การเลี้ยงไส้เดือนดิน2

นพิ นธตนฉบบั กำรเปรียบเทียบธำตุอำหำรหลักของปุยมูลไส้เดือนจำกกำรยอยสลำยกระดำษและขยะ อนิ ทรีย์ Comparison on Macronutrients of Vermicompost from Paper and Organic Waste Degradation ธันนดิ า กงทอง1, สนุ นั ทา เลาวัณยศ์ ิร2ิ *, จฑุ ามาส แกว้ สขุ 3 Thunnida Kongthong1, Sunantha Laowansiri 2*, Jutamas Kaewsuk3 Received: 15 September 2017; Accepted: 4 May 2018 บทคดั ยอ การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อเปรียบเทียบปริมาณธาตุอาหารหลักของปุ๋ยมูลไส้เดือนจากการย่อยสลายขยะกระดาษและขยะ อนิ ทรยี ์ โดยใช้ไสเ้ ดือนดนิ ตา่ งชนิดกัน 2 สายพันธ์ุ ได้แก่ ไส้เดอื นดนิ สายพันธุ์ท้องถน่ิ Pheretima peguana (PP) หรอื ข้ตี าแร่ และสายพันธ์ุ ยูดรลิ ลัส ยูจีนิแอ (Eudrilus eugeniae) ชอื่ สามัญ African Night Crawler (AF) ท�าการทดลองโดยจดั เตรยี มพ้ืนท่ี เลยี้ งโดยนา� ดินร่วนใส่ลงไปในถัง ให้สงู 6 นิว้ (นา้� หนกั 13 กิโลกรมั ) แล้วทา� การพรมน้า� ให้มีความชื้นโดยประมาณรอ้ ยละ 70- 80 นา� ไสเ้ ดอื นดนิ ใสถ่ ัง 0.2 กิโลกรัมตอ่ ถัง (ถังละ 1 สายพันธุ์) หลงั จากน้ันเตรียมอาหารสา� หรบั เลยี้ งไส้เดอื นดนิ โดยนา� ขยะอินทรีย์ (เศษผกั และเศษอาหาร) และใบไม้แห้ง (ผสมในอัตราสว่ น 1:1 โดยน�้าหนัก) และขยะกระดาษ มาบดละเอยี ด พรมด้วยจุลนิ ทรยี ์ ชนดิ น�้า (Effective Microorganisms, EM) 50 มลิ ลลิ ติ ร ต่อลิตร หมักไวเ้ ปน็ อาหารสา� หรบั เลี้ยงไส้เดอื นดิน โดยน�าอาหารใส่ใน ถงั เลย้ี งไสเ้ ดอื นดนิ ทคี่ วามหนา 2 เซนตเิ มตร (นา้� หนกั 1 กโิ ลกรมั ) ระยะเวลาทจ่ี ะเกบ็ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ 2 เดอื น งานวจิ ยั นี้ เปน็ งาน วจิ ัยเชงิ ทดลองและวเิ คราะหใ์ นระดบั ห้องปฏบิ ตั กิ าร จากการทดลอง พบว่า ปุย๋ มลู ไส้เดอื นทไ่ี ดจ้ ากการยอ่ ยขยะอินทรีย์และขยะเศษกระดาษ โดยใช้ไสเ้ ดอื นดนิ ต่างชนิด กัน 2 สายพันธุ์ ร้อยละไนโตรเจนทั้งหมด, ร้อยละฟอสฟอรัสทีเ่ ปน็ ประโยชน์ต่อพืช, ร้อยละโพแทสเซยี มท่เี ปน็ ประโยชน์ตอ่ พชื , รอ้ ยละอนิ ทรยี วตั ถ,ุ คา่ ความจใุ นการแลกเปลยี่ นประจบุ วกและคา่ การนา� ไฟฟา้ ของปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ AF + ขยะอนิ ทรยี ์ มีค่ามากทสี่ ดุ เท่ากับ 0.440, 0.030, 0.352, 11.770, 16.277 Cmol/kg และ 1.200 dS/m ตามลา� ดบั ในขณะทคี่ ่าความเปน็ กรด-ดา่ ง ของปยุ๋ มูลไสเ้ ดือน ทั้ง 4 ชนดิ มีคา่ ใกลเ้ คียงกัน ประมาณ 7.347-7.667 ผลจากการศกึ ษาน้แี สดงให้เห็นว่าไส้เดือนดนิ สายพนั ธ์ุ AF ซง่ึ มีขนาดตัวใหญ่ จงึ สามารถย่อยสลายขยะอินทรีย์ได้ดี อีกทงั้ ขยะอนิ ทรยี ์ เป็นขยะสดทมี่ คี วามหลากหลายจาก เศษผักและเศษอาหารและใบไมแ้ หง้ ซง่ึ เปน็ แหลง่ ผลิตธาตอุ าหาร จึงมอี งคป์ ระกอบธาตุอาหารหลกั อยใู่ นปริมาณมาก คำ� ส�ำคญั : ขยะอินทรีย์ ปุย๋ มลู ไสเ้ ดือน กระดาษ ไส้เดือนดิน ธาตุอาหารหลัก Abstract This study aimed to compare the macronutrients of earthworm manure derived from degradation of paper and organic waste. The two different species of earthworms used were Pheretima peguana (PP) and Eudrilus eugeniae (Common name: African Night Crawler) (AF). The vermicompost experiment was prepared by filling loose soil in two containers to 6 inch height (the weight of 13 kg), then sprinkling water to adjust the moisture content to about 70-80%. 1 นสิ ติ ปริญญาโท, 2ผูชว ยศาสตราจารย, 3สาขาวชิ าการบริหารจัดการส่ิงแวดลอ ม, 4สาขาวิชาเทคโนโลยีสิง่ แวดลอ ม คณะส่งิ แวดลอมและทรัพยากร ศาสตร มหาวทิ ยาลัยมหาสารคาม อาํ เภอกันทรวชิ ยั จงั หวดั มหาสารคาม 44150 1 Graduate students, 2Asst.Prof., 3Environmental Administration and Management, 4Environmental Technology, Faculty of Environment and Resource Studies, Mahasarakham University, Kantharawichai District, Mahasarakham 44150, Thailand * Corresponding author; Asst. Prof. Sunantha Laowansiri, Ph.D. Faculty of Environment and Resource Studies, Mahasarakham University, Kantharawichai District, Mahasarakham 44150, Thailand. E-mail: [email protected]

