Сәбит Мұқанов, Мөлдір Махаббат

— Рақмет, аға!.. Сенуіңізді өтінем маған!.. Мен кəзір, бұрын семіздігін көтере алмай, не болса соған ұрынған, оның аяғы ауыр қылмысқа соққан, еңбекке жат байдың баласы емеспін, еңбек пен советтік тəрбиенің ұлы мектебін өткен, қалған өмірін де осы бағытта өткізетін, шын мағынасындағы еңбекші, шын мағынасындағы советтік адаммын!.. — Сенем!.. Вагон қалың қарағайдың арасында тұр екен. Мезгіл — ертерек күз. Ауа райы құрғақ жəне қоңыржай. Еркін тыныстаған жасыл қарағайдың жұпар исі мұрынды қытықтап, былай да жəйлі жүрген жанды, тіпті жайландырып барады. Соған қызыққандай жəне «Еркінді тынысынан бөлдім-ау!» деген оймен: — Аға!—дедім оған,— күтпеген жерде кездесіп, кескініңіз бүкіл туған халқымның келбеті сияқтанып кетті ғой!.. Сізге қарай бергім, сөйлесе бергім кеп тұр!.. Вагон ішінде сөйлесеміз бе, сыртта ма? — Сырт мақұл болар,— деді Еркін,— вагонда бөгде адамдар бар ғой, олардың көзінше сағынысқан сөздерімізді айтуға қымсынармыз. Қарағай арасында жүре тұрайық. Сен дорбаңды отырар орныңа қойып шық! — Мақұл!.. Қарағай арасында Еркіннің өз хал-жайын сұрастырсам, ауылда отыз бірінші жылға дейін қызметте болған екен де, одан кейін Москвадағы жоғарғы дəрежелі партия мектебінің қасындағы екі жылдық курсты бітіріп, Қазақстан Орталық партия комитетінің кадрлар бөлімін басқаруға орналасқан екен. Кəзір Қостанайда астық науқанын өткізіп келе жатыр екен. — Өзім торғайлық болғанмен, Қостанай жерінің көбін көрген жоқ едім, — дейді ол.— Кəзір түгел араладым. Ғажап жер екен ғой ол, түгін тартса майы шыққан, қара топырағының қалыңдығы табан метр!.. Сонша құнарлы жердің жүзден бірін пайдаланып отырған жоқ екеміз!.. Осы жайда, Орталық комитеттің алдына мəселе қоюға келе жатырмын. Мен бір қызық адаммын ғой. Бұрынғы ерегіспе аурудан лагерьде де жазылмағам: мені бүкіл Қазақстан боп қылмысқа итергендей, лагерьдегі күндерде, оның ешкіміне де еш хат жазбағам, қайда екенімнен ешбір хабар бермегем; оған ерегісуім сондай, лагерьлік кітапханаға талай газет- журналдарды алдырғанда, мүмкіндігі бола тұра, Қазақстанның ешбір газет- журналын алдырмағам; сондықтан, «Правда», «Известия» сияқты газеттер бетінен оқыған аздаған материалдарым болмаса, Қазақстан тіршілігінен саңыраумын да. Енді, Еркіннен білсем, Қазақстанның экономикасы да, мəдениеті де бұрынғыдан əлдеқайда биіктеп кеткен. Сол өркендеудің жəне

еңбекшілердің сана-сезімі өркендеуінің нəтижесінде, республикада ірі-ірі саяси шаралар өткізілген: мен сотталған жылдың, (1927) жазында, қазақ аулындағы байлар мен феодалдардың жерлері еңбекші диқаншыларға бөлініп берілген, одан келер жылы (1928) ерекше декретпен, қазақтың бес жүз ірі байлары мен феодалдары конфискеленген, келер жылы (1929) қазақ ауылдарында колхоздандыру науқаны басталып, кəзір ол науқан аяқталған, ауылдағы қазақ еңбекшілерінің басым көпшілігі колхозға мүше болған. Ауылдағы колхоздандыру науқаны жүрген шақта «Голощокин басқаруы» аталғандар, Қазақстанда ерекше асыра сілтеп, ауылдың шаруасын, əсіресе мал шаруасын қатты жүдеткен. Бүкілодақтық Партия Комитеті бұл қателікті тез түзеп, Голощокинді қызметінен алған да, орнына Мирзоян деген кісіні жіберген. Еркін Ержанов оны: «партияның адал ұлы» деп, «өте іскер» деп мақтайды. — Мирзоян жолдастың дұрыс басқаруымен,— дейді Еркін, бұл мəселені кеңінен толғай кеп,— Қазақстанның экономикасы мен мəдениеті тағы да өсуге бет алды... Еркін үй ішімнің халінен де хабардар екен. Əкем 1926-жылдың күзінде, Термез қаласының тұсында, Памир арқылы Афганстанға өтпек боп, шекара қызметкерлері «тоқта!» дегенде тоқтамай, атылып қалған. Тап жою кезінде, үй ішімнің мал-мүлкі конфискацияға алынған, жандары Орал тауына көшіп, кəзір Талқалада (Верхно-Уральск) тұрады дейді. Бəтестің үйінен Еркіннің білері: Мəмбет біздің барлауда жасырын қызмет атқарып, ауыл-қаладағы байлардың, байшыл-ұлтшылдардың сырын ашуға жəрдем берген екен. Кейін оның патша өкіметі мен Колчакқа да тыңшы болған материалы табылып, тұтқынға алынған. Одан кейін не болғаны белгісіз. «Алашорда» аталатындар 1929 жылы репрессияға ұшырап, бастықтары тұтқынға алынған. Олардың бірен-сараны ғана болмаса, жазалаудан əлі құтылмаған көрінеді. Менің ішкі жарам біткен-бітпегенін білмегендей, оны «тырнап алармын» дегендей, Бəтес жайына Еркін жоламайды. Біраздан кейін ол мəселеге өзім жолап, хал-жайын сұрасам, Қызылорда институтын бітіріпті де, өзімен бірге оқыған Ақпан Адамбаев деген жігітке қосылып, Ақмола облысының бір ауданындағы жеті жылдық мектепке мұғалім боп кетіпті. — Осы жылдың егіс науқаны кезінде сол ауданда болып, үйіне бардым, — дейді Еркін — өте мəдениетті тұрады екен. Күйеуі өзің сыйлайды екен. Бір ұл, бір қызы бар екен. Балалары үріп ауызға салғандай əдемі-ақ! Шешесі Жəния мен інісі Сейіл қолында тұратын көрінеді. Қарағыз өлген. Бəтестің балаларының тəрбиесі Жəнияда екен. — Айтқан соң бəрін де айтайын,— дейді Еркін, маған Қарап қойып,—

