทสมาสเช่น ชิตานิ อนิ ฺทฺริยานิ เยน โส = ชิตนิ ฺทฺริโย (ภกิ ขฺ) มอี นิ ทรีย์ชนะ แล้ว กต ปุญฺญ เยน โส = กตปุญฺโญ (ปรุ ิโส) มบี ุญอนั ทาแล้ว อาหิโต อคฺคิ เยน โส = อาหิตคฺคิ (พฺราหฺมโณ) มไี ฟอนั บูชาแล้วอคฺคิ อาหิโต เยน โส = อคฺยาหิโต (พฺราหฺมโณ) มไี ฟอนั บูชาแล้ว วสี ปี ต เยน โส = วสี ปี โต (สโร) มยี าพษิ อนั ดม่ื แล้ว

๑.๓ จตุตถตี ุลยาธิกรณพหุพพหี ิเอาบททเ่ี ป็ นจตุตถวี ภิ ัตติ ในวเิ คราะห์เป็ นประธานแห่งบท สมาส เช่นทนิ ฺโน สุงฺโก ยสฺส โส = ทนิ ฺนสุงฺโก (ราชา) มสี ่วยอนั ชาวเมอื ง ถวายแล้ว กต ทณฺฑกมฺม ยสฺสโส = กตทณฺฑกมฺโม (สิสฺโส) มที ัณฑ กรรมอนั อาจารย์ทาแล้ว สญฺชาโต สเวโค ยสฺส โส = สญฺชาตสเวโค (ชโน) มคี วาม สังเวชเกดิ แล้ว

๑.๔ ปัญจมตี ุลยาธิกรณพหุพพหี ิ เอาบททเี่ ป็ นปัญจมวี ภิ ตั ติ ในวเิ คราะห์เป็ นประธานแห่งบทสมาส เช่นนิคฺคตา ชนา ยสฺมา โส = นิคฺคตชโน (คาโม) มชี นออกไปแล้ว ปตติ านิ ผลานิ ยสฺมา โส = ปตติ ผโล (รุกฺโข) มผี ลหล่นแล้ว วโี ต ราโค ยสฺมา โส = วตี ราโค (ภกิ ฺขุ) มรี าคะไปปราศแล้ว นิคฺคโต อโย ยสฺมา โส = นิรโย (ปเทโส) มคี วามเจริญออกแล้ว

๑.๕ ฉัฎฐีตุลยาธิกรณพหุพพหี ิ เอาบททเี่ ป็ นฉัฏฐีวภิ ัตตใิ นวเิ คราะห์ เป็ นประธานแห่งบทสมาส เช่นขีณา อาสวา ยสฺส โส = ขณี าสโว (ภกิ ฺขุ) มอี าสวะสิ้นแล้วสนฺต จติ ฺต ยสฺส โส = สนฺตจติ ฺโต (ภกิ ฺขุ) มจี ติ ระงบั แล้วฉินฺนา หตฺถา ยสฺส โส = ฉินฺนหตฺโถ (ปรุ ิโส) มมี อื ขาดแล้วหตฺถา ฉินฺนา ยสฺส โส = หตฺถจฺฉินฺโน (ปรุ ิโส) มมี อื ขาดแล้วตสิ ฺโส วชิ ฺชา ยสฺส โส = เตวชิ ฺโช (ภกิ ฺข)ุ มวี ชิ ชา ๓

๑.๖ สัตตมีตุลยาธิกรณพหุพพหี ิเอาบทท่ีเป็ นสัตตมวี ภิ ัตตใิ นวเิ คราะห์ เป็ นประธานแห่งบท สมาส เช่นสมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ โส = สมฺปนฺนสสฺโส (ชนปโท) มขี ้าวกล้าพร้อมแล้ว พหู นทโิ ย ยสฺมึ โส = พหุนทโิ ก (ชนปโท) มแี ม่นา้ มาก ิิตา สิริ ยสฺมึ โส = ิิตสิริ (ชโน) มศี ิริต้ังอยู่

