Epoki literackie

Epoki literackie Od antyku do baroku Małgorzata Trąmpczyńska MBP DZIAŁDOWO

Spis treści Antyk (Starożytność)................................................2 Średniowiecze ..........................................................2 Renesans ...................................................................3 Barok ........................................................................4 1

Antyk (Starożytność) Nazwą „Starożytność” (lub „Antyk”) określa się epokę, która obejmuje ponad 4 tysiące lat, zarówno przed, jak i po narodzeniu Chrystusa. Epoka ta obejmuje zarówno czasy najstarszych cywilizacji (egipskiej, greckiej, rzymskiej, babilońskiej, arabskiej, mezopotamskiej i innych), jak też czasy tzw. starożytności chrześcijańskiej, trwające od I do V wieku n.e. Starożytna literatura, historia i kultura są fundamentami Europy współczesnej. W basenie Morza Śródziemnego narodziły się nauki matematyczne, fizyczne, przyrodnicze, idee filozofii i polityki, antropologia, filologia, sztuki artystyczne. W sposób schematyczny można zaznaczyć najważniejsze elementy spuścizny każdego z trzech antycznych światów: od Greków przejęliśmy system demokracji, filozofię i teatr; od Rzymian – prawodawstwo i osiągnięcia techniczne; kultura judajska natomiast dała początek głównej religii Europy, chrześcijaństwu, które ukształtowało kontynent zarówno w dziedzinie myślenia o człowieku i wszechświecie, jak też w sferze, np. granic politycznych czy rodzaju alfabetu. Kształt współczesnej literatury, w tym polskiej, także zawdzięczamy literaturom Antyku. Zanim wynaleziono pismo, posługiwano się przekazami ustnymi. Elementy znaczenia występowały również we wzornictwie naczyń i innych przedmiotów użytkowych, przedmiotów rytualnych, w architekturze. Rozwijały się w ten sposób główne języki Europy, a wraz z nimi – gatunki i formy literackie, powtarzalne motywy (wydarzenia, charaktery postaci, zjawiska – toposy), wzorce zachowań kulturowych (archetypy). Myśląc o kulturze polskiej, należy oczywiście uważać Grecję, Rzym i Jerozolimę za wpływowe kultury, ale do tej bazy dochodzi jeszcze specyfika słowiańska. Słowianie przyjęli pismo, prawodawstwo, religię i wszystkie pozostałe elementy dawnej kultury śródziemnomorskiej, interpretując ją według własnych tradycji kulturowych – późniejszych od pierwszych korzeni Grecji, Rzymu czy Jerozolimy, ale starszych od chrześcijaństwa. W języku polskim wpływy zwłaszcza greckie i rzymskie (łacińskie) widoczne są w słownictwie oraz gramatyce. Wiele fraz pochodzących z mitologii czy też Biblii Starego i Nowego Testamentu weszło do języka i są powszechnie używane. Wzbogacają one mowę codzienną, a przede wszystkim literaturę. Starożytność jest głównym punktem odniesienia dla poetów i pisarzy klasycznych. Do harmonii starożytnej estetyki i etyki odwoływał się Miłosz, tęsknił Herbert, zawsze żywe widział je Iwaszkiewicz. Ze wzorów zwycięskich narodów i wspaniałych antycznych romansów chętnie czerpał Sienkiewicz. Filozofia Norwida odnosiła się do idei greckich, a Mickiewicz zgłębił nauki klasyczne na studiach i kochając słowiańską ojczyznę, dopracował klasyczne formy do perfekcji, aby właśnie w nich oddać rozterki swego serca. Dlatego tak ważne jest dla nas poznanie podstaw, z których wyrosły współczesna literatura, sztuka, nauki ścisłe i filozofia. Średniowiecze Średniowiecze jest epoką obejmującą aż 1000 lat ( od V do XV wieku ), przez co bardzo zróżnicowaną. Jest to okres bardzo długi, w którym wiele się działo. Średniowiecze zasadniczo wpłynęło na późniejszą literaturę, kształtując swoistą i typową dla swojej epoki duchowość, mogąc poszczycić się osiągnięciami w zakresie nauki i sztuki.W Średniowieczu z jednej strony silne były dążenia unifikacyjne, jednoczące chrześcijańską kulturę. Z drugiej daje się zauważyć tendencje odśrodkowe, różnicujące poszczególne państwa narodowe, regiony, dzielnice. Wieki średnie to czas rozłamów wewnątrz Kościoła (zwłaszcza schizmy wschodniej). To czas rozwoju gospodarki rolniczej i dość powolnego postępu cywilizacyjnego. Oczywiście, nie była to epoka 2

