F939C00C-987E-4004-80C7-389B3455AEA7

สามคั คีเภทคําฉนั ท์

รายงาน เรือ่ ง สามคั คีเภทคําฉันท คณะผจู ัดทํา นายคฑาวธุ ลอมเลก็ เลขท่ี ๓ นางสาวปาณิสรา ทองเทพ เลขที่ ๒๑ นางสาวพรชนิตว อุปสรรค เลขที่ ๒๒ นางสาวสชุ ญั ญา ชังจอหอ เลขที่ ๓๓ นางสาวสธุ าสนิ ี แซล อ เลขที่ ๓๔ เสนอ คณุ ครูณัฐยา อาจมงั กร รายงานนน้ีเปนสว นหนึง่ ของรายวชิ าภาษาไทย (ท๓๓๑๐๑) ภาคเรียนที่ ๑ ปการศกึ ษา ๒๕๖๔ โรงเรียนมัธยมวัดหนองแขม

ก คาํ นํา รายงานเลมนี้จัดทาํ ข้ึนเพ่ือเปนสวนหน่ึงของวิชาภาษาไทย ชั้นมัธยมศึกษาปท่ี ๖ เพ่ือศึกษาวรรณคดีเร่ืองสามัคคีเภทคําฉันท รายงานเลมนี้มีเนื้อหาความรูเกี่ยวกับการวิเคราะหเน้ือหาคาํ ประพันธ คาํ ศัพท และคุณคาดานตางๆ ของวรรณคดีเรื่อง สามัคคีเภทคําฉันท คณะผูจัดทาํ หวังวารายงานเลมน้ีจะเปนประโยชนแกผูอาน และผูศึกษา หากมีขอผิดพลาดประการใด ผูจัดทาํ ขออภัย ณ ท่ีนี้ ดวย คณะผูจดั ทํา

สารบญั ข หวั ขอ หนา คํานํา ก สารบัญ ข เนือ้ หา ๑ - ผูแ ตง ๒ - จุดประสงคในการแตง ๒ - ที่มาของเรื่อง ๓ - ลักษณะคําประพนั ธ ๕-๖ - ขอ บังคบั ของคําประพนั ธ ๗ - เรอื่ งยอ กอ นบทเรียน ๘ - ๓๑ - ถอดคาํ ประพนั ธ ๓๒ - ๓๔ - อธิบายคาํ ศัพทยาก ๓๕ - ๓๙ - คณุ คาวรรณคดี ๔๐ บรรณานุกรรม

๑ ผูแตง นายชิต บรุ ทัต (๖ กันยายน พ.ศ. ๒๔๓๕ - ๒๗ เมษายน ๒๔๘๕) นายชติ มีความสนใจการอานเขยี น และมี ความเช่ียวชาญในภาษาไทย มีความรภู าษาบาลี และยังเปนผูม คี วามสามารถในการแตง คํา ประพนั ธรอ ยกรองโดยเฉพาะฉนั ท และเริ่มการ ประพันธเมอื่ อายไุ ด ๑๘ ปนายชิตไดเขียนงาน ประพันธค ร้ังแรก ในฐานะเปนศิษยสมเดจ็ พระมหา สมณเจา กรมพระยาวชริ ญาณวโรรส ตอนบวช สามเณร ณ วดั บวรนิเวศวหิ าร โดยใชน ามปากกา \"เอกชน\" จนเปน ทร่ี จู กั กนั ดใี นเวลานนั้ ขณะบวชนน้ั สามเณรชติ ไดร บั อาราธนาจากองค สภานายกหอพระสมดุ วชริ ญาณใหเ ขา รว มแตง ฉนั ทส มโภชพระมหาเศวตฉตั ร ในงานพระราชพธิ ฉี ตั รมงคลรชั กาลท่ี ๖ เมอื่ พ.ศ. ๒๔๕๔ ดว ยครนั้ เมอื่ พ.ศ. ๒๔๕๘ นายชติ บรุ ทตั ซงึ่ ลาสกิ ขาแลว ไดส ง บทประพนั ธเ ปน กาพยป ลกุ ใจ ลงตี พมิ พใ นหนงั สอื พมิ พส มทุ สาร เมอื่ พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา เจา อยหู วั ได ทอดพระเนตร กพ็ อพระราชหฤทยั เปน อยา งมากโปรดฯ ใหเ จา หนา ทขี่ อง ภาพถา ยเจา ของบทประพนั ธน น้ั ดว ย นายชติ บรุ ทตั ไดส รา งผลงานรอ ยกรองท่ี มชี อ่ื เสยี งมากมาย โดยเฉพาะ สามคั คเี ภทคําฉนั ท (พ.ศ. ๒๔๕๗) มบี ทรอ ยกรอง ตพี มิ พใ นหนงั สอื พมิ พแ ละนติ ยสาร ขอ ความโฆษณาเปน รอ ยกรอง และทา นยงั มชี อื่ เสยี งในการแตง รอ ยแกว ซงึ่ สามารถอา นอยา งรอ ยกรองไวใ นบทเดยี วกนั ขณะทคี่ าํ ฉนั ทน น้ั กย็ งั สามารถใชค ํางา ยๆ มาลงครลุ หไุ ดอ ยา งเหมาะสม ไดร บั การยกยอ งเปน หนง่ึ ในนกั แตง ฉนั ทฝ ม อื เยย่ี มคนหนงึ่ ของไทยจนถงึ ปจ จบุ นั นี้

๒ จดุ ประสงคใ นการแตง เพ่อื มงุ ช้คี วามสําคญั ของการรวมเปนหมคู ณะ เปน นา้ํ หน่งึ ใจเดียวกัน เพ่อื ปอ งกนั รักษาบา นเมอื งใหมคี วามเปน ปก แผน สามคั คเี ภทคําฉันท เปน กวีนิทานสภุ าษิต วา ดว ย “โทษแหง การแตกสามคั ค”ี ภายหลงั ไดร บั การยกยองเปน ตําราเรยี นวรรณกรรมไทยท่สี าํ คัญเลม หนงึ่ ท้งั ในอดีต และปจ จุบัน ทม่ี าของเร่อื ง ในสมยั รัชกาลที่ ๖ เกิดเหตุการณต างๆ เชน สงครามโลกครง้ั ท๑ี่ กบฏ ร.ศ.๑๓๐ ประกอบกบั คนไทยในสมัยนั้นทไี่ ดร บั การศกึ ษามาก ขึน้ จงึ ทาํ ใหเ กดิ ความตน่ื ตวั ทางความคดิ มีความเหน็ เก่ียวกับการ ดําเนินการบานเมืองแตกตางกันเปนหลายฝา ย ซึ่งทําใหสง ผลกระ ทบตอความไมมัน่ คงของบา นเมอื ง ในภาวะดังกลาวจึงมกี ารแตง วรรณคดีปลกุ ใจใหม ีการรกั ษาขึน้ โดยเรอื่ งสามัคคีเภทแตงขนึ้ ในป พ.ศ ๒๔๕๗ โดยมงุ เนนความสาํ คญั ของความสามคั คีเพ่อื รกั ษาบา น เมอื งสามัคคีเภทคําฉันท เปน กวีนิทานสุภาษติ วา ดวย “โทษแหง การแตกสามคั คี” โดยมุง ชี้ความสาํ คัญของการรวมเปนหมูค ณะ เปน น้าํ หน่งึ ใจเดยี วกนั เพอ่ื ปอ งกันและรักษาบา นเมอื งใหเ ปนปก แผน ภายหลังไดรบั การยกยองเปนตําราเรียนวรรณกรรมไทยทส่ี าํ คญั เลม หน่ึงท้งั ในอดตี และปจจบุ ัน

๓ ลกั ษณะคําประพนั ธ สามคั คีเภทคาํ ฉันท แตงดวยคาํ ประพนั ธประเภทฉันท ๑๙ ชนดิ กาพย ๑ ชนดิ คอื ๑. สทั ทุลวิกกีฬติ ฉันท ๑๙ เปนฉันทท ีม่ ลี ีลาการอา นสงา งาม เครง ขรมึ มอี ํานาจดจุ เสือผยอง ใชแตง สาํ หรบั บทไหวค รู บทสดุดี ยอพระเกยี รติ ๒. วสนั ตดลิ กฉันท ๑๔ เปนฉนั ททม่ี ีลลี าไพเราะ งดงาม เยือกเย็น ดุจเมด็ ฝน ใชส าํ หรับบรรยายหรือพรรณนาชื่นชมส่งิ ท่สี วยงาม ๓. อปุ ชาติฉนั ท ๑๑ นยิ มแตงสําหรับบทเจรจาหรือบรรยายความเรยี บๆ ๔. อที ิสังฉนั ท ๒๑ เปนฉันทท ี่มจี ังหวะกระแทกกระทั้น เกร้ียวกราด โกรธแคน และอารมณร ุนแรง เชน รกั มาก โกรธมาก ต่ืนเตน คึก คะนอง หรอื พรรณนาความสบั สน ๕. อินทรวเิ ชียรฉนั ท ๑๑ เปนฉันททมี่ ลี ีลาสวยงามดุจสายฟาพระอินทร มลี ีลาออนหวาน ใชบรรยายความหรือพรรณนาเพอ่ื โนมนา วใจให ออ นโยน เมตตาสงสาร เอ็นดู ใหอ ารมณเหงาและเศรา ๖. วชิ ชมุ มาลาฉันท ๘ หมายถึง ระเบยี บแหง สายฟา เปน ฉันทท ่ีใชใ น การบรรยายความ ๗. อนิ ทรวงศฉ ันท ๑๒ เปน ฉันททม่ี ีลลี าตอนทา ยไมร าบเรยี บคลายกล บทสะบดั สะบิ้ง ใชในการบรรยายความหรอื พรรณนาความ ๘. วังสฏั ฐฉนั ท ๑๒ เปน ฉันททมี่ ีสาํ เนียงอันไพเราะเหมอื นเสียงป ๙. มาลนิ ฉี นั ท ๑๕ เปน ฉันททใี่ ชในการแตงกลบทหรือบรรยายความท่ี เครงขรึม เปน สงา ๑๐. ภชุ งคประยาตฉนั ท ๑๒ เปนฉันทท่มี ีลีลางามสงาดุจงเู ลือ้ ย นิยมใช แตงบทที่ดําเนิน