๒. ภนิ นาธิกรณพหุพพหี ิสมาส พหุพพหี ิสมาส ทมี่ บี ทนามนาม และบทวเิ สสนะ ประกอบวภิ ัตตแิ ตกต่างกนั ซึ่งไม่เหมอื น ตุลยาธิกรณพหุพพหี ิสมาส เช่น เอกรตฺตึ วาโส อสฺลาติ = เอกรตฺตวิ าโส (ชโน) มกี ารอยู่สิ้นราตรีเดยี วอุรสิ โลมานิ ยสฺส โส = อุรสิโลโม (พฺราหฺมโณ) มขี นทอ่ี ก อสิ หตฺเถ ยสฺส โส = อสิหตฺโถ (โยโธ) มดี าบในมอืฉตฺต ปาณมิ ฺหิ ยสฺส โส = ฉตฺตปาณิ (ปรุ ิโส) มรี ่มในมอื มณิ กณฺเ ยสฺส โส = มณิกณฺโ (นาคราชา) มแี ก้วทค่ี อ

๓. ฉัฏฐีอปุ มาบุพพบทพหุพพหี ิคอื พหุพพหี ิสมาสทมี่ บี ทหน้าประกอบด้วยฉัฏฐีวภิ ัตติแสดง ความเป็ นเจ้าของ ของบทอุปมา เช่น สุวณฺณสฺส วณฺโณ อวิ วณฺโณ ยสฺส โส = สุวณฺณวณฺโณ (ภควา) อ. พระวรรณะ ของพระผู้มพี ระภาคเจ้า พระองค์ใด เพยี งดงั อ. สีแห่งทอง อ. พระผู้มพี ระภาคเจ้า พระองค์น้ัน ทรงมพี ระวรรณะเพยี งดงั สีแห่งทอง

๔. น บุพพบทพหุพพหี ิสมาสคอื พหุพพหี ิสมาสทมี่ ี น ศัพท์สาหรับปฏิเสธ แสดง ความไม่มี เช่น นตฺถิ ตสฺส สโมติ = อสโม (ภควา) ไม่มผี ู้เสมอ, หาผู้เสมอมไิ ด้ นตฺถิ ตสฺส ปฏิปุคฺคโลติ = อปฺปฏิปุคฺคโล (ภควา) ไม่มบี ุคคลเปรียบ นตฺถิ ตสฺส ปุตฺตาติ = อปุตฺตโก (ชโน) ไม่มบี ุตร

๕.สหบุพพบทพหุพหี ิสมาสคอื พหุพพหี ิสมาสอกี ชนิดหน่ึง ทมี่ ี สห เป็ นบทหน้า เมอื่ สาเร็จเป็ น สมาสแล้ว ให้แปลง สห เป็ น ส เช่น สห ปุตฺเตน โย วตฺตตตี ิ = สปตุ ฺโต (ปิ ตา) เป็ นไปกบั ด้วยบุตร สห รญฺญา ยา วตฺตตตี ิ = สราชิกา (ปริสา) เป็ นไปกบั ด้วยราชา สห มจฺเฉเรน ย วตฺตตตี ิ = สมจฺเฉร(จติ ฺต) เป็ นไปกบั ด้วยความตระหนี่ สห ปริวาเรน โย วตฺตตตี ิ = สปริวาโร (อุปาสโก) เป็ นไปกบั ด้วยบริวาร

สมาสท้องคอื สมาสทน่ี าสมาสชนิดต่าง ๆ ย่อเข้าเป็ นศัพท์เดยี วกนั ต้งั แต่ ๒ ชนิด ขึน้ ไป เช่น ปวตฺตติ ปวรธมฺมจกฺโก (ภควา) ผู้มจี กั รคอื ธรรมอนั ประเสริฐ อนั ให้ เป็ นไปแล้ว เป็ น ต., ตลุ ., พหุพ., มี อว., บุพ, กมั , และ ว.ิ , บุพ, กมั เป็ นภายใน ดงั นี้ ๑. ธมฺโม เอว จกฺก = ธมฺมจกฺก จกั รคอื ธรรม๒. ปวร ธมฺมจกฺก = ปวรธมฺมจกฺก จกั รคอื ธรรมอนั ประเสริฐ ๓. ปวตฺตติ ปวรธมฺมจกฺก เยน โส = ปวตฺตติ ปวรธมฺมจกฺโก (ภควา) มจี กั รคอื ธรรมอนั ประเสริฐอนั ให้เป็ นไปแล้ว

สมาสท้อง วเิ คราะห์ท่ี ๑ เป็ น อวธารณบุพพบท กมั มธารยสมาส (อว. บุพ. กมั .)วเิ คราะห์ท่ี ๒ เป็ น วเิ สสนบุพพบท กมั มธารยสมาส (ว.ิ บุพ. กมั ) วเิ คราะห์ที่ ๓ เป็ น ตตยิ าตุลยาธิกรณพหุพพหี สิ มาส (ต. ตุล. พหุ.)

