feynman4_34

Yours Truly Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts...

Гарчиг Зургийн жагсаалт ix Хүснэгтийн жагсаалт xi I Ecosystem-base Impacts of Climate Change 1 1 Basic Concepts 3 Author Name and Second Author 3 1.1 370, 371, 372 Ариунаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1.2 436, 437 Даваасүрэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.3 439, 440 Дэлгэрмөрөн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.4 440, 441, 442 Замуундай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.5 449, 450, 450 Дулмаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.6 455, 456, 457 Наранзул . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.7 467, 468, 469 Сарнай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.8 Огторгуй ба хугацаанд (H)илрэх симметр . . . . . . . . . 18 1.9 489, 4901, 4902 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II Climate Risks in Public Health and Epidemiology 21 III Socio-economic Impacts of Climate Adaptation and Resilience 23 Номзүй 25 vii



Зургийн жагсаалт ix



Хүснэгтийн жагсаалт xi



Хэсэг I Ecosystem-base Impacts of Climate Change



1 Basic Concepts Author Name Author Affiliation Second Author Second Author Affiliation CONTENTS 3 5 1.1 370, 371, 372 Ариунаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2 436, 437 Даваасүрэн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.3 439, 440 Дэлгэрмөрөн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1.4 440, 441, 442 Замуундай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1.5 449, 450, 450 Дулмаа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.6 455, 456, 457 Наранзул . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.7 467, 468, 469 Сарнай . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.8 Огторгуй ба хугацаанд (H)илрэх симметр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.9 489, 4901, 4902 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . \\nobreak 1.1 370, 371, 372 Ариунаа Цаг хугацаанд явагдах шилжилт физик хуулиудыг өөрчилдөггүй нь энэ үед цагийн түвшинд үлдэх энэ бүлэгт хэлэлцэх бүх зүйлд: Энэ цагийн түвшинд илэрхий хэмээн хэрэглэхээс аргагүй. Бид ямар нэг төхөөрөмж угсраад хугацааны ямар нэг агшинд мягмар гарагын өглөөний 10 цагт ажиллуулсан, дараа нь яг тийм төхөөрөмж давтан угсарч өмнөх нөхц- лүүдийг дахин бүрдүүлээд гурван өдрийн дараа ажиллуулбал дахин уг- сарсан багаж өмнөхийн адил ажиллах учиртай өөрөөр хэлбэл уг багаж яг тэр үйлдлийг яг тэр дарааллаар хугацааны яг тэр интервалтай давтах ёстой. Мэдээж хэрэг хүрээлэн орчны гол шинж чанарууд хугацаанаас ха- маарах өөрчлөлтүүд өмнөх байдлыг яг давтах ёстой. Дэлхий дээрх байрш- лын өөрчлөлтийг дагаж зарим харалстеристимууд энийг хараарай багшаа 3

4 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... хувьсах учраас газар зүйн онцлогтой уялдсан ялгааг анхаарах нь зайлш- гүй. Ямар нэгэн сонгосон байршилд соронзон оронг хэмжээд хэмжсэний дараа бүх аппараттайгаа хамт хаа нэгтээ өөр байршилд шилжихэд янз бүрийн үзэгдэлд соронзон орон янз бүр байх нь гарцаагүй учраас яг өм- нөх шигээ ажиллаж чадахгүй байж болно. Энэ тохиолдолд гарсан ялгаа зөрөөний бүхий л шалтгаан дэлхийн зөвхөн соронзон оронтой холбоотой. Гэхдээ, аппаратыг дэлхийн бөмбөрцөгтэй нь хамт зөөсөн гэж сэтгэвэл ямарч ялгаа зөрөө гарахгүй нь мэдээж. Бид тодорхой шүүн хэлэлцсэн өөр шинж чанар нь огторгуй дахь эргэлт мөн. Бид аппаратаа түүний ажилла- хад зайлгүй нөлөөтэй бүх хүрээлэлтэй нь хамт ямар нэг өнцгөөр эргүүлээд аппарат өмнөхтэй симметрийн асуудлыг бүлэг 11-д хэлэлцэхдээ вектор анализтай эргэлттэй холбоотой симметрийг хамгаас бүрэн бөгөөд уран тансаг тодорхойлдог математик аппараттай чамлалтгүй танилцсан. Бид байгаль орчны судалгаа шинжилгээг шат ахиулан дээшлүүлж нилээд на- рийн нэгдмэл симметртэй -шулуун жигд хөдөлгөөний симметртэй лавш- руулж танилцсан. Үнэхээр гайхамшигтай зүйл байсан. Бид ажиллагч тө- хөөрөмжөө (шаардлагатай бүх хүрээлэн орчинтой нь хамт ) автомашин нямбайлан ачаад шулуун толигор замаар тогтмол хурдтай явж байваас хөдлөгч машин дээрх үзэгдлүүд анх зогсож байсан үе шиг давтагдан өрнөх ёстой өөрөөр хэлбэл бүх хуулиуд хүчин төгөлдөр үлдэнэ. Энэ симметрийн математик илэрхийлэл ч бидэнд Лоренцийн хувиргалтуудад өөрчлөгдөх- гүй хэвээр үлдэх ёстой. 471 Дашрамд сануулбал, чухамдаа харьцангуйн онол физикчдийн анхаарлыг физикийн хуулиудын сильмерт чанарт онц- лон чиглүүлсэн билээ. Гэвч симметрийн дурдсан бүхий л хэлбэр геометр шинж төрхтэй, огторгуй хугацаа хоёрч тодорхой утга санаагаар эквива- лент чанартай. Огт өөр төрлийн симметрүүд ч бий.Жишээлбэл, нэг ато- мын уг сортынх нь өөр атомаар сольж болно (арай өөрөөр зохиомжилбол) эсвэл, нэгэн ижил сортын амтомууд бий, өөрөөр хэлбэл дурын хоёр амто- мын байр сэлгэхэд ямар ч өөрчлөлт гарахгүй үлддэг шинж төрхтэй амо- муудын бүлэг бий. Тодорхой сортын хүчилтөрөгчийн нэг атом хийж чадах зүйлийг нөгөө тэр сортын нөгөө атом хийж чадах зүйлийг нөгөө тэр сор- тын нөгөө атом ч хийж чадна. Хэн нэгэн скептик [үл итгэгч] « Дэмий зүйл, нэгэн сортын атомуудын тодорхойлолтоос эс хэтрэх нуршлаа» хэмээн эр- гэлзэж магадгүй.Тиймээ, ердийн тодорхойлолт байж болно, гэхдээ, турш- лагаас өмнө байгаль ертөнцөд «нэгэн ижил сортын» атомууд байдаг эсэх нь тодорхойгүй байсан харин ижил сортын атомууд олон, маш олон гэдэг нь эксперэтал факт учраас бидний батламж бодит үнэнийг илэрхмийлж байгаа. Дурдсан санааг дагавал атомуудыг бүрдүүлэгч эгэл бөөмсүүд ч адилхан, бүхийл протонууд адилхан, бүхий л эерэг мезонууд адилхан гэл- тэй. Үзэгдлүүдийг огт өөрчлөлгүй хийж болох зүйлсийн тухай урт жаг- саалтыг хараад практикийн хувьд дуртай бүгдийг хийж болох нь ээ гэсэн сэтгэгдэл тарж магад. Гэвч огтхонч үгүй шүү.Жишээлбэл хайрцагт ха- рагдсан кальцийн атомуудын цацруулсан гэрлийн долгионы урт түүнээс дав дахин их кальцийн атомууд бүхий хийн цацруулсан долгионы урт тав дахин их биш яг ижил.Долгионы уртыг цацруулагчийн хэмжээнд харь-