588 Thunnida Kongthong et al. J Sci Technol MSU Each species of earthworm was then mixed with the soil for 0.2 kg each tank. Food for earthworms were prepared by mixing crushed fresh garbage and dry leaves (mixing ratio of 1:1 by weight) and paper waste and sprinkling with effective microorganisms (EM) for 50 ml/L. This combination was then applied to the fermenting containers for about 2 cm thick (the weight of 1 kg) and kept for 2 months. This experimental research and analysis was carried out at a laboratory scale. From the experiment of vermicomposting from degradation of paper and organic waste using two different species, the results showed that AF produced higher macronutrient content with total nitrogen, available phosphorus, available potassium, organic matter, cation exchange capacity (CEC) and electrical conductivity (EC) at the highest levels of 0.440%, 0.030%, 0.352%, 11.770%, 16.277 Cmol/kg and 1.200 dS/m, respectively. The earthworm AF species are large in size, having high capacity to degrade organic waste. The organic waste used in this study was garbage with a variety of vegetables, food and dry leaves, which was rich in nutrient elements. The pH of all four earthworm’s manure varied from 7.347 to 7.667. Results from this study show that the earthworm species AF which has large body, could degrade organic waste well. In addition, the organic waste containing a variety of vegetable waste, food waste and dry leaves, which are sources of nutrients so that containing the nutrient elements in large quantities. Keywords: Organic waste, Vermicompost, Paper, Earthworm, Macronutrients บทน�ำ พชื สามารถชอนไชและแพรก่ ระจายได้กว้าง ดนิ มี การระบาย น�ำ้ และอากาศไดด้ ี ในปัจจุบนั ประชากรมีแนวโน้มเพ่มิ ขึน้ ทำ� ให้เกดิ การขยายตวั จากข้อมูลที่กล่าวมาข้างต้น ผู้วิจัยซึ่งปฏิบัติงานใน อยา่ งรวดเร็วของชมุ ชน1 ชุมชนมีขนาดใหญข่ ึน้ เร่ือยๆ ปัญหา เทศบาลต�ำบลหนองบัวระเหว จึงมีความสนใจในการแก้ไข ขยะจึงเป็นสิ่งท่ีหลีกเล่ียงไม่ได้ ขณะเดียวกันขยะท่ีเกิดข้ึนใน ปัญหาขยะท่ีเกิดขึ้น โดยศึกษาธาตุอาหารหลักของปุ๋ยมูล เขตเทศบาลต�ำบลหนองบัวระเหว มีปริมาณ 1,095 ตัน/ปี ไส้เดือน ที่ได้จากการย่อยกระดาษและขยะอินทรีย์ในชุมชน มแี หล่งทีม่ าจากอาคาร บา้ นเรือน ตลาด ขยะทท่ี งิ้ ในแตล่ ะวนั เพื่อเปรียบเทียบปริมาณธาตุอาหารหลักจากการทดลองและ ส่วนใหญ่เป็นประเภทขยะมูลฝอยสดหรือขยะมูลฝอยเปียก สามารถนำ� มาใชป้ ระโยชนไ์ ดจ้ รงิ เพอื่ เพมิ่ การใชป้ ระโยชนจ์ าก เช่น เศษอาหาร เศษเนื้อ เศษผัก ใบไม้และเปลือกผลไม้ ขยะในด้านการจัดการสงิ่ แวดลอ้ ม ลดมลพิษจากขยะและของ รองลงมาเปน็ ขยะมลู ฝอยทวั่ ไป เชน่ เศษกระดาษ ถงุ พลาสตกิ เสยี ซงึ่ เปน็ การลดปญั หาขยะ จากการศกึ ษาในครง้ั นสี้ ามารถ ซงึ่ ขยะมลู ฝอยเหลา่ นยี้ งั เปน็ สาเหตทุ สี่ ำ� คญั ทกี่ อ่ ใหเ้ กดิ ปญั หา นำ� ผลไปทำ� การกำ� จดั ขยะอนิ ทรยี แ์ ละเผยแพรใ่ หก้ บั ประชาชน สิ่งแวดล้อมและส่งผลกระทบต่อสุขภาพอนามัย 2 ของคนใน และผูท้ ่สี นใจได้ตอ่ ไป ในอนาคต เขตเทศบาลต�ำบลหนองบัวระเหว การก�ำจัดขยะมูลฝอยที่ แยกได้โดยเฉพาะขยะมูลฝอยท่ีเป็นสารอินทรีย์ สามารถใช้ วตั ถุประสงค์ กระบวนการยอ่ ยสลายของจลุ นิ ทรยี แ์ ละการกนิ ของสตั วห์ นา้ ดนิ คือ ไส้เดือนดิน