สำนวนไทย

สำนวนไทย ผู้จัดทำ นางสาววรัญญา ปัญญากุล

สำนวนไทย

สำนวนไทย ผู้จัดทำ นางสาววรัญญา ปัญญากุล รหัสนักศึกษา 64040101128 สาขาวิชาภาษาไทย คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี



ก คำนำ หนังสืออิเล็กทรอนิกส์ (E-BOOK) เล่มนี้เป็นส่วน หนึ่งของรายวิชานวัตกรรม จัดทำขึ้นเพื่อให้ผู้อ่านได้ ศึกษาหาความรู้ในเรื่องสำนวนไทย ซึ่งในหนังสือมี ที่มา ความหมาย และตัวอย่างของสำนวนไทย เพื่อเป็นประโยชน์ต่อการเรียนและผู้อ่าน ผู้จัดทำหวังว่า หนังสืออิเล็กทรอนิกส์เล่มนี้จะ เป็นประโยชน์แก่ผู้อ่าน หรือนักเรียน นักศึกษา ที่ กำลังหาข้อมูลเรื่องนี้อยู่ หากมีข้อแนะนำหรือข้อผิด พลาดประการใด ผู้จัดทำขอน้อมรับไว้และขออภัย มา ณ ที่นี้ด้วย ผู้จัดทำ วรัญญา ปัญญากุล



สารบัญ ข เรื่อง หน้า คำนำ ก ข-ฉ สารบัญ 1 ความหมายของ 2 สำนวนไทย 4 ที่มาของสำนวนไทย 4 ตัวอย่างและความหมาย ของสำนวนไทย กบในกะลาครอบ ขนหน้าแข้งไม่ร่วง



สารบัญต่อ ค เรื่อง หน้า คอขาดบาดตาย จับปลาสองมือ 4 ชีเปลือยปลาแห้ง 4 ดาวล้อมเดือน 5 ตบมือข้างเดียวไม่ดัง 5 ถึงพริกถึงขิง 5 ทุนหายกำไรหด 5 5



สารบัญต่อ ง เรื่อง หน้า น้ำหนึ่งใจเดียว บ่นออดเป็นมอดกัดไม้ 6 6 ปลาตายน้ำตื้น 6 ผ้าขี้ริ้วห่อทอง 6 ฝนตกไม่ทั่วฟ้า 6 พายเรือคนละที 7 ฟ้าสูงแผ่นดินต่ำ 7



สารบัญต่อ จ เรื่อง หน้า แมวเห็นปลาย่าง ยุให้รำ ตำให้รั่ว 7 7 เรียนผูกต้องเรียนแก้ 7 เล็กพริกขี้หนู 8 8 ว่ายน้ำเข้าหาจระเข้ 8 ศึกหน้านาง 8 สาดโคลน



สารบัญต่อ ฉ เรื่อง หน้า หัวไม่วางหางไม่เว้น เอาน้ำเย็นเข้าลูบ 9 แบบฝึกหัด 9 เฉลยแบบฝึกหัด 10-12 อ้างอิง 13-15 ประวัติผู้เขียน 16 17



1 ความหมายของ สำนวนไทย ความงดงามสิ่งหนึ่งของภาษาไทย คือ การที่เรามี สำนวนไทยใช้ สำนวนไทยช่วยให้คำพูด คำเขียนมีความ หลากหลาย สละสลวย คมคาย ให้แง่คิดที่กว้างขวาง ความหมายของสำนวนตามพจนานุกรม ฉบับ ราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ อธิบายไว้ดังนี้ สำนวน เป็นคำนาม มีหลายความหมาย คือ ๑. ถ้อยคำที่เรียบเรียงหรือโวหาร บางทีก็ใช้ว่าสำนวน โวหาร ๒. ถ้อยคำหรือข้อความ ที่กล่าวสืบต่อกันมาช้านานแล้ว มีความหมายไม่ตรงตัว หรือมีความหมายอื่นแฝงอยู่ ๓. ถ้อยคำที่แสดงออกมาเป็นถ้อยคำพิเศษเฉพาะภาษา หนึ่งๆ ๔. ชั้นเชิงหรือท่วงทำนองในการแต่งหนังสือหรือการพูด ๕. ลักษณนามใช้เรียกข้อความหรือบทประพันธ์ราย หนึ่งๆ ดังนั้นคำว่า สำนวน ที่ใช้ในที่นี้จึงหมายถึงเฉพาะ ถ้อยคำที่มีความหมายไม่ตรงตามตัวอักษร มีความหมาย เป็นเชิงเปรียบเทียบ