Basic Concepts 5 цаа өөрчлөгдөнө. Өөр жишээ сонгоё. Алдартай цогчин дугануудыг дуу- риалган шүдэнзний модоор өрсөн загваруудын фотографикуудыг сонин хэвлэлүүдэд байна байн нийтэлдэг.472 эдгээр загварууд жинхэнэ дугануу- даас илүү гайхалтай урлагын сэтгэл хөдлөн бүтээл.Ийм модон дуганыг жинхэнэ натурал хэмжээгээр барьвал юу болох нь илэрхий «Шүдэнзний модоор» барьсан тэр том дуган бөх бат биш, дорхноо нурах нь мэдээж.Та нарын хэн нэгэн « Зөв шүү- томруулсан хэмжээтэй пропорцоор өөрчдөх, шаардлагатай гадаад орчны нөлөө бий» хэмээн зөвшөөрөх байх.Та нар бодис юмсын хүндийн хүчийг тэсвэрлэх чадварыг хэлсэн болов уу? [Сайн байна] үнэхээр зөв. Эхлээд жинхэнэ шүдэнзээр угсарсан дуганы загва- рыг газартай хамт нэгтгэн сэтгэвэл бүх юм ёсоороо, тогтвортой. Дараа нь загвар дуганаа томруулахдаа гараа бам томруулах ёстой.Ингэвэл ду- ганд халтай:Хүндийн хүч улам ихсэнэ шүү дээ Энэ бүхнээс үзэгдлүүд хэмжээнээс хамаардаг шүтэлцээний уг учиг нь бодисын бүтцийн атомлаг мөн чанар болох нь ойлгомжтой биз.Бид ердөө тавхан атомаас бүрдсэн аппарат бүтээчихсэн гэвэл түүнийгээ дураар нь ихэсгэж ч, багасгаж ч чадахгүй.Атомын дурын хэмжээтэй атом заяагдсан тодорхой хэмжээтэй Физикийн хуулиуд масштафыг өөрчлөхөд хэвээр үлдээдгүй онцлог фак- тыг аль эрт Галилей нээсэн юм.Галелейн материалын бат бөх чанар нь материалынхаа хэмжээтэй шууд пропорцоор өөрчлөгддөггүйг ухаарч энэ онцлог шинж чанарыг бид шүдэнзээр өрсөн дугантай чөлөөт жишээгээр дүрслэн харуулжээ.Галилей нохойны хоёр арга яс зурахдаа нэгийг нь өө- рийн жингээ даахад хэрэгтэй ердийн пропорцтой нөгөөг нь ердийнхөөс арав магадгүй мянга дахин том «супер нохойн» байдалтай аварга бараа сүртэй , шал өөр пропорцтой зуржээ.Ийм төсөөлөл Галилейд байгалийн хуулиуд тодорхой хуулиуд масштабтай байх тухай дүгнэлтэд хүргэсэн эсэ- хийг хэн мэдлээ; Тэрээр гэнэтийн нээлтэндээ цочирдон хөөрч хөдөлгөөний хуулиудын нээлттэй « Хоёр шинэ Шинжлэх ухааныг сургаалын тухай» хуулиудын симметр бишийн тухай өөр нэгэн алдартай жишээ бол эргэлт юм. 1.2 436, 437 Даваасүрэн Хөлөө дэвслэхэд ийм шуугиан өдөөдөг . Гэвч хөгжмийн дуу авиа өөр шинж төрхтэй. Хөгжим уртавтар,удаавтар[тон] агуулдаг онцлогтой . Хөгжмийн төхөөрөмжүүд ч шуугиан үүсгэж чаддаг.[Тон] хөг харьцангуй богино үргэлжилж, бид төгөлдөр хуурын даруул[клавиш] тоншиход гар- гадаг гарах авиа ,эсвэл тодорхой бус удаан (нилээд) үргэлжилж чадна. Лимбэч [флейтист] хөг сунжирсан – урт хөгжмийн [нотын] хөгийн онц- логийг агаарын даралттай холбон яаж тайлбарлах вэ? Хөгжмийн дуу авиа үелэх шинж төрхтэй байдгаараа шуугианаас ялгаатай . Агаарын даралт хугацаанаас хамаарах хэлбэлзлийн хэлбэр зохимжтой зөв биш

6 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... байсан ч хугацааны явцад дахин дахин давтагдах ёстой. Хөгжмийн дуу авиа үүсгэгч даралт хугацаанаас хамаарах төрхийг Фиг.50.1 –д дүрсэл- жээ. Фиг50.1 Хөгжимчид хөгжмийн хөгийг тайлбарлахдаа гурван онцлог шинж тодруулдаг. Чанга сул ,[өндөр нам] ,нарийн бүдүүн ,<чанар чан- саа>,<чанга сул> даралт өөрчлөгдөх хэмжээгээр тодорхойлогдоно. <Нарийн бүдүүн- Өндөр нам> даралтын үндсэн хэлбэр давтагдах ху- гацааны үед харгалзана.<Нам> хөгөөс нилээн урт үетэй нь өндөр хөгөөс . Хөгийн<чанар> гэдэгт ижил чанга сул ба өндөр намтай хоёр хөгийн ялгааг бид таньж хүлээн авах чадварыг ойлгоно . Бид , жимбүүрийн хий- лийн эсвэл[тунгалаг хоолойн] сопрано-гийн [дуугаралтыг] эгшиглэн гар- гаж байгаа дуу авианы өндөр нам нь адилхан байсан ч сайн ялгаж чаддаг. Энд, үелэн давтагдах хэлбэрийн струндур чухал үүрэгтэй . Вибрацлагч [чичрэгч] чавхдасны гаргах дуу авиа товч үзье. Чавхдасыг татаад тавихад дараагийн үргэлжлэх хөдөлгөөн нь бидний өдөөсөн долгионуудаар тодорхойлогдоно. Эдгээр долгионууд чавхдасны хөл чиглэлд жигд тархсаар хангалттай удаан гүйцгээнэ . Эдгээр долгионы хэлбэр нийлмэл нэгдмэл-төвөгтэй байсан ч тэд дахин дахин үелэн давтагдах болно . Давталтын үе нь долгио чавхдасны нийт уртыг хоёр дахин туулахад шаардагдах T хугацаатай тэнцүү. Энэ хугацаа нь аливаа долгион чавх- дасны бэхлэгдсэн үзүүр бүрээс ойж анхны байрлалдаа ирээд хөдөлгөөнөө анхны чиглэлд үргэлжлүүлэхдээ зарцуулах хугацаа юм. Долгио чавхдас- ны аль ч чиглэл дэх үзүүрт хүрэх хугацаа адилхан хэлбэлзлийн бүтэн үеийн дараа чавхдасны цэг бүхэн анхны өөрийнхөө байрлалд орсны да- раа хазайна , бүхэл үеийн дараа буцаж ирнэ гэх мэт үелэн хөдөлдөг . Энэ процесст үүссэн дуу авиа уг хэлбэлзлүүдийг давтах ёстой . Бид чавхдасыг хөндөж уяруулан хөгжмийн эгшиг авиа цууриатдагын учир жанчан ийм бөлгөө. 50.2 Фурье цуваа [ Фурьегийн цуваа ] Бид өмнөх бүлэгт ,хэлбэлзэгч системтэй өөр үзэл хандлага хэрэглэн танилцав. Чавхдаст янз бүрийн хувийн гармоникууд үүсдэггүй, анхны нөхцлүүдээс гарган авч болдог аливаа тухайн хэлбэлзлийг нэгэн зэрэг осцилляцлагч хэд хэдэн хувийн гармоникуудын нийцтэй пронорцоор бүр- дүүлсэн комбинацаар илэрхийлж болдгийг тус тус үзсэн. Чавхдаст үүсдэг хувийн гармоникууд ω02ω03ω0 Иймээс чавхдасны хамгийн ерөнхий хөдөл- гөөн үндсэн давтамжтайω0 дараа нь хоёрдугаар гармоник 2ω0 дараа нь гуравдугаар гармоник 3ω0 гэх мэт .Синусайдал хэлбэлзлүүдийн нийлбэ- рээс бүрдэнэ. Үндсэн гармоникийн давтагдах үе T1 = 2π/ω0 хоёрдугаар гармоникийн давтагдах үе T2 = 2π/2ω0 энэ гармоник бас T1 = 2T2 өөрөөр хэлбэл өөрийн хоёрчилсон үед давтагдана. гуравдугаар гармоник T1үенд давтагдана . Энэ интервалд гурав дахь гармоникийн гурван үе багтдаг. Эндээс үзүүрүүдийг нь бэхэлсэн чавхдас яагаад T1 үеийн дараа хөдөлгөө- нийхөө хэлбэрийг бүрэн давтдаг нь дахиад ойлгомжтой. Хөгжмийн эгшиг авиа ингэж гардаг ажээ. Эндээс үзүүрүүдийг нь бэхэлсэн хөдөлгөөнийг сонирхож ханалаа. Гэтэл чавхдасны хөдөлгөөнөөр өдөөгдсөн агаарын хө-