สมาสท้องคนฺธมาลาทิหตฺถา (มนุสฺสา) มวี ตั ถุมขี องหอมและระเบยี บเป็ นต้น ในมอื เป็ น ฉ., ภิน., พหุพ. มี อส.ทวนั . และ ฉ.,ตลุ . พหุพ. เป็ นภายใน๑. คนฺโธ จ มาลา จ = คนฺธมาลา ของหอมและระเบียบ ท. ๒. คนฺธมาลา อาทโิ ย เยส ตานิ = คนฺธมาลาทนี ิ (วตฺถูนิ) มขี องหอมและระเบียบเป็ นต้น ๓. คนฺธมาลาทนี ิ หตฺเถสุ เยส เต = คนฺธมาลาทหิ ตฺถา (มนุสฺสา) มวี ตั ถุมขี องหอมและระเบยี บเป็ นต้นในมอื

ตัทธิตตทั ธิต คอื ปัจจัยกลุ่มหน่ึงเป็ นประโยชน์เกอื้ กูลในการย่อนามศัพท์ให้ส้ันเข้าโดยการลงปัจจัยแทน เช่นราชคเห ชาโต เป็ น ราชคหิโก ลงณกิ ปัจจัยแทน ชาตศัพท์ เรียกว่า ตทั ธิต ๆ น้ัน แบ่งโดยย่อมี ๓ ชนิด๑. สามญั ญตทั ธิต ๒. ภาวตทั ธิต๓. อพั ยยตทั ธิต

๑. สามัญญตทั ธิต แบ่งออกเป็ น ๑๓ ชนิด๑. โคตตตทั ธิตมปี ัจจยั ๘ ตวั คอื ณ, ณายน, ณาน, เณยฺย, ณ,ิ ณิก, ณว, เณร๒. ตรัตยาทติ ทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื ณิก๓. ราคาทติ ทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื ณ๔. ชาตาทติ ทั ธิตมปี ัจจยั ๓ ตวั คอื อมิ , อยิ , กยิ๕. สมูหตทั ธิตมปี ัจจยั ๓ ตวั คอื กณฺ, ณ, ตา๖. ฐานตทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื อยี๗. พหุลตทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื อาลุ

๑. สามญั ญตทั ธิต แบ่งออกเป็ น ๑๓ ชนิด (ต่อ)๘. เสฏฐตทั ธิต มปี ัจจยั ๕ ตวั คอื ตร, ตม, อยิ สิ ฺสก, อยิ , อฏิ ฺ ฐ๙. ตทสั สัตถิตทั ธิตมปี ัจจยั ๙ ตวั คอื ว,ี ส, สี, อกิ , อ,ี ร, วนฺตุ, มนฺตุ, ณ๑๐. ปกตติ ทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื มย๑๑. ปูรณตทั ธิตมปี ัจจยั ๕ ตวั คอื ตยิ , ถ, , ม, อ.ี๑๒. สังขยาตทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื ก๑๓. วภิ าคตทั ธิต มปี ัจจยั ๒ ตวั คอื ธา, โส.

๑. สามญั ญตัทธิต แบ่งออกเป็ น ๑๓ ชนิด (ต่อ)๒. ภาวตทั ธิต มปี ัจจยั ๖ ตวั คอื ตฺต, ณฺย, ตฺตน, ตา, ณ, กณฺ. ๓. อพั ยยตัทธิต มีปัจจยั ๒ ตัว คอื ถา, ถ.