ท�ำให้ได้ปุ๋ยมูลไส้เดือน ซึ่งสามารถน�ำไปใช้ 1. เพื่อศึกษาปุ๋ยมูลไส้เดือนจากการย่อยสลาย ประโยชน์ในการปรับปรุงคุณภาพดิน 3 โดยปุ๋ยมูลไส้เดือน กระดาษและขยะอนิ ทรีย์ มีลักษณะเป็นเม็ดร่วนละเอียด มีสีด�ำออกน�้ำตาล โปร่งเบา 2. เพื่อศึกษาผลความแตกต่างระหว่างธาตุอาหาร มีความพรุนระบายน�้ำและอากาศได้ดีมาก มีความจุความช้ืน หลักปุ๋ยมูลไส้เดือนจากกระดาษและขยะอินทรีย์ โดยใช้ สงู และมปี ระมาณอนิ ทรยี วตั ถสุ งู มาก ซงึ่ ผลจากการยอ่ ยสลาย ไส้เดือนดินต่างชนดิ กัน ขยะอินทรีย์ที่ไส้เดือนดินดูดกินเข้าไปภายในล�ำไส้ และด้วย กจิ กรรมของจลุ นิ ทรยี ท์ อี่ ยใู่ นลำ� ไสแ้ ละนำ้� ยอ่ ยของไสเ้ ดอื นดนิ อุปกรณแ์ ละวธิ ีการศึกษา จะชว่ ยใหธ้ าตอุ าหารหลายๆ ชนดิ ทอ่ี ยใู่ นเศษอนิ ทรยี วตั ถเุ หลา่ นนั้ ถกู เปลย่ี นใหอ้ ยใู่ นรปู ทพี่ ชื สามารถนำ� ไปใชไ้ ด้ การใชป้ ยุ๋ มลู การศกึ ษาปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นทไ่ี ดจ้ ากการยอ่ ยขยะอนิ ทรยี ์ ไส้เดือนดินในการปลูกพืชจะส่งผลให้ดินมีโครงสร้างดีข้ึน คือ และขยะเศษกระดาษ โดยใช้ไส้เดือนดินต่างชนิดกัน ในการ ทำ� ให้ดนิ กกั เกบ็ ความชืน้ ไดม้ ากข้ึน มีความโปร่งร่วนซุย ราก ศกึ ษามวี ัสดุและอุปกรณใ์ นการศึกษาและวธิ กี ารศกึ ษาดังนี้

Vol 37. No 5, September-October 2018 Comparison on Macronutrients of Vermicompost 589 from Paper and Organic Waste Degradation 1. วสั ดแุ ละอุปกรณ์ อย่างเดยี ว มาบดละเอยี ด แล้วนำ� มาหมักไว้กอ่ น 3-4 วนั เพอื่ 1.1 ไส้เดือนดินสายพันธุ์ท้องถ่ิน (Pheretima ประสทิ ธภิ าพของการยอ่ ยสลาย เนอื่ งจากไสเ้ ดอื นดนิ ชอบกนิ peguana : PP) ขต้ี าแร่ และสายพันธุ์ ยูดริลลัส ยจู นี ิแอ (Eu- อาหาร ขยะอนิ ทรยี ท์ เ่ี รมิ่ เนา่ เสยี แลว้ และกำ� ลงั ยอ่ ยสลาย เปน็ drilus eugeniae) ชือ่ สามัญ African Night Crawler (AF) ของเหลว 1.2 จุลินทรีย์ EM ชนิดน้�ำ ยี่ห้อ EM Extra ไส้เดือนดินที่ใช้ในการทดลองมี 2 สายพันธุ์ ได้แก่ บรษิ ทั อเี อ็ม เอก็ ซ์ตรา จำ� กดั ไส้เดือนดินสายพันธุ์ท้องถิ่น (Pheretima peguana : PP) 1.3 ขยะอินทรีย์ (เศษผักและเศษอาหาร) และ ขีต้ าแร่ และสายพนั ธุ์ ยดู รลิ ลัส ยจู นี ิแอ (Eudrilus eugeniae) ใบไมแ้ หง้ (ผสมในอตั ราส่วน 1:1 โดยน�้ำหนัก) ชือ่ สามัญ African Night Crawler (AF) 1.4 ขยะกระดาษ 1.5 ถังพลาสติก เจาะรูระบายน้�ำ พร้อมฝาปิด การเตรียมพื้นทีเ่ ลย้ี ง ขนาด 20 ลติ ร 1. นำ� ดนิ ร่วน ใส่ลงลงไปในถังขนาด 20 ลติ ร ให้สูง 1.6 ดินร่วน 6 นว้ิ (นำ้� หนัก 13 กิโลกรมั ) แลว้ ทำ� การพรมนำ้� ใหม้ รี ะดับ 1.7 ตราชง่ั ขนาด 20 กโิ ลกรมั ความชื้นโดยประมาณรอ้ ยละ 70 – 80 4 1.8 นำ�้ 2. นำ� ไสเ้ ดือนดนิ ใส่ถงั ถงั ละ 0.2 กิโลกรัม (ถงั ละ 1 2. วธิ ีการศกึ ษา สายพนั ธ์)ุ ผวู้ จิ ยั ใชแ้ ผนการทดลองแบบ 2 x 2 Factorial in 3. นำ� ขยะอนิ ทรยี ์ (เศษผกั และเศษอาหาร) และใบไม้ CRD โดยมีปจั จัยหลกั ไดแ้ ก่ แห้ง (ผสมในอัตราส่วน1:1 โดยน�้ำหนัก) มาบดละเอียดและ AF = ไส้เดือนดินสายพันธ์ African Night ผสมจนเข้ากันและเศษกระดาษบดละเอียด โดยพรมด้วย Crawler (AF) จลุ นิ ทรีย์ EM ชนดิ น้ำ� ปริมาณ 50 มลิ ลิลิตร ผสมน�ำ้ 1 ลติ ร PP = ไสเ้ ดือนดนิ สายพันธ์ท้องถ่นิ (ขี้ตาแร)่ 4. น�ำขยะอินทรีย์ (เศษผักและเศษอาหาร) และ ปัจจยั รอง ได้แก่ ใบไม้แห้ง (ผสมในอัตราส่วน 1:1 โดยน้�ำหนัก) และเศษ Organic = ขยะอินทรยี ์ กระดาษทผี่ สมจลุ นิ ทรยี ์ EM ชนดิ นำ้� ใสใ่ นถงั เลยี้ งไสเ้ ดอื นดนิ Paper = ขยะกระดาษ เพื่อให้ไส้เดือนดินย่อยสลาย โดยใส่ในถังเล้ียงไส้เดือนดิน ดังนั้นการทดลองน้ีจึงประกอบด้วย 4 Treatment (แต่ละถัง) ความหนา 2 เซนติเมตร (น�้ำหนัก 1 กิโลกรัม) combination ดงั น้ี เน่ืองจากถ้าหนามากจะท�ำให้เกิดความร้อน การให้อาหารจะ 1. Treatment 1 (T 1) = AF + Paper ให้หลังจากมีการย่อยสลายจนหมดของแต่ละชุดการทดลอง 2. Treatment 2 (T 2) = AF + Organic โดยวางไว้บนผิวดิน ระยะเวลาท่ีจะเก็บมูลไส้เดือน ประมาณ 3. Treatment 3 (T 3) = PP + Paper 2 เดอื น 4. Treatment 4 (T 4) = PP + Organic 5. หลงั จากนนั้ ครอบถงั ดว้ ยตาขา่ ยและปดิ ฝาถงั เพอ่ื ทาํ การทดลอง ได้ 3 ซ�ำ้ ในแตล่ ะ Treatment com- กันน�ำ้ ฝนและพรางแสงให้แกไ่ ส้เดือนดิน bination แลว้ วัดคา่ พารามิเตอร์ ดงั น้ี 6. สังเกตการย่อยสลายขยะอินทรีย์และขยะเศษ - Total N, Available P, Available K กระดาษโดยไสเ้ ดอื นดนิ จนขยะหมดกลายเปน็ ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื น - Organic Matter คือ มลี ักษณะเปน็ เม็ดร่วนละเอียด สีดำ� ออกนำ้� ตาล โปร่งเบา - pH 7. แยกไส้เดือนดินออกจากปุ๋ยหมัก มูลไส้เดือน - Electrical Conductivity สามารถทำ� ไดห้ ลายวธิ ี เชน่ การใชแ้ สงไฟไล่ หรือใชต้ ะแกรง - Cation Exchange Capacity ร่อน ซงึ่ มีวธิ ดี �ำเนนิ งานของงานวิจยั ดงั ตอ่ ไปนี้ 8. น�ำปุ๋ยมูลไส้เดือนที่ได้จากการย่อยสลายขยะใน ชุมชน โดยใช้ไส้เดือนดินต่างชนิดกัน ไปตรวจวัดหาค่าองค์ การเตรียมขยะ ประกอบปริมาณธาตุอาหารหลักของปุ๋ยมูลไส้เดือนที่ได้จาก ขยะที่ใช้ในงานวิจัยมี 2 ประเภท ประเภทแรก การย่อยกระดาษและขยะอินทรีย์ชุมชน โดยวิเคราะห์ความ นำ� ขยะอินทรยี ์ (เศษผักและเศษอาหาร) และใบไมแ้ ห้ง (ผสม เป็นกรด-ด่าง (Potential of hydrogen ion, pH) โดยใช้เครื่อง ในอัตราส่วน 1:1 โดยน�้ำหนกั ) ประเภท ท่สี องใช้ขยะกระดาษ pH meter รุ่น LDO101 บริษัท HACH, ไนโตรเจนท้ังหมด

590 Thunnida Kongthong et al. J Sci Technol MSU (Total nitrogen, N) โดยวิธี Kjeldahl method และ ใช้เคร่อื ง มาตรฐาน กล่ันไนโตรเจน รนุ่ VAP-20 บริษัท ไซแอนตฟิ ิค, ฟอสฟอรัส 2. ทดสอบอิทธิพลของทรีทเมนต์ โดยใช้วิธีการ ที่เป็นประโยชน์ตอ่ พชื (Available Phosphorus, Available P) วิเคราะห์ความแปรปรวน Analysis of Varian (ANOVA) และ โดยใชว้ ิธี Bray II และใช้เครอื่ ง Spectrophotometer รุน่ UV- การวเิ คราะหเ์ ปรยี บเทยี บคา่ เฉลยี่ ดว้ ยวธิ ี Least Significance Light XTD 5 บริษัท SECOMAM, โพแทสเซียมท่ีเป็น Difference (LSD) โดยใชค้ วามแตกตา่ งทางสถติ ทิ รี่ ะดบั 0.05 ประโยชนต์ อ่ พชื (Available Potassium, Available K) โดยใช้ (P< 0.05) เครอื่ ง Atomic Adsorption Spectrophotometer รนุ่ AA-6200 บรษิ ทั SHIMADZU, คา่ การนำ� ไฟฟา้ (Electrical conductivity, ผลการศึกษาและอภปิ รายผล EC) โดยใช้เครอ่ื งวัดค่า EC รุ่น CON11 บรษิ ัท EUTECH, ตรวจหาอินทรียว์ ัตถุ โดยวธิ ี Dry combustion และความจุใน Table 1 แสดงอิทธิพลร่วมระหว่างสายพันธ์ของ การแลกเปลยี่ นประจบุ วก (Cation exchange capacity, CEC) ไสเ้ ดอื นดนิ และชนดิ ของขยะกบั ความสมั พนั ธข์ อง Parameter โดยวธิ ี Ammonion Acetate method และใชเ้ ครอื่ ง Centrifuge ต่างๆ ของป๋ยุ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ พบวา่ เมือ่ เปรียบเทียบอิทธิพล รนุ่ 2030 Cell Washer และเครอื่ งกลน่ั ไนโตรเจน รนุ่ VAP-20 ร่วมระหวา่ งสายพันธุข์ องไสเ้ ดือนดนิ และชนดิ ของขยะ พบวา่ บรษิ ทั ไซแอนตฟิ คิ อิทธิพลของชนิดขยะ มีค่าเฉลย่ี ฟอสฟอรัสทเ่ี ปน็ ประโยชนต์ ่อ พืช แตกตา่ งกันอย่างมนี ัยสำ� คญั ทางสถิตริ ะดับ 0.05 โดยป๋ยุ การวเิ คราะห์ข้อมลู มลู ไสเ้ ดอื นดนิ จากขยะอนิ ทรยี ์ มคี า่ ฟอสฟอรสั ทเ่ี ปน็ ประโยชน์ ต่อพืช มากกว่าปุ๋ยมูลไส้เดือนดินจากขยะกระดาษ ซึ่งแสดง ผู้ศึกษาวิเคราะห์ข้อมูลโดยใช้โปรแกรมส�ำเร็จรูป ให้เห็นว่าชนิดของขยะมีผลต่อฟอสฟอรัสที่เป็นประโยชน์ต่อ คอมพิวเตอร์ ดงั นี้ พืช เนื่องจากขยะอินทรีย์เป็นขยะท่ีมีความหลากหลายจาก 1. ข้อมูลทั่วไปของชุดทดลองตัวอย่าง แต่ละชุด เศษผักและเศษอาหารและใบไม้แห้ง ซึ่งเป็นแหล่งผลิตธาตุ 3 ซ�้ำ จึงวิเคราะห์ข้อมูลโดยหาค่าเฉล่ียและค่าเบี่ยงเบน อาหาร Table 1 Show the interaction between species of earthworms and type of