Basic Concepts 7 дөлгөөнийг илэрхийлэгч дуу авиа наана нь ч бас мөнөөх гармоникуудаас бүрддэгч , энд агаарын хувийн гармоникуудын тухай ярилтгүй . 1.3 439, 440 Дэлгэрмөрөн Хүртээмж ба гармоник [чанар ба зохицохуй, нийцэхүй] хөгжмийн тоны (хөгийн) «чанар» юугаар тодорхойлогдодгийг тайлбарлах боломж олдлоо. Хөгжмийн чанар янз бүрийн гармоникуудын харьцангуй хэмжээгээр ө/х, а, в харьцангуй хэмжигдхүүнээр тодорхойлогддог. Эхний ганц гармоник агуулсан тоныг(хөгийг) «цэвэр» тон(хөг), хэд хэдэн хүчтэй [чанга] гармо- никууд агуулсан тоныг(хөг) баялаг тон(хөг) гэнэ. Хийл хөгжим нэгэн зүйл пропорцтай гармоникууд өгдөг жимбүүр пропорцтай тон(хөг) өгдөг. Чан- га яригчид хэд хэдэн «ошиллятор» нэгтгэх аргаар янз бүрийн хөгжмийн тоонуудыг (хөгийг-хөг ая) бүтээж болно. ( Ошилляторууд бараг цэвэр ду- рын гармоник хэвлүү өгдөг). Ошилляторуудын давтамж болгож ω, 2ω, 3ω гэх мэт сонгоё. Ошиллятор бүрд чанга сулын тохиргоо хавсаргаж гармо- никууд хүссэн пронирцоор холин янз бүрийн чанцтай дуу авиа гаргаж болно. Цахилгаан хөгжим ийм журмаар ажилладаг. Төгөлдөр хөгжмийн даруулууд [клавиш] үндсэн ошилляторын давтамж сонгодог, харин [не- дал] гишгүүрүүд янз бүрийн гармоникийн харьцангуй пропорцыг хянадаг. Эдгээр тохируулгуул хэрэглэн хөгжмийн зэмсэгийг эсвэл бишгүүр шиг, эсвэл жимбүүр шиг дууридуулж болно. Эдгээр [зохиомол] дуу авианы бүтээхдээ ошилляторыг «синуслаг» «косинуслаг» болгон ялгах шаардла- га байхгүй; давтамж болгонд зөвхөн ганц ошиллятор хүртээмжтэй. Бид- ний чих гармоникуудын харьцангуй фазыг мэдрэхдээ болхидуу шүү. Чих маань давтамжийн «синуслаг» ба «косинуслаг» хэсгүүдийг бүхэл нэгд- лээр мэдэрдэг. Иймээс бидний анализ хөгжмийн субъектив хандлагын хэ- рэгцээ хүрээнээс илүү нарийн хийгдсэн. Микрофон эсвэл өөр физик төхөө- рөмжийн [инструментийг] тосон шүүрэн мэдрэх [реакци] чадвар фазаас хамаардаг учраас л бүрэн анализ маань тийм тохиолдолд зайлшгүй чу- хал. Ярианы аялагын [чанар] эгшиг авиануудаар тодорхойлогддог. Амны хэлбэр доторхи дууны хэлбэлзлүүдийнхээ хувийн гармоникуудын давтам- жуудыг тодорхойлдог. Гармоникуудын зарим нь хоолойн хөвчнөөс гарах дууны долгионуудаар өдөөгддөг. Ийм арга замаар зарим гармоникууд бу- сад гармоникуудаас давуу өсгөгдөнө. Амныхаа хэлбэрийг өөрчилвөөс янз бүрийн давтамжтай гармоникуудын зарим нь үндэс хэсэг давамгайлах боломж өснө. Энэ эффектийн ачаар \"e-e-e\"авиа ба \"а-а-а\"дуу авианууд тод ялгагддаг. Бид ярилцах эсвэл дуулах үед эгшигт авиа жишээлбэл \"е-е-е\"авиа бүхэн өндөр эсвэл нам давтамжтай байсан. Ялгаагүй өөрөө өөртэйгөө төсөөтэй дуудагддаг. Бид амаа ангайн \"е-е-е\"эгшигт авиаг дуу- дахдаа өөрийн эрхгүй ямар нэг тодорхой давтамжууд ялган сонгосон бай- на, давтамжууд маань дуугаа чангалан ихэсгэсэн ч өөрчлөгдөх ёсгүйг то-

8 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... дорхойлсон механизмаа баримтлан тайлбарлаж болох байна. Иймээс өн- дөр өөрчлөгдөхөд чухал гармоникуудыг үндсэн [тонд] хөгөнд харьцуулсан хэмжигдэхүүн өөрөөр хэлбэл бидний чанар гэж нэрлээд байгаа тэр зүйл ямар нэг байдлаар өөрчлөгдөх ёстой. Харин бид ярианы дуу авиаг ялгаж чаддаг тэр механизм янз бүрийн давтамжуудын шүтэлцээтэй холбоотой байх ёсгүйг. Ингээд Пифагорын нээлтийн талаар юу тодруулж хэлж бо- лох вэ? Тэр хоёр чавхдасны уртуудын харьцаа 2 3 байвал давтамжуудын харьцаа3 2 байх нь ойлгомжтой. Тэд яагаад хамтдаа ”таамжтай дуугар- даг” вэ? Таавар хариуг гармоникуудын давтамжуудад эрэх хэрэгтэй. Бо- гино чавхдасны хоёрдугаар гармоник урт чавхдасны гуравдугаар гармо- никтой ижил давтамжтай байх ёстой. Бид чавхдасыг үзүүрт нь бөхлөж хэд хэдэн чанга доод гармоникууд өдөөж болдогт итгээрэй. 1.4 440, 441, 442 Замуундай Микропон эсвэл, өөр физик төхөөрөмжийy [инстоументиийн] тосон хүлээн шүүрэн мэдрэх[Реакци] чадвар фазаас хамаардаг учраас л анализ маань тийм тохиолдолд зайлшгүй чухал. Ярианы аялагын чанар эгшиг авиануудаар тодорхойлогддог. Амны хэлбэр доторх дууны хэлбэлзэлүүдийнхээ хувийн гар механизмуудын дав- тамжуудыг зарим нь хоолойн хөвчөөс гарах дууны долгионуудаар өдөөгд- дөг. Ийм арга замаар [байгуулалтаар] зарим гармоникууд бусад гармо- никуудаас давуу өсгөгдөнө. Амныхаа хэлбэрийг өөрчилвөөс янз бүрийн давтамжтай гармоникуудын зарим нь үлдсэн хэсгээ давамгайлах боломж олно. Энэ эффиктийн ачаар «о-о-о» авиа ба «а-а-а» дуу авианууд тод ялгагддаг. Бид ярилцах эсвэл дуулах үед эгшиг авианууд Ж-бэл «о-о-о» авиа бү- хэн өндөр эсвэл нам давтамжтай байсан. Ялгаагүй өөр өөртэйгөөтөсөөтэй дуудагддаг. Бид амаа ангайн «а-а-а» эгшиг авиаг дуудахдаа өөрийн эрх- гүй ямар нэг тодорхой давтамжууд ялган сонгосон байна, давтамжууд маань дуугаа чангалан ихэсгэсэн ч өөрчлөглөх ёсгүйг тодорхойлсон меха- низм өөрчлөгдөхөд чухал гартоникуудыг үндсэн (тонд) хөгөнд харьцуул- сан хэмжигдэхүүн биднийг «чанар» гэж нэрлээд байгаа тэр зүйл ямар нэг байдлаар өөрчлөгдөх ёстой. Харин, бид ярианы дуу авиаг ялгаж чад- даг тэд механизм янз бүрийн давтажуудын шүтэлцээтэй холбоотой байх ёсгүй. Ингээд, Пифагарын нээлтийн талаар юу тодруулан хэлж болох вэ? Хоёр чавхдасны уртуудын харьцаа 2:3 байвал давтамжуудын харьцаа 3:2 байх нь ойлгомжтой. Тэд яагаад хамтдаа таамжтай дугарахгүй вэ? Таавар хариуг гармоникуудаас эрэх хэрэгтэй. Богино чавхдасны хоёрдугаар дэд гармоник урт чавхдасны гуравдугаар [гутгаар] гармониетай ижил дав-

Basic Concepts 9 тамжтай байх ёстой. Бид чавхдсыг үзүүрт нь бөхлөн хэд хэдэн чанга гар- моникууд өдөөж болдогт итгээрэй. Дараах дүрэм магад хүчин төгөлдөр : Ижил давтамжтай гармоникуу- даас бүрдэн нотууд [хөгүүд] гармоник авиа гаргана. Нотуудын [хөгүүдийн] дээд гармоникууд нь хоорондоо ойр хэмжээтэй боловч, хурдан лугшил- тууд үүсэхүйц ялгаатай давтамжуудтай байвал уг нотууд [диссонитудыг] – никуудын нийлсэн эгшиг [хам дуу] яагаад таатай дуурсдагыг бид тайл- барлаж, тодорхойлох ч чадахгүй. Мэдлэгийнхээ нөөцөө шавхлаач бид чу- хам юу тааламжтай үнэртдэг гэдэг шиг, юу таатай хэлбэл, энэ үзэгдлийн талаарх бидний мэдлэгийн цар хүрээ нь нотууд зөвхөн найрал эгшиглэх- дээ таашаалтай гэх энгийн батламжаас хэтрэхгүй. Гэвч энэ батламжаар хөгжмийн гармоникуудын ижил төрөхөөс өөр юу ч гэргэж чадахгүй. Бид дөнгөж сайхан тодорхойлсон гармоник шүтэлцээнүүдийг төгөл- дөр хуур ашиглан энгийн туршилтаар амархан харуулж болдог. Төгөлдөр хөгжмийн нийт даруулын [клавитур] дунд хэсэг дэх дараалсан гурван до нотыг [хөгийг] “до, до, до” гэж, дараалсан гурван соль нотыг [хөгийг] “соль, соль, соль” гэж тэмдэглэе. Нотуудын [хөгүүдийн] үндсэн гармони- кууд дараах харьцангуй давтамжуудтай: C ˘2 G ˘ 3 C′ ˘4 G′ ˘ 6 C′′˘8 G′′˘12 Гармоник шүтэлцээнүүдийг ингэж тодорхойлвоос үнэхээр зохимжтой. До даруулыг маш алгуур, нот [хөг] дуу гаргахгүй байсан ч демпфер шах- вал үндсэн д гармоникийн хамт хоёрдугаар [дэд] гармоник өдөөгдөнө, энэ дэд гармоник чавхдасны үндсэн “до” гармоникийг өдөөх юмаа. Хэрвээ, До – даруулыг демпфер чавхдасын До нотыг намсган дарна, бид ч чавхдасны До замхархыг сонсож амжина. Яг ийм байдлаар “До” - ийн гутгаар гармоник (нэн намхан дуугардаг) чавхдасны “Соль” нотын үндсэн гармоникийн хэлбэлзэл өдөөдөг. Харин эхлээд соль нотыг (хөгийг) шахаж дарахад “До” нотын даруу- лыг тоншвол бүр өөр үр дүн гарна. “До” нотын (хөгийн) гутгаар (гуравду- гаар) гармоник соль нотын (хөгийн) зөвхөн дөрөв дөх гармоник өдөөгддөг. Бид анх дарсан соль нотоос хоёр октаваар дээшилсэн “соль” дуу (хичээн чагнаваас) сонсогдоно. Энэ тоглоомын маш олон кебинац (хослол) сэдэж болно. Мажорын (фа – ля – до), (до – ми – соль) (соль – си - бемоль ) гур- ван аккард нэг бүр нь давтамжийг (4:5:6) харьцаа бүхий тонуудын да- раалал байхаар захирсан нөхцөлөөр мажор цомцол (лад—үелэгч), тодор- хойлж болдог. Эдгээр харьцаанууд хийгээд (до – до, соль – соль, г.м) октавд давтамжууд 1:2 гэсэн харьцаатай байдаг факт «идеал - сэвгүй» нөхцөл тодиолдолд «натурал буюу пифагорын байгуулалт» гэж нэрлэ- дэг бүх байгуулалтыг тодорхойлцгооно. Гэвч төгөлдөр хуур (фортепь-

