BUKU SENI BUDAYA KLS XII

Buku ini menjabarkan usaha minimal yang harus dilakukan siswa untuk mencapai kompetensi yang diharapkan. Sesuai dengan pendekatan yang digunakan dalam Kurikulum 2013, siswa diajak menjadi berani untuk mencari sumber belajar lain yang tersedia dan terbentang luas di sekitarnya. Peran guru dalam meningkatkan dan menyesuaikan daya serap siswa dengan ketersediaan kegiatan pada buku ini sangat penting. Guru dapat memperkayanya dengan kreasi dalam bentuk kegiatan-kegiatan lain yang sesuai dan relevan yang bersumber dari lingkungan sosial dan alam. Sebagai edisi kedua, buku ini sangat terbuka terhadap masukan dan akan terus diperbaiki dan disempurnakan. Untuk itu, kami mengundang para pembaca untuk memberikan kritik, saran dan masukan guna perbaikan dan penyempurnaan edisi berikutnya. Atas kontribusi tersebut, kami ucapkan terima kasih. Mudah-mudahan kita dapat memberikan yang terbaik bagi kemajuan dunia pendidikan dalam rangka mempersiapkan generasi seratus tahun Indonesia Merdeka (2045). Tim Penulis iv Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK



Bab II Apresiasi Karya Seni Rupa Tiga Dimensi....................... 27 Kompetensi Inti.............................................................................. 24 Kompetensi Dasar ......................................................................... 25 Informasi Guru............................................................................... 25 Peta Materi .................................................................................... 26 A. Jenis, Tema dan Fungsi Karya Seni Rupa Tiga Dimensi .......... 27 B. Nilai Estetis Karya Seni Rupa Tiga Dimensi ............................. 28 C. Berkarya Seni Rupa Tiga Dimensi ............................................ 40 Proses Pembelajaran .................................................................... 42 Konsep Umum............................................................................... 43 Penilaian........................................................................................ 44 Tes Praktik ..................................................................................... 44 Pengayaan .................................................................................... 50 Remedial ....................................................................................... 50 Interaksi dengan Orang Tua .......................................................... 51 Bab III Teknik Musik Kreasi ........................................................ 55 Kompetensi Inti.............................................................................. 52 Kompetensi Dasar ......................................................................... 52 Informasi Guru............................................................................... 53 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 53 Proses Pembelajaran .................................................................... 63 A. Konsep Seni Musik Kreasi ........................................................ 67 B. Teknik dan Jenis Musik Kreasi .................................................. 75 C. Prosedur dan Fungsi Musik Kreasi ........................................... 80 Pengayaan .................................................................................... 90 Remedial ....................................................................................... 90 Evaluasi Pembelajaran.................................................................. 90 Rangkuman ................................................................................... 94 vi Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK

Refleksi.......................................................................................... 95 Interaksi dengan Orang tua ........................................................... 95 Bab IV Analisis Seni Musik......................................................... 97 Kompetensi Inti.............................................................................. 96 Kompetensi Dasar ......................................................................... 97 Peta Materi .................................................................................... 97 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 98 Proses Pembelajaran .................................................................... 100 A. Konsep dan Makna Proses Kreasi Musik ................................. 103 B. Simbol dan Nilai Estetik Musik Kreasi....................................... 107 C. Teknik dan Prosedur Penciptaan Musik Kreasi......................... 132 Penugasan .................................................................................... 133 Remedial ....................................................................................... 134 Evaluasi Pembelajaran.................................................................. 134 Penilaian Pribadi............................................................................ 139 Penilaian Antarteman .................................................................... 141 Rangkuman ................................................................................... 142 Refleksi ........................................................................................ 143 Interaksi dengan Orang tua ........................................................... 144 Bab V Manajemen Pergelaran Tari............................................. 143 Kompetensi Inti.............................................................................. 145 Kompetensi Dasar ......................................................................... 146 Peta Materi .................................................................................... 146 A. Pengertian Managemen Pergelaran Tari .................................. 147 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 147 Informasi Guru............................................................................... 147 B. Prinsip-prinsip Manajemen Pergelaran Tari .............................. 149 C. Fungsi Manajemen Pergelaran Tari .......................................... 152 Seni Budaya vii