waste for the relationship of the various vermicompost parameters Para Earthworm + Waste SEM P- value Species of SEM P- value Type of waste SEM P- value meters earthworm AF+ AF+ PP+ PP+ AF PP Paper Organic Paper Organic Paper Organic (T1) (T2) (T3) (T4) pH 7.667a 7.520a 7.560a 7.347a 0.106 0.761 7.593 7.453 0.075 0.223 7.613 7.433 0.075 0.128 EC 0.927b 1.200a 0.790b 0.540c 0.032 <0.001 1.063 0.665 0.023 <0.001 0.858 0.870 0.023 0.727 (dS/m) N (%) 0.020c 0.440a 0.020c 0.133b 0.012 <0.001 0.230 0.077 0.008 <0.001 0.020 0.287 0.008 <0.001 Available 0.020b 0.030a 0.021b 0.027a 0.001 0.063 0.025 0.024 0.001 0.110 0.020 0.028 0.001 <0.001 P (%) Available 0.109c 0.352a 0.100c 0.210b 0.016 0.003 0.230 0.155 0.011 0.001 0.104 0.281 0.011 <0.001 K (%) OM (%) 2.550b 11.770a 3.030b 3.077b 0.078 <0.001 7.160 3.053 0.055 <0.001 2.790 7.423 0.055 <0.001 CEC 5.600b 16.277a 3.927c 4.027c 0.265 <0.001 10.938 3.977 0.187 <0.001 4.763 10.152 0.187 <0.001 (Cmol/kg) Remark: N is Total Nitrogen, Available P is Available Phosphorus, Available K is Available Potassium, OM is Organic Matter, pH is Potential of Hydrogen Ion, EC is Electrical Conductivity, CEC is Cation Exchange Capacity, SEM is Standard Error Mean; ( ) is param- eter of unit a, b, c with different letter show significant statistical differences (P< 0.05)

Vol 37. No 5, September-October 2018 Comparison on Macronutrients of Vermicompost 591 from Paper and Organic Waste Degradation เมื่อเปรียบเทียบอิทธิพลร่วมระหว่างสายพันธ์ของ กระดาษ และปยุ๋ มลู ไส้เดอื นดินสายพันธ์ุ PP + ขยะกระดาษ ไสเ้ ดือนดินและชนิดของขยะ (T 1, T 2, T 3 และ T 4) พบวา่ มีค่าโพแทสเซียมที่เป็นประโยชน์ต่อพืชน้อยที่สุด เนื่องจาก ค่าการน�ำไฟฟา้ ของปยุ๋ มลู ไสเ้ ดือนดนิ ทัง้ 4 ชนิด มีคา่ เฉล่ยี ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ AF มขี นาดใหญก่ วา่ ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ แตกตา่ งกันอย่างมีนยั ส�ำคัญทางสถติ ิ ระดับ 0.05 โดยปยุ๋ มลู PP จงึ ทำ� ให้มีการยอ่ ยสลายขยะได้ดกี วา่ และจากอาหารทใี่ ห้ ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ AF + ขยะอนิ ทรยี ์ มคี า่ การนำ� ไฟฟา้ มาก ไสเ้ ดอื นดนิ ยอ่ ยสลายเปน็ ขยะอนิ ทรยี ์ ซงึ่ ขยะอนิ ทรยี เ์ ปน็ ขยะ ทส่ี ดุ เทา่ กบั 1.200 dS/m รองลงมา คอื ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ สาย ทม่ี คี วามหลากหลายจากเศษผกั และเศษอาหารและใบไมแ้ หง้ พันธ์ุ AF + ขยะกระดาษ, ปุ๋ยมูลไส้เดือนดินสายพนั ธ์ุ PP + ซ่ึงเป็นแหล่งผลิตธาตุอาหารจากงานวิจัยของ นริสรา และ ขยะกระดาษ ในขณะทปี่ ยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ PP จากขยะ สาวติ รี6 ไดศ้ กึ ษาการเปรยี บเทยี บปรมิ าณธาตอุ าหารหลกั ของ อนิ ทรยี ์ มคี า่ การนำ� ไฟฟา้ นอ้ ยทสี่ ดุ เนอ่ื งจากคา่ การนำ� ไฟฟา้ มี พชื ทม่ี อี ยใู่ นปยุ๋ 3 ชนิด คอื ปยุ๋ หมกั ธรรมชาต,ิ ปุ๋ยมลู ไส้เดือน ความสมั พนั ธก์ บั ความเขม้ ขน้ ของเกลอื ในนำ้� การวดั คา่ การนำ� โดยไสเ้ ดือนดนิ Eudrilus eugeniae และปยุ๋ หมัก พด.1 ทใ่ี ช้ ไฟฟา้ จงึ ทำ� ใหป้ ระมาณคา่ เกลอื ละลายในนำ�้ ทส่ี กดั ออกมาจาก วตั ถดุ บิ เร่ิมต้นเปน็ มูลโคและเศษผกั ในอัตราสว่ น 3:1 โดยนำ้� มูลไส้เดือนดินได้ ซ่ึงจะใช้เป็นดัชนีของความเค็มที่บอกได้ว่า หนัก พบว่า ปริมาณไนโตรเจนทั้งหมด ฟอสเฟตทั้งหมด พืชจะเจริญเติบโตเป็นปกติหรือไม่ ซ่ึงค่าการน�ำไฟฟ้าที่มีอยู่ ปรมิ าณอนิ ทรยี วตั ถุ และปริมาณอนิ ทรีย์คารบ์ อนมากทีส่ ดุ ใน ในปุ๋ยโดยธาตุอาหารท่ีส�ำคัญของพืชจะอยู่ในรูปของเกลือ ปุ๋ยมูลไส้เดอื น ซงึ่ แตกต่างจากป๋ยุ หมกั ธรรมชาติและปุ๋ยหมกั