10 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... ян) тийм даруулт инстументууд ийм байдлаар хөглөгдөхгүй харин бага шин овжин «гуйвуулалт» ажилладаг учраас бүх боломжийг анхны но- туудын (хөгүүдийн) хувьд давтамжуудын харьцааны зөвхөн баримжаа ойролцоолоор зөв байна. «Темперованни» гэж нэрлэгдэх ийм байгуулалд [гтрак] (давтамжийн харьцаа 1:2 хэвээр байх үед) октави 12 тэнцүү ин- тервалуудад хуваагддаг учраас интервал тус бүрийн давтамжийн харьцаа (2)1/12.˘3/227/12 = 1.499, 9/2, . Октавийг 12 шатанд хуваасан үндэс суурь нь пмфагарын нээлт би- лээ. Тэрээр чавхдасыг дундуур нь шахаж бэхлэн дундуур нь шахаагүй чавхдаснуудаас октава өндөр дуу гаргажээ. Дараа нь чавхдасны талыг дундуур нь дахин бэхлээд дахиад октав өндөр дуу дуу гаргасан, цааш ийм дарааллаар өснө. Хэсгээр бэхлэн тухай бүрд нь октаваар өндөр дуу гаргаж дөнгөжээ. 12 квант 7 актав интервалд яг таг шахуу багтса. Ин- гээд квинта бүхэл бүхэл тоон октава - ийг дээш нь шилжүүлээд (цацвал - хаявал) анхны октава бүр 12 хэсэгт хуваагдана. Пифагар байгуулалт гэж үүсчээ. Гэвч 12 квинта нь 7 октаватай зөвхөн ойролцоогоор тэнцэж, диапоцонер тэнцүү интервалуудад жигд бус «шатанцарууд» гардаг зөвлөн бий. [Меподил] Ая өрнөн дэгжих үед эдгээр сэв хуримтлагдана (төлжинө) «чоно – улиан» хэмээн нэрлэгддэг чихэнд халтай интервалууд дэгждэг нь хөгжимчдийг хашраан залхаах нь харамсалтай. Заримдаа үйл хэрэг элэг доог хүргэх нь бий. Нэрт компоцитор Жак Ромо сүмийн органистийн албанаас бултах зорилгоор органаас – бадралт баг бишгүүрээс «чонон улиан» гарган тоглож сүмийн гэгээнтнүүдийг залхаан өөрийнхөө авьяас- гүйдээ итгүүлэн тохуурхсан гэх цуу гаргасан гэдэг. 1.5 449, 450, 450 Дулмаа Гарцын буюу реакцын долгионд орцын буюу хөндлөгч долгионд байсан үндсэн компонент төдийгүй хоёр дугаар гармоникийн тодорхой хувь ноог- дол оролцов. Зэрэгцээд гарц долгионд тогтмол K(ϵ/2) гишүүн оролцжээ. Тогтмол гишүүн фи-г 50x2-ийн харуулсан дундаж утгын ташилтад харгалздаг. Дундаж утга шилжсэн ташилт үүсэх эффектийг шулуутгал гэж нэрлэ- дэг. Шугаман бус төхөөрөмж шулуутгаж гарцад дээд гармоникууд өгчээ. Бидний оруулсан шугаман бус шинж төрх зөвхөн хоёр дэд гармоник өгө- хөөр байсан ч дээд эрэмбийн шугаман бус жишээлбэл xi3n, xout ор зэрэг нь илүү өндөр гармоникууд өгдөг. Хөндөгч шугаман бус реакцын өөр нэг үр дүн нь модуляц юм. Гаралтын функц хоёр эсвэл олон цэвэр тонууд (хөгүүд) агуулж байвал гарц дээр тэдгээрийн гармоник тэдгээрийн хан- гамжууд үүсдэг. xout(t) = K(cos ωt + ϵ cos2 ωt). (1.1)

Basic Concepts 11 бөгөөд ω1, ω2(). xout = Kϵ(A cos ω1t + B cos ω2t)2 (1.2) = Kϵ(A2 cos2 ω1t + B2 cos2 ω2t + 2AB cos ω1t cos ω2t). (1.3) (50×29) тэгшитгэлийн хаалт доторх эхний хоёр гишүүн хуучин танил гишүүн. Тэд тэг гармоник ба дэд гармоник өгдөг гэтэл сүүлчийн гишүүн шинэ юм нэмэрлэнэ. Шинэ солбисон гишүүн AB cos ω1t cos ω2t үржвэрийн хоёр янзын шинжтэй. Хоёр давталт эрс ялгаатай Жишээлбэл: ω1 давталт ω2 давталтаас олон дахин их байвал солбисон гишүүн хувьсах амплитудтай конус төрхийн хэлбэлзлүүд төлөөлдөг. AB cos ω1t cos ω2t = C(t) cos ω1t, (1.4) cos1 хэлбэлзлүүдийн амплитууд ω2 давтамжтайгаар модуляцлагдсан ажээ.Энэ солбицсон гишүүд өөр үзлээр хандах байдал: AB cos ω1t cos ω2t = AB [cos (ω1 + ω2)t + cos (ω1 − ω2)t]. (1.5) 2 ялгавартай тэнцүү шинэ компонентууд үүссэн хэмээн тайлбарлах боломж- той. Нэгэн зүйлийн үзэгдэлд ялгаатай боловч эквивалент хоёртайлбар- байдаг ажээ. Хязгаарынω1 ≫ ω2 нөхцөлд (ω1 + ω2), (ω1 − ω2) давтам- жууд маш бага ялгаатай учир тэд лугшилт үүсгэх ёстой ,ӨХ, ялгаа- тай хоёр үзэл тайлбарыг холбон нэгтгэх боломжтой. Эдгээр лугшилтууд дундажω1давтамжтай ба давтамжуудын ялгаврын2ω2 хагас давтамжтай. Долгионуудынамплитудынмодуляцыгөгдөг. Тиймээс та бүхэн хоёр өөр үзэл хандлагатай тайлбар яагаад эквивалент байдгийг харав уу? Бид шугамын бус реакц хэд хэдэн эффект төрүүлдгийг илрүү- лэв: шулуутгал, горманикүүдийн үүсэл, модуляц,ӨХ, давтамжуудын нийлбэр ба ялгавар бүхий компонентүүдийн төрөлт. Эдгээр эффек- түүд пи нарынe коффецент төдийгүйамплитудынэсвэл A2,эсвэл B2, эсвэлABүржвэрүүдтэйпропорционалшинжтэйг анхаарахбиз ээ. Иймээс эффектүүд сул дохионоос илүүгээрхүчтэй дохионуудад нийцтэй хэмээн найдаж болно. Бидний илрүүлж тодорхойлсон эффектүүд олон тооны практик гарцтай. Нэгдүгээрт дуу авиатай холбож үзэхэд л бидний чих шугаман бус аппарат ийм тайлбар илт өдөөгч нь, дуу зөвхөн цэвэрно- туудхөгүүд агууланбайлаа чмаш чанга дуу бидэнд дээд гармоникууд бас давтамжуудын нийлбэр баялгавруудыгсонсож дуулж ч байгаа сэтгэгдэл төрүүлдэгфактюм. Дуу сэргээгч төхөөрөмжүүд: өсгөгчид, чанга яригч гэх мэтийг хавсаргасанаппаратуудшугаман биш чанарыг ямагт ямар нэг хэл- бэрээр хадгалж байдаг тийм төхөөрөмжүүд анх байгаагүй шинэ гармо- никууд төрүүлж дууг гажуудуулдаг. Шинэ гармоникууд чихэнд таагүй санагдах нь мэдээж. Ийм л шалтгаанаар өндөрдавтамжидаппарат аль бо- лохуйц илүү шугаман байх ёстой. Шугаман бус шинж төрх бидний чихэнд