๔ ๑๑. มาณวกฉันท ๘ เปน ฉันทท ม่ี ีลลี าผาดโผน สนกุ สนาน รา เรงิ และตืน่ เตน ดจุ ชายหนมุ ๑๒. อเุ ปนทรวิเชียรฉันท ๑๑ เปน ฉนั ทท ีม่ คี วามไพเราะใชในการ บรรยายบทเรยี บๆ ๑๓. สทั ธราฉันท ๒๑มคี วามหมายวา ฉันทยงั ความเลื่อมใสใหเกิด แกผ ฟู ง จงึ เหมาะเปนฉนั ทที่ใชส าํ หรับแตงคํานมัสการ อธิษฐาน ยอพระเกียรติ หรอื อญั เชิญเทวดา ใชแ ตง บทสนั้ ๆ ๑๔. สาลนิ ฉี ันท ๑๑ เปน บทท่ีมคี ําครมุ าก ใชบรรยายบททเี่ ปน เนอื้ หา สาระเรียบๆ ๑๕. อุปฏฐติ าฉนั ท ๑๑ เปนฉันทท เี่ หมาะสําหรบั ใชบรรยายบทเรียบๆ แตไมใครมีคนนิยมแตงมากนัก ๑๖. โตฏกฉนั ท ๑๒ เปนฉันทท ่มี ลี ลี าสะบัดสะบงิ้ เหมอื นประตกั แทงโค ใชแ ตงกบั บททีแ่ สดงความโกรธเคือง รอนรน หรือสนกุ สนาน คึกคะนอง ตนื่ เตน และเราใจ ๑๗. กมลฉนั ท ๑๒ หมายถึง ฉนั ที่มคี วามไพเราะเหมอื นดังดอกบวั ใช กับบทที่มีความตนื่ เตนเล็กนอ ยและใชบรรยายเร่ือง ๑๘. จิตรปทาฉนั ท ๘ เปน ฉนั ทท่ีเหมาะสาํ หรับบทที่นา กลวั เอะอะ เกรีย้ วกราด ต่นื เตนตกใจและกลัว ๑๙. สุรางคนางคฉนั ท ๒๘ มีลกั ษณะการแตงคลายกาพยสรุ างคนางค ๒๘. แตตา งกนั ท่มี ขี อ บงั คบั ครลุ หุ เพิ่มข้นึ มา ทําใหเกิดความไพเราะ มากยิง่ ขึ้น เหมาะสาํ หรับขอ ความที่คกึ คกั สนุกสนาน โลดโผน ต่ืนเตน ๒๐. กาพยฉ บงั ๑๖เปน กาพยท ม่ี ีลีลาสงางาม ใชส าํ หรบั บรรยายความ งามหรือดาํ เนนิ เร่ืองอยางรวดเร็ว

๕ ขอบงั คบั ของคําประพันธ อินทรวเิ ชยี รฉันท ๑๑ ๑. บทหนึ่งมี ๒ บาท บาทหน่งึ มี ๒ วรรค วรรคหนา มี ๕ คาํ วรรคหลังมี ๖ คํา รวมบาทหนงึ่ มี ๑๑ คาํ จึงเรียกวา ฉันท ๑๑ ๒. คร-ุ ลหุ : คําที่ ๓ ของวรรคหนา กับคาํ ท่ี ๑ ที่ ๒ และที่ ๔ ของวรรคหลงั เปนลหุ นอกน้นั เปนครุ ๓. สง สมั ผัสแบบกาพย คาํ สดุ ทา ยของวรรคที่ ๑ สัมผัสกับคําท่สี ามของ วรรคท่ี ๒ (เปนสมั ผัสไมบังคบั แตถ ามีจะทาํ ใหฉนั ทบทนน้ั ไพเราะยิ่ง ขน้ึ ) และ คาํ สดุ ทา ยของวรรคที่ ๒ สัมผสั กบั คาํ สดุ ทายของวรรคที่ ๓ สัมผสั ระหวางบท คือคาํ สดุ ทายของวรรคท่ี ๔ ของบทแรก จะตอง สมั ผสั กบั คาํ สุดทายของวรรคที่ ๒ ในบทถดั ไป ๔. ความนยิ ม อินทรวิเชยี รฉนั ท นยิ มใชแตง ขอ ความทเ่ี ปน บทชมหรอื บท ครา่ํ ครวญนอกจากน้ียงั แตงเปน บทสวด หรือพากยโขนดว ย คาํ ครุ ไดแ กค ําทป่ี ระสมดวยสระเสยี งยาวในแม ก กา เชน กา ตี งู กบั คําทป่ี ระสมดวยสระเสยี งสน้ั หรอื ยาวก็ไดท ีม่ ีตัวสะกด เชน นก บนิ จาก รงั นอน และคําทปี่ ระสมดวยสระ อาํ ไอ ใอ เอา ซงึ่ ถึอวาเปน เสยี งมตี ัวสะกด คําลหุ ไดแกค ําทป่ี ระสมดวยสระเสยี งสน้ั ในแม ก กา เชน จะ ติ มุ เตะ และคาํ ท่ใี ชพ ยัญชนะคาํ เดยี ว เชน ก็ บ ณ ธ นอกจากน้คี าํ ทีป่ ระสมดว ย สระอาํ บางทกี อ็ นุโลมใหเปน คาํ ลหไุ ด เชน ลํา คําลหุ เวลาเขียนเปนสญั ลกั ษณ ใชเครอื่ งหมายเหมือนสระอุ แทน

๖ ขอ บังคบั ของคําประพันธ วชิ ชุมมาลาฉันท ๑ บท ประกอบดวยคณะและพยางค ดังน้ี มี ๔ บาท บาทละ ๒ วรรค วรรคละ ๔ คาํ ๑ บาท นบั จาํ นวนคาํ ได ๘ คํา/พยางค ดังน้นั จึงเขยี นเลข ๘ หลงั ชอ่ื วิชชมุ มาลาฉันทนีเ่ อง ทง้ั บทมีจาํ นวนคําทั้งสิ้น ๓๒ คาํ สมั ผสั พบวา สัมผสั วิชชมุ มาลาฉันท มสี ัมผสั นอก (ท่ีเปนสัมผสั ภายในบท) บท จํานวน ๕ แหง ไดแ ก ๑. คําสุดทายของวรรคที่ ๑ สงสมั ผัสกับคําท่ี ๒ ของวรรคที่ ๒ ๒. คาํ สุดทา ยของวรรคท่ี ๒ สงสมั ผัสกับคาํ สดุ ทาย ของวรรคที่ ๓ ๓. คาํ สุดทา ยของวรรคท่ี ๔ สง สมั ผสั กบั คาํ สดุ ทา ย ของวรรคท่ี ๖ ๔. คําสดุ ทา ยของวรรคท่ี ๕ สง สมั ผสั กับคาํ ท่ี ๒ ของวรรคที่ ๖ ๕. คําสดุ ทา ยของวรรคท่ี ๖ สง สมั ผสั กับคาํ สดุ ทา ย ของวรรคท่ี ๗ สมั ผสั ระหวา งบท พบวา คาํ สดุ ทายของบท สงสัมผัสกบั คาํ สุดทายของวรรค วรรคที่ ๔ ในบทตอ ไป

๗ เรอ่ื งยอกอ นบทเรียน สามคั คีเภทคาํ ฉันทดาํ เนนิ เรื่องโดยอิงประวัตศิ าสตรค รั้งพทุ ธกาล วาดว ยการใชเลห อ ุบายทาํ ลายความสามคั คขี องเหลากษตั รยิ ล ิจฉวี กรุงเวสาลี แหง แควนวัชชี เนื้อความนีม้ ีปรากฏในมหาปรินพิ พานสตู ร แหงพระไตรปฎก และอรรถกถาสุมงั คลวิสาสนิ ี โดยเลา ถึงกษตั รยิ ใ น สมัยโบราณ ทรงพระนามวา พระเจาอชาตศตั รู แหงแควนมคธ ทรงมีอํามาตยค นสนิทช่อื วัสสการพราหมณ ทรงมดี าํ ริจะปราบ แควนวชั ชี ซงึ่ มีกษตั รยิ ล ิจฉวีครอบครอง แตแควนวชั ชมี คี วามเปน ปกแผนและปกครองกนั ดว ยความสามัคคี พระเจา อชาตศตั รูปรึกษากบั วสั สการพราหมณเพื่อหาอบุ ายทาํ ลายความ สามัคคขี องเหลา กษตั ริยล ิจ ฉวี โดยการเนรเทศวสั สการพราหมณออกจากแควนมคธ เดนิ ทางไปยัง เมืองเวสาลี แลวทําอุบายจนไดเ ขา เฝา กษตั รยิ ล ิจฉวี และในทส่ี ุดไดเปนครู สอนศลิ ปวิทยาแกราชกมุ ารทงั้ หลาย ครั้นไดโ อกาส กท็ ําอุบายใหศ ิษย แตกราวกนั จนเกิดการววิ าท และเปนเหตุใหความสามัคคีในหมกู ษตั ริยล จิ ฉวถี ูกทําลายลง เม่ือนน้ั พระเจาอชาตศัตรจู ึงไดกรีธาทัพสูเ มืองเวสาลี สามารถปราบแควน ว ัชชลี งไดอ ยางงา ยดาย