2 ที่มาของสำนวนไทย สำนวนมีที่มาแห่งสำนวนแตกต่างกัน สำนวนที่ เกิดจากธรรมชาติ การกระทำ สิ่งแวดล้อมความ เป็นอยู่ อุบัติเหตุ แบบแผนประเพณี ศาสนา ความประพฤติ การละเล่น จากนิทานตำนาน พงศาวดารหรือประวัติศาสตร์ คนที่ชอบพูดสำนวนบ่อยๆ มักเป็นคนช่าง สังเกต ช่างคิด มีการพูดเชิงเปรียบเทียบหรือ กระทบกระเทียบ ประชดประชัน หรือพูดให้สนุก เป็นอุทธาหรณ์ เตือนสติให้คิด อย่าง ไรก็ตามสำนวนที่ใช้พูดเชื่อว่ามีมาตั้งแต่โบราณ เกิดขึ้นตามยุคสมัยต่างๆ เมื่อเกิดเหตุการณ์บ้าน เมืองเปลี่ยนแปลงไป พัฒนาการของสำนวนจึงมี ทั้งที่เปลี่ยนแปลงไป สำนวนเก่า ในยุคปัจจุบันไม่ได้ใช้แล้วบ้าง และสำนวนที่ เกิดมาใหม่ก็มีเช่นกัน การพูดสำนวนนั้นมีความ หมาย แสดงความรู้สึกนึกคิดของคนในสังคม



3 ที่มาของสำนวนไทย จะสังเกตได้ว่า สำนวนของชาติใด ๆ คนที่อยู่นอก บริบทของสังคมนั้นมักไม่เข้าใจความหมายเพราะไม่ได้ อาศัยอยู่ในสังคมนั้น เช่น คนไทย นิยมพูดสำนวนว่า “จับปลาสองมือ” ในขณะที่คนอาหรับ จะพูดว่า “ขี่ม้า สองตัวในเวลาเดียวกัน” หรือคนกรีก พูดว่า “มือเดียว ถือแตงโมสองผลไม่ได้” หรือสำนวนของคนเวียดนาม ว่า “คานหามสามีไปหน้า คานหามภรรยาก็ตามหลัง” เปรียบเทียบกันสำนวนไทย “สามีเป็นช้างเท้าหน้า ภรรยาเป็นช้างเท้าหลัง”คนไทยไม่มีม้าขี่เป็นพาหนะ จึงไม่มีสำนวนเกี่ยวกับม้า แต่ประเทศไทยเป็นประเทศ เกษตรกรรม มีความอุดมสมบูรณ์ของน้ำ พืช ป่า และ อาหาร จึงใช้ปลาเป็นสัญลักษณ์ ในการเปรียบ หรือ ประเทศไทยมีช้างมาก นิยมเลี้ยงช้างตั้งแต่สมัยโบราณ ก็จะเปรียบการก้าวเดินของช้างว่าเท้าหน้าต้องก้าว ก่อน จะหมายถึง ชายซึ่งเป็นหัวหน้าครอบครัว ส่วน ภรรยาถือว่าเป็นเท้าหลัง ก้าวตาม ซึ่งต่างกับชาวญวนที่ เปรียบกับคานหาม ที่ให้สามีเป็นผู้เดินนำหน้า ส่วน ภรรยาเป็นผู้ตาม เป็นต้น ฉะนั้นสำนวนที่ใช้พูดกัน ติดปากจะแสดงพื้นฐานความคิด ความรู้สึก ความเป็น อยู่ ความต้องการของสังคมนั้นๆ ด้วย