12 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... биш чанга яригчид буглаж байна. Гэвч зарим тохиолдолд шугаман бус чанар зайлшгүй чухал тэгээд ч радио нэвтрүүлэг хүлээн авагчдын зарим зарим хэсэгт шугаман бус чанаруудыг зориуд их суулгасан байдаг. Радио нэвтрүүлгүүдийн үед амплитудын модуляцуудын тусламжтайгаар хоолой- гоос гарах дохионууд давтамж нь хэд хэдэн килогерц өдөөгч дохионуудтай хэд хэдэн мегагерц давтамжтай модулятор гэж нэрлэдэг шугаман бус хэл- хээнд комбинац үүсгэдэг. Модуляцлагдсан хэлбэлзлүүд эфирт цацагдана. Хүлээн авагчид орсон дохио дахиад шугаман бус хүрээнд баригдаж, хү- рээ модуляцлагдан дохионы давтамжуудыг нэмж хасан цэвэрлэж дууны дохиог ялгаж өгдөг. Бид гэрэл бодисоор нэвтрэх үзэгдлийг судлан шинжлэхдээ цэнэгүү- дийн албадмал хэлбэлзлүүдийг гэрлийн цахилгаан оронтой пропорцио- нал, ӨХ, шугаман реакцыг сонгож байсан. Үнэхээр шилмэл баримжаа дөхөлт шүү. Сүүлийн хэдэн жилд л шугаман бус эффектүүд илэрдэг эр- чимтэй гэрлийн үүсгэврүүд лазерууд зохион бүтээсэн билээ. Тиймээс гэр- лийн давтамжтай гармоникууд бүтээн гаргах таатай боломж олдов. Хэсэг шилээр хурц улаан гэрэл нэвтрүүлэхэд дэд гармоникийн ялимгүй хольц- той хөх гэрэл гарна. Бүлэг 51 Долгионууд Хөдлөгч бие үүсгэх долгион Бид долгионуудын математик тоон анализ дуусгав. Гэхдээ долгио- нуудтай хамааралтай янз бүрийн үзэгдлүүдийн чанарын үнэлгээнд дахин нэг бүлэг нэмэн зориулъя. Нарийн чанд анализад эдгээр үзэгдлүүд дэн- дээ төвөгтэй. Бид хэд хэдэн бүлэг дамжуулан байж судалсан болохоор энэ бүлгээ долгионуудтай холбоо сүлбээтэй нарийн нэгдмэл үзэгдлүүдийг заримаас гэж нэрийдвэл илүү дөхөм байх болов уу. Бидний хэлэлцэх эхний объект маань долгион тарах хурднаас их хурд- тай ӨХ долгионыхоо фазын хурднаас их хурдтай долгион үүсгэгчээс эхтэй үзэгдэл бөлгөө. Хөндлөгч бие үүсгэх өдөөх долгио Цохих долгионууд Хатуу бие дахь долгионууд Гадаргын долгионууд 480-490a, б Цаашилбал, бодис ба антибодис эсвэл валент, өөрөөр хэлбэл бид антибодисоор мөн <баруун талт>, яг адил хэлбэртэй цаг бүтээчих- вэл,тэдгээр цаг нь ердийн бодисоор бүтээсэн бас <баруун талт> цагтай яг адил ажиллана, бас яг тийм <зүүн талт> цагууд бүтээчихвэл тэд ч бас ердийн бодисоор бүтсэн, зүүн талт цагуудтай яг адилхан ажиллана гэж бид сэтгэж байсан. Өөрөөр хэлбэл бид зүгээр дөрвөн цагууд яг адилхан ажиллах ёстой хэмээн итгэж байсан, Гэтэл одоо ердийн бодисоор хийсэн баруун талт ба зүүн талт цагууд адил биш байх нээ. Тиймээс антибодисоор хийсэн баруун эсвэл зүүн талт цагууд ч лав адил биш байх биз.Ингээд нэ- гэн илэрхий асуудал гардаг: адилхан ажилладаг хос цагууд байх уу? Он- доогоор, баруун талт бодис баруун талт анги бодистой адил-хан байдаг уу? Эсвэл баруун талт бодис баруун талт антибодистой адил-хан төрхтэй юу? Электрон гардаг p задрал биш харин позитронтой p задралд хий- сэн эксперелментүүд энэ холбоо ямар байхыг заадаг: баруун бодис зүүн анги бодистой яг адилхан түүхтэй. Ингэхээр, эцсийн бүлэгт баруун-зүүн

Basic Concepts 13 симметр ямар ч байсан цагаат-гагдав!. Бид эрс өөр төрлийн материал бу- юу антибодисоор бүтээсэн цагууд яг адил ажиллах нээ. Эцэстээ юу болох вэ? Гэвэл: симметрийн тухай манай жагсаал танд орсон хоёр үл хамаа- рах дүрмийн оронд баруун талт бодис зүүн талт антибодистой симметр гэж тунхагласан нэг нь шинэ комбинац дүрэмтэй гаргав. Тиймээс ,сан- сар хорвоод нутагладаг манай найз нөхөр антибодисоос бүтсэн,бид түүнд биднийг баруун талт загварыг бүтээж заавар илгээсэн гэж санавал тэр нөхөр маань бүгдийг урвуулж бүтээх биз ээ. Урт удаан үргэлжилсэн хэ- лэлцээрийн бид ч тэд ч сансарийн хөлөг зохион бүтээсэн. Тэгээд бид ба тэдний хоорондох сансар огторгуйнхаа нэгтэйн замын дунд угталцахаар тохиролцсон гэвэл юу болох вэ? Бид нэг нэгэндээ өөрсдийн ёс заншил тэргүүнийг урьдчилан тайлбарлацгаасны эцэст л гар барин золгохоор яа- рах нь мэдээж гэвч сэрэмжлээрэй. Тэд та нарт зүүн гараа сунгавал бол- гоомжлогтун. No 490а: Зөвхөн ойролцоодуу симметртэй хуулиудыг яах вэ? Чухлаас чухал үзэгдлүүдийн түгээмэл мужид цөмийн хүчнүүд, цахил- гаан соронзон үзэгдлүүд, гравитац тивийн зарим сул үйлчлэлүүд, ер нь физикийн нэн өргөн дэлгэр мужид хуулиуд симметр шинж төрхтэйг үнэ- хээр гайхмаар.Гэвч ямар нэгэн доройхон үзэгдэл гэнэт дэвэрч хорвоогийн юмс үзэгдэл бүгд симметр байх албагүй шүү хэмээн тунхаглаж ч магад- гүй. Байгаль ертөнц абсолют төгс симметр бус зөвхөн барагдуу симметр чанартай нь цаад учир юу билээ? Түүнийг юу хийж ухаарах вэ? Юу ч бол- сон иймэрхүү төрлийн өөр жишээ баримт сонирхон хайцгаан. Тийм жи- шээ нэгээр тогтохгүй бий: Протон-протоны хоорондох, портон-нейтроны хоорондох, нейтрон-нейтроны хоорондох хүчнүүдийн цөмийн үйлчлэл нэг нэгтэйгээ яг тэнцүү шинжтэй нь орсон жишээ мөн. Цөмийн хүчний энэ чанар нэгэн зүйлийн шинэ симметр-цөмийн харилцан үйлчлэлд протон нейтрон хоёр нэг нэгнээ нөхөн орлон чадна. Гэхдээ, цөмийн хүчний энэ симметр нийтлэг чанартай биш, учир нь хоёр протоны үйлчлэлд илэрж байдаг цахилгаан түлхэлцэл хоёр нейтроны үйлчлэлд байхгүй. Тиймээс ч цөмийн хүчний симметр сайн дөхөлт хэдий ч бид протоныг нейтроноор дандаа солин орлуулаж чадахгүй болохоор цөмийн хүчний симметр түгээ- мэл биш ажээ.Гэвч, яагаад сайн дөхөлт гэж? Яагаад гэвэл цөмийн харил- цан үйлчлэл цахилгаан харилцан үйлчлэлээс асар их учраас цөмийн хүч- ний симметр ямагт хэрэгжидэг. Ийм шалтгаанаар л бараг гэсэн тодотгол оруулж бараг симметр гэсэн юмаа. Иймэрхүү жишээ баримт бусад салба- рууд ч бий. Зохиогч энэ бүлгийн бүхий л агуулгын тухайд эдүүгээ бидний мэдэх хэрээр...гэж сэрэмжлүүлээд байгаа нь цаанаа учиртай юм. Бид энэ бүлэгт физикийн тэргүүн эгнээ, торгон хилийг хөндөөд байгаа, энд ямар ч өөрчлөлт,нээлт гарахыг үгүйсгэхгүй угаасаа ийм уламжлалтай. No 490б: Баруун бодис ба зүүн антибодисийн хоорондох симметр тэр болгон илрээд байдаггүй. Симметрийн комбинац ч ойролцоо баримжаа.Энэ бүхэн яаж, яагаад үүсээд буйг бид хараахан мэдээгүй байна, одоохондоо таамаглал дэвшүүлэхээс цааш хэтрээгүй, бид нөгөө анти ертөнцийн андтайгаа уул- заж учрахдаа хүрвэл андууд маань бидэн шиг ердийн бодисоос бүрдсэн үү эсвэл антибодисоос бүтсэн үү гэдгийг урьдчилан тайлж мэдэх албатай.