ปัจจยั ทเ่ี ป็ น ณข้อควรทราบเกยี่ วกบั ณ ปัจจยั และปัจจัยท่เี นื่องด้วย ณ เช่น กณฺ ณฺย เป็ นต้น ต้องลบ ณฺ ทงิ้ เสมอเหลอื ไว้เพยี งสระท่ี ณ อาศัย และพยญั ชนะตวั อน่ื ๆ อานาจพฤทธ์ิสระต้นศัพท์๑. สระต้นศัพท์เป็ น อ พฤทธ์ิ อ เป็ น อา วสิฏฺ + ณ = วาสิฏฺ ฐ๒. สระต้นศัพท์เป็ น อิ พฤทธ์ิ อิ เป็ น เอ ติล + ณิ = เตลกิ๓. สระต้นศัพท์เป็ น อุ พฤทธ์ิ อุ เป็ น โอ กุสล + ณฺย = โกสลฺล

ปัจจยั ท่เี ป็ น ณ มขี ้อยกเว้น (ไม่พฤทธ์ิ) ดงั นี้ ๑. สระต้นศัพท์เป็ นทฆี ะ ไม่พฤทธ์ิ เช่น กาย + ณกิ = กายกิ ๒. สระรัสสะอยู่หน้าสังโยค เช่น สทฺธา + ณ = สทฺธควรศึกษาจากแบบเรียนเล่มสมาส - ตทั ธิต ทข่ี ้าพเจ้า เรียบเรียงไว้ด้วย จะได้เข้าใจยงิ่ ขนึ้

โคตตตทั ธิตมปี ัจจัย ๘ ตวั คอื ณ, ณายน, ณาน, เณยยฺ , ณ,ิ ณกิ , ณว,เณร สาหรับลงแทน อปจฺจ แปลว่า เหล่ากอ ดงั นีศ้ ัพท์ทลี่ ง ณ ปัจจัย เช่นวสิฏฺ สฺส อปจฺจ = วาสิฏฺ โ เหล่ากอแห่งวสิฏฐะ โคตมสฺส อปจฺจ = โคตโม เหล่ากอแห่งโคตมะ วสุเทวสฺส อปจฺจ = วาสุเทโว เหล่ากอแห่งวสุเทวะ

โคตตตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ท่ลี ง ณายน ปัจจยั เช่น กจฺจสฺส อปจฺจ = กจฺจายโน เหล่ากอแห่งกจั จะ วจฺฉสฺส อปจฺจ = วจฺฉายโน เหล่ากอแห่งวจั ฉะโมคฺคลฺลยิ า อปจฺจ = โมคฺคลฺลายโน เหล่ากอแห่งนางโมคคัลลศี ัพท์ ทล่ี ง ณาน ปัจจยั เช่น กจฺจสฺส อปจฺจ = กจฺจาโน เหล่ากอแห่งกจั จะ วจฺฉสฺส อปจฺจ = วจฺฉาโน เหล่ากอแห่งวจั ฉะ โมคฺคลฺลยิ า อปจฺจ = โมคฺคลฺลาโน เหล่ากอแห่งนางโมคคลั ลี

โคตตตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ท่ลี ง เณยฺย ปัจจยั เช่นภคนิ ิยา อปจฺจ = ภาคเิ นยฺโย เหล่ากอแห่งพนี่ ้องหญงิ วนิ ตาย อปจฺจ = เวนเตยฺโย เหล่ากอแห่งนางวนิ ตาโรหิณยิ า อปจฺจ = โรหิเณยฺโย เหล่ากอแห่งนางโรหิณีศัพท์ทลี่ ง ณิ ปัจจยั เช่น ทกฺขสฺส อปจฺจ = ทกฺขิ เหล่ากอแห่งทกั ขะ วสวสฺส อปจฺจ = วาสวิ เหล่ากอแห่งวสวะ วรุณสฺส อปจฺจ = วารุณี เหล่ากอแห่งวรุณะ

โคตตตทั ธิต (ต่อ) ศัพท์ท่ีลง ณิก ปัจจยั เช่นสกฺยปตุ ฺตสฺส อปจฺจ = สกฺยปตุ ฺตโิ ก เหล่ากอแห่งพระสักยบุตรนาฏปุตฺตสฺส อปจฺจ = นาฏปตุ ฺตโิ ก เหล่ากอแห่งชนนักฟ้ อน ชินทตฺตสฺส อปจฺจ = เชนทตฺตโิ ก เหล่ากอแห่งชินทตั ตะ ศัพท์ท่ลี ง ณว ปัจจยั เช่น อุปกสุ ฺส อปจฺจ = โอปกโว เหล่ากอแห่งอปุ กุ มนุโน อปจฺจ = มานโว เหล่ากอแห่งมนุ ภคฺคุโน อปจฺจ = ภคฺคโว เหล่ากอแห่งภคั คุ