๘ ถอดคําประพันธ ภชุ งคประยาต ฉนั ทฯ คะเนกลคะนึงการ ระวงั เหอื ดระแวงหาย ทชิ งคช าติฉลาดยล ปวตั นว ัญจโนบาย กษตั ริยลิจฉวีวาร สมัครสนธส์ิ โมสร ลศึกษาพิชากร เหมาะแกก ารณจะเสกสรร เสด็จพรอ มประชมุ กนั มลา งเหตพุ เิ ฉทสาย สถานราชเรยี นพลนั สนิทหน่ึงพระองคไป ณ วันหนึ่งลุถงึ กา ก็ถามการณ ณ ทนั ใด กุมารลจิ ฉวีวร กถาเชน ธ ปจุ ฉา มนษุ ยผ ูกระทาํ นา ตระบดั วสั สการมา ประเทยี บไถมิใชห รือ ธแกลง เชญิ กมุ ารฉัน ก็รับอรรถออออื ประดุจคําพระอาจารย ลุหอ งหับรโหฐาน นิวัตในมิชานาน มลิ ล้ี ับอะไรใน สมยั เลกิ ลเุ วลา พชวนกันเสดจ็ มา จะถูกผดิ กระไรอยู ชองคน ั้นจะเอาความ และคูโ คก็จงู มา ณ ขา งใน ธ ไตถาม วจสี ัตยกะสํา่ เรา กุมารลจิ ฉวีขตั ติย รวากยวาทตามเลา กสกิ เขากระทําคอื วภาพโดยคดมี า มิเช่อื ในพระวาจา กเ็ ทาน้ัน ธ เชญิ ให และตา งองคก ็พาที ประสิทธ์ิศลิ ปประศาสนส าร อุรสลิจฉวีสรร และตา งซกั กมุ ารรา พระอาจารยส เิ รียกไป อะไรเธอเสนอตาม กมุ ารนนั้ สนองสา เฉลยพจนก ะครเู สา กมุ ารอ่ืนก็สงสยั สหายราช ธ พรรณนา

๙ ไฉนเลยพระครเู รา จะพดู เปลาประโยชนม ี เลอะเหลวนกั ละลว นนี รผลเห็น บ เปน ไป ธพดู แทก็ทําไม เถอะถึงถา จะจรงิ แม จะถามนอก บ ยากเยน็ แนะชวนเขา ณ ขา งใน ธ คิดอานกะทา นเปน ละแนช ัดถนัดความ ชะรอยวาทิชาจารย มกิ ลาอาจจะบอกตา รหสั เหตปุ ระเภทเห็น ไถลแสรงแถลงสาร ก็สอดคลอ งและแคลงดาล และทา นมามสุ าวาท อบุ ตั ขิ ึน้ เพราะขนุ เคอื ง พจีจริงพยายาม ประดามนี ริ นั ดรเนือง มลายปลาตพินาศปลง ฯ กุมารราชมติ รผอง พโิ รธกาจวิวาทการณ พิพธิ พนั ธไมตรี กะองคน น้ั ก็พลันเปลือง

๑๐ ถอดความ ภชุ งคประยาต ฉันทฯ พราหมณผูฉลาดคาดคะเนวากษัตริยลิจฉวีวางใจคลายความ หวาดระแวง เปนโอกาสเหมาะที่จะเริ่มดาํ เนินการตามกลอุบายทําลาย ความสามัคคี วันหน่ึงเมื่อถึงโอกาสที่จะสอนวิชา กุมารลิจฉวีก็เสด็จมา โดยพรอมเพรียงกัน ทันใดวัสสการพราหมณ ก็มาถึงและแกลงเชิญพระ กุมารพระองคท่ีสนิทสนมเขาไปพบในหองสวนตัว แลวก็ทูลถามเรื่องท่ี ไมใชความลับแตประการใด ดังเชนถามวา ชาวนาจูงโคมาคูหน่ึงเพ่ือ เทียมไถใชหรือไม พระกุมารลิจฉวีก็รับส่ังเห็นดวยวาชาวนาก็คงจะ กระทาํ ดังคําของพระอาจารย ถามเพียงเทานั้นพราหมณก็เชิญใหเสด็จ กลับออกไป คร้ันถึงเวลาเลิกเรียนเหลาโอรสลิจฉวีก็พากันมาซักไซพระ กุมารวาพระอาจารยเรียกเขาไปขางใน ไดไตถามอะไรบาง ขอใหบอกมา ตามความจริง พระกุมารพระองคนั้นก็เลาเรื่องราวที่พระอาจารยเรียก ไปถาม แตเหลากุมารสงสัยไมเชื่อคาํ พูดของพระสหาย ตางองคก็ วิจารณวาพระอาจารยจะพูดเรื่องเหลวไหลไรสาระเชนนี้เปนไปไมได และหากวาจะพูดจริงเหตุใดจะตองเรียกเขาไปถามขางในหอง ถามขาง นอกหองก็ได สงสัยวาทานอาจารยกับพระกุมารตองมีความลับอยาง แนนอน แลวก็มาพูดโกหก ไมกลาบอกตามความเปนจริง แกลงพูดไป ตาง ๆ นานา กุมารลิจฉวีทั้งหลายเห็นสอดคลองกัน ก็เกิดความโกรธ เคือง การทะเลาะวิวาทก็เกิดขึ้นเพราะความขุนเคืองใจ ความสัมพันธ อันดีที่เคยมีมาตลอดก็ถูกทาํ ลายยอยยับลง

๑๑ มาณวก ฉนั ทฯ กาลอนกุ รม ทา นทวิชงค ลวงลปุ ระมาณ วทิ ยะยง หนง่ึ ณ นยิ ม เอกกุมาร เม่อื จะประสิทธ์ิ พราหมณไป เชิญวรองค หองรหฐุ าน ความพิสดา เธอจรตาม โทษะและไข โดยเฉพาะใน ครูจะเฉลย จ่งึ พฤฒิถาม ภัตกะอะไร ขอ ธ ประทาน ดี ฤ ไฉน ยง่ิ ละกระมงั อยาตแิ ละหลู เคา ณ ประโยค เธอนะ เสวย แลวขณะหลงั ในทนิ นี่ เร่อื งสปิ ระทัง พอหฤทัย สิกขสภา ราชอุรส ราช ธ ก็เลา ตา ง ธ กม็ า ตนบริโภค ทานพฤฒิอา วาทะประเทือง รภกระไร อาคมยัง แจง ระบุมวล จรงิ หฤทยั เสร็จอนุศาสน เม่อื ตริไฉน ลิจฉวิหมด เหตุ บ มสิ ม ถามนยมาน เรอื่ งนฤสาร จารยปรา กอนกร็ ะดม แตกคณะกล เธอก็แถลง คบดุจเดมิ ความเฉพาะลวน ตาง บ มิเชอื่ จงึ่ ผลใน ขนุ มนเคอื ง เชนกะกุมาร เลิกสละแยก เกลยี ว บ นิยม

๑๒ ถอดความ มาณวก ฉนั ท เวลาผานไปตามลาํ ดับ เมื่อถึงคราวที่จะสอนวิชาก็จะเชิญพระกุมาร พระองคหนึ่ง พระกุมารก็ตามพราหมณเขาไปในหองเฉพาะ พราหมณจึง ถามเน้ือความแปลก ๆ วาขออภัย ชวยตอบดวย อยาหาวาตําหนิหรือ ลบหลู ครูขอถามวาวันน้ีพระกุมารเสวยพระกระยาหารอะไร รสชาติดี หรือไม พอพระทัยมากหรือไม พระกุมารก็เลาเร่ืองเกี่ยวกับพระกระยาหาร ที่เสวย หลังจากน้ันก็สนทนาเรื่องท่ัวไป แลวก็เสด็จกลับออกมายัง หองเรียน เม่ือเสร็จส้ินการสอนราชกุมารลิจฉวีท้ังหมดก็มาถามเรื่องราว ท่ีมีมาวาทานอาจารยไดพูดเร่ืองอะไรบาง พระกุมารก็ตอบตามความจริง แตเหลากุมารตางไมเชื่อ เพราะคิดแลวไมสมเหตุสมผล ตางขุนเคืองใจ ดวยเรื่องไรสาระเชนเดียวกับพระกุมารพระองคกอน และเกิดความ แตกแยกไมคบกันอยางกลมเกลียวเหมือนเดิม

๑๓ อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉนั ท ฯ ทชิ งคเจาะจงเจตน กลหเหตุยยุ งเสริม กระหน่าํ และซํา้ เตมิ นฤพทั ธกอ การณ ทินวารนานนาน ละครงั้ ระหวางครา ธ กเ็ ชิญเสด็จไป เหมาะทาทิชาจารย รฤหาประโยชนไร เสาะแสดงธแสรงถาม บ หอนจะมีสา นะ แนะ ขาสดับตาม กระนัน้ เสมอนยั พจแจงกระจายมา กเ็ พราะทา นสิแสนสา และบางก็พดู วา วและสดุ จะขดั สน ยุบลระบิลความ พิเคราะหเชอื่ เพราะยากยล ธ ก็ควรขยายความ ละเมดิ ติเตียนทา นะ แนะขาจะขอถาม รพดั ทลทิ ภา วจลอื ระบือมา กเ็ พราะทานสแิ สนสา จะแนม แิ นเหลอื ยพิลึกประหลาดเปน ณ ท่ี บ มคี น มนเชอ่ื เพราะไปเ ห็น ธ ก็ควรขยายความ และบางก็กลา ววา วนเคา คดตี าม เพราะทราบคดีตาม นยสดุ จะสงสยั คุรุทานจะถามไย ติฉนิ เยาะหมน่ิ ทาน ระบแุ จง กะอาจารย รพันพกิ ลกา จะจริงมจิ รงิ เหลอื ผขิ อ บ ลาํ เค็ญ กมุ ารองคเสา กระทูพระครถู าม ก็คาํ มิควรการณ ธ ซกั เสาะสืบใคร