14 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... 1.6 455, 456, 457 Наранзул Орой орчмын даралт алс хэсгийнхээс өндөр, өнцөг их гэдгийг ойлгомогц муруйлтын онцлогийг тайлбрлахад төвөггүй муруйлт долгойн хүчнээс хурд хамаардагын үр дагавар юм. H-бол атомын бөмбөгийн дэлбэрэлтээс үүсэх долгион нь тодорхой хугацааны турш дууны хурдаас маш их хурд- тай хөдөлдөг ийм хурдан хөдөлгөөн долгион нилээд хол зайлж даралтын уналт нь аттосферын даралтаас бага илэрхий бага хэмжээнд хүртэл сул- рахаас өмнө хэрэгждэг. Ийм нөхцөлд фронтын хурд нь хийд төрж буй дууны хурданд дөхөж болно. Цохих долгионы хурд түүний өмнө байдаг, хий дэх дууны хурдаас дээш, ард байдаг дууны хурдаас бага. Иймээс, араас нь нэхэн очих имфүльсүүд фронтыг гүйцдэг, фронт өөрөө дууны дохионы нормал хурдаас их хурдтайгаар орчинд хөдлөнө. Иймээс, ни- лээд хожуу хугацаанаас өмнө хэн ч зөвхөн дуугаар баримжаалж цохих долгион үүсэхийг тааварлаж чадахгүй. Бөмбөгийн дэлбэрэлтээс гарсан гэрлийг түрүүлж харах боловч цохих долгион ирж буйг тааварлах бо- ломжгүй, цохих долгионы өмнө ямарч дуун дохио байхгүй. Долгион багцрах хуримтлах сонирхолтой үзэгдлийн шалтгаан нэг дол- гион нэвтрүүлсний дараа нэхэн ирэх долгионы хурд өсдөгтэй холбоотой. Ийм үзэгдлийн бас нэгэн жишээ болгож тодорхой хэмжээний өргөн ба гүнтэй, ус бялхасанурт суваг сонгоё. Сувгын дагуу шахуургийг хангалт- тай хурдан хөдөлгөвөл шахуургын урд ус багцрах нь цас цэвэрлэгчийн урд цас овоорохтой адил төстэй. Одоо фиг.51.4-д дүрсэлсэн дүрсэлсэнтэй адил нөхцөл байдал төсөөлөе: сувагны хаа нэгтэй усны түвшинтэй жиши- хүйц огцом овойлт үүсчээ. Сувгийн гүн устай хэсэгт урт долгион гүехэн устай хэсгээс хурдан тардаг. Иймээс, шахуургаас гарах ирэх аливаа ши- нэ туршилт эсвэл, энергийн ажилд бус өөрчлөлт урагшаа давшилж дол- гионоо фронтод хуримтлагдана. Фиг.51.4-д усны уналт ба эргүүлэг. Бид эцсийн бүлэгт дахиад огцом фронтыг онолын хувьд гаргах ёстой ч зарим бэрхшээл үүсдэг. Та бүхэн долгион сувгаар өгсөж харин, шахуурга алсад сувгийн баруун талд байгаа ч хараарай. Долгион маань эхэндээ зөв жигд мэт санагдавч цаашдаа зурагт харуулсан төрхөд ойтлоо улам улмаар ог- цом өсдөг. Гадаргын ус хүчтэй бургилж эхлэн доош юүлэгдэх боловч зах нь огцом овойсон хэвээр үлдсэн түүний өмнө ямар ч буснил үүсэхгүй. Үнэндээ,усны долгио дуунаас илүү нарийн зүйл. Гэсэн ч тодруулах үүднээс сувгийн өндөр [цутгасан] түрэлт гэж [нэрийддэг] нэрлэгддэг хур- дыг шинжилэхийг хичээцгээе. Ийм шинжилгээ бидний зорилго тэмүүлэлд маш чухал гэхээсээ илүүтэй (энд ямар ч өргөтгөл, ерөнхийлөл хийхгүй) бидний сайн мэдэх механикийн хуулиуд иймэрхүү үзэгдлийг тайлбарлах чадвартайг зөвхөн үзүүлэн таниулахад оршино Усны гадаргуу фиг.51.5, а-д дүрсэлсэн төрхтэй , дээд h2 түвшинд га- дарга v хурдтай, фронт v хурдтайгаар өндөртэй гадаргаар давшин байгаа хэмээн түр төсөөлцгөөе. Фронтын хөдөлгөөны хурд тодорхойлох үүднээс

Basic Concepts 15 хугацааны ∆t завсарт вертикал хавтгай анх дайрч өнгөрсөн x1 цэгээс зайд шилжсэн, x1 цэгээс x2 цэгт шилжсэн, долгионы фронт нь зай туулсан гэж саная. Ингээд, бодис ба импүльс хадгалагдах хуулиуд хэрэглэе. Эхний хууль сонгоё: цэгийг x1 хугацааны турш дайрч өнгөрсөн, сувгийн нэгж өнгөрсөн өргөнд оногдох бодисынh2v ∆t хэмжээ иг.51.5, б хэсэг дэх зураасалсан муж нь бодисын (h2 −h1)u ∆t хэмжээг төлөөлөгч өөр зураасалсан мужтай тэнцэх ёстой,∆t хугацааны завсарт хуваахад vh2 = u(h2 − h1) гарна. Бид h1 h2 өндрийг мэдэж болох ч u v хурдууд тодорхойлогдоогүй болохоор энэ тэнцэл хангалтгүй, хурдууд олох хэрэгтэй. Дараагийн алхам нь импүльс хадгалагдах хууль ажиглах үйлдэл. Бид усан доторхи даралт зэрэг гидродинаникийн асуудлууд хөндсөнгүй гэх- дээ, усны ямар нэгэн гүнд байгаа даралт гүний түвшин дээрхи усан багана баттай тогтоож байгаа нь илэрхий шүүдээ. Тиймээс, усны даралт усны, ρ-нягт, хүндий хүчний даралттай өсдөг учраас x1 цэг дайрсан хавтгайд үйлчлэх дундаж даралт 1 ρgh2 бөгөөд x2 цэгт тулсан нэгж өргөн ба нэгж 2 урттай хавтгайд түлхэгч дундаж хүчийг илэрхийлнэ. Усны зүүн талаас нь дарах бүрэн хүчийг олох гэвэл дахиад h2 хэмжигдэхүүнээр үржүү- лэх ёстой. Харин, сонгосон мужийн баруун талруу үйлчлэх даралт эсрэг чиглэсэн хүч илэрхийлнэ, хэмжээ нь өмнө баримталсан байдлаар 1 ρgh21 2 байна. Эдгээр хүчийг импүльс, өөрчлөгдөх хурдтай тэнцүүлэх ёстой. Тий- мээс фиг.51.5.б-д дүрсэлсэн тохиолдолд харгалзах импүльс, фиг.51.5.а-д дүрсэлсэн тохиолдолд харгалзах импүльсээс ямар хэмжээгээр илүүг тод- руулая. v-хурдтай хөдлөх нэмэлт масс ρh2u ∆t−2 v ∆t (нэгж өгөнд оногдох) ял- гавартайт тэнцэнэ, v-хурдаар үржүүлэхэд гарах импүльсийн өөрчлөлтийг хүчний F ∆t импүльстэй тэнцүүлэх ёстой: (ρh2u ∆t − ρh2v ∆t)v = ( 1 ρg h22 − 1 ρgh21 ) ∆t. 2 2 Энэ тэгшитгэлд vh2 = u(h2 − h1) тэнцэл оруулж v хурдад хураан эм- хэтгэж хялбарлахад u2 = gh2(h1 + h2)/2h1 гард√аг h1 h2 өндрүүд бараг тэнцүү, ялгавар нь маш бага нөхцөлд хурд = gh язгууртай тэнцэнэ. Хурдны энэ илэрхийлэл долгионы урт сувгын гүнээс маш их нөхцөлд л зав байдгыг хожим батлана. Адилхан эрэгцүүлэлийг цохих долгионд хэрэглэх боломжтой, гэхдээ цохих долгион үл буцах үзэгдэл учраас дотоод энерги хадгалагдах тэг- шитгэл нөхөн нэмэх хэрэгтэй. Үнэхээр өндөр түрлэгтэй долгионы хөндсөн асуудалд [бодлогонд] энерги хадгалагдах хууль шууд биелдэггүй шалгаж болно. Өндрүүдийн ялгавар бага нөхцөлд энерги бараг хадгалагддаг бо- ловч өндөрүүдийн ялгаа мэдэгдэхүйц өсмөгц энергийн алдагдал мэдэгдэ- хүйц өсмөгц энергийн алдагдал мэдэгдэхүйц ихсдэг. Энэ зарчим фиг.51.4- д дүрсэлсэн усны уналт, эргүүлэгт тод илэрдэг Цохих долгионд өрнөх илэрдэг. Цохих фронтыг дагагч дууны долгио- ны энерги хийг халаахад шилждэг шалтгаанаар өндөр түшлэгтэй усны