4 ตัวอย่างสำนวนไทย กบในกะลาครอบ หมายถึง คนที่ขาดวิสัยทัศน์ มองเห็นแต่สิ่งที่อยู่ ใกล้ตัวเท่านั้น เปรียบเหมือนกบที่อยู่ใต้กะลาครอบสามารถมองเห็น เฉพาะสิ่งที่อยู่ใต้กะลาเท่านั้น เช่น “เธออยู่แต่ในบ้าน ทีวีก็ไม่ดู หนังสือพิมพ์ก็ไม่ชอบอ่านเหมือนกบในกะลาครอบ” ขนหน้าแข้งไม่ร่วง หมายถึง ไม่สนใจสิ่งที่ต้องเสียไป โดยเห็นว่าเป็น ของเล็กน้อย เช่น “เธอมีเงินติดกระเป๋าตั้งหลายหมื่น ขอยืมมาซื้อ ของก่อนสักพัน ขนหน้าแข้งไม่ร่วงหรอก” คอขาดบาดตาย หมายถึง เป็นเรื่องสำคัญ ร้ายแรงถึงอาจต้องสูญ เสียชีวิตได้ เช่น “บริษัทกำลังจะล้มละลาย เรื่องสำคัญขนาดคอขาด บาดตายอย่างนี้ เธอยังนิ่งเฉยอยู่ได้” จับปลาสองมือ หมายถึง ทำอะไรหลายอย่างในเวลาเดียวกันอาจไม่ สำเร็จสักอย่าง การจับปลาต้องจับทีละตัวโดยใช้ทั้งสองมือจับให้มั่น ถ้าจับพร้อมกันด้วยมือข้างละตัว ปลาอาจหลุดมือไปทั้งสองตัว เช่น “เธอควรเลือกว่าจะทำการบ้าน กินข้าว หรือดูทีวี อย่าจับปลาสอง มือดีกว่า”



5 ตัวอย่างสำนวนไทย ชีเปลือยปลาแห้ง หมายถึง เสแสร้งว่าเป็นคนใจบุญ การปล่อยปลา เป็นการทำบุญให้ชีวิตแก่ปลา แต่ปลาแห้งไม่มีชีวิตแล้ว สำนวนนี้ จึงใช้พูดอย่างประชด เช่น “ดูแม่นั่นสิ ทำท่าเป็นคนใจบุญ เอาของ เสียมาแจก ยังกับชีเปลือยปลาแห้ง” ดาวล้อมเดือน หมายถึง เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม เช่น “ดูนายกของเราสิ มีบริวารล้อมตัวเป็นดาวล้อมเดือนเลย” ตบมือข้างเดียวไม่ดัง หมายถึง ทำอะไรฝ่ายเดียวไม่เกิดผล เช่น “เรื่องนี้จะโทษฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งไม่ได้ ตบมือข้างเดียวไม่ดังหรอก” ถึงพริกถึงขิง หมายถึง รุนแรงถึงใจ พริกหรือขิงใช้เป็นเครื่องปรุง เพื่อให้ได้รสชาติจัดจ้าน เช่น “รายการถ่ายทอดสดชกมวยวันนี้มัน น่าดู ต่อยกันแบบถึงพริกถึงขิงจริงๆ” ทุนหายกำไรหด หมายถึง หมดทั้งทุนทั้งกำไร เช่น “เขาค้าขาย ประสาอะไรไม่รู้ ทุนหายกำไรหด”