หลายชนิด อาจพบในรูปเกลือของธาตุอาหารรองในขนาดที่ พด.1 อย่างมนี ัยสำ� คญั รองลงมา คอื ปุย๋ หมกั ธรรมชาติ และ เกลือละลายน้ำ� บางชนดิ เช่น เกลอื แกงจะเป็นอันตรายตอ่ พชื ปุ๋ยหมัก พด.1 ตามล�ำดับ ส่วนปริมาณโพแทสเซียมทั้งหมด มาก แตส่ ว่ นใหญป่ ยุ๋ หมกั จะไมม่ เี กลอื นใ้ี นระดบั สงู พอทจ่ี ะเปน็ พบวา่ ปุย๋ ทงั้ สามชนดิ มปี ริมาณโพแทสเซียมทั้งหมดแตกต่าง อนั ตราย ตอ่ พชื โดยคา่ การนำ� ไฟฟา้ ทวี่ ดั ไดข้ องปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื น กนั อยา่ งมนี ยั สำ� คญั โดยปยุ๋ หมกั พด.1, ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นและปยุ๋ ท้งั 4 ชนิด มีคา่ การนำ� ไฟฟา้ ทไี่ ม่ส่งผลอนั ตรายต่อพชื เมื่อน�ำ หมกั ธรรมชาตมิ ปี รมิ าณโพแทสทงั้ หมดรอ้ ยละ 3.69, 3.38 และ ไปปรับปรุงดินและเพิ่มการเจริญเติบโตของพืช เมื่อเปรียบ 3.10 ตามล�ำดบั เทียบค่าการน�ำไฟฟ้ากับค่ามาตรฐานของปุ๋ยอินทรีย์ตาม เมื่อเปรียบเทียบอิทธิพลร่วมระหว่างสายพันธ์ของ มาตรฐานปยุ๋ อินทรยี ข์ องกรมวชิ าการเกษตร 5 มีคา่ มาตรฐาน ไส้เดอื นดินและชนิดของขยะ (T 1, T 2, T 3 และ T 4) พบว่า ไมเ่ กนิ 6 dS/m ซึ่งจากผลการทดลอง พบว่า คา่ การนำ� ไฟฟา้ อนิ ทรยี วัตถุของปุย๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ ท้งั 4 ชนดิ มคี ่าเฉลย่ี แตก ของปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ ทง้ั 4 ชนดิ มคี า่ ไมเ่ กนิ 6 dS/m แสดงวา่ ต่างกันอย่างมีนัยส�ำคัญทางสถิติ ระดับ 0.05 โดยปุ๋ยมูล อยใู่ นเกณฑม์ าตรฐานปยุ๋ อนิ ทรยี ท์ ก่ี รมวชิ าการเกษตรกำ� หนดไว้ ไสเ้ ดือนดนิ สายพันธ์ุ AF + ขยะอนิ ทรยี ์ มีค่าอนิ ทรียวตั ถุมาก เมื่อเปรียบเทียบอิทธิพลร่วมระหว่างสายพันธ์ของ ทส่ี ดุ เทา่ กบั 11.770 รองลงมา คอื ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ ไสเ้ ดอื นดินและชนดิ ของขยะ (T 1, T 2, T 3 และ T 4) พบวา่ PP + ขยะอินทรีย์ และปุย๋ มลู ไส้เดอื นดินสายพนั ธ์ุ PP + ขยะ ร้อยละไนโตรเจนทั้งหมดของปยุ๋ มูลไส้เดอื นดินทงั้ 4 ชนดิ มี กระดาษ ในขณะท่ีปุ๋ยมูลไส้เดือนดินสายพันธุ์ AF + ขยะ คา่ เฉลยี่ แตกตา่ งกนั อยา่ งมนี ยั สำ� คญั ทางสถติ ิ ระดบั 0.05 โดย กระดาษ มคี า่ อนิ ทรยี วตั ถนุ อ้ ยทส่ี ดุ เนอื่ งจากอนิ ทรยี วตั ถเุ กดิ ปุ๋ยมูลไส้เดือนดินสายพันธุ์ AF + ขยะอินทรีย์ มีค่าร้อยละ จากการเปลยี่ นแปลงรปู ของสารอนิ ทรยี โ์ ดยไสเ้ ดอื นดนิ ทง้ั ดว้ ย ไนโตรเจนทง้ั หมดมากทส่ี ดุ เทา่ กบั 0.440 รองลงมา คอื ปยุ๋ มลู จุลินทรีย์และปฏิกิริยาทางเคมี อินทรียวัตถุประกอบด้วยธาตุ ไส้เดือนดินสายพันธุ์ PP + ขยะอินทรีย์ ในขณะที่ปุ๋ยมูล หลายชนดิ แตท่ สี่ ำ� คญั ทสี่ ดุ คอื ธาตคุ ารบ์ อน ซง่ึ ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื น ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธ์ุ AF + ขยะกระดาษและปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ ดินสายพันธุ์ AF + ขยะอินทรีย์ มีค่าอินทรียวัตถุสูงจึงเป็น สายพันธ์ุ PP + ขยะกระดาษ มีคา่ รอ้ ยละไนโตรเจนทั้งหมด แหล่งพลังงานให้กับจุลินทรีย์ได้เป็นอย่างดี อินทรียวัตถุเป็น น้อยท่ีสุด เมื่อเปรียบเทียบอิทธิพลร่วมระหว่างสายพันธ์ของ องค์ประกอบส�ำคัญในดินทุกชนิดและมีบทบาทส�ำคัญในการ ไสเ้ ดอื นดนิ และชนิดของขยะ (T 1, T 2, T 3 และ T 4) พบวา่ เกดิ โครงสรา้ งของดนิ พรอ้ มกบั ปลดปลอ่ ยธาตอุ าหารพรอ้ มใช้ โพแทสเซยี มทเ่ี ปน็ ประโยชนต์ อ่ พชื ของปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดนิ ทง้ั 4 เชน่ ไนโตรเจน ฟอสฟอรสั และกำ� มะถนั ซงึ่ งานวจิ ยั ของ วศิ รตุ ชนิด มีค่าเฉล่ียแตกต่างกันอย่างมีนัยส�ำคัญทางสถิติ ระดับ และคณะ7 ได้ศึกษาปริมาณของอินทรีย์คาร์บอนในปุ๋ยมูล 0.05 โดยปยุ๋ มูลไส้เดอื นดินสายพนั ธ์ุ AF + ขยะอินทรยี ์ มีค่า ไส้เดือน ที่ได้จากการย่อยสลายขยะอินทรีย์ประเภทขยะ ร้อยละโพแทสเซียมที่เป็นประโยชน์ต่อพืชมากที่สุดเท่ากับ อนิ ทรยี ์ผสม พบว่า มรี อ้ ยละอินทรีย์คารบ์ อนมากท่สี ดุ เทา่ กบั 0.352 รองลงมา คือ ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นดินสายพนั ธ์ุ PP + ขยะ 20.97±1.14 รองลงมา ได้แก่ เศษอาหาร มีร้อยละอินทรีย์ อินทรีย์ ในขณะที่ปุ๋ยมูลไส้เดือนดินสายพันธุ์ AF + ขยะ คาร์บอน เทา่ กบั 18.75±0.54 เปลือกผลไม้ มีร้อยละอนิ ทรยี ์