๑๔ ทวิชแถลงวา พระกุมารโน บลกะตกู าล เฉพาะอยกู ะกันสอง ธ มทิ ันจะไตรตรอง กมุ ารพระองคน้นั พฤฒคิ รูและวูวาม ก็เชือ่ ณคาํ ของ เหมาะเจาะจงพยายาม บ มดิ ีประเดตน พโิ รธกมุ ารองค ทุรทิฐิมานจน ยคุ รูเพราะเอาความ ธิพิพาทเสมอมา ทชิ ครมู ิเรยี กหา กพ็ อและตอพษิ ชกุมารทชิ งคเ ชิญ ลโุ ทสะสบื สน ฉวมิ ิตรจติ เมิน คณะหางก็ตา งถือ และฝา ยกุมารผู พลลนเถลิงลือ ก็แหนงประดารา มนฮกึ บ นึกขาม ฯ พระราชบุตรลิจ ณ กันและกันเหิน ทะนงชนกตน ก็หาญกระเหิมฮอื

๑๕ ถอดความ อุเปนทรวิเชียร ฉันท ฯ พราหมณเจตนาหาเหตุยุแหยซํา้ เติมอยูเสมอ ๆ แตละคร้ัง แตละวัน นานนาน ครั้ง เห็นโอกาสเหมาะก็จะเชิญพระกุมารเสด็จไปโดยไมมีสารประโยชนอันใด แลวก็แกลงทูลถาม บางครั้งก็พูดวา น่ีแนะขาพระองคไดยินขาวเลาลือกัน ทั่วไป เขานินทาพระกุมารวาพระองคแสนจะยากจนและขัดสน จะเปนเชนน้ัน แนหรือ พิเคราะหแลวไมนาเชื่อ ณ ที่น้ีไมมีผูใด ขอใหทรงเลามาเถิด บางคร้ังก็ พูดวาขาพระองคขอทูลถามพระกุมาร เพราะไดยินเขาเลาลือกันท่ัวไปเยาะเยย ดูหม่ินทาน วาทานน้ีมีรางกายผิดประหลาดตาง ๆ นานาจะเปนจริงหรือไม ใจ ไมอยากเช่ือเลยเพราะไมเห็น ถาหากมีส่ิงใดที่ลาํ บากยากแคนก็ตรัสมาเถิด พระกุมารไดทรงฟงเร่ืองที่พระอาจารยถามก็ตรัสถามกลับวา สงสัยเหลือเกิน เร่ืองไมสมควรเชนน้ีทานอาจารยจะถามทาํ ไม แลวก็ซักไซวาใครเปนผูมาบอก กับอาจารย พราหมณก็ตอบวา พระกุมารพระองคโนนตรัสบอกเมื่ออยูกัน เพียงสองตอสอง กุมารพระองคน้ันไมทันไดไตรตรอง ก็ทรงเชื่อในคําพูดของ อาจารยดวยความวูวามก็กริ้วพระกุมารท่ียุพระอาจารยใสความตน จึงตัดพอ ตอวากันข้ึน เกิดความโกรธเคืองทะเลาะวิวาทกันอยูเสมอ ฝายพระกุมารท่ี พราหมณไมเคยเรียกเขาไปหาก็ไมพอพระทัยพระกุมารที่พราหมณเชิญไปพบ พระกุมารลิจฉวีหมางใจและเหินหางกัน ตางองคทะนงวาพระบิดาของตนมี อาํ นาจลนเหลือ จึงมีใจกาํ เริบไมเกรงกลัวกัน

๑๖ สัทธรา ฉนั ทฯ ธ ก็ยศุ ิษยตาม ฉงนงํา ลาํ ดับนั้นวัสสการพราหมณ ริณวิรธุ กส็ าํ แตงอบุ ายงาม ธ เสกสรร มลิ ะปย ะสหฉันท ปวงโอรสลิจฉวีดาํ ก็อาดรู คญั ประดุจคาํ พระชนกอดศิ ูร ปวตั ตคิ์ วาม ไปเหลือเลยสักพระองคอนั ลุวรบดิ รลาม ขาดสมคั รพนั ธ ณ เหตผุ ล นฤวิเคราะหเสาะสน ตางองคน ําความมงิ ามทลู เพราะหมายใด แหง ธ โดยมลู กษณะตรเิ หมาะไฉน สะดวกดาย แตกรา วกาวรายก็ปายปาม พจนยปุ รยิ าย ทีละนอ ยตาม บ เวน ครา สหกรณประดา ฟนเฝอ เช่อื นัยดนยั ตน ชทง้ั หลาย สืบจะหมองมล มิตรภิทนะกระจาย กเ็ ปน ไป แททา นวสั สการใน พระราชหฤทยวสิ ัย เสรมิ เสมอไป ระวงั กัน ฯ หลายอยา งตางกล ธ ขวนขวาย วัญจโนบาย ครนั้ ลวงสามปประมาณมา ลิจฉวรี า สามัคคีธรรมทาํ ลาย สรรพเสอื่ มหายน ตางองคทรงแคลงระแวงใน ผูพโิ รธใจ

๑๗ ถอดความ สทั ธรา ฉนั ท ฯ ในขณะนั้นวัสสการพราหมณก็คอยยุลูกศิษย แตงกลอุบายให เกิดความแคลงใจ พระโอรสกษัตริยลิจฉวีท้ังหลายไตรตรองใน อาการนาสงสัยก็เขาใจวาเปนจริงดังถอยคาํ ท่ีอาจารยปนเร่ือง ข้ึน ไมมีเหลือเลยสักพระองคเดียวที่จะมีความรักใครกลมเกลียว ตางขาดความสัมพันธ เกิดความเดือดรอนใจ แตละองคนําเรื่อง ไมดีท่ีเกิดขึ้นไปทูลพระบิดาของตน ความแตกแยกก็คอย ๆ ลุกลามไปสูพระบิดา เนื่องจากความหลงเช่ือโอรสของตน ปราศจากกาใครครวญเกิดความผิดพองหมองใจกันขึ้น ฝายวัส สการพราหมณคร้ันเห็นโอกาสเหมาะสมก็คอยยุแหยอยาง งายดาย ทาํ กลอุบายตาง ๆ พูดยุยงตามกลอุบายตลอดเวลา เวลาผานไปประมาณ ๓ ป ความรวมมือกันระหวางกษัตริยลิจ ฉวีทั้งหลายและความสามัคคีถูกทาํ ลายลงสิ้น ความเปนมิตร แตกแยก ความเส่ือม ความหายนะก็บังเกิดขึ้นกษัตริยตางองค ระแวงแคลงใจ มีความขุนเคืองใจซ่ึงกันและกัน

๑๘ สาลนิ ี ฉันท ฯ ตระหนักเหตถุ นดั ครนั พจกั สูพนิ าศสม พราหมณครรู สู งั เกต จะสัมฤทธิ์มนารมณ ราชาวัชชสี รร และอตุ สาหแหงตน ประชมุ ขตั ติยมณฑล ยนิ ดบี ัดนีก้ จิ กษตั รยิ ส สู ภาคาร เร่ิมมาดวยปรากรม สดบั กลองกระหมึ ขาน ณ กจิ เพื่อเสด็จไป ใหลองตกี ลองนัด จะเรยี กหาประชุมไย เชญิ ซง่ึ สา่ํ สากล ก็ขลาดกลัว บ กลา หาญ และกลาใครมิเปรียบปาน วัชชภี มู ีผอง ประชมุ ชอบกเ็ ชิญเขา ทกุ ไทไปเ อาภาร ไฉนนัน้ กท็ ําเนา บ แลเห็นประโยชนเลย ตา งทรงรับสงั่ วา และทกุ องคธ เพกิ เฉย เราใชเปนใหญใจ สมคั รเขา สมาคม ฯ ทานใดทเี่ ปนใหญ พอใจใครในการ ปรึกษาหารอื กนั จกั เรยี กประชุมเรา รบั สงั่ ผลกั ไสสง ไปไดไปดั่งเคย

๑๙ ถอดความ สาลินี ฉันท ฯ พราหมณผูเปนครูสังเกตเห็นดังน้ัน ก็รูวาเหลากษัตริยลิจฉวี กําลังจะประสบความพินาศ จึงยินดีมากที่ภารกิจประสบผล สาํ เร็จสมดังใจ หลังจากเริ่มตนดวยความบากบั่นและความ อดทนของตน จึงใหลองตีกลองนัดประชุมกษัตริยฉวี เชิญทุก พระองคเสด็จมายังที่ประชุม ฝายกษัตริยวัชชีท้ังหลายทรง สดับเสียงกลองดังกึกกอง ทุกพระองคไมทรงเปนธุระในการ เสด็จไป ตางองครับส่ังวา จะเรียกประชุมดวยเหตุใด เราไมได เปนใหญ ใจก็ขลาด ไมกลาหาญ ผูใดเปนใหญ มีความกลาหาญ ไมมีผูใดเปรียบได พอใจจะเสด็จไปรวมประชุมก็เชิญเขาเถิด จะปรึกษาหารือกันประการใดก็ชางเถิด จะเรียกเราไปประชุม มองไมเห็นประโยชนประการใดเลย รับส่ังใหพนตัวไป และทุก พระองคก็ทรงเพิกเฉยไมเสด็จไปเขารวมการประชุมเหมือนเคย