6 ตัวอย่างสำนวนไทย น้ำหนึ่งใจเดียว หมายถึง มีความคิดเห็นเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน น้ำหมายถึงน้ำใจ เช่น “งานโครงการนี้จะสำเร็จได้ก็ต้องอาศัยความ เป็นน้ำหนึ่งใจเดียว ของทุกคนในองค์กร” บ่นออดเป็นมอดกัดไม้ หมายถึง บ่นไม่หยุดปาก การบ่นอยู่เรื่อยไม่ หยุดนั้นเปรียบเหมือนเสียงมอดกัดไม้ ซึ่งดังต่อเนื่องกันมานาน เช่น “แค่ขอเงินไปซื้อเสื้อใหม่ไม่ได้ ก็บ่นออดเป็นมอดกัดไม้ทั้งวัน” ปลาตายน้ำตื้น หมายถึง คนที่ทำพลาดเพราะเหตุเล็กน้อย เช่น “เขาเล่นเกมตอบปัญหายากๆ มาได้ตลอด จนถึงคำถามสุดท้ายที่ เป็นคำถามง่ายๆ แต่ตอบไม่ได้เป็นปลาตายน้ำตื้น” ผ้าขี้ริ้วห่อทอง หมายถึง คนรวยแต่แต่งตัวซอมซ่อ ผ้าขี้ริ้ว หมายถึง ผ้าเก่าขาดที่ใช้เช็ดถู เช่น “เขามีเงินเป็นล้าน แต่ชอบแต่งตัวปอนๆ ทำตัวเป็นผ้าขี้ริ้วห่อทอง” ฝนตกไม่ทั่วฟ้า หมายถึง ให้หรือแจกจ่ายอะไรไม่ทั่วถึง เช่น “หัวหน้ารักลูกน้องไม่เท่ากัน มีลูกน้อง 10 คน แต่ปีใหม่ให้ของขวัญ แค่ 5 คน ฝนตกไม่ทั่วฟ้า”



7 ตัวอย่างสำนวนไทย พายเรือคนละที หมายถึง ทำงานไม่พร้อมเพรียงกัน ทำให้งานเสร็จ ช้า เช่น “งานของกลุ่มเราไม่ค่อยก้าวหน้าเหมือนกลุ่มอื่นเลย เพราะ พวกเราพายเรือคนละทีไม่สามัคคีกัน งานคงไม่เสร็จสักที” ฟ้าสูงแผ่นดินต่ำ หมายถึง รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล เช่น “จะพูดอะไร ให้รู้จักฟ้าสูงแผ่นดินต่ำบ้าง” แมวเห็นปลาย่าง หมายถึง ผู้ที่พบสิ่งที่ชอบ ย่อมไม่ปล่อยให้ผ่านไป เช่น “พวกเธอนี่เหมือนแมวเห็นปลาย่าง พอเห็นสาวๆ เป็นต้อง เข้าไปหาทันที” ยุให้รำตำให้รั่ว หมายถึง ยุให้เขาแตกกัน เช่น “ผัวเมียเขารักใคร่กัน ดี เธอเอาเรื่องหยุมหยิมมาบอกเขายุให้รำ ตำให้รั่วจนเขาผิดใจกัน” เรียนผูกต้องเรียนแก้ หมายถึง รู้วิธีทำก็ต้องรู้วิธีแก้ไข เช่น “ไม่รัก เขาแล้วไปให้ความหวังเขาทำไม พอเขาขอแต่งงานก็ไม่รู้จะปฏิเสธ อย่างไร เรียนผูกต้องเรียนแก้ด้วยสิ”