592 Thunnida Kongthong et al. J Sci Technol MSU คารบ์ อน เทา่ กบั 17.23±1.10 พชื ใบ มรี อ้ ยละอนิ ทรยี ค์ ารบ์ อน จะมีจ�ำนวนขุยไส้เดือนดินมาก ท�ำให้ดินมีค่าความหนาแน่น เท่ากับ 16.13±2.73 และน้อยท่ีสุด ได้แก่ พืชหัว มีอินทรีย์ รวมของดนิ ต�่ำ ส่งผลให้ดินไม่แนน่ ทึบและดินมีความพรุนสงู คารบ์ อน เทา่ กบั 15.67±0.82 ซงึ่ จะพบวา่ อนิ ทรยี ค์ ารบ์ อนใน ปุ๋ยมูลไส้เดือนที่ได้จากการย่อยสลายขยะอินทรีย์ผสมจะมี สรปุ ผลการวจิ ัย ปริมาณอินทรีย์คาร์บอนมากท่ีสุด เม่ือเปรียบเทียบกับขยะ อินทรีย์ประเภทอ่ืนๆ งานวิจัยของสามารถ 8 ได้ศึกษาส่วน จากการศกึ ษาปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื นทไ่ี ดจ้ ากการ ยอ่ ยขยะอนิ ทรยี แ์ ละ ประกอบของธาตุอาหารของพชื ชนดิ อ่ืนๆ และจุลินทรีย์หลาย ขยะเศษกระดาษ โดยใช้ไส้เดือนดินต่างชนดิ กัน 2 สายพันธ์ุ ชนดิ ทเ่ี ปน็ ประโยชนต์ อ่ ดนิ รวมทง้ั สารควบคมุ การเจรญิ เตบิ โต พบวา่ ปยุ๋ มลู ไสเ้ ดอื น สายพนั ธ์ AF + ขยะอนิ ทรยี ์ มคี า่ รอ้ ยละ ของพชื หลายชนดิ ทเ่ี กดิ จากกจิ กรรมของจลุ นิ ทรยี ใ์ นลำ� ไสข้ อง ไนโตรเจนท้ังหมด, ร้อยละฟอสฟอรัสที่เป็นประโยชน์ต่อพืช, ไส้เดือนดินและปริมาณธาตุอาหารพืชท่ีได้จากการใช้ไส้เดือน โพแทสเซียมที่เป็นประโยชน์ต่อพืช, ร้อยละอินทรียวัตถุ, ค่า ดินย่อยสลายขยะชุมชน ที่มีความแตกต่างกันตามชนิดของ ความจุในการแลกเปล่ียนประจุบวกและค่าการน�ำไฟฟ้า มาก ขยะชุมชน พบว่าการผสมอินทรียวัตถุหลายชนิดในการผลิต ทส่ี ดุ เทา่ กบั 0.440, 0.030, 0.352, 11.770, 16.277 Cmol/kg ปุ๋ยหมักจากมลู ไส้เดือนจะช่วยเพม่ิ ปรมิ าณธาตอุ าหารพชื ได้ และ 1.200 dS/mตามล�ำดับ ในขณะทค่ี า่ ความเปน็ กรด-ด่าง เมอื่ เปรยี บเทยี บอทิ ธพิ ลรว่ มระหวา่ งสายพนั ธข์ องไสเ้ ดอื นดนิ ของปุ๋ย มูลไส้เดือน ทั้ง 4 ชนิด มีค่าใกล้เคียงกัน ประมาณ และชนิดของขยะ (T 1, T 2, T 3 และ T 4) พบว่า ค่าความจุ 7.347-7.667 ในการแลกเปลี่ยนประจุบวก ของปยุ๋ มูลไส้เดอื นดินทั้ง 4 ชนดิ มีค่าเฉลี่ยแตกต่างกันอย่างมีนัยส�ำคัญทางสถิติ ระดับ 0.05 ขอ้ เสนอแนะ โดยป๋ยุ มูลไสเ้ ดือนดนิ สายพนั ธ์ุ AF + ขยะอินทรยี ์ มีค่าความ จใุ นการแลกเปลยี่ นประจบุ วก มากทสี่ ดุ เทา่ กบั 16.277 Cmol/ 1. พนื้ ทท่ี ยี่ งั ไมม่ กี ารคดั แยกขยะ ทำ� ใหข้ ยะปนเปอ้ื น kg รองลงมา คอื ปุ๋ยมลู ไสเ้ ดือนดินสายพันธ์ุ AF + กระดาษ สารพษิ ต่างๆ เช่น กระป๋องยาฆา่ แมลง, ถ่านไฟฉายและสาร ในขณะทีป่ ุ๋ยมูลไสเ้ ดอื นดินสายพนั ธุ์ PP + ขยะอินทรีย์ และ เคมตี า่ งๆ ทใี่ ชใ้ นครวั เรอื น เมอื่ นำ� ขยะมาเลย้ี งไสเ้ ดอื นดนิ อาจ ป๋ยุ มลู ไส้เดือนดินสายพนั ธ์ุ PP + ขยะกระดาษ มีค่าความจใุ น ก่อให้เกิดอันตรายต่อไส้เดือนดินที่เล้ียงได้ ดังน้ันถ้าต้องการ การแลกเปลี่ยนประจบุ วกน้อยที่สุด เนอ่ื งจากไส้เดือนดินสาย ส่งเสริมการท�ำปุ๋ยหมักอินทรีย์และการใช้ไส้เดือนดินในการ พันธ์ุ AF มีขนาดใหญก่ วา่ ไสเ้ ดอื นดนิ สายพนั ธุ์ PP จึงทำ� ให้ ยอ่ ยสลายขยะอนิ ทรยี ์ ควรการสง่ เสรมิ ความรเู้ รอ่ื งการคดั แยก มกี ารยอ่ ยสลายขยะอนิ ทรยี ไ์ ดด้ ี โดยขยะอนิ ทรยี เ์ ปน็ ขยะสดที่ ท่ตี ้นทางไปพร้อมกนั มีความหลากหลายจากเศษผักและเศษอาหารและใบไม้แห้ง 2. ควรส่งเสริมการเล้ียงไส้เดือนดินสายพันธุ์ AF ได้ดี ดังน้ันจึงมีธาตุอาหารหลักและธาตุอาหารรองค่อนข้าง โดยใช้ขยะอินทรีย์ เนอ่ื งจากมธี าตอุ าหารสูงสุด ครบถว้ นทพ่ี ชื จะใชใ้ นการเจรญิ เตบิ โต ปยุ๋ หมกั จากขยะอนิ ทรยี ์ 3. การส่งเสริมการเล้ียงไส้เดือนดินสามารถสร้าง