ตามรอยมัธยมอาชีพช่างกล

ตามรอย....ทต่ี ้งั โรงเรียนมัธยมอาชีพช่างกล....ทป่ี ากคลองตลาด “ พ.ศ. 2477 กรมแผนที่ทหารบก ไดย้ า้ ยไปอยูท่ ่ีอ่ืน ซ่ึงต้งั อยทู่ ี่ท่าตรงขา้ มโรงเรียนราชินีล่าง จึงถือ โอกาสยา้ ยโรงเรียนอาชีพช่างกลจากตรอกกัปตนั บุชมาอยู่แทน” จากขอ้ ความข้างตน้ ดูแล้วคงหาที่ต้ัง โรงเรียนไมย่ าก เพราะระบุไวช้ ดั เลย

ตามรอย....ทต่ี ้งั โรงเรียนมัธยมอาชีพช่างกล....ทป่ี ากคลองตลาด 2 กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. 2564 รูปหมูค่ รูและนกั เรียนโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล พ.ศ. 2482 พ. ศ. 2550 ในขณะกลบั มาสืบคน้ หาบริเวณท่ีเป็ นท่ีต้งั โรงเรียนอาชีพช่างกลท่ีตรอกกปั ตปั บุช อยา่ ง จริงจงั อีกคร้ัง กไ็ ดส้ ืบคน้ จุดท่ีต้งั โรงเรียนท่ีปากคลองตลาด และท่ีซอยสามมิตรไปดว้ ย สาหรับการสืบคน้ ท่ีต้งั โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล ที่ปากคลองตลาด ก็เริ่มตน้ สืบคน้ แบบเดียวกบั การสืบคน้ โรงเรียนอาชีพช่างกล ท่ีตรอกกปั ตนั บุช คือจากประโยคที่บนั ทึกในประวตั ิโรงเรียน ในหนงั สือ อนุสรณ์ช่างกล ปี 2494 ท่ีสืบคน้ และเรียบเรียงโดย อาจารยธ์ นู แสวงศกั ด์ิ ศิษยเ์ ก่า ช.ก. 2487 เลขประจาตวั 760 วา่ “ พ.ศ. 2477 กรมแผนท่ีทหารบก ไดย้ า้ ยไปอยทู่ ี่อ่ืน ซ่ึงต้งั อยทู่ ี่ท่าตรงขา้ มโรงเรียนราชินีล่าง จึงถือ โอกาสยา้ ยโรงเรียนอาชีพช่างกลจากตรอกกปั ตนั บุชมาอยแู่ ทน เพราะสถานท่ีกวา้ ง ใกลท้ ่าน้า สะดวกแก่การ ไปฝึกงานที่กรมอู่ทหารเรือและสะดวกแก่การควบคุมของผอู้ านวยการโรงเรียนดว้ ย”

จากขอ้ ความขา้ งตน้ ดูแลว้ คงหาที่ต้งั โรงเรียนไมย่ ากเพราะระบุไวช้ ดั เลยวา่ ยา้ ยไปอยแู่ ทนกรมแผนท่ี ทหารท่ียา้ ยไปออกไป จึงสืบคน้ ขอ้ มูลกรมแผนท่ีทหารจากอินเตอร์เน็ต ไดข้ อ้ มูลวา่ กรมแผนที่ทหาร จดั ต้งั ข้ึนเมื่อวนั ท่ี 3 กนั ยายน พ.ศ. 2428 ตอนน้นั ใชช้ ่ือกรมทาแผนที่ ข้ึนตรงต่อ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั รัชกาลที่ 5 ท่ีทาการของกรมในระยะแรกน้ีต้งั อยูท่ ่ี ตึกกองทหาร มหาดเล็ก ขา้ งประตูพิมานไชยศรีในพระบรมมหาราชวงั พ.ศ. 2436 ไดย้ า้ ยท่ีทาการของกรมไปอยูก่ รมทหาร มา้ รักษาพระองค์ โรงทหารมา้ ปี พ.ศ. 2437 ไดย้ า้ ยไปอยทู่ ่ีตึกปากคลองตลาด ปี พ.ศ. 2474 ไดย้ า้ ยอีกคร้ัง ไปอยแู่ ทนท่ีโรงเรียนนายร้อยมธั ยม และกรมเสนาธิการทหารบก เชิงสะพานชา้ งโรงสี ถนนกลั ยาณไมตรี แขวงพระราชวงั เขตพระนคร กรุงเทพฯ และอยทู่ ่ีน้ีมาจนปัจจุบนั เป็นพิพิธภณั ฑภ์ กั ดีภูธร กรมแผนท่ีทหาร กรมแผนท่ีทหาร ท่ีถนนกลั ยาณไมตรี ท่ียา้ ยจากปากคลองตลาดมาอยตู่ ้งั แต่ปี พ.ศ. 2474 และอยทู่ ี่น้ีมาจน ปัจจุบนั เป็ นพพิ ธิ ภณั ฑภ์ กั ดีภูธร กรมแผนที่ทหาร