โคตตตทั ธิต (ต่อ)ศัพท์ทล่ี ง เณร ปัจจยั เช่นวธิ วาย อปจฺจ = เวธเวโร เหล่ากอแห่งหญงิ หม้ายสมณสฺส อปจฺจ = สามเณโร เหล่ากอแห่งสมณะในคมั ภรี ์บาลีไวยากรณ์ช้ันสูง เพม่ิ ณฺย ปัจจยั เข้ามาด้วยเป็ น ๙ ตวั (และใช้แทนปตุ ฺต ได้ด้วย) เช่นอทติ ยิ า ปตุ ฺโต = อาทจิ ฺโจ บุตรแห่งพระอทติ ิกณุ ฺฑนิยา ปุตฺโต = โกณฺฑญฺโ บุตรแห่งนางกณุ ฑนีกรุ ุโน ปตุ ฺโต = โกรพฺโย พระโอรสแห่งพระเจ้ากรุ ุภาตโุ น ปุตฺโต = ภาตพฺโย บุตรแห่งพน่ี ้องชาย

ตรัตยาทติ ทั ธิตมปี ัจจยั ๑ ตวั คอื ณกิ ปัจจยั สาหรับลงแทนศัพท์ท้ังหลายมี ตรติ ศัพท์ เป็ นต้น ดงั นี้ นาวาย ตรตตี ิ = นาวโิ ก ผู้ข้ามด้วยเรือ ตเิ ลหิ สสฏฺ ิ (โภชน)= เตถกิ ระคนแล้วด้วยงา สกเฏน จรตตี ิ = สากฏิโกผู้เทยี่ วไปด้วยเรือ ราชคเห ชาโต= ราชคหิโกผู้เกดิ ในเมอื งราชคฤห์ ราชคเห วสตตี ิ = ราชคหิโกผู้อยู่ในเมอื งราชคฤห์ กาเยน กต (กมฺม)= กายกิ กระทาแล้วด้วยกาย

ตรัตยาทติ ทั ธิต (ต่อ) กาเย วตฺตตตี ิ= กายกิ เป็ นไปในกาย ทฺวาเร นิยุตฺโต= โทวาริโกผู้ประกอบแล้วในประตูสกุเณ หนฺตฺวา ชีวตตี ิ= สากุณโิ กผู้ฆ่าซึ่งนกเป็ นอยู่ สงฺฆสฺส สนฺติก= สงฺฆกิ ของมอี ยู่แห่งสงฆ์ อกฺเขน ทพิ พฺ ตีติ= อกฺขโิ กผู้เล่นด้วยสะกา

ราคาทติ ัทธิต มีปัจจัย ๑ ตัว คือ ณ ปัจจัย สาหรับลงแทนศัพท์ท้งั หลายมี รตฺต ศัพท์ เป็ น ต้น เช่นกสาเวน รตฺต (วตฺถ) = กาสาว อนั บุคคลย้อมแล้วด้วยนา้ ผาดมหิสสฺส อท มส= มาหิส เนือ้ นีข้ องกระบือมคเธ ชาโต= มาคโธ ผ้เู กดิ ในแคว้นมคธมคเธ วสตีติ= มาคโธ ผู้อยู่ในแคว้นมคธมคเธ อสิ ฺสโร= มาคโธ ผู้เป็ นใหญ่ในแคว้นมคธกตฺตกิ าย นิยุตฺโต= กตฺตโิ ก ประกอบด้วยฤกษ์กตั ติกาวฺยากรณ อธิเตติ = เวยยฺ ากรโณ ผู้เรียนซึ่งพยากรณ์

ชาตาทติ ทั ธิตปัจจยั ๓ ตวั คือ อมิ , อยิ , กยิ สาหรับลงแทนศัพท์ท้งั หลายมี ชาต ศัพท์เป็ น ต้น ดงั นีศ้ ัพท์ทล่ี ง อมิ ปัจจยั เช่น ปเุ ร ชาโต= ปรุ ิโม เกดิ แล้วในกาลก่อน มชฺเฌ ชาโต= มชฺฌโิ ม เกดิ แล้วในท่ามกลาง ปจฺฉา ชาโต= ปจฺฉิโม เกดิ แล้วในภายหลงั ปุตฺโต อสฺส อตฺถตี ิ = ปุตฺตโิ ม มบี ุตร อนฺเต นิยุตฺโต= อนฺตโิ ม ประกอบในทส่ี ุด