ไบโอมและการเปลี่ยนแปลงแทนที่ สื่อการสอนโดยครูสุกฤตา โสมล

ระบบนิเวศ (ECOSYSTEM) Ep 3 : ไบโอม (Biome) และการเปล่ียนแปลงแทนที่ของระบบนิเวศ (ecological succession) ชีววิทยา 5 (ว 30245) ระดบั ชนั้ ม.6 โดย ครูสกุ ฤตา โสมล โรงเรยี นเบญจมราชทู ิศ จงั หวดั จนั ทบรุ ี

Ep 3_1; ไบโอม (BIOME) ชีววทิ ยา 5 (ว 30245) ระดบั ชนั้ ม.6 โดย ครูสกุ ฤตา โสมล โรงเรยี นเบญจมราชทู ิศ จงั หวดั จนั ทบรุ ี

ไบโอม (biome) ไบโอม (biome) หรอื ชีวนิเวศ ห ม า ย ถึ ง ร ะ บ บ นิ เ ว ศ ข น า ด ใ ห ญ่ ท่ี มี องค์ประกอบของปัจจัยทางกายภาพและ ปจั จยั ทางชวี ภาพทีเ่ ปน็ ลกั ษณะเฉพาะของ แต่ละไบโอม กระจายอยู่ในเขตภูมิศาสตร์ ต่ า ง ๆ กั น ต า ม ส ภ า พ ภู มิ อ า ก า ศ แ ล ะ ภูมิประเทศที่แตกต่างกัน เช่น บริเวณที่อยู่ ใ น ล ะ ติ จู ด สู ง มั ก จ ะ มี อุ ณ ห ภู มิ ต่ า ก ว่ า ที่ ละติจูดต่า รวมกับปัจจัยอื่น เช่น ปริมาณ ห ย า ด น่ า ฟ้ า แ ล ะ ส ภ า พ ภู มิ ป ร ะ เ ท ศ ที่ แตกต่างกัน ท่าให้มีไบโอมหลากหลาย ชนิด ส่วนใหญ่จะแบ่งเป็นไบโอมบนบก กับไบโอมในนา่ ไบโอมบนบกจะใช้ปริมาณหยาดน่าฟ้าและอุณหภูมิเป็นเกณฑ์หลักในการจ่าแนกร่วมกับสังคมพืชเด่น 3 (dominant vegetation) ท่พี บ ส่วนไบโอมแหลง่ นา่ จะใช้ปจั จยั ทางกายภาพ เช่น คา่ ความเค็ม ความลึก ของแหล่งนา่ เป็นเกณฑแ์ ทนการใช้สงั คมพืชเดน่ ในแหลง่ นา่ ท่มี ไี มห่ ลากหลาย โดยครูสกุ ฤตา โสมล

คา่ ศพั ทท์ ่ีนา่ สนใจ 4 1. หยาดนา่ ฟา้ หรอื น่าฟ้า (precipitation) คอื น่าท่มี ีลกั ษณะเปน็ ของเหลวหรอื ของแข็ง ซ่ึงเกิดจากการกลั่นตัวของน่าในอากาศแลว้ ตกลงมายังพืนโลก 2. ภูมิอากาศ (climate) คือ สภาวะโดยทั่วไปของลมฟ้าอากาศบนพืนท่ีใดๆ ในช่วงเวลานานๆ ซ่ึงพิจารณาจากค่าทางสถิติท่ีได้จากการตรวจลมฟ้า อากาศเปน็ ระยะเวลายาวนาน เช่น ปรมิ าณน่าฝนเฉลี่ยรายปจี ากขอ้ มูล 30 ปี 3. ภูมิประเทศ (topography) คือ สภาวะโดยทั่วไปของผิวโลก ซึ่งประกอบด้วย ส่ิงที่เป็นอยู่ตามธรรมชาติและท่ีมนุษย์ดัดแปลงขึน เช่น ความสูงต่าของผิวโลก แหลง่ นา่ ถนน เมอื ง ภเู ขา เป็นตน้ 4. เขตภูมิอากาศ (climate region) คือ บริเวณท่ีมีภูมิอากาศใกล้เคียงกันซ่ึงอาจ แบ่งได้เป็น 3 เขตได้แก่ เขตร้อน (tropical zone) เขตอบอุ่น (temperate zone) และเขตหนาว (polar zone หรอื frigid zone) 5. ภูมศิ าสตร์ (geography) คอื วชิ าทศี่ กึ ษาถงึ ความสัมพนั ธร์ ะหว่างสิ่งแวดล้อม ทางธรรมชาตกิ บั สังคมท่ีปรากฏในดนิ แดนต่างๆ ของโลก โดยครูสกุ ฤตา โสมล