8 ตัวอย่างสำนวนไทย เล็กพริกขี้หนู หมายถึง เล็กแต่เก่งกล้าสามารถหรือมีพิษสง เปรียบ เหมือนพริกขี้หนู ซึ่งเป็นพริกเม็ดเล็กแต่เผ็ดมาก เช่น “เห็นตัวเล็กๆ อย่างนี้นะ อย่าได้ประมาทเล็กพริกขี้หนูเชียวนะ เก่งรอบด้านเลย” ว่ายน้ำเข้าหาจระเข้ หมายถึง ผจญกับอุปสรรคโดยไม่เกรงอันตราย เช่น “เขาถูกฝ่ายปกกครองเรียกพบ รู้ก็รู้ว่าจะถูกลงโทษ แต่ก็จำเป็น ต้องว่ายน้ำเข้าหาจระเข้” ศึกหน้านาง หมายถึง การวิวาทหรือต่อสู้กันต่อหน้าหญิงที่ตนหมาย ปอง เช่น “ไม่อับอายขายหน้าชาวบ้านบ้างหรืออย่างไร พี่น้องกัน แท้ๆ มาทำศึกหน้านางกันอยู่ได้” สาดโคลน หมายถึง ใส่ร้ายป้ายสี เช่น “เธอโชคร้ายถูกเพื่อนร่วม งานสาดโคลน จนถูกตั้งกรรมการสอบสวน”



9 ตัวอย่างสำนวนไทย หัวไม่วางหางไม่เว้น หมายถึง ถูกใช้งานจนไม่ได้ว่างเว้น สำนวน นี้อาจมาจากการละเล่นของไทยสมัยโบราณที่เรียกว่า งูกินหาง สำนวนนี้บางทีใช้ว่า หัวไม่ได้วางหางไม่ได้เว้น เช่น “ตั้งแต่ลูกจ้าง อีกคนลาออกไป ฉันก็ถูกใช้ให้ทำงานอยู่คนเดียวหัวไม่วางหางไม่ เว้น เหนื่อยแทบขาดใจ” เอาน้ำเย็นเข้าลูบ หมายถึง พูดจาอ่อนหวานหว่านล้อมให้โอน อ่อน น้ำเย็น ในทีนี้หมายถึงคำพูดที่อ่อนหวาน ฟังแล้วชื่นใจ เช่น “เธอก็รู้ว่าลูกสาวเป็นคนแสนงอน เอาแต่ใจตัวเอง เรื่องอย่างนี้ เธอต้องพูดดีๆ ชี้แจงด้วยเหตุผล เอาน้ำเย็นเข้าลูบ แกก็คงยอมทำ ตาม” จบตัวอย่าง

แบบฝึกหัด

10 แบบฝึกหัด คำชี้แจง จงตอบคำถามต่อไปนี้ให้ถูกต้อง 1. หัวไม่วางหางไม่เว้น หมายถึง……………………………………..…………………………… 2. ฟ้าสูงแผ่นดินต่ำ หมายถึง………………………………………………………………… 3.สำนวนไทยหมายถึง …………………………………………………………………………….. 4. จงยกตัวอย่างสำนวนไทยที่เกิดจากการละเล่นไทย ……………………………………………………………………………..

แบบฝึกหัด

11 แบบฝึกหัด คำชี้แจง จงตอบคำถามต่อไปนี้ให้ถูกต้องที่สุด 5. ข้อใดคือความหมายของสำนวน ดาวล้มเดือน ก.เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม ข.รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล ค.ใส่ร้ายป้ายสี ง.ไม่มีข้อใดถูก 6.ข้อใดคือความหมายของสำนวน สาดโคลน ก.เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม ข.รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล ค.ใส่ร้ายป้ายสี ง.ไม่มีข้อใดถูก

แบบฝึกหัด

12 แบบฝึกหัด คำชี้แจง จงตอบคำถามต่อไปนี้ให้ถูกต้องที่สุด 7. ข้อใดคือความหมายของสำนวน ฟ้าสูงแผ่นดินต่ำ ก.เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม ข.รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล ค.ใส่ร้ายป้ายสี ง.ทำอะไรฝ่ายเดียวไม่เกิดผล 8.ข้อใดคือความหมายของสำนวน ว่ายน้ำเข้าหาจระเข้ ก.การวิวาทหรือต่อสู้กันต่อหน้าหญิงที่ตนหมายปอง ข.ยุให้เขาแตกกัน ค.ทำอะไรฝ่ายเดียวไม่เกิดผล ง.ผจญกับอุปสรรคโดยไม่เกรงอันตราย