๒๐ อปุ ฎฐิตา ฉนั ท ฯ ชนะคลองประสบสม ธ กล็ อบแถลงการณ เหน็ เชิงพเิ คราะหช อ ง คมดลประเทศฐาน พราหมณเ วทอุดม อภเิ ผามคธไกร สนวากษัตรยิ ใ น ใหวัลลภชน วลหลาตลอดกนั กราบทลู นฤบาล คณะแผกและแยกพรรค ทเสมอื นเสมอมา แจงลักษณสา ขณะไหนประหนึ่งครา วชั ชีบรุ ไกร ก็ บ ไดสะดวกดี พยหุ ย าตรเสด็จกรี บดั น้สี กิ ็แตก รยิ ยทุ ธโดยไว ฯ ไปเปนสหฉัน โอกาสเหมาะสมัย นี้หากผิจะหา ขอเชิญวรบาท ธาทัพพลพี ถอดความ อุปฎฐิตา ฉันท ฯ เม่ือพิจารณาเห็นชองทางท่ีจะไดชัยชนะอยางงายดาย พราหมณผูรอบรู พระเวทก็ลอบสงขาว ใหคนสนิทเดินทาง กลับไปยังบานเมือง กราบทูล กษัตริยแหงแควนมคธอันย่ิงใหญ ในสาสนแจงวากษัตริยวัชชีทุกพระองค ขณะนี้เกิดความแตกแยก แบงพรรคแบงพวก ไมสามัคคีกันเหมือนแตเดิม จะหาโอกาส อันเหมาะสมคร้ังใดเหมือนดังคร้ังนี้คงจะไมมีอีกแลว ขอทูล เชิญพระองคยกกองทัพอันย่ิงใหญมาทําสงครามโดยเร็วเถิดความตอ จากอุปฎฐิตาฉันท อานในถอดความสามัคคีเภทคําฉันทตอนที่ ๖ ไรรัก สามัคคี วัชชีเสียเมือง

๒๑ วชิ ชมุ มาลา ฉันทฯ ทราบถงึ บัดดล ชาวเวสาลี ขาวเศกิ เอิกองึ ชนบทบรู ี ในหมผู คู น หวาดกลวั ท่วั ไป แทบทกุ ถิน่ หมด หมดเลือดส่ันกาย อกส่นั ขวัญหนี วนุ หวัน่ พร่นั ใจ ซอนตัวแตกภยั ตืน่ ตาหนา เผอื ด ทง้ิ ยา นบา นตน หลบลหี้ นตี าย ชาวคามลาลาด ซุกครอกซอกครัว ขุนดานตาํ บล เขาดงพงไพร คดิ ผนั ผอนปรน มาคธขา มมา เหลือจักหา มปราม ปา วรองทันที พันหวั หนาราษฎร รุกเบียนบีฑา หารอื แกก นั วัชชีอาณา จกั ไมใ หพ ล ปองกนั ฉนั ใด ไปมสี ักองค จึ่งใหต กี ลอง เพอื่ จกั เสดจ็ ไป แจงขาวไพรี เรียกนัดทําไม เพอ่ื หมภู มู ี กลา หาญเหน็ ดี ชุมนุมบัญชา ขัดขอ งขอ ไหน ตามเรอื่ งตามที ราชาลจิ ฉวี เปนใหญยงั มี อันนึกจาํ นง รุกปราศอาจหาญ ตา งองคด ํารสั ความแขงอาํ นาจ ใครเปนใหญใ คร แกง แยงโดยมาน วัชชีรฐั บาล เชญิ เทอญทา นตอ ง แมแ ตส ักองค ฯ ปรึกษาปราศรยั สวนเราเลา ใช ใจอยางผภู ี ตางทรงสําแดง สามคั คขี าด ภูมิศลจิ ฉวี บช มุ นมุ สมาน

๒๒ ถอดความ วชิ ชุมมาลา ฉนั ทฯ ขาวศึกแพรไปจนรูถึงชาวเมืองเวสาลี แทบทุกคนในเมืองตางตกใจและ หวาดกลัวกันไปทั่ว หนาตาตื่น หนาซีดไมมีสีเลือด ตัวส่ัน พากันหนีตาย วุนวาย พากันอพยพครอบครัวหนีภัย ทิ้งบานเรือนไปซุมซอนตัวเสียในปา ไมสามารถหามปรามชาวบานได หัวหนาราษฎรและนายดานตําบลตาง ๆ ปรึกษากันคิดจะยับย้ังไมใหกองทัพมคธขามมาได จึงตีกลองปาวรองแจง ขาวขาศึกเขารุกราน เพ่ือใหเหลากษัตริยแหงวัชชีเสด็จมาประชุมหาหนทาง ปองกันประการใด ไมมีกษัตริยลิจฉวีแมแตพระองคเดียวคิดจะเสด็จไป แตละพระองคทรงดํารัสวาจะเรียกประชุมดวยเหตุใด ผูใดเปนใหญ ผูใด กลาหาญ เห็นดีประการใดก็เชิญเถิด จะปรึกษาหารืออยางไรก็ตามแตใจ ตัวของเราน้ันไมไดมีอํานาจย่ิงใหญ จิตใจก็ขีขลาด ไมองอาจกลาหาญ แตละพระองคตางแสดงอาการเพิกเฉย ปราศจากความสามัคคีปรองดอง ในจิตใจ กษัตริยลิจฉวีแหงวัชชีไมเสด็จมาประชุมกันแมแตพระองคเดียว

๒๓ อนิ ทรวเิ ชียร ฉนั ท ฯ ตยิ รัชธาํ รง นคเรศวิสาลี ปนเขตมคธขัต พิเคราะหเหตุ ณ ธานี ยัง้ ทพั ประทับตรง ขณะเศิกประชิดแดน และมินกึ จะเกรงแกลน ภูธร ธ สงั เกต รณทพั ระงับภยั แหงราชวชั ชี บ มทิ าํ ประการใด บุรวา งและรา งคน เฉยดู บ รูสึก สยคงกระทบกล ฤๅคิดจะตอบแทน ลุกระน้ีถนัดตา คยิ พรรคพระราชา น่ิงเงียบสงบงาํ รจะพอ งอนัตถภัย ปรากฏประหนง่ึ ใน รกกาลขวา งไป ดจุ กันฉะนั้นหนอ แนโ ดยมพิ ักสง กลแหยย ดุ ีพอ ทานวัสสการจน จะมิรา วมิรานกนั ธรุ ะจบ ธ จงึ่ บัญ ภนิ ทพ ัทธสามคั พทแกลว ทหารหาญ ชาวลิจฉววี า ฬุคะเนกะเกณฑการ จรเขานครบร ลูกขา งประดาทา อดิศูรบดศี ร หมุนเลน สนุกไฉน ทวิ รงุ สฤษฎพ ลัน พยุหาธทิ พั ขนั ธ ครวู ัสสการแส พลขา ม ณ คงคา ปนปวน บ เหลอื หลอ พศิ เนอื งขนดั คลา ลบิ เุ รศสะดวกดาย ฯ คร้นั ทรงพระปรารภ ชานายนกิ ายสรร เรง ทาํ อฬุ มุ ปเ ว เพ่ือขามนทธี าร เขารับพระบัณฑูร ภาโรปกรณตอน จอมนาถพระยาตรา โดยแพและพว งปน จนหมดพหลเนอ่ื ง ขนึ้ ฝง ลุเวสา

๒๔ ถอดความ อินทรวเิ ชียร ฉันท ฯ จอมกษัตริยแหงแควนมคธหยุดทัพตรงหนาเมืองเวสาลี พระองคทรง สังเกตวิเคราะหเหตุการณทางเมืองวัชชีในขณะท่ีขาศึกมาประชิดเมือง ดู นิ่งเฉยไมรูสึกเกรงกลัว หรือคิดจะทําส่ิงใดโตตอบระงับเหตุราย กลับอยู อยางสงบเงียบไมทําการสิ่งใด มองดูราวกับเปนเมืองรางปราศจากผูคน แนนอนไมตองสงสัยเลยวาคงจะถูกกลอุบายของวัสสการพราหมณจน เปนเชนนี้ ความสามัคคีผูกพันแหงกษัตริยลิจฉวีถูกทาํ ลายลงและจะ ประสบกับภัยพิบัติ ลูกขางท่ีเด็กขวางเลนไดสนุกฉันใด วัสสการพรา หมณก็สามารถยุแหยใหเหลากษัตริยลิจฉวีแตกความสามัคคีไดตามใจ ชอบและคิดท่ีจะสนุกฉันน้ัน คร้ันทรงคิดไดดังนั้นจึงมีพระราชบัญชาแก เหลาทหารหาญใหรีบสรางแพไมไผเพื่อขามแมนํา้ จะเขาเมืองของฝายศัตรู พวกทหารรับราชโองการแลวก็ปฏิบัติภารกิจท่ีไดรับ ในตอนเชางานน้ันก็ เสร็จทันที จอมกษัตริยเคล่ือนกองทัพอันมีกําลังพลมากมายลงในแพที่ ติดกัน นาํ กําลังขามแมน้าํ จนกองทัพหมดสิ้น มองดูแนนขนัด ขึ้นฝงเมือง เวสาลีอยางสะดวกสบาย

๒๕ จติ รปทา ฉนั ท ฯ นวิ ิสาลี พลมากมาย นาครธา ก็ลพุ นหมาย เห็นริปมุ ี พระนครตน ขา มติรชล มนอกเตน มงุ จะทลาย ตะละผคู น มจลาจล ตา งกต็ ระหนก อลเวงไป ต่นื บ มิเวน มขุ มนตรี ท่ัวบรุ คา รกุ เภทภัย เสียงอลวน ทรปราศรัย ขณะนห้ี นอ สรรพสกล พระทวารม่นั ตรอมมนภี อรกิ อ นพอ บางคณะอา ชสภารอ ยงั มกิ ระไร วรโองการ กจ็ ะไดท ํา ควรบริบาล รสั ภบู าล ตา นปะทะกัน ก็เคาะกลองขาน ขัตตยิ รา ดุจกลองพงั ดาํ รจิ ะขอ ประลโุ สตทา ว ขณะทรงฟง ทรงตรไิ ฉน และละเลยดงั โดยนยดํา ธุระกบั ใคร เสวกผอง ณ สภาคา อาณัติปาน บรุ ท่ัวไป และทวารใด ศัพทอุโฆษ สิจะปด มี ฯ ลิจฉวดี า ว ตา ง ธ กเ็ ฉย ไทมอิ นิ งั ตางก็บคลา แมพระทวาร รอบทิศดาน เห็นนรไหน