1. ไบโอมบนบก (terrestrial biomes) 1.1 ปา่ ดบิ ชนื (tropical rain forest) 1.2 ปา่ ผลดั ใบเขตอบอนุ่ (temperate deciduous forest) -ใกล้เขตเส้นศูนย์กลางของโลกในทวีปอเมริกา -พบได้เป็นบริเวณกว้างในเขตอบอุ่นของซีกโลกเหนือและพบเป็น กลาง ทวีปแอฟริกา ทวีปเอเชียตอนใต้ บริเวณ บริเวณเล็กๆในซีกโลกใต้ที่ชิลี แอฟริกาใต้ ตอนเหนือของ บางส่วนของหมู่เกาะแปซิฟิก ออสเตรเลยี อนิ โดนีเซีย ตอนกลางของอเมริกาใต้ และนิวซแี ลนด์ -อากาศร้อนชืน ฝนตกตลอดปี ปริมาณน่าฝน เฉลี่ย 50-500 นิว/ปี -อากาศค่อนข้างเย็น ฤดูหนาวอุณหภูมิเฉล่ีย 00C ฤดูร้อนอาจสูง -ไม้เถาจ่าพวกหวาย เฟนิ กลว้ ยไม้ ถึง 350C ปริมาณน่าฝนเฉลี่ย30 นิว/ปี ปริมาณหยาดน่าฟ้าเฉลี่ย ต่อปี 70-200 cm โดยครูสกุ ฤตา โสมล -พืชเป็นพวกไม้ต้นท่ีมีใบกว้างและผลัดใบก่อนถึงฤดูหนาว เชน่ ยคู าลปิ ตสั โอ๊คเมเปิล -ในฤดูหนาว สัตว์เลียงลูกด้วยน่านมหลายชนิด เช่น หมีด่าจะ จา่ ศีล ในขณะทีน่ กจะอพยพไปยังบรเิ วณอน่ื ท่อี บอุน่ กวา่ 5

1.3 ปา่ เขตรอ้ น (tropical forest) 6 -กระจายอยู่บริเวณใกล้เส้นศูนย์สูตร ป่าเขตร้อนมีหลายประเภท ได้แก่ ปา่ ดบิ ชืน ป่าดิบแล้ง ป่าเต็งรงั ป่าเบญจพรรณ -ในป่าดิบชืน (tropical rain forest) มีปริมาณหยาดน่าฟ้า ค่อนข้างสงู และคงท่ี มีค่าเฉล่ีย 200-400 cm -ในป่าดิบแล้ง(tropical dry forest) ปริมาณหยาดน่าฟ้าจะ เปลีย่ นแปลงไปในแตล่ ะฤดกู าลและมีฤดูแลง้ ยาว 6-7 เดอื น -ในปา่ เขตรอ้ นมอี ุณหภมู ิเฉลย่ี คอ่ นขา้ งสูง 25-290C -ในป่าดบิ ชนื พชื เด่นคอื ไม้ตน้ ใบกว้างทไี่ มผ่ ลดั ใบ -ป่าเต็งรงั จะเป็นผลดั ใบในฤดูแล้ง -ป่าเขตร้อนยังพบพืชอิงอาศัย เช่น กล้วยไม้ ทังนีป่าเขตร้อน มี ค ว า ม ห ล า ก ห ล า ย ข อ ง ส่ิ ง มี ชี วิ ต สู ง ท่ี สุ ด ใ น ไ บ โ อ ม บ น บ ก ทงั หมด (ประเทศไทยอยใู่ นไบโอมป่าเขตรอ้ น) โดยครูสกุ ฤตา โสมล

1.4 ปา่ สน (coniferous forest) / ปา่ ไทกา (taiga) / ป่าบอเรยี ล (boreal) -บริเวณใต้ทุนดราลงมาตอนเหนือของทวีปอเมริกาเหนือตอนใต้ของแคนาดา ทวปี เอเชยี และยุโรป ในเขตละติจดู ตังแต่ 45-67 องศาเหนอื -อากาศเย็นและแห้ง มีช่วงที่แห้งแล้งเป็นระยะๆ ฤดูหนาวจะหนาวมากและ ค่อนข้างยาวนาน และจะอุ่นขึนในฤดูร้อน ปริมาณน่าฝนเฉลี่ย25 นิว/ปี ปริมาณ หยาดน่าฟ้าเฉลี่ยต่อปี 30-70 cm -พชื จ่าพวกสน เชน่ สนสองใบ สนสามใบ สพรูซ (spruce) ไพน์ (pine) เฟอร์ (fir) เฮมล็อค (hemlock) ซ่ึงมีใบเป็นรูปเข็มและมักมีทรงพุ่มเป็นรูปกรวยเพ่ือ ช่วยลดการสะสมของหมิ ะ -พืชล้มลุกจา่ พวกบลเู บอรี -สตั ว์มกั จะอพยพไปมาระหว่างปา่ สนกับทนุ ดรา เช่น กวางมสู โดยครูสกุ ฤตา โสมล 7