เฉลยแบบฝึกหัด

13 เฉลยแบบฝึกหัด คำชี้แจง จงตอบคำถามต่อไปนี้ให้ถูกต้อง ๑. หัวไม่วางหางไม่เว้น หมายถึง…ถูกใช้งานจนไม่ได้ว่างเว้น… ๒. ฟ้าสูงแผ่นดินต่ำ หมายถึง…รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล… ๓.สำนวนไทยหมายถึง …ถ้อยคำที่มีความหมายไม่ตรงตามตัวอักษร มีความหมายเป็น เชิงเปรียบเทียบ... ๔. จงยกตัวอย่างสำนวนไทยที่เกิดจากการละเล่นไทย ………………หัวไม่วางหางไม่เว้น…………………..

เฉลยแบบฝึกหัด

14 เฉลยแบบฝึกหัด คำชี้แจง จงตอบคำถามต่อไปนี้ให้ถูกต้องที่สุด 5. ข้อใดคือความหมายของสำนวน ดาวล้มเดือน ก.เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม ข.รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล ค.ใส่ร้ายป้ายสี ง.ไม่มีข้อใดถูก 6.ข้อใดคือความหมายของสำนวน สาดโคลน ก.เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม ข.รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล ค.ใส่ร้ายป้ายสี ง.ไม่มีข้อใดถูก

เฉลยแบบฝึกหัด

15 เฉลยแบบฝึกหัด คำชี้แจง จงตอบคำถามต่อไปนี้ให้ถูกต้องที่สุด 7. ข้อใดคือความหมายของสำนวน ฟ้าสูงแผ่นดินต่ำ ก.เด่นอยู่ท่ามกลางบริวารหรือคนแวดล้อม ข.รู้จักปฏิบัติตนให้เหมาะกับบุคคล ค.ใส่ร้ายป้ายสี ง.ทำอะไรฝ่ายเดียวไม่เกิดผล 8.ข้อใดคือความหมายของสำนวน ว่ายน้ำเข้าหาจระเข้ ก.การวิวาทหรือต่อสู้กันต่อหน้าหญิงที่ตนหมายปอง ข.ยุให้เขาแตกกัน ค.ทำอะไรฝ่ายเดียวไม่เกิดผล ง.ผจญกับอุปสรรคโดยไม่เกรงอันตราย

อ้างอิง

16 อ้างอิง กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ. (2545). สำนวนไทย. กรุงเทพฯ : โรง พิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว. สืบค้นจาก HTTP://PLCTHINKTANK.COM/E-BOOK/RESOURCE/ 000000 4252.PDF, สืบค้นเมื่อ 15 มกราคม 2566 สุดารัตน์ บัวศรี. (2557). สำนวนภาษาที่สะท้อนรากเหง้าสังคมไทย. สืบค้นจาก HTTPS://WWW.STOU.AC.TH/STUDY/ SUMRIT/1-58(500)/PAGE1-1-58(500).HTML, สืบค้น เมื่อ 15 มกราคม 2566

ประวัติผู้เขียน

17 ประวัติผู้เขียน ชื่อ นางสาววรัญญา ปัญญากุล ชื่อเล่น คอฟฟี่ เมต อายุ 20 ปี นักศึกษาชั้นปีที่ 2 มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี คณะครุศาสตร์ สาขาวิชาภาษาไทย เกิดวันเสาร์ ที่ 2 พฤศจิกายน 2545 กรุ๊ปเลือด บี (B) ที่อยู่ 116 หมู่ 10 บ้านลาน ตำบลจำปาโมง อำเภอบ้านผือ จังหวัดอุดรธานี 41160 สีที่ชอบ สีชมพู เลขนำโชค 02 คติประจำใจ ทำวันนี้ให้ดีที่สุด

สำนวนไทย