๒๖ ถอดความ จิตรปทา ฉันท ฯ ฝา ยเมอื งเวสาลมี องเหน็ ขาศึกจํานวนมากขา มแมน ํ้ามาเพอื่ จะทาํ ลาย ลา งบานเมอื งของตน ตางกต็ ระหนกตกใจกนั ถวนหนา ในเมืองเกดิ จลาจลวนุ วายไปทวั่ เมือง ขาราชการชน้ั ผใู หญตา งหวาดกลัวภยั บาง พวกก็พดู วา ขณะนีย้ งั ไมเ ปน ไรหรอก ควรจะปองกันประตูเมอื งเอาไวใ ห มน่ั คง ตา นทานขาศึกเอาไวกอ น รอใหทป่ี ระชุมเหลา กษัตรยิ มีความเห็น วาจะทรงทําประการใด ก็จะไดด ําเนินการตามพระบญั ชาของพระองค เหลา ขา ราชการทง้ั หลายกต็ ีกลองสัญญาณขึน้ ราวกับกลองจะพงั เสยี ง ดงั กึกกองไปถึงพระกรรณกษัตริยล จิ ฉวี ตา งองคท รงเพกิ เฉยราวกบั ไม เอาใจใสใ นเร่อื งราวของผใู ด ตางองคไมเสด็จไปทป่ี ระชมุ แมแตป ระตูเมือง รอบทศิ ทกุ บานก็ไมม ผี ใู ดปด

๒๗ สัททุลวกิ กีฬิต ฉนั ท ฯ จอมทพั มาคธราษฎร ธยาตรพยหุ กรีธาสูวสิ าลี นคร โดยทางอันพระทวารเปดนรนกิ ร ฤๅรอตอ รอน อะไร เบอื้ งน้นั ทานคุรวุ สั สการทชิ กไ็ ป นาํ ทัพชเนนทรไ ท มคธ เขา ปราบลจิ ฉวิขัตตยิ รฐั ชนบท สูเ งือ้ มพระหัตถหมด และโดย ไปพักตอ งจะกะเกณฑน กิ ายพหลโรย แรงเปลืองระดมโปรย ประยทุ ธ ราบคาบเสร็จ ธ เสด็จลรุ าชคฤหอุต คมเขตบุเรศดจุ ณ เดมิ เรอ่ื งตนยกุ ติกแ็ ตจะตอพจนเติม ภาษิตลิขิตเสรมิ ประสงค ปรุงโสตเปน คตสิ ุนทราภรณจง จับขอประโยชนตรง ตรดิ ู ฯ ถอดความ สัททลุ วิกกีฬติ ฉนั ท ฯ จอมทัพแหงแควนมคธกรีธาทัพเขาเมืองเวสาลีทางประตูเมืองที่เปดอยู โดยไมมีผูคนหรือทหารตอสูประการใด ขณะน้ันวัสสการพราหมณผูเปน อาจารยก็ไปนาํ ทัพของกษัตริยแหงมคธเขามาปราบกษัตริยลิจฉวี อาณาจักรท้ังหมดก็ตกอยูในเงื้อมพระหัตถ โดยที่กองทัพไมตองเปลือง แรงในการตอสู ปราบราบคาบแลวเสด็จยังราชคฤหเมืองย่ิงใหญดังเดิม เน้ือเรื่องแตเดิมจบลงเพียงน้ี แตประสงคจะแตงสุภาษิตเพิ่มเติมใหไดรับ ฟงเพื่อเปนคติอันทรงคุณคานําไปคิดไตรตรอง

๒๘ อินทรวิเชยี รฉันท ฯ ชอชาตศตั รู วประเทศสะดวกดี อันภบู ดีรา วรราชวชั ชี ไดล ิจฉวภี ู ฑอนตั ถพ ินาศหนา คณะแตกและตา งมา แลสรรพบรรดา หสโทษพิโรธจอง ถงึ ซึ่งพบิ ตั บิ ี ทนสิ้น บปรองดอง ตริมลกั ประจักษเ จอื เหีย้ มนั้นเพราะผนั แผก รสเลา กง็ า ยเหลอื ถอื ทฐิ ิมานสา คตโิ มหเปนมลู ยนภาวอาดูร แยกพรรคสมรรคภนิ ยศศกั ดเิ สอ่ื มนาม ขาดญาณพิจารณต รอง คุรวุ ัสสการพราหมณ กลงํากระทํามา เชอื่ อรรถยบุ ลเอา พเิ คราะหคดิ พินจิ ปรา เหตุหาก ธ มากเมือ ธสุ มคั รภาพผล สกุ ภาวมาดล จ่งึ ดาลประการหา บ นริ าศนริ ันดร เสียแดนไผทสูญ คยพรรคสโมสร คณุ ไรไ ฉนดล ควรชมนิยมจดั เพราะฉะนัน้ แหละบุคคล เปน เอกอบุ ายงาม ธรุ ะเกี่ยวกะหมูเขา มขุ เปนประธานเอา พุทธาทิบัณฑติ บ มเิ หน็ ณฝายเดยี ว รภสรรเสรญิ สา นรอ่ืนก็แลเหลียว มิตรภาพผดงุ ครอง วาอาจจะอวยผา ดีสู ณ หมตู น หมใู ดผสิ ามัค ไปปราศนิราศรอน พรอมเพรียงประเสรฐิ ครัน ผูหวงั เจรญิ ตน พึงหมายสมัครเปน ธูรท่ัว ณ ตัวเรา ควรยกประโยชนย น่ื ดบู า งและกลมเกลียว

๒๙ ย้งั ทฐิ ิมานหยอน ทมผอ นผจงจอง อารีมมิ หี มอง มนเมือ่ จะทําใด ลุกป็ นกแ็ บง ไป ลาภผลสกลบรร สุจรติ นิยมธรรม ตามนอ ยและมากใจ สุประพฤตสิ งวนพรรค อุปเฉทไมตรี พงึ มรรยาทยดึ ผิ บ ไรสมัครมี รอ้ื ริษยาอนั รวิวาทระแวงกัน สยคงประสบพลัน ดง่ั น้นั ณหมูใด หิตะกอบทวกิ าร พรอมเพรยี งนพิ ทั ธนี มนอาจระรานหาญ กเ็ พราะพรอมเพราะเพรยี งกนั หวังเทอญมติ องสง นรสูงประเสรฐิ ครนั ซง่ึ สุขเกษมสนั ต เฉพาะมชี ีวีครอง ผวิ ใครจะใครล อง ใครเลาจะสามารถ พลหกั กเ็ ตม็ ทน หักลา ง บ แหลกลาญ สละลี้ ณ หมูตน บ มิพรอมมเิ พรียงกัน ปวยกลา วอะไรฝงู สขุ ท้งั เจริญอนั ฤๅสรรพสตั วอัน ลไุ ฉน บ ไดมี พภยนั ตรายกลี แมม ากผิก่ิงไม ติประสงคก ค็ งสม มัดกาํ กระนนั้ ปอง คณะเปน สมาคม ภนิพทั ธรําพึง เหลาไหนผิไมตรี ผิวมีกค็ ํานึง กิจใดจะขวายขวน จะประสบสขุ าลยั ฯ อยา ปรารถนาหวงั มวลมาอบุ ตั ิบรร ปวงทกุ ขพ บิ ัติสรร แมปราศนยิ มปรี ควรชนประชมุ เชน สามัคคิปรารม ไปมีกใ็ หม ี เนื่องเพ่อื ภยิ โยจึง

๓๐ ถอดความ อินทรวิเชียรฉันท ฯ พระเจาอชาตศัตรูไดแผนดินวัชชีอยางสะดวก และกษัตริยลิจฉวีทั้งหลายก็ ถึงซ่ึงความพินาศลมจม เหตุเพราะความแตกแยกกัน ตางก็มีความยึดมั่นใน ความคิดของตน ผูกโกรธซึ่งกันและกัน ตางแยกพรรค แตกสามัคคีกัน ไม ปรองดองกัน ขาดปญญาที่จะพิจารณาไตรตรอง เชื่อถอยความของบรรดา พระโอรสอยางงายดาย เหตุท่ีเปนเชนน้ันเพราะกษัตริยแตละพระองคทรง มากไปดวยความหลง จึงทาํ ใหถึงซ่ึงความฉิบหาย มีภาวะความเปนอยูอัน ทุกขระทม เสียทั้งแผนดิน เกียรติยศ และช่ือเสียงท่ีเคยมีอยู สวนวัสสการพรา หมณนั้นนาชื่นชมอยางย่ิงเพราะเปนเลิศในการกระทาํ กลอุบายผูรูท้ังหลายมี พระพุทธเจาเปนตน ไดใครครวญพิจารณากลาวสรรเสริญวาชอบแลวในเร่ือง ผลแหงความพรอมเพรียงกัน ความสามัคคีอาจอาํ นวยใหถึงซึ่งสภาพแหง ความผาสุก ณหมูของตนไมเสื่อมคลายตลอดไป หากหมูใดมีความสามัคคี รวมชุมนุมกัน ไมหางเหินกัน ส่ิงท่ีไรประโยชนจะมาสูไดอยางไร ความพรอม เพรียงนั้นประเสริฐย่ิงนัก เพราะฉะน้ันบุคคลใดหวังท่ีจะไดรับความเจริญแหง ตนและมีกิจธุระอันเปนสวนรวม ก็พึงต้ังใจเปนหัวหนาเอาเปนธุระดวยตัวของ เราเองโดยมิเห็นประโยชนตนแตฝายเดียว ควรยกประโยชนใหบุคคลอื่นบาง นึกถึงผูอื่นบาง ตองกลมเกลียวมีความเปนมิตรกันไว ตองลดทิฐิมานะ รูจัก ขมใจ จะทําส่ิงใดก็เอ้ือเฟอกันไมมีความบาดหมางใจ ผลประโยชนทั้งหลายที่ เกิดขึ้นก็แบงปนกันไป มากบางนอยบางอยางเปนธรรม ควรยึดมั่นในมารยาท และความประพฤติท่ีดีงาม รักษาหมูคณะโดยไมมีความริษยากันอันจะตัดรอน ไมตรี ดังน้ันถาหมูคณะใดไมขาดซึ่งความสามัคคี มีความพรอมเพรียงกันอยู เสมอ ไมมีการวิวาท และระแวงกัน ก็หวังไดโดยไมตองสงสัยวา คงจะพบซ่ึง ความสุข ความสงบ และประกอบดวยประโยชนมากมาย ใครเลาจะมีใจกลาคิด ทาํ สงครามดวย