1.5 ทุ่งหญา้ เขตอบอนุ่ (temperate grassland) -พบไดห้ ลายแห่งในบริเวณเขตภูมิอากาศแบบเขตอบอนุ่ มหี ลายชอ่ื เรียก  ทงุ่ หญ้าแพรร์ ่ี (prairie) ในตอนกลางของทวีปอเมริกาเหนือ Parairie dog  ทุง่ หญ้าสเตปส์ (steppes) ของสหพนั ธรัฐรัสเซีย  ทุ่งหญา้ แพมพาส (pampas) ในอเมรกิ าใต้  ท่งุ หญา้ พัสซท์ า (puszta) ในฮงั การี มา้ ป่า ไอรชิ รานนั คลู สั -อากาศหนาวเย็นและแห้ง แลง้ ในฤดูหนาว อณุ หภูมิเฉลีย่ ตา่ กวา่ -100C ฤดูร้อนแล้งยาวนาน อุณหภูมิเฉล่ีย 300C ปริมาณน่าฝนเฉลี่ย10-30 นิว/ปี ปริมาณ หยาดน่าฟา้ เฉลย่ี ต่อปี30-100 cm -ทุ่งหญา้ เขตอบอุน่ หลายแหง่ ถกู เปลย่ี นเป็นทงุ่ หญา้ เลียงสตั ว์หรอื เปน็ พืนทเ่ี พาะปลูก -พืชเดน่ เป็นหญ้าและพืชลม้ ลกุ ขนาดเล็ก มคี วามสงู ตงั แต่ 2-3 cm ถงึ 2 m เช่น ทานตะวนั พืชที่มีล่าต้นอ่อน เช่น ไอริช ดอกไม้ปา่ จ่าพวกรานันคลู ัส -สัตว์เปน็ พวกแทะเล็มหญ้า เชน่ วัวไบซนั (bison) ม้าป่า โดยครูสกุ ฤตา โสมล และพวกทีข่ ดุ รูหรือโพรงอยู่ในดนิ เชน่ แพรรีด๊อก (prairie dog) 8

1.6 สะวนั นา (savanna) -เป็นทุ่งหญ้าในเขตร้อน พบกระจายอยู่ในบริเวณใกล้เส้นศูนย์สูตร เช่น ทวีปแอฟริกา ทวีปอเมริกาใต้ ทวีปออสเตรเลีย และทางตะวันออกเฉียงใต้ ของทวปี เอเชยี -ปริมาณน่าฝนเฉล่ีย 40-60 นิว/ปี ฤดูฝนมีปริมาณหยาดน่าฟ้าเฉลี่ย 30-50 cm ในฤดูแล้งยาวนาน 8-9 เดือน อุณหภูมิเฉลี่ย 24-290C และมักเกิดไฟป่าในช่วง ฤดูแล้ง แต่มีการแปรผนั ตามฤดกู าลสูงกวา่ ในป่าเขตร้อน -หญ้าเปน็ กล่มุ พืชเด่นทพ่ี บ มีไม้ต้นขนึ กระจดั กระจาย -พบสัตว์กินพืชขนาดใหญ่จ่านวนมาก เป็นไบโอมท่ีมีความหลากหลายของ สัตว์กบี มากกว่าไบโอมอื่นๆ เชน่ มา้ ลาย ยรี าฟ กวางอมิ พาลา โดยครูสกุ ฤตา โสมล 9