16 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... ширүүн бургиа төрдөг. Энд ярилцсан эффэктүүдийг дууны долгионд то- дорхойлоход гурван тэгшитгэл хэрэгтэй бас, цохих долгион ард ба өмнөх хэсэгт дагуу адилхан биш байдгыг ч тооцох шаардлагатай Өндөр түрлэгийг урвуулж буцаах (h2 < h1) гэвэл энергийг хаанаас ч авах аргагүй учраас өндөр түрмэг өөрийг тэтгэн дэмжих чадах түрмэг тогтворгүй. Ийм төрхийн долгион өдөөхийг орогмогц долгион цаашдаа улам улмаар хавтгайрч тэгш гарна, учир нь өмнөх нөхцөлд огцом фронт өдөөсөн хугацаа өндрийн хамаарал одоогийн тохиолдолд урвуу талруу ажиллах учиртай. . 1.7 467, 468, 469 Сарнай Янз бүрийн долгион, янз бүрийн хурдтай тойрог. Ус дүүргэсэн тэвш урдаа тавиад гоёхон капиляр долгионууд хамгийн түргэн дэгдэж, араас ньовор- лог том долгионууд нэхэн дагадаг ялгааг туршин харуулж болно. Тэв- шээ хазайлгаад бага гүнтэй хэсэгт хурд бага байдгийг ажиглахад төвөг- гүй,тэвшний максимал налалтын шугамд ямар нэг өнцгөөс хөдлөгч дол- гион энэ шугам луу эргэн орооно. Ийм энгийн аргаар олон янзын зүйлийг туршин усанд үүсдэг долгионууд агарт үүсдэг долгионуудаас нэн ээдрээ- тэй гэсэн дүгнэлт хийх боломжтой. Тойрон эргэлдэн хөдлөгч усны урт долгионы хурд гүехэн гөехөн хэ- сэгт багасаж, гүнзгий хэсэгт өсдөг учраас долгион эрэгт ойртоход буурах тул удааширна. Усны гүн ихсэх хэсэгт долгион хурдан хөдлөх учраас тэнд цохих долгионы механизм дахин сэргэдэг. Энэ тохиолдолд нийл-мэл дол- гионы цохилтын фронт эрс гаждаг: долгионоор <өөрийгөө ороон мушгир- даг>(фиг.51.12). Долгио эрэг рүү тэмүүлэх үед яг ийм дүр ажиглагддаг билээ: Тэр хэсгийн долгионд бүхий л ээдрээ гажиг илэрч байдаг.Долгион сарниан эвдрэх тэр агшин дахь долгионы хэлбэрийг нарийн тоо-цоолж чадаагүй хэвээр байгаа. Долгионы намуун бага үед уг тооцоо хялбар байл- дагч, том ээдрээтэй болмогц дэндүү төвөгтэй. Хөдлөгч объктийнөдөөлтөөр усны гадаргуу бусних үед каниллар дол- гионуудын сонирхолтой шинж чанар илэрдэг Объектын зүгээс харахад ус түүний дэрэгдүүрурсана, харин объекттой хамт үлдэх долгионууд нь объ- екттойгоо хамтарсан дээр үлдэхэд шаардлагатай хурд бүхий долгионууд байдаг. Объектыг тойрон хүрээлэгч урсгалтай нь байрлуулбал долгионы төрх байдал стационар бөгөөд устайгаа ижил хурдтай хөдлөхөд шаардла- гатай долгионы урттай байдаг. Бүлгийн хурд фазын хурднаас бага бай- вал бүлгийн хурдасгалаа гүйцэхэд хүрэлцэхгүй учир бусад урсгалыг сөрж гэдрэг хөдлөх болно. Бүлгийн хурд фазын хурднаас их байвал долгионы үзэгдэл зураглал объектынхоо өмнө өрнөнө урсгалд хөвөгч объектын га- жиглахадмөрдөн ширтэхэд объектын өмнө бяцхан мяралзаа [рябь]ард нь урт долгиүнууд ажиглагддаг.

Basic Concepts 17 Ийм төрлийн сонирхолтой үзэгдлийг наалдамхай [цутгаж буй ]шин- гэнд ашиглаж болно. Жишээлбэл сүүг лонхноос түргэн юүлэх үед сүүний цутгалан мөрдөдсөн олон шугамуудаар үүсэн хөдөллөж харагддаг. Энэ бол лонхны ирмэгт өдөөгдсөн ....долгионууд мөн; эдгээр долгионы урсгал даган хөвөгч фронтоор өдөөгдөх долгионуудтай төсөөтэй. Гэвч энэ тохиолдолд уг эффект хоёр талаас үүсэх учраас мөргөлдсөн шугамуудын дүр төрх үүсжээ. Бид фазынхаа хурд ба долгионы урт ха- маардаг. долгионы түгэх хурд нь гүний хэмжээнээс хамаарах онцлог зэрэг олон зүйлийн нэгдэл бүхий долгионы шинж чанруудтай лавлан танилцав, энэ бүхэн байгаль орчны нэн ээдрээтэй тиймээс сонирхолтой үзэгдлүүдийн бүлэг илрэл юм аа. Симметр операцууд Физикийн хуулиудын симметр 52*1 Гимметр опе- рацууд Энэ бүлэгт физик хуулиудын симметр гэж бид юуг нэрлэдэг тухай хэлэлцэнэ. Ийм симметрүүдийг бид манай курсийн олон хэд хэдэн хэсэгт вектор анализын тухай(Бүлэг.11)харицангүй онол (Бүлэг 16) эргэлтүүд (Бүлэг 20)зэрэг сэдэв шимтэн судлахдаа хэлэлцсэн билээ. Бид симметрүүдийг шохоорхоод буулцаад учир нь юу билээ симметр бидний оюун ухааны шинжийг бишрүүл-дэг ямар нэгэн утгаар симметр хэв төрхтэй эд юмсыг бадаан бахархахтайшаал хүртдэг. Биднийг хүрээ- лэн ахуй ертөнц байгаль эх өөрөө төрүүлсэн симметр объектуудаар баг- ширч ахуйг бахдаад баршгүй. Бидний төсөөлж чадах симметрлэг объект нь сфер (Бөмбөрцөг)юм. Байгаль эх бидэнд сферлэг объектууд толилуул- жээ: Однууд гарагууд үүлсэнд хөвөх усан дуслууд гэх мэт уулсын чулуул- гийн талтуудад ямар олон төрөл сонин содон симметрүүдийн жишээ ба- римт хадгалагддаг гээч ! Тэдгээрийгсудалваас бодисын дотоодод өнгийн нэн чухал шимтэж хатуу биесийн структурын нэн чухал мэдрэг мэдээлэл хүртэнэ. Аглаг цэцгэс алдрах эрвээхэйхүүдийн симметр кристалл лугаа адил сэвгүй тод өөгүй фундаментал биш хэдий ч биднийг хүрээлэн ахуй амьтан ургамлын ертөнц симметрээр хахжээ. Энэ бүлгийн сэдэвт эд юмсын симмтээрийг түр огоорч орчлон ертөн- цийн нэн гайхам симметрийг физик ертөнцийн бүхий л үйл прецессийг хөтлөн за-луурддаг фундаментал хуулиудын симметрийг онцлон цохил- сон бөлгөө. Симмтер гэгч маань чухам юу вэ? Физик хууль ямар араншин төрхөө- рөө симметрлэг вэ? Симметрийг тодруулж тодорхойлох асуудал шийдвэрлэх суурь асууд- луудын нэгэн . Бид Вейлсин сэдэж дэвшүүлсэн маш сайн тодорхойлол-тыг шимтэн ярьцгаасан билээ. Тодорхойлолтын гол агуулга гэвэл, объектод ямар нэг (юм?)үйл хийсний дараа объект эргээд хуйчин төрхдөөорж бай- вал тэр объект симметр төрхтэй жишээлбэл цэцгийн ваар тэнхэл-гийг нь тойруулж эргүүлэх эсвэл, тольнд тусгах үйлдлийн дараа яг өмнөхтөрхн- дөө орчихдог учраас ваар симметрлэг. Энэ бүлэгт сорчлон шинжлэх асуудлын эх ундраг нь физик үзэгдэл эсвэл экснерэмментийн үед дахин өөгүй давтагдах шинж чанар уг үзэг- дэл юмсын чухам юутай шүтэлцээ-тэйг тодоруулан томъёолоход оршжээ.