D. Pembentukan Panitia Pergelaran Tari ...................................... 154 Proses Pembelajaran .................................................................... 157 Konsep Umum............................................................................... 158 Pengayaan .................................................................................... 159 Remedial ....................................................................................... 159 Penilaian........................................................................................ 160 Interaksi dengan Orang Tua .......................................................... 163 Bab VI Konsep Garap Pergelaran Tari....................................... 169 Kompetensi Inti.............................................................................. 164 Kompetensi Dasar ......................................................................... 165 Peta Materi .................................................................................... 165 A. Proses Garap Gerak Tari Kreasi ............................................... 166 B. Improvisasi Gerak dalam Tari.................................................... 170 C. Konsep Tata Pentas.................................................................. 172 Proses Pembelajaran .................................................................... 176 Konsep Umum............................................................................... 177 Pengayaan .................................................................................... 178 Remedial ....................................................................................... 179 Penilaian........................................................................................ 180 Interaksi dengan Orang Tua .......................................................... 182 Bab VII Teater............................................................................... 193 Kompetensi Inti.............................................................................. 183 Kompetensi Dasar ......................................................................... 184 Peta Materi .................................................................................... 184 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 185 Proses Pembelajaran .................................................................... 185 A. Konsep Kekaryaan Teater......................................................... 186 C. Teknik Pengungkapan Gagasan ............................................... 192 viii Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK

C. Prosedur Berkarya Teater ......................................................... 194 D. Menyusun Naskah Drama ........................................................ 195 E. Analisis Naskah Drama ............................................................. 196 Evaluasi Pembelajaran.................................................................. 198 Penugasan .................................................................................... 201 Tes Praktik ..................................................................................... 201 Projek Pentas Seni ........................................................................ 201 Rangkuman ................................................................................... 202 Bab VIII Teater.............................................................................. 213 Kompetensi Inti.............................................................................. 204 Kompetensi Dasar ......................................................................... 204 Peta Materi .................................................................................... 205 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 205 Proses Pembelajaran .................................................................... 206 A. Makna Simbol dalam Teater...................................................... 207 B. Jenis Simbol dalam Teater ........................................................ 208 C. Fungsi Simbol dalam Komunikasi............................................. 210 D. Ragam Teknik Ungkapan Simbolik ........................................... 212 E. Ungkapan Simbolik dalam Kreasi Naskah Drama .................... 213 F. Ungkapan Simbolik dalam Penampilan Teater .......................... 213 Penilaian........................................................................................ 215 Penugasan .................................................................................... 217 Tes Praktik ..................................................................................... 218 Projek Pentas Seni ........................................................................ 218 Rangkuman ................................................................................... 218 Refleksi ........................................................................................ 218 Seni Budaya ix

Bab IX Pameran Karya Seni Rupa.............................................. 231 Kompetensi Inti.............................................................................. 219 Kompetensi Dasar ......................................................................... 220 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 220 Informasi Guru............................................................................... 220 Peta Materi .................................................................................... 221 A. Tujuan, Manfaat dan Fungsi Pameran ...................................... 222 B. Merencanakan, Mempersiapkan dan Melaksanakan Pameran ................................................................................... 230 Informasi Guru............................................................................... 230 Proses Pembelajaran .................................................................... 232 Konsep Umum............................................................................... 233 Penilaian........................................................................................ 234 Penugasan .................................................................................... 237 Tes Praktik ..................................................................................... 237 Proyek Pameran Seni Rupa .......................................................... 237 Pengayaan .................................................................................... 240 Remedial ....................................................................................... 240 Interaksi dengan Orangtua ............................................................ 241 Bab X Kritik Karya Seni Rupa..................................................... 253 Kompetensi Inti.............................................................................. 242 Kompetensi Dasar ......................................................................... 243 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 243 Informasi Guru............................................................................... 243 Peta Materi .................................................................................... 244 A. Jenis, Fungsi, Simbol, Tokoh dan Nilai Estetis dalam Kritik Seni Rupa ........................................................................ 245 B. Menulis Kritik............................................................................. 247 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 247 x Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK

Informasi Guru............................................................................... 247 Proses Pembelajaran .................................................................... 251 Konsep Umum............................................................................... 254 Penilaian........................................................................................ 254 Penugasan .................................................................................... 255 Tes Praktik ..................................................................................... 258 Pengayaan .................................................................................... 260 Remedial ....................................................................................... 261 Interaksi dengan Orang Tua .......................................................... 261 Bab XI Musik Kreasi .................................................................... 273 Kompetensi Inti.............................................................................. 262 Kompetensi Dasar ......................................................................... 262 Informasi Guru............................................................................... 263 Peta Materi .................................................................................... 263 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 264 Motivasi ......................................................................................... 265 Proses Pembelajaran .................................................................... 265 Informasi Guru............................................................................... 269 I. Penerapan Konsep Ide Kreatif ................................................... 269 A. Filosofis Musik........................................................................... 269 B. Penerapan Konsep Ide Kreatif .................................................. 272 II. Karya Tulis Musik Kreasi ........................................................... 277 A. Partitur Musik Kreasi ................................................................. 277 B. Karya Musik Kreasi ................................................................... 285 C. Komposisi Musik ....................................................................... 287 Evaluasi Pembelajaran.................................................................. 289 Rangkuman ................................................................................... 292 Refleksi.......................................................................................... 293 Interaksi dengan Orang tua ........................................................... 294 Seni Budaya xi

Bab XII Pertunjukan Kreasi Musik ............................................. 305 Kompetensi Inti.............................................................................. 295 Kompetensi Dasar ......................................................................... 296 Peta Materi .................................................................................... 296 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 297 Proses Pembelajaran .................................................................... 298 A. Pertunjukan Musik Kreasi ......................................................... 301 B. Karya Tulis Musik Kreasi........................................................... 311 C. Pertunjukan Musik Kreasi ......................................................... 312 D. Pertunjukan Karya Musik Kreatif............................................... 324 Remedial ....................................................................................... 325 Rangkuman ................................................................................... 330 Refleksi.......................................................................................... 330 Interaksi dengan Orangtua ............................................................ 331 Bab XIII Evaluasi Rancangan Pergelaran Tari .......................... 341 Kompetensi Inti.............................................................................. 332 Kompetensi Dasar ......................................................................... 333 Peta Materi .................................................................................... 333 A. Evaluasi Rancangan Materi PergelaranTari.............................. 334 B. Improvisasi Gerak dalam Tari.................................................... 337 C. Evaluasi Tugas dan Tanggung Jawab Bidang Panitia Pergelaran ................................................................................ 340 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 340 Informasi Guru............................................................................... 340 Proses Pembelajaran .................................................................... 342 Konsep Umum............................................................................... 343 Pengayaan .................................................................................... 344 Remedial ....................................................................................... 344 xii Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK

Penilaian........................................................................................ 345 Interaksi dengan Orang Tua .......................................................... 348 Bab XIV Kritik Tari ....................................................................... 363 Kompetensi Inti.............................................................................. 349 Kompetensi Dasar ......................................................................... 350 Peta Materi .................................................................................... 350 A. Pengertian, Fungsi dan Tujuan Kritik Tari ................................. 351 B. Menilai Karya Tari...................................................................... 354 C. Menulis Kritik Tari...................................................................... 357 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 357 Informasi Guru............................................................................... 357 Proses Pembelajaran .................................................................... 360 Konsep Umum............................................................................... 361 Pengayaan .................................................................................... 362 Remedial ....................................................................................... 362 Penilaian........................................................................................ 363 Interaksi dengan Orang Tua .......................................................... 366 Bab XV Teater .............................................................................. 381 Kompetensi Inti.............................................................................. 367 Kompetensi Dasar ......................................................................... 367 Peta Materi .................................................................................... 368 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 368 Proses Pembelajaran .................................................................... 368 A. Konsep Pergelaran Teater ........................................................ 369 B. Tenik Karya Cipta Teater ........................................................... 375 C. Penciptaan Karya Teater........................................................... 379 D. Latihan Teater ........................................................................... 380 Seni Budaya xiii

E. Pergelaran Teater...................................................................... 381 F. Evaluasi ..................................................................................... 381 Penugasan .................................................................................... 384 Tes Praktik ..................................................................................... 385 Projek Pentas Seni ........................................................................ 385 Rangkuman ................................................................................... 385 Refleksi.......................................................................................... 386 Bab XVI Teater ............................................................................. 403 Kompetensi Inti.............................................................................. 387 Kompetensi Dasar ......................................................................... 387 Peta Materi .................................................................................... 388 Tujuan Pembelajaran .................................................................... 388 Proses Pembelajaran .................................................................... 389 A. Naskah Drama ......................................................................... 390 B. Pergelaran Teater...................................................................... 392 D. Simbol dalam Teater ................................................................. 394 E. Nilai Estetis ............................................................................... 395 F. Kritik Teater................................................................................ 395 Penugasan .................................................................................... 399 Tes Praktik ..................................................................................... 399 Rangkuman ................................................................................... 400 Refleksi.......................................................................................... 401 Daftar Pustaka ............................................................................. 402 Glosarium..................................................................................... 405 Profil ............................................................................................ 410 xiv Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK









Dalam buku siswa telah dihadirkan contoh berbagai jenis karya seni rupa tersebut. Guru membantu memfasilitasi siswa untuk menggali informasi sebanyak-banyaknya untuk mengenali dan mengidentifikasi berbagai karakteristik dari berbagai jenis karya seni rupa tersebut. Berikanlah latihan agar siswa mampu membandingkan berbagai jenis karya seni rupa dua dimensi serta membedakan karakteristik dari masing- masing jenis karya seni rupa tersebut. Perlu di ingat bahwa pengkategorian karya seni rupa tidak bersifat kaku. Perbedaan pendapat di antara siswa tentang pengkategorian karya seni rupa dua dimensi ini perlu diakomodasi dan difasilitasi agar mereka dapat mengemukakan alasan-alasan objektif atas pilihan kategori jenis karya seni rupa tersebut. Sumber: VisArt-#08-Agsts-Sept 2005-p018 Gambar 1.1 Dayak Dance, karya Achmad Gani, dipamerkan dalam acara “Kalimantan Art Exhebition 2” atas prakrasa JPIB dan Dusit Balikpapan 2005 Seni Budaya 5

Sumber: http://www.dailypainters.com/ 3 Gambar 1.2 Carol Nelson, 2012, Gemstone 9, mixed media, 6 in X 8 in (15.2 cm x 20.3 cm) Sumber: http://ocula.com/artists/indieguerillas Gambar 1.3 Indieguerillas, 2013, Only Designer Drugs Can TAme This Beast Inside Me, Acrylic and oil on canvas, 190 x 300 x 5 cm 6 Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK



Sebelum melakukan kegiatan berkarya seni rupa dua dimensi, siswa diharapkan telah memiliki pengetahuan dan pemahaman yang cukup tentang berbagai alat, bahan dan teknik yang biasa digunakan dalam praktik berkarya seni rupa di sekolah. Usaha untuk mengenal karakter bahan, alat, dan teknik ini dengan baik hanya dapat dilakukan siswa dengan kegiatan praktik secara langsung. Pengetahuan dan pemahaman tentang bahan, alat, dan teknik berkarya ini selain penting dalam proses pembuatan karya seni juga diperlukan dalam kegiatan kritik dan apresiasi. Siswa akan lebih menghargai sebuah karya seni rupa jika memiliki pengetahuan yang memadai tentang bahan, alat, dan teknik yang digunakan dalam berkarya seni. Peta Konsep Jenis Karya Seni Rupa Dua Dimensi Karya Seni Rupa Dapat berupa Seni rupa Seni Rupa Du2aDDimimenesni si Tig3adiDmiemnesni si Dapat berupa Seni Murni Seni Rupa Terapan Dapat berupa Dapat berupa KKRrIiYyAa DDEeSsAaINin Dapat berupa Dapat berupa Drdraawwiinngg rReleileifef Seni Lukis Seni Grafis Batik Kriya Anyam Kriya Sungging Poster Ilustrasi LLoOGgOo MMoOtTiIfFKKAaIiNn 8 Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK











No. Format Pengamatan Teknik Gambar Jenis Alat Bahan 1 2 3 dst. Format Diskusi Hasil Pengamatan Nama Siswa : …………………………………………………… NIS : …………………………………………………… Hari/Tanggal Pengamatan : …………………………………………………… Karya 1 No. Aspek yang Diamati Uraian Hasil Pengamatan 1 Unsur-unsur rupa yang menonjol 2 Objek yang tampak 3 Bagian objek yang paling menarik Karya 2 No. Aspek yang Diamati Uraian Hasil Pengamatan 1 Unsur-unsur rupa yang menonjol 2 Objek yang tampak 3 Bagian objek yang paling menarik 14 Buku Guru Kelas XII SMA/MA/SMK/MAK













Contoh Format Penilaian Berkarya Seni Rupa Dua Dimensi Kesesuaian Kesesuaian Model No. Nama Dengan Kreativitas Komposisi Teknik Penyelesaian Objek Pemilihan Unsur- Dengan Akhir Gambar Unsur Alat Dan Model Visual Bahan Yang (Finishing) Digunakan 12341234123412341234 1 2 3 dst.. Keterangan: Skor Penjelasan 4 Sangat Baik 3 2 Baik 1 Cukup Kurang Pedoman Penskoran: Skor akhir menggunakan skala 1 sampai 4 Perhitungan skor akhir menggunakan rumus: Skor Diperoleh x 4 = Skor Akhir Skor Maksimal Contoh : Skor diperoleh 14, skor tertinggi 4 x 5 pernyataan = 20, maka skor akhir: Siswa memperoleh nilai : Sangat Baik : apabila memperoleh skor A – dan A Baik : apabila memperoleh skor B – , B, dan B + Cukup : apabila memperoleh skor C –, C, dan C + Kurang : apabila memperoleh skor D dan D + Seni Budaya 21























Fungsi Pakai/terapan Ekspresi/hias Keterangan: (berilah keterangan yang dapat diidentifikasi berdasarkan pengamatan) ____________________ ____________________ ____________________ Sumber: http://180-out.blogspot.com/2013/01/virtuoso-giant-cellist-with.html Gambar 2.3 Patung pemain biola setinggi 36 kaki karya pematung David Adickes terletak di Louisiana Street, di depan gedung Teater Lyric Houston Texas. Contoh 2. Tes pemahaman apresiasi karya seni rupa tiga dimensi. Mintalah pada siswa untuk mengamati beberapa gambar karya seni rupa tiga dimensi yang terdapat dalam Bab II semester 1 buku siswa gambar 1 sampai 10. Kemudian, ajak mereka untuk mengidentifikasi aspek-aspek kerupaan dan makna simbolik yang terdapat pada unsur-unsur dan dalam karya tersebut. 1 Sumber: http://www.cirebonarts.com/images/golek.jpg Gambar 2.4 Wayang golek Seni Budaya 33