1.7 ทะเลทราย (desert) พบได้ทังในเขตร้อน เขตอบอุ่นและเขตหนาว ส่วนใหญ่กระจายอยู่ ระหว่างเส้นละตจิ ดู ท่ี 30 องศาเหนอื และใต้ ได้แก่ -ทะเลทรายซาฮารา (Sahara) ทวีปแอฟรกิ า -ทะเลทรายโกบี (Gobi) ประเทศสาธารณรฐั ประชาชนจนี -ทะเลทรายโมฮาวี (Majave) รฐั แคลฟิ อร์เนีย ประเทศสหรฐั อเมริกา -อากาศร้อนมาก ปริมาณน่าฝนเฉลี่ยน้อยกว่า 10นิว/ปี ปริมาณหยาดน่าฟ้ามักจะต่ากว่า 30 cm ต่อปี อุณหภูมิแปร ผันแตกต่างกันมากในแต่ละฤดูกาลและระหว่างกลางวันกับ กลางคนื อาจสูงถึง 500C และต่ากวา่ -300C -พืชท่ีพบมากเป็นพืชอวบน่าเช่น กระบองเพชร ไม้พุ่มท่ีมี รากหย่ังลึกลงในดิน และพืชล้มลุกท่ีเจริญเติบโตเฉพาะ ในชว่ งฤดูที่มีความชนื สูง และยงั พบ อนิ ทผลัม ดว้ ย -สัตว์หลายชนิดสามารถอาศัยอยู่ในทะเลทรายได้โดย มี 10 การปรับตัวให้เหมาะสมกับสภาพแวดล้อมท่ีร้อนและแห้งแล้ง เช่น จิงจอกเฟนเนก (fennec fox) พบในสาธารณรัฐอาหรับ อียิปต์ หนูแกงการู แมงป่อง งู โดยครูสกุ ฤตา โสมล

1.8 ทุนดรา (tundra) -ตอนเหนือของทวีปอเมริกาเหนือ บริเวณอาร์กติก และยูเรเซยี -หิมะปกคลุมหนาในฤดูหนาวและฤดูใบไม้ผลิอุณหภูมิ เย็นจัด เฉล่ียต่ากว่า -300C ฤดูร้อนเป็นช่วงสันๆ อุณหภูมิเฉลี่ยต่ากว่า 100C ปริมาณน่าฝน 4-20 นิว/ปี ปริมาณหยาดน่าฟา้ เฉล่ียต่อปี 20-60 cm -พบพชื นอ้ ยสปชี สี ์เนอื่ งจากชนั ของดินทอี่ ยู่ตา่ จากผิวดินชันบนลงไปจะ 11 จับตัวเปน็ นา่ แขง็ ถาวร เรียกวา่ ชันดนิ เยอื กแขง็ คงตัว (permafrost) พืชล้มลุกขนาดเล็กจ่าพวกไม้ดอก หญ้าต่างๆ กระเทียม รวมทังพืชชนั ตา่ พวกมอส ไลเคนส์ -สัตว์ท่ีพบเช่น วัวมัสก์ (musk ox) ส่วนสัตว์อื่น และนกจะอพยพมาบริเวณนีช่วงฤดรู ้อน โดยครูสกุ ฤตา โสมล

1.9 ชาปารร์ ลั (chaparral) -พบได้ตามชายฝ่ังทะเลของทวีปในบริเวณละติจูดกลาง (midlatitude) ประมาณละติจูด 30-60 องศาเหนือและละติจูด 30-60 องศาใต้ มีหลายชื่อ ไดแ้ ก่  ชาปาร์รัล(chaparral) ในทวปี อเมริกาเหนือ  มาควสิ (maquis)ในสาธารณรฐั ฝรงั่ เศส  มาทอรร์ ัล (matorral) ในราชอาณาจกั รสเปนและสาธารณรฐั ชลิ ี -ปริมาณหยาดน่าฟ้าเฉล่ียต่อปี 30-50 cm อุณหภูมิเฉลี่ย 10-200C ฤดูรอ้ นประมาณ 300C และกลางวันอาจสงู กว่า 400C -พชื เดน่ เป็นพวกไมพ้ มุ่ และไมต้ น้ ขนาดเล็ก มีหญ้าและไมล้ ้มลุกขนาดเลก็ -สัตว์กินพืช เช่น กวาง แพะ สัตว์สะเทินน่าสะเทินบก นก สัตว์เลือยคลาน แมลง Golden jackal Black tailed jackrabbit โดยครูสกุ ฤตา โสมล 12