๓๑ หวังจะทําลายลางก็ไมได ท้ังน้ีเพราะความพรอมเพรียงกันนั่นเอง กลาว ไปไยกับมนุษยผูประเสริฐหรือสรรพสัตวท่ีมีชีวิต แมแตกิ่งไมหากใครจะ ใครลองเอามามัดเปนกาํ ต้ังใจใชกาํ ลังหักก็ยากเต็มทน หากหมูใดไมมี ความสามัคคีในหมูคณะของตน และกิจการอันใดที่จะตองขวนขวายทําก็ มิพรอมเพรียงกัน ก็อยาไดหวังเลยความสุขความเจริญจะเกิดขึ้นได อยางไร ความทุกขพิบัติอันตรายและความช่ัวรายท้ังปวง ถึงแมจะไม ตองการก็จะตองไดรับเปนแนแท ผูที่อยูรวมกันเปนหมูคณะหรือสมาคม ควรคาํ นึงถึงความสามัคคีอยูเปนนิจ ถายังไมมีก็ควรจะมีข้ึน ถามีอยูแลว ก็ควรใหเจริญรุงเรืองยิ่งขึ้นไปจึงจะถึงซ่ึงความสุขความสบาย

๓๒ อธบิ ายคําศัพทแ ละขอ ความ กถา ถอ ยคาํ กลหเหตุ เหตแุ หงการทะเลาะ กสิก ชาวนา ไกวล ท่ัวไป ขัตติย พระเจาแผนดนี คดี เรือ่ ง คม ไป ชเนนทร (ชน+อนิ ทร) ผเู ปนใหญในหมูชน ทม ความขม ใจ ทลิทภาว ยากจน ทั่วบุรคาม ทว่ั บานท่วั เมอื ง ทิช บางทีกใ็ ชวา ทวิช ทิชงค ทชิ าจารย ทวิชงค หมายถึงใผู เกิดสองคร้งั คอื พราหมณ กลา วคือ เกดิ เปนคนโดยท่ัวไป ครง้ั หนง่ึ และเกดิ เปนพราหมณโ ดยตาํ แหนง อีกครงั้ หนง่ึ ทิน วนั นครบร เมืองของขา ศึก นย, นัย เคาความ ความหมาย นยมาน ใจความสาํ คญั (มาน = หวั ใจ) นรนิกร ฝงู ชน นฤพทั ธ, นพิ ทั ธ เนอื งๆ เสมอ เน่ืองกนั นฤสาร ไมม ีสาระ นวิ ตั กลับ นีรผล ไมเปน ผล ประเค มอบใหหมด

๓๓ ประศาสน การสัง่ สอน ปรากรม ความเพยี ร ปรงุ โสต ตกแตงใหไ พเราะนา ฟง ปลาต หายไป ปวัตน บางทีใชว า ปวัตติ์ หมายถงึ ความเปนไป พฤฒิ ผเู ฒา หมายถงึ วัสสการพราหมณ พิเฉท ทําลาย การตัดขาด พิชากร วชิ าความรู พทุ ธาทิบณั ฑิต ผูรู มีพระพุทธเจา เปน ตน ภต ขาว ภาโรปกรณ (จดั ทาํ ) เคร่ืองมอื ตามทีไ่ ดร ับมอบหมาย ภนิ ทพัทธสามัคคยิ การแตกสามคั คี กินท แปลวา แตกแยก พัทธ แปลวา ผูกพัน สามดั คิย แปลวา สามคั คี ภยิ โย ยงิ่ ข้ึนไป กรี ุก ขลาด กลัว ภมู ิศ พระราชา มน ใจ มนารมณ สมดังที่คิดหรือสมดงั ใจ มาน ความถือตัว ในความวา \"แกงแยง โดยมาน\" ยกุ ติ ยตุ ิ จบส้ิน รหุฐาน รโหฐาน หมายถงึ ท่ีสงดั ที่ลบั ลกั ษณสาสน คอื ลกั ษณแ ละสาสน หมายถึง จดหมาย เลา รูปความ ขอความ เคา วัญจโนบาย อบุ ายหลอกลวง วลั ลภชน คนสนทิ วริ ุธ ผิดปกติ

๓๔ สมรรคภินทน การแตกสามดั คี สมคั รภาพ ความสมคั รสมานสามคั คี สหกรณ หมเู หลา สํ่า หมู พวก สกิ ขสภา หองเรยี น สุขาลยั ทีท่ มี่ ีความสขุ เสาวน ฟง เสาวภาพ สุภาพ ละมนุ ละมอ ม หายน, หายน ความเส่อื ม หิตะ ประโยชน เหีย้ มนน้ั เหตุนน้ั อนตั ถ ไมเปน ประโยชน อนุกรม ตามลําดับ อภิเผา ผูเปน ใหญ อาคม มา มาถึง อุปเฉทไมตรี ตดั ไมตรี อรุ ส โอรส ลกู ชาย อหุ มุ ปเวฬุ แพไมไ ผ เอาธุร เอาใจใสเ ปนธุระ เอาภาร รบั ภาระ รับผิดชอบ

๓๕ วิเคราะหคณุ คา วรรณคดี คณุ คา ดา นวรรณศลิ ป การเลอื กสรรคํา วรรณคดปี ระเภทฉันทแ มจะนยิ มใชคําบาลสี นั สกฤตกต็ าม เพราะตองการบังคบั ครุ ลหุ แตผ แู ตงสามัคคเี ภทคําฉนั ทกเ็ ลือกสรรคาํ ไดอ ยางไพเราะเหมาะสมทั้งเสียง และความ เชน ๑. ใชค าํ งาย ๆ ในบางตอน ทาํ ใหผ ูอา นเขา ใจไดไมย ากนัก เชน ตอนวสั สการพราหมณ เขา เมอื งเวสาลซี ่ึงเปนเมอื งหลวงของ แควน วัชชี “ผูกไมตรจี ติ เชงิ ชิดชอบเชอ่ื ง กับหมชู าวเมือง ฉนั ทอัชฌาสัย เลา เรื่องเคืองขนุ วาวุนวายใจ จําเปน มาใน ดา วตางแดนตน” ๒. การใชค ําทม่ี ีเสยี งเสนาะ เสียงเสนาะเกิดจากการใชคําเลียน เสยี งธรรมชาติ มกี าร ยํา้ คํา ใชค ําทกี่ อใหเ กิดความรสู กึ เชน ตอนชมกระบวนชา ง “แพรว แพรว พรายพรายขา ยกรอง กองสกาวดาวทองท้งั พสู พุ รรณสรรถกล” คํา แพรว แพรว และพรายพราย กอ ใหเ กดิ ความรสู กึ ในดาน ความโออ างดงามไดอ ยา งดี “ยาบยอยหอ ยพดู ูดี ขลุมสวมกรวมสีสะคาดกนกแนมเกลา” คํา ยาบยอ ย เสียงของคาํ ไพเราะทําใหผ อู านเห็นความงาม ๓. ใชค าํ ทีก่ อ ใหเ กิดความรสู ึก เชน ตอนพรรณนากองทัพของพระเจา อชาตศตั รู “แรงหตั ถกวดั แกวงซ่งึ สรรพ ศัสตราวธุ อันวะวาบ วะวาวขาวคม” คํา วะวาบวะวาว กอ ความรสู กึ ใหผ ูอานนึกเกรงขามไดดีมาก

๓๖ ๔. ใชค ําท่มี ีความหมายกระชับ คาํ บางคาํ ผอู านอา นแลว เขา ใจได ทันทีโดยไมตอ งใช ถอ ยคําอ่นื มาขยายความอีกเลย เชน “แรมทางกลางเถือ่ น หา งเพ่ือนหาผู หนง่ึ ใดนกึ ดู เหน็ ใครไปม ”ี ซ่งึ อานแลวผอู านก็เขาใจไดทนั ทวี าวัสสการพราหมณเดนิ ทาง อยา งเดียวดาย ๕. การหลากคํา กวจี ําเปน ตองรจู กั คาํ มากเพือ่ หลกี เลยี่ งการใช คําซ้ํากนั ทําใหผ ู อานเห็นความเปน อจั ฉริยะของกวี เชน “ขุนคอคชคมุ กุมองั กุสกรายทา ยยงั ขนุ ควาญประจาํ ดาํ ร”ี และ “ขนุ คชขนึ้ คชชนิ ชาญ คมุ พลคชสารละตัวกาํ แหงแขง็ ขัน” คาํ วา คช ดํารีและคชสาร หมายถงึ ชา งท้ังส้นิ ๖. การเพิม่ สมั ผัส คาํ ประพนั ธไทยนยิ มสัมผัสมากแมว า ฉนั ทจะเปน คาํ ประพันธท่ีไทย รับมาจากอินเดียซ่ึงแตเ ดิมไมม สี ัมผสั เรากเ็ พม่ิ สัมผัสนอกเขาไปเพ่ือใหไ พเราะยิ่งขนึ้ นอกจากน้ียัง เพิ่มครุ ลหเุ ขา ไปในกาพยสุรางคนางค ๒๘ ทาํ ใหเกดิ ลีลาคึกคกั เหมาะ สมกับทอ งเร่ือง เชน ตอนบรรยายการจัด กองทัพของพระเจา อชาตศัตรู “ สะพรบึ สะพร่ัง ณหนา และหลัง ณซายและขวา ละหมลู ะหมวด ก็ตรวจกต็ รา ประมวลกะมา สิมากประมาณ”