pozbawiona innowacji – wymyślono m.in. młyn wodny, pług z kołami, pod koniec epoki wynaleziono druk. To czas wielkich plag i epidemii, powszechnej śmierci i osobliwej nią fascynacji. Stąd też w literaturze powszechne były motywy dance macabre, ascezy oraz motywy pasyjne związane nie tylko z pobudkami czysto religijnymi, ale również z aktualnymi warunkami społeczno-politycznymi, głodem, ubóstwem, epidemiami. Renesans Renesans jest epoką otwierającą czasy nowożytne. Przepaść między „starą” a „nową” kulturą europejską jest wielka, ponieważ na przełomie XV/XVI wieku we Włoszech, a w XVI wieku w innych częściach kontynentu, zmieniło się całkowicie myślenie człowieka, jego podejście do sztuki i tradycji filozoficznej i literackiej. Oczywiście przemiany te nie nastąpiły z dnia na dzień. Przełom idei jest procesem, na który składają się wydarzenia historyczne, sytuacja polityczna, zjawiska społeczne. Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich indywidualności. Każdy, kto czuł w sobie przypływ talentu, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek nie był zorientowany na jedną dyscyplinę, bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych, artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci i Michał Anioł, którzy interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził wielu geniuszy, których osiągnięcia do dziś wzbudzają szacunek i podziw, gdyż znajdują praktyczne zastosowania. Odrodzenie się człowieka w Renesansie polegało na odrzuceniu ideałów średniowiecznej ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznego systemu gradualnego (hierarchii bytów od najniższych po uduchowione). Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego człowieka, wartości życia ziemskiego. Z tak rozumianą wartością życia doczesnego wiązała się ciekawość świata i chęć jego odkrywania. Było to olbrzymie pole, które dopiero należało odkryć i zbadać. Stąd też XV i XVI wiek to czas wielkich odkryć geograficznych i podróży naukowych. Renesans to również okres odrodzenia nauki i sztuki. Pojawił się druk, który zrewolucjonizował całą epokę, myślenie o świecie oraz przekaz informacji. Książki, które dotąd były prawie niedostępne i nieosiągalne ze względu na ich cenę, stały się dobrem powszechnym. Wydarzenie to wpłynęło na szybkość przekazu idei i myśli. Nie można również zapominać, iż Renesans jest czasem, w którym obficie korzystano z dorobku antycznego, w którym się do niego odwoływano i stawiano go za wzór. Średniowiecze nie otaczało starożytnych zabytków szczególną czcią, a myśl antyczna była jedynie zbiorem mądrych zdań. Renesans nadał Antykowi nowy sens. Antyk stał się, więc kryterium oceny dorobku renesansowego, kanonem piękna w sztuce i filozofii. Bardzo popularne stało się hasło powrotu do źródeł – czyli ad fontes. Zdaniem badaczy epoki na narodziny Renesansu wpływ miały również m.in. kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi łączących papiestwo z cesarstwem, rozwój miast, handlu i rzemiosła. Ponadto Odrodzenie miało miejsce tylko w łacińskiej części Europy. W Bizancjum i krajach prawosławnych przełom renesansowy nie nastąpił. Reformację i humanizm uważa się za dwa najważniejsze prądy renesansowe. Na przykład w Niemczech większą rolę odegrała reformacja, natomiast we Włoszech czy Hiszpanii – humanizm. Jednak nie da się wyznaczyć ostrych granic między tymi zjawiskami, które przenikały się, zwalczały, napędzały wzajemnie. Renesans pozostał epoką, w której dominowała jeszcze łacina. Był to uniwersalny język, którym posługiwała się wykształcona Europa. Renesansowa łacina była jednak bardziej przejrzysta od średniowiecznej, odzyskała swój starożytny blask i piękno. Wielu pisarzy było już wówczas twórcami dwujęzycznymi – rozwijały się tym samym literatury i języki narodowe. 3