2. ไบโอมแหล่งนา่ (aquatic biomes) 2.1 แหลง่ นา่ จดื (fresh water) -ทะเลสาบ สระ หนอง บึง ธารนา่ ไหล แม่นา่ -ค่าความเค็มน้อยกว่าร้อยละ 1 หรอื 0.01 ppt (past per thousand) -พชื จ่าพวกรากหยั่งลกึ ในดิน พืชลอยน่า 2.2 แหลง่ นา่ เคม็ (marine) -ทะเล มหาสมทุ ร -ค่าความเคม็ มากกว่า 35 ppt -สาหรา่ ยทะเล 2.3 แหลง่ นา่ กรอ่ ย (estuaries) -รอยต่อบริเวณแหล่งน่าจืดและน่าเค็มมาบรรจบกัน พบตามบริเวณปากแม่นา่ -คา่ ความเค็มระหว่าง 1-35 ppt -แสม โกงกาง โดยครูสกุ ฤตา โสมล 13

ตารางแสดงไบโอมบนบกในประเทศไทย ไบโอม บริเวณที่พบ บนบก ทุง่ หญา้ -พบทว่ั ไปทุกจงั หวดั ป่าสน -พบในแถบภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ป่าดิบแลง้ -พบตอนบนของเทือกเขาถนนธงชัย ตังแต่ จ.ชุมพรขึนไปจนถึง ภาคเหนือ บางส่วนของเทอื กเขาตะนาวศรี และตามแนวเทอื กเขาดง พญาเย็น เทอื กเขาบรรทัดเรือ่ ยไปจนถึง จ.ระยอง ป่าดบิ เขา -พบในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื ป่าดบิ ชนื -พบใน จ.ตราด จ.จันทบรุ ี และภาคใต้ โดยครูสกุ ฤตา โสมล 14

Ep 3_2; การเปลี่ยนแปลงแทนท่ีของระบบนิเวศ (ECOLOGICAL SUCCESSION) ชีววทิ ยา 5 (ว 30245) ระดบั ชนั้ ม.6 โดย ครูสกุ ฤตา โสมล โรงเรยี นเบญจมราชทู ิศ จงั หวดั จนั ทบรุ ี

การเปลีย่ นแปลงแทนทขี่ องระบบนเิ วศ (ecological succession) สังคมส่ิงมีชีวิตในสภาพแวดล้อมหน่ึงๆ อาจเกิดการเปล่ียนแปลงของกลุ่มส่ิงมีชีวิตจากกลุ่มส่ิงมีชีวิตเดิม 16 กลายเป็นส่ิงมีชีวิตกลุ่มใหม่ขึนมาแทนท่ี เรียกว่า การเปลี่ยนแปลงแทนท่ีของระบบนิเวศ (ecological succession) การเปลี่ยนแปลงแทนท่ีของระบบนิเวศมี 2 แบบ คือการเปล่ียนแปลงแทนที่แบบปฐมภูมิ (primary succession) และการเปล่ียนแปลงแทนทแ่ี บบทุติยภูมิ (secondary succession) โดยครูสกุ ฤตา โสมล

โดยครูสกุ ฤตา โสมล 17

 การเปล่ียนแปลงแทนท่ีแบบปฐมภูมิ (primary succession) เริ่มจากบริเวณที่ไม่เคยทีส่ิงมีชีวิตมาก่อน เช่น บนก้อนหินหรือหน้าดินที่ถูกเปิดขึน ใหม่ ส่ิงมีชีวิตกลุ่มแรกคือ มอสและไลเคนส์ จ า ก นั น จ ะ มี ก า ร เ ป ลี่ ย น แ ป ล ง แ ท น ท่ี โ ด ย ส่ิงมีชีวิตอ่ืนๆ ตามล่าดับ จนกระท่ังได้สังคม สมบูรณ์ (climax community) ดงั แผนผัง โดยครูสกุ ฤตา โสมล 18

 การเปลยี่ นแปลงแทนทแี่ บบทตุ ยิ ภมู ิ (secondary succession) เริ่มจากสภาพแวดล้อมท่ีเคยมีกลุ่มสิ่งมีชีวิตอยู่ก่อนแล้ว สภาพแวดล้อมเดิมถูกท่าลายไปจึงเกิดการเปล่ียนแปลง 19 แทนทขี่ องกลุ่มส่ิงมีชีวิตอ่ืนๆ ตามล่าดับ เช่น การเปล่ียนแปลงแทนที่บริเวณท่ีถูกไฟไหม้ป่า ป่าที่ถูกโค่น การท่าไร่ เล่อื นลอย โดยทั่วไปการเปล่ยี นแปลงแทนที่แบบทตุ ิยภูมจิ ะใช้เวลาน้อยกวา่ แบบปฐมภูมิ โดยครูสกุ ฤตา โสมล

โดยครูสกุ ฤตา โสมล 20

โดยครูสกุ ฤตา โสมล 21