18 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... Төрөл бүрийн физик үзүгдлүүдийгөөрчлөлтгүй үлдээгч симметрийн опе- рацуудын жагсаалтыг хүснэгт 52.1-дэмхтгэв. Хүснэгт 52.1 симметийн опе- рацууд Огторгуйд шилжүүлэх зөөлт, Хуга-цаанд явагдах шилжилт Шу- луунаар тогтмол хурдтай давших хөдөлгөөн(Лоренцийн хувиралт) Хуга- цааны буцаалт (обиращенив) Огторгуйн ойлт Ижил атомууд эсвэл, ижил бөөмсийн сэлгэлт квант механик фазын өөрч-лөлт Бодис анти бодисын солигдмол (цэнгийн хосмогчлол) 1.8 Огторгуй ба хугацаанд (H)илрэх симметр Хэрэгжүүлж болох хам-гийн энгийн зүйл янз үрийн үзэгдлүүдийг огтор- гуйд зөөх буюу трансаяц Удиртгал7лах үйл бид хаа нэгэн байрлалд ямар нэгэн туршлага үйлдсэний дараа өөр байдалд шилжээд төхөөрөмж дахин угсарч (эсвэл хуучин багажаа шинэ байранд зөөж )туршилгаа өө сэвгүй давтвал бүхий л үр дүн давтагдах,тэгэхдээ ээлж дараалалдаа алдалгүй давтагдах жамтай. Тэгэхдээ хүрээлэн ахуйн бүхий л деталууд ажлын нөх- цөлүүд шинэ байранд өмнөх шигээ бүхий л нөхцөл бүрдсэн байх нь гар- цаагүй туршлагад шаардагдах ан-нарраттайгаа хамт зөөгдөх ёстой. Чу- хам юу үнэхээр чухал юу чухал бусыг нэгэнт хэлэлцэх учир нуршилгүй орхиё s= N (xi − xдун) i N −1 (1.6) 1.9 489, 4901, 4902 No 480: Цаашилбал, бодис ба антибодис эсвэл валент, өөрөөр хэлбэл бид антибодисоор мөн <баруун талт>, яг адил хэлбэртэй цаг бүтээчих- вэл,тэдгээр цаг нь ердийн бодисоор бүтээсэн бас <баруун талт> цагтай яг адил ажиллана, бас яг тийм <зүүн талт> цагууд бүтээчихвэл тэд ч бас ердийн бодисоор бүтсэн, зүүн талт цагуудтай яг адилхан ажиллана гэж бид сэтгэж байсан. Өөрөөр хэлбэл бид зүгээр дөрвөн цагууд яг адилхан ажиллах ёстой хэмээн итгэж байсан, Гэтэл одоо ердийн бодисоор хийсэн баруун талт ба зүүн талт цагууд адил биш байх нээ. Тиймээс антибодисоор

Basic Concepts 19 хийсэн баруун эсвэл зүүн талт цагууд ч лав адил биш байх биз.Ингээд нэ- гэн илэрхий асуудал гардаг: адилхан ажилладаг хос цагууд байх уу? Он- доогоор, баруун талт бодис баруун талт анги бодистой адил-хан байдаг уу? Эсвэл баруун талт бодис баруун талт антибодистой адил-хан төрхтэй юу? Электрон гардаг p задрал биш харин позитронтой p задралд хий- сэн эксперелментүүд энэ холбоо ямар байхыг заадаг: баруун бодис зүүн анги бодистой яг адилхан түүхтэй. Ингэхээр, эцсийн бүлэгт баруун-зүүн симметр ямар ч байсан цагаат-гагдав!. Бид эрс өөр төрлийн материал бу- юу антибодисоор бүтээсэн цагууд яг адил ажиллах нээ. Эцэстээ юу болох вэ? Гэвэл: симметрийн тухай манай жагсаал танд орсон хоёр үл хамаа- рах дүрмийн оронд баруун талт бодис зүүн талт антибодистой симметр гэж тунхагласан нэг нь шинэ комбинац дүрэмтэй гаргав. Тиймээс ,сан- сар хорвоод нутагладаг манай найз нөхөр антибодисоос бүтсэн,бид түүнд биднийг баруун талт загварыг бүтээж заавар илгээсэн гэж санавал тэр нөхөр маань бүгдийг урвуулж бүтээх биз ээ. Урт удаан үргэлжилсэн хэ- лэлцээрийн бид ч тэд ч сансарийн хөлөг зохион бүтээсэн. Тэгээд бид ба тэдний хоорондох сансар огторгуйнхаа нэгтэйн замын дунд угталцахаар тохиролцсон гэвэл юу болох вэ? Бид нэг нэгэндээ өөрсдийн ёс заншил тэргүүнийг урьдчилан тайлбарлацгаасны эцэст л гар барин золгохоор яа- рах нь мэдээж гэвч сэрэмжлээрэй. Тэд та нарт зүүн гараа сунгавал бол- гоомжлогтун. No 490а: Зөвхөн ойролцоодуу симметртэй хуулиудыг яах вэ? Чухлаас чухал үзэгдлүүдийн түгээмэл мужид цөмийн хүчнүүд, цахил- гаан соронзон үзэгдлүүд, гравитац тивийн зарим сул үйлчлэлүүд, ер нь физикийн нэн өргөн дэлгэр мужид хуулиуд симметр шинж төрхтэйг үнэ- хээр гайхмаар.Гэвч ямар нэгэн доройхон үзэгдэл гэнэт дэвэрч хорвоогийн юмс үзэгдэл бүгд симметр байх албагүй шүү хэмээн тунхаглаж ч магад- гүй. Байгаль ертөнц абсолют төгс симметр бус зөвхөн барагдуу симметр чанартай нь цаад учир юу билээ? Түүнийг юу хийж ухаарах вэ? Юу ч бол- сон иймэрхүү төрлийн өөр жишээ баримт сонирхон хайцгаан. Тийм жи- шээ нэгээр тогтохгүй бий: Протон-протоны хоорондох, портон-нейтроны хоорондох, нейтрон-нейтроны хоорондох хүчнүүдийн цөмийн үйлчлэл нэг нэгтэйгээ яг тэнцүү шинжтэй нь орсон жишээ мөн. Цөмийн хүчний энэ чанар нэгэн зүйлийн шинэ симметр-цөмийн харилцан үйлчлэлд протон нейтрон хоёр нэг нэгнээ нөхөн орлон чадна. Гэхдээ, цөмийн хүчний энэ симметр нийтлэг чанартай биш, учир нь хоёр протоны үйлчлэлд илэрж байдаг цахилгаан түлхэлцэл хоёр нейтроны үйлчлэлд байхгүй. Тиймээс ч цөмийн хүчний симметр сайн дөхөлт хэдий ч бид протоныг нейтроноор дандаа солин орлуулаж чадахгүй болохоор цөмийн хүчний симметр түгээ- мэл биш ажээ.Гэвч, яагаад сайн дөхөлт гэж? Яагаад гэвэл цөмийн харил- цан үйлчлэл цахилгаан харилцан үйлчлэлээс асар их учраас цөмийн хүч- ний симметр ямагт хэрэгжидэг. Ийм шалтгаанаар л бараг гэсэн тодотгол оруулж бараг симметр гэсэн юмаа. Иймэрхүү жишээ баримт бусад салба- рууд ч бий. Зохиогч энэ бүлгийн бүхий л агуулгын тухайд эдүүгээ бидний мэдэх хэрээр...гэж сэрэмжлүүлээд байгаа нь цаанаа учиртай юм. Бид энэ бүлэгт физикийн тэргүүн эгнээ, торгон хилийг хөндөөд байгаа, энд ямар ч

20 Quantitative Approaches to Evaluating Climate Change Impacts... өөрчлөлт,нээлт гарахыг үгүйсгэхгүй угаасаа ийм уламжлалтай. No 490б: Баруун бодис ба зүүн антибодисийн хоорондох симметр тэр болгон илрээд байдаггүй. Симметрийн комбинац ч ойролцоо баримжаа.Энэ бүхэн яаж, яагаад үүсээд буйг бид хараахан мэдээгүй байна, одоохондоо таамаглал дэвшүүлэхээс цааш хэтрээгүй, бид нөгөө анти ертөнцийн андтайгаа уул- заж учрахдаа хүрвэл андууд маань бидэн шиг ердийн бодисоос бүрдсэн үү эсвэл антибодисоос бүтсэн үү гэдгийг урьдчилан тайлж мэдэх албатай. Жич: Энэ тайлбар орос орчуулгын редакторын оруулга! Н.Алтангэрэлийн тайлбар: энд анти устөрөгчийг судалсан 2002, 2011,2012, 2015, 2016 оны туршилтын онолерн, asacusa, base-коллаброациа үр дүнгүүдээс түүвэрлэн зүүлт хийх болно.

Хэсэг II Climate Risks in Public Health and Epidemiology



Хэсэг III Socio-economic Impacts of Climate Adaptation and Resilience



Номзүй 25