๓๗ ๗. การใชโ วหารภาพพจน คือถอ ยคาํ ท่กี วเี รยี บเรียงอยางใชโ วหารไมก ลาว อยางตรงไปตรงมา เพราะตอ งการใหผอู า นมสี วนรวมในการคิด เขา ใจและ รสู ึกอยางลกึ ซ้ึงตามผูแ ตง ไปดวย โวหารภาพพจนใ นสามัคคเี ภทคาํ ฉนั ทมี หลายตอน เชน ๗.๑ การเปรียบเทียบแบบอุปมาอุปไมย ไดแ ก การนําของ สองส่งิ ทมี่ ีลักษณะ คลา ยกนั มาเปรยี บเทียบกนั โดยมีคําวา ดจุ เหมือน คลา ย ปานประหน่ึงเปนคาํ เชอ่ื ม สิ่งทีน่ าํ มาเปรยี บเทียบเรียกวา อปุ มา สิง่ ทีร่ บั เปรียบเทยี บเรยี กวา อุปไมย เชน ตอนพระเจา อชาตศัตรูกรวิ้ วสั สการพราหมณ ๗.๒ การเปรียบเทียบแบบอุปลักษณ ไดแ กก ารเปรยี บเทยี บโดยนยั ไมกลาว เปรยี บเทยี บ ตรง ๆ อยา งอุปมาอปุ ไมยแตผอู า นกพ็ อจะจบั เคาไดจ ากคาํ ท่ผี แู ตงใช เชน ตอนวสั สการพราหมณกลา วเปรียบเทียบทหารของแควน วัชชีกบั ทหารของ แควน มคธ วา “ห่งิ หอ ยสแิ ขงสรุ ิยะไหน จะมินาชวิ าลาญ” ผูอานยอ มจะเขาใจไดว า ห่ิงหอ ยนั้นหมายถึงกองทัพมคธ สวนสุริยะนน้ั หมายถึงกองทพั วชั ชี ตอนพระเจา อชาตศัตรูทรงเปรียบเทยี บการแตกสามัคคีของกษตั ริยลิจฉวี วา “ลูกขา งประดาทา รกกาลขวา งไป หมนุ เลน สนุกไฉน ดุจกันฉะน้ันหนอ”

๓๘ คุณคา ดา นสังคม สะทอนวัฒนธรรมของคนในสงั คม ➢ สะทอนภาพการปกครองโดยระบอบสามัคคธี รรม เนน โทษของการแตก ความสามัคคี ในหมูค ณะ และเนนถงึ หลักธรรม อปรหิ านิยธรรม ๗ ประการ ซงึ่ เปนหลกั ธรรมทส่ี ง ผล ใหเกิดความเจรญิ ของหมคู ณะ ปราศจากความ เส่ือม ไดแก - ไมเ บื่อหนายการประชมุ เม่อื มีภารกจิ กป็ ระชมุ ปรกึ ษาหารือกนั เพ่ือชวยกนั คิดหาทางแกไขปญ หา - เขา ประชุมพรอ มกนั เลิกประชมุ พรอมกัน รวมกันประกอบกิจ อนั ควรกระทาํ - มคี วามสามัคคีกนั - ยึดมั่นในจารตี ประเพณอี นั ดีงาม และประพฤติดีปฏิบัตติ ามสง่ิ ที่ บัญญัติไว แสดงใหเ ห็นถึงโทษของการแตกความสามัคคีในหมคู ณะ ➢ ถา ไมสามัคคีเปน อันหนง่ึ อันเดยี วกัน ก็จะนาํ บานเมืองไปสูค วามหายนะ ได (ฝา ยตรงขา มสามารถใชจ ุดออ นในเรอื่ งนี้เพอื่ โจมตีไดงา ย) เนน การใชส ติปญญาไตรต รองในการแกไ ขปญหามากกวาการใชก าํ ลงั

๓๙ คุณคา ดา นการนําไปใช ๑. การใชวจิ ารณญาณไตรตรองกอ นทําการใด ๆ การขาดการพิจารณาไตรต รอง นําไปซึ่งความสูญเสยี ดงั เชน เหลากษัตริยลิจฉวี “ขาดการพจิ ารณาไตรต รอง” คือ ขาด ความสามารถในการใชป ญ ญาตริตรองพจิ ารณาสอบสวน และใช เหตุผล ทีถ่ กู ตอ ง จึงหลงกลของวัสสการพราหมณ ถกู ยแุ หยใ หแตก ความสามคั คี จนเสียบา นเสียเมอื ง ๒. มงุ ชใ้ี หเ หน็ ความสาํ คัญของ ความสามัคคี เพอื บานเมืองเปน ปกแผน ม่นั คง ๓. สอนใหเห็นโทษของการแตกความสามคั คี และแสดงใหเห็น ความสาํ คัญ ของการใชส ติปญญาใหเ กิดผลโดยไมตอ งใชกาํ ลัง ๔. การถอื ความคดิ ของตนเปนใหญแ ละทะนงตนวาดีกวา ผอู ื่น ยอ มทําใหเกดิ ความเสียหายแกส วนรวม ๕. การเลอื กใชบ ุคคลใหเหมาะสมกับงานจะทําใหง านสาํ เรจ็ ไดด วยดี

๔๐ บรรณานุกรม กัลยาณี ถนอมแกว. คุณคา ดา นวรรณศลิ ปข องสามคั คีเภทคาํ ฉันท. [ออนไลน]. เขา ถงึ ไดจ าก :http://www.gotoknow.org/posts/336724. (วันทสี่ ืบคน ขอมูล : ๑๖ มถิ นุ ายน ๒๕๔๕). กลั ยาณี ถนอมแกว. ถอดความสามคั คีเภทคําฉันทในบทเรยี น (๑). [ออนไลน]. เขาถงึ ไดจาก : http://www.gotoknow.org/posts/330820. (วันท่สี ืบคนขอมลู : ๑๖ มิถนุ ายน ๒๕๔๕). กัลยาณี ถนอมแกว. ถอดความสามัคคีเภทคาํ ฉนั ทใ นบทเรยี น (๒). [ออนไลน]. เขา ถงึ ไดจ าก : http://www.gotoknow.org/posts/330832. (วนั ทส่ี ืบคน ขอ มูล : ๑๖ มิถุนายน ๒๕๔๕). กัลยาณี ถนอมแกว . ถอดความสามคั คเี ภทคาํ ฉันทในบทเรยี น (๓). [ออนไลน] . เขา ถึงไดจ าก : http://www.gotoknow.org/posts/332007.(วันท่สี บื คนขอ มลู : ๑๖ มถิ นุ ายน ๒๕๔๕).

๔๑ กัลยาณี ถนอมแกว. ถอดความสามัคคเี ภทคาํ ฉันทในบทเรียน (๔). [ออนไลน]. เขาถึงไดจาก : http://www.gotoknow.org/posts/332012. (วนั ที่สบื คน ขอมูล : ๑๖ มถิ นุ ายน ๒๕๔๕). กลั ยาณี ถนอมแกว . ถอดความสามัคคีเภทคาํ ฉนั ทในบทเรยี น (๕). [ออนไลน] . เขา ถึงไดจาก : http://www.gotoknow.org/posts/332031. (วนั ท่ีสบื คน ขอ มูล : ๑๖ มถิ นุ ายน ๒๕๔๕). กัลยาณี ถนอมแกว. ถอดความสามัคคีเภทคําฉนั ทใ นบทเรยี น ตอนที่ ๗. [ออนไลน]. เขาถึงไดจาก : http://www.gotoknow.org/posts/330820. (วันที่สบื คน ขอ มูล : ๑๖ มถิ ุนายน ๒๕๔๕). ปยะฤกษ บญุ โกศล. วิชชมุ มาลาฉนั ท ๘. [ออนไลน] . เขาถงึ ไดจ าก : https://krupiyarerk.wordpress.com. (วนั ทส่ี ืบคน ขอ มูล : ๑๖ มถิ นุ ายน ๒๕๔๕).

๔๒ รศ. วิเชยี ร เกษปทุม. อนิ ทรวเิ ชยี รฉันท. [ออนไลน] . เขาถึงไดจาก : https://sites.google.com/site/learncomputerdo oks/xinthrwicheiyr-chanth. (วันทสี่ บื คน ขอมูล : ๑๖ มิถนุ ายน ๒๕๔๕). อาจารยพ รี ะเสก บรสิ ทุ ธ์ิบัวทพิ ย. สามคั คีเภทคําฉนั ท. [ออนไลน] . เขา ถึงไดจาก : http://www.digitalschool.club/digitalschool/t hai2_4_1/thai9_5/paper/3.pdf. (วันทสี่ บื คน ขอ มลู : ๑๖ มิถุนายน ๒๕๔๕).