сені де кеңес қылдық. Бұл жайда күйеуінен Қымсынбайды екен, күйеуі де оған мазасызданбайды екен... — Не десті сонда?.. — Бəтестің сені жақсы көретін көңілі сол қалпында екен. Онысын жасырмай айтып, «мен бұл заманның, Татьянасы болдым,— дейді ол күрсініп,— осы ерім — ер, осы үйім — үй. Сөйте тұра тілегім: «Бақытсыз бейшара, қашан келсе де аман келсе екен!» Күйеуі қалжыңдап: «Аман келсе, құшақтап көрісетін боларсың?» десе: «Əрине!»—деп байсалды дауыспен жауап береді. — Жолыға қалсаң, сен қайтер ең?— деп сұрайды Еркін менен. — Қайтсем де оның тиыштық тұрмысын бұзбаған болар ем!.. Менің басыма ондай күн де туды. Мен Алматыда Еркіннің пəтеріне түстім. Кең қорасы жеміс ағашына тұнып тұрған, шағын ғана əдемі үй екен. Мені қуанышпен қарсы алған Баршагүл жеңгей, бірер күннен кейін ойда жоқ жаңалық айтты: күйеуі мен Бəтес, қастарына Бақыт атты ұлдарын ерте келіп, кəзір Алматының жоғарғы жағында, таудың арасында, мұғалімдердің демалыс үйінде жатыр екен. Еркін мен Баршагүл оңашада кеңесіп алған болу керек, бір күні таңғы шайды бақша ішінде ішіп отырып, əлгі кеңесті айта кеп, «сол семьяны бүгінгі түстікке шақырсақ қайтеді?» деді маған. — Шақырыңыздар!— дедім мен. — Əнеугі уəде, уəде болады да,— деді Еркін. — Əрине!— дедім мен.— Бұған дейін екі сөйлеп көрген жоқпын. Əлі де сөйлемеспін. — Мен онда, шайдан кейін барып хабарлап келейін,— деді Баршагүл. — Мен ере барайын!— дедім мен. — Егер ыңғайы болса!.. — Əбден болады!.. «Қасқыр да тоқ, қой да тоқ» дегендей, маған да, оған да, күйеуіне де жəбірлік жасамайтын мінез көрсетем. Менің барғаным жақсы, əйтпесе, келмеуі мүмкін! — Онда барсын!— деді Еркін. Тауға машинамен кеттік те, демалыс үйіне таянып барғанда жаяу көтерілдік. Ғажапты қараңыз: биікке қарай жіңішке жолмен тырмыса шығып келе жатқанда, бір бұрылыста, Бақытын орталарына ала қолынан жетектеген, əлденеге сақылдап күлген Бəтес жəне біреу (əрине, ері — Ақпан!), алдымыздан шыға келді. Қаннен-қаперсіз келе жатқан Бəтес, мені

көрді де қатты шошыған кескінмен: — Алла!— деп кейін қарай шегіне берді. Қасындағысы мені таниды ғой деймін, саспай-пыспай: — «Құшақтап қарсы алам!» дейтінің қайда?—деді Бəтеске күле қарап. Шешесінің үрейленуіне таңданып қараған баласына: — Ағаңа сəлем неге бермейсің?—деді еркек. — Сіз боларсыз, Ақпан деген кісі?— дедім оған. — Иə, біз. — Балаңыздың аты Бақыт болар? — Солай! — Ендеше, өздеріңіздің де, Бақыттарыңыздың да бақытты болуын тілеп, балаларыңызды сүюге ұлықсат етіңіз!.. Тығыршықтай семізше, кескіні Бəтеске тартқан, флотша əдемі киінген сұлу баланы, жатырқап тартыншақтануына қарамай, қолыма көтеріп алдым да, бауырыма қатты басып бетінен құшырлана сүйіп: — Өмірлі бол, бақыттың биігіне өрле, Бақытжан!— дедім. Өңі жаңа кіре бастаған Бəтес, «айтқаның келсін!» дегендей, енді ғана қуаныш оты ойнаған көздерінен жасын төгіп жіберді. Романның соңы. Оглавление БІРІНШІ БӨЛІМ ЕКІНШІ БӨЛІМ ҮШІНШІ БӨЛІМ ТӨРТІНШІ БӨЛІМ