Barok Epoka przypadająca na okres od końca drugiej połowy XVI wieku do wieku XVIII, wywodziła się z załamania ideałów renesansowych. Główną cechą baroku był powrót do wartości duchowych, religijnych, ale już nie wyłącznie katolickich. W tym czasie z Kościoła wyłoniły się nowe niezależne nurty wyznaniowe i myślowe, takie jak luteranizm, kalwinizm czy arianizm. Pojawienie się nowych możliwości wyboru dróg do zbawienia wzbudzały w ludziach poczucie zagrożenia, które było potęgowane przez artystów. Już w XVI wieku, kiedy w wielu krajach Europy panował renesans, zaczęły budzić się do życia nowe tendencje w filozofii, sztuce i literaturze. Renesansowe poczucie swobody osobowości, zwrócenie uwagi na rozwój indywiduów oraz całych narodów – zaczęły wyczerpywać się. Wolnościowy prąd Odrodzenia tracił na sile, coraz mniej wpływał na kształt życia jednostki i zbiorowości. We Włoszech pierwsze sygnały „nowego” nastąpiły u schyłku XVI wieku, po czasach Michała Anioła. We Francji zwrot ów sytuuje się w tym samym czasie – tu epokę Renesansu zamykał Ronsard. W Niemczech, gdzie Odrodzenie utożsamia się z humanizmem i reformacją Lutra, bardzo szybko zrezygnowano z ideałów Renesansu (od 1516 r.). Barok, jak później nazwano cały szereg tych procesów, rozwinął się w wieku XVII i w niektórych krajach (m.in. w Polsce) trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII stulecia. Przez wiele lat uważano ten okres za dziwaczny wyłom w europejskim humanizmie, za deformację sztuki, która – przed barokiem i po nim – była oparta na klasycznych normach estetycznych i moralnych. Jednak nowe odczytania dzieł barokowych – zarówno pisanych, jak też malowanych, rzeźbionych czy wybudowanych – dały inny obraz epoki. Przede wszystkim należy zauważyć, że pozostałości baroku są w równym stopniu co spuścizna humanizmu renesansowego żywe do dziś. Współczesna myśl europejska opiera się nie tylko na postawieniu człowieka i jego spraw na pierwszym miejscu. Wyraźny jest nadal kult wyobraźni, który zawdzięczamy właśnie barokowi. Sam wiek XVII ściśle łączy się z poprzedzającym go renesansem i z następującym po nim oświeceniem. Z drugiej strony jest epoką oryginalną wśród okresów zwróconych ku ideałom Starożytności. Jest czasem odmiennym zarówno pod względem sztuki, jak i filozofii. Barok kryje w sobie przede wszystkim różnorodność. Okres między schyłkiem Renesansu a Encyklopedystami pełen jest kontrastów, wojen, konfliktów społecznych, a jednocześnie stanowi okres rozwoju kultury angielskiej, hiszpańskiej, holenderskiej, francuskiej. Okres baroku to najwspanialszy czas w historii Rzeczypospolitej, która wówczas była jednym z największych mocarstw Europy. To czas ekspansji terytorialnej państwa na wschód, co wiązało się także ze znacznym przyrostem liczby ludności. Jednocześnie Polska stawała się największym państwem chrześcijańskim w tej części świata, a ze względu na swoje położenie pełniła funkcję swoistej tarczy, która miała uchronić Europę przed najazdem Turków. Rosnąca pozycja międzynarodowa nie oznaczała wcale, że wewnątrz państwa dzieje się dobrze. Na sile przybierał bowiem konflikt pomiędzy wciąż bogacącą się szlachtą, a wyzyskiwanymi przez nią chłopami. Doprowadziło to do wielu nieprzyjemnych starć, zwłaszcza na rubieżach wschodnich Rzeczypospolitej. Wybuch powstania Chmielnickiego oznaczał rozpoczęcie procesu, którego zwieńczeniem okazał się upadek królestwa. Konfliktywewnętrzne narastałynie tylko pomiędzy szlachcicami, a chłopami, ale również pomiędzy tymi pierwszymi a magnaterią. 4