เปน็ วสั ดทุ ม่ี คี วามสามารถในการแลกเปลยี่ นประจบุ วก (CEC) รายได้เสรมิ และสามารถก�ำจดั ขยะอนิ ทรยี ์ในครวั เรือน คอ่ นขา้ งสงู ซง่ึ จะมสี ว่ นชว่ ยใหป้ ระจบุ วกบางชนดิ ถกู ดดู ยดึ ไม่ 4. ควรมกี ารศกึ ษาเปรยี บเทยี บการเจรญิ เตบิ โตของ สญู เสยี ไปและพชื สามารถนำ� ไปใชป้ ระโยชนไ์ ด้ ซง่ึ เปน็ การเพมิ่ พชื เมือ่ ใช้ป๋ยุ ไสเ้ ดือนดินท่ีผลติ ได้แต่ละชนิด ประสทิ ธภิ าพในการเจรญิ เตบิ โตของพชื จากงานวจิ ยั ของ Lal9 พบวา่ ขยุ ไสเ้ ดอื นดนิ เปน็ สว่ นผสมทไ่ี ดจ้ ากดนิ ทยี่ อ่ ยสลายอนิ กติ ติกรรมประกาศ ทรียวัตถุ ของเสียของไส้เดือนดินและจุลินทรีย์ในดิน ซึ่งขุย ไส้เดือนดินจะมีปริมาณอินทรียวัตถุ (Organic matter) งานวจิ ยั น้ี ไดร้ บั ทนุ สนบั สนนุ การวจิ ยั จากทนุ อดุ หนนุ ไนโตรเจนทง้ั หมดในดนิ (Total N) ฟอสฟอรสั ทเี่ ปน็ ประโยชน์ การวจิ ยั งบประมาณรายได้ มหาวทิ ยาลยั มหาสารคาม ประจำ� ตอ่ พชื (Available P) และคา่ ความจุในการแลกเปล่ียนประจุ ปีงบประมาณ 2558 บวก (CEC) ในปรมิ าณทส่ี งู สง่ ผลใหด้ นิ บรเิ วณนน้ั มคี วามอดุ ม สมบรู ณส์ งู กวา่ ดนิ ทอี่ ยรู่ อบๆ แตป่ รมิ าณธาตอุ าหารทม่ี อี ยมู่ าก เอกสารอา้ งอิง ในขุยไส้เดือนดินจะแตกต่างกันไปตามลักษณะของการใช้ ประโยชน์ท่ีดินและระบบการจัดการดินและพืช เช่น ในพ้ืนที่ 1. ปภาวิน เหิดขุนทด. พฤติกรรมของประชาชนในการ ปลกู ท่ี ไม่ใช้สารเคมปี อ้ งกนั และกำ� จัดศตั รูพชื และสตั ว์ พบว่า จดั การขยะมลู ฝอยในชมุ ชนขององคก์ ารบรหิ ารสว่ นตำ� บล ส�ำนักตะคร้อ อ�ำเภอเทพารักษ์ จังหวัดนครราชสีมา. วิทยานิพนธ์ปริญญาวิศวกรรมศาสตรมหาบัณฑติ สาขา วชิ าวศิ วกรรมโยธา มหาวทิ ยาลยั เทคโนโลยสี รุ นาร;ี 2554.

Vol 37. No 5, September-October 2018 Comparison on Macronutrients of Vermicompost 593 2. วรรณธณี กองจนั ทรด์ .ี การจดั การขยะของผคู้ า้ ในตลาดสด from Paper and Organic Waste Degradation ศึกษากรณตี ลาดสดบางกะปิ และตลาดสดนครไทย เขต บางกะปิกรุงเทพมหานคร. วิทยานิพนธ์ปริญญาวิทยา ศาสตรมหาบณั ฑติ (การจดั การสงิ่ แวดลอ้ ม) คณะพฒั นา สงั คมและสง่ิ แวดลอ้ ม สถาบนั บณั ฑติ พฒั นบรหิ ารศาสตร;์ 2555. 3. อานฐั ตนั โช. คมู่ อื การผลติ ปยุ๋ หมกั มลู ไสเ้ ดอื นดนิ จากขยะ อินทรีย์. พิมพ์ครั้งท่ี 1 เชียงใหม่. Trio Advertising & Media Co.,Ltd; 2552. 4. สามารถ ใจเต้ีย. การก�ำจัดขยะอินทรีย์ท่ีย่อยสลายยาก โดยใชไ้ สเ้ ดอื นดนิ .ไดจ้ าก:http://webcache.googleuser- content.com September 15, 2014. 5. กรมวิชาการเกษตร. ประกาศกรมวิชาการเกษตร เรื่อง มาตรฐานปุ๋ยอินทรีย์ พ.ศ. 2548. ได้จาก: http://www. law.longdo.com/law/376/sub 25312 Dec. 30, 2014. 6. นรสิ รา พานพว่ ง, สาวติ รี จนั ทรานรุ กั ษ.์ การศกึ ษาเปรยี บ เทยี บปรมิ าณธาตอุ าหารหลกั ของพชื ในปยุ๋ หมกั ธรรมชาติ ปยุ๋ มูลไสเ้ ดือน โดยไส้เดือนดิน Eudrilus eugeniae และ ปุ๋ยหมักพด.1. ใน:เอกสารการประชุมทางวิชาการ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ ครั้งที่ 50. สาขาทรัพยากร ธรรมชาติและส่ิงแวดล้อม มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. กรุงเทพฯ; 2555. หน้า 442-447. 7. วศิ รตุ วชิ ยั วทิ ย,์ เบญจมาศ รสโสภา, กรรณิการ์ สัจจา พันธ์. คุณภาพปุ๋ยมูลไส้เดือนดินท่ีได้จากการย่อยสลาย ขยะอินทรีย์ประเภทต่างๆ โดยไส้เดือนดินสายพันธุ์ Perionyx excavates. วารสารเกษตรพระจอมเกล้า, 2555; 30 (2): 86-96. 8. สามารถ ใจเตยี้ . โครงการการพฒั นารปู แบบการผลิตพืช ผักสวนครัวเพื่อสุขภาพของประชาชนชุมชน สลวง– ขี้เหล็ก อ�ำเภอแม่ริม จังหวัดเชียงใหม่. มหาวิทยาลัย ราชภฎั เชียงใหม:่ เชยี งใหม่. 2555. 9. Lal, R. Tropical ecology and physical edaphology. 1987; [732 screene]. Available from https://books. google.co.th/books/about/Tropical_ecology_and_ physical_edaphology. html Dec. 30, 2014.