W okresie baroku wykształciły się dwa główne wzorce kultury. Pierwszy z nich określany był jako dworski. Nurt ten rozwijał się na pięknych dworach, często powiązanych ze swoimi odpowiednikami na zachodzie Europy. W pałacach promowano wzorce popularne zagranicą. Europejski styl, moda, kultura, nauka, sztuka, a nawet jedzenie stanowiły podstawę przekazu płynącego z małych dworków i wielkich dworów. Za najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu uchodzili Daniel Naborowski i Jan Andrzej Morsztyn. Drugim popularnym w baroku nurtem kulturowym był nurt ziemiański. Wychwalał on pod niebiosa wiejską swojskość, a także wszelkie wartości życia na prowincji. Nurt ten wywodził się jeszcze z renesansu. Do grona wybitnych reprezentantów tego nurtu zalicza się Wacława Potockiego, Jana Chryzostoma Paska, a także Jana Andrzeja Morsztyna. Obecność tego ostatniego wśród przedstawicieli obydwu nurtów świadczy o tym, iż nie stanowiły one wobec siebie przeciwieństw, ale przenikały się wzajemnie. Większości z nas polski barok kojarzy się ze zjawiskiem sarmatyzmu. Faktycznie był to czas, kiedy kultura szlachecka zdominowała wszystkie pozostałe w Rzeczypospolitej. Sarmatyzm charakteryzował się wyznawaniem kultu przeszłości, podkreślaniem przywiązania do tradycji, przekonaniem o doskonałości ustroju obowiązującego w Polsce, ale z drugiej strony oznaczał także zacofanie. Z czasem sarmatyzm doprowadził do tego, że szlachcice stali się warstwą zwyczajnie głupią, działającą na własną rękę, ksenofobiczną, pozornie religijną, pojmującą tradycjonalizm w najgorszy możliwy sposób, czyli mechaniczne powtarzanie obrzędów, pozbawione jakiejkolwiek refleksji. Wielkie znaczenie dla kształtowania się specyfiki baroku miało zjawisko określane jako kontrreformacja, powstałe w kościele katolickim jako reakcja wobec, śmiertelnie groźnej dla tego środowiska, reformacji. Ruch ten został powołany do życia przez sobór trydencki. Jego zadaniem miało być zatrzymanie wiernych w Kościele, a także wyznaczenia nowych kierunków rozwoju dla katolicyzmu. Zawarcie paktu pomiędzy państwem, a Watykanem oznaczało powrót do praktyk i tradycji znanych jeszcze z czasów średniowiecza, czyli epoki najbardziej związanej z katolicyzmem. Kościół ponownie stał się najważniejszym ośrodkiem kulturalnym. Głównymi motywami dzieł literackich, ale także plastycznych stały się wówczas żywoty świętych lub sceny biblijne. Z czasem doszło nawet do tego, że Kościół wprowadził cenzurę, aby nie dopuścić do rozwoju sztuki świeckiej. Watykan z całych sił starał się oddziaływać na swoich wiernych. Czynił to głównie za pomocą nowych świątyń, które swoim ogromem i przepychem wzbudzały w człowieku poczucie przekonania o boskiej świetności. Kościoły barokowe stanowiły połączenie takich dziedzin sztuki jak malarstwo, rzeźba i oczywiście architektura. Ponadto prawdziwej teatralizacji uległo samo nabożeństwo, co miało zatrzymać wiernych. Czas baroku oznaczał także narodziny opery. Pierwsze teatry nowego typu, w których wystawiano dramaty śpiewane, powstawały we Włoszech. Szybko zaczęły się one pojawiać w innych państwach, również w Polsce. Opera stanowiła doskonałe ucieleśnienie barokowych ideałów. Umożliwiała ona połączenie przepychu, muzyki, gry aktorskiej, śpiewu, a także orientalnych elementów dekoracyjnych. Opracowanie na podstawie informacji ze strony https://epoki.klp.pl 5