ขอ้ มูลท่ีได้มาไม่สามารถระบุบริเวณท่ีต้งั ของกรมแผนที่ทหารท่ีปากคลองตลาดได้ แต่พบว่า นอกจากกรมแผนท่ีทหาร กย็ งั มี โรงเรียนแผนที่ทหาร หรือวา่ โรงเรียนเราไปอยูแ่ ทนท่ีโรงเรียนแผนที่ทหาร มาสืบคน้ กนั ตอ่ โรงเรียนแผนท่ีทหาร จดั ต้งั ข้ึนเมื่อวนั ที่ 13 มกราคม พ.ศ. 2425 โดยใชท้ ี่ตึกกองทหารมหาดเล็ก หนา้ ประตู พิมาน ไชยศรี ดา้ นตะวนั ออก ในพระบรมมหาราชวงั พ.ศ. 2446 ถึง พ.ศ. 2451 โรงเรียนแผนท่ี ไดย้ า้ ยสังกดั หลายคร้ัง ทา ให้ตอ้ งยา้ ยสถานที่ต้งั หลายแห่ง เช่น ยา้ ยไปต้งั ในกรมทหารมา้ รักษา พระองคท์ ่ี โรงทหารหนา้ (กระทรวงกลาโหมในปัจจุบนั ) และยา้ ยไปอยูว่ งั วนิ ด์เซอร์ หรือวงั ประทุมวนั (คือสนามศุภช ลาศยั กรีฑาสถานแห่งชาติ ในปัจจุบนั ) พ.ศ. 2452 โรงเรียนแผนที่ ยา้ ยไปสังกดั กองทพั บก จึงยา้ ยโรงเรียน ไปอยทู่ ่ี ตึกปากคลองตลาด ที่เดียวกบั กรมแผนท่ีทหาร พ.ศ. 2474 โรงเรียนแผนที่ และกรมแผนที่ ไดย้ า้ ย ไปอยแู่ ทนที่โรงเรียนนายร้อยมธั ยม และกรมเสนาธิการทหารบก เชิงสะพานชา้ งโรงสี ถนนกลั ยาณไมตรี แขวงพระราชวงั เขตพระนคร กรุงเทพฯ จนกระทงั่ วนั พุธท่ี 12 ตุลาคม พ.ศ. 2509 จึงไดย้ า้ ยท่ีต้งั มาต้งั อยู่ ณ กองทาแผนท่ีจากรูปถ่ายทางอากาศ ถนนราชดาเนินนอก (ที่ต้งั ปัจจุบนั ) ขอ้ มูลที่ได้มา บอกว่าเคยอยู่ตึกท่ีปากคลองตลาด และยา้ ยออกมาอยู่แทนท่ี โรงเรียนนายร้อย มธั ยม และกรมเสนาธิการทหารบก เชิงสะพานชา้ งโรงสี ในปี พ.ศ. 2474 เช่นกนั แต่ก็ไม่ไดร้ ะบุบริเวณ ท่ีต้งั ท่ีชดั เจน เอแลว้ กรมแผนที่ทหารที่ปากคลองตลาดต้งั อยทู่ ่ีใดเล่า

แผนท่ีและรูปถ่ายจากดาวเทียมบริเวณปากคลองตลาด จาก google คงตอ้ งไปเดินสารวจพ้ืนที่จริงแลว้ ละ จึงได้ไปเดินสารวจและถ่ายรูปพ้ืนที่ปากคลองตลาดหลาย รอบ ก็ไมพ่ บร่องรอยท่ีต้งั ของกรมแผนท่ีทหาร แตพ่ บวา่ ท่าน้าที่ใกลโ้ รงเรียนราชินี มี 3 ท่า 1. ทา่ ราชินี อยทู่ ่ีฝ่ังดา้ นเหนือของปากคลองตลาด ท่าเรือด่วนเจา้ พระยา

2. ทา่ ปลายถนนราชินี อยทู่ ่ีฝ่ังดา้ นใตข้ องปากคลองตลาด เป็นท่าเรือขา้ มฟากไปวดั กลั ยาณมิตร 3. ท่าราชินี ในซอยท่าขา้ ม อยูด่ า้ นเหนือของโรงเรียนราชินี ติดกบั สถานแรกรับเด็กและเยาวชน หญิง สถานพินิจและคุม้ ครองเดก็ และเยาวชน กรุงเทพมหานคร กระทรวงยตุ ิธรรม ถา้ พิจารณาจากวลีจากบนั ทึกในประวตั ิโรงเรียนที่วา่ “กรมแผนที่ทหารบก ไดย้ า้ ยไปอยูท่ ่ีอ่ืน ซ่ึง ต้งั อยู่ท่ีท่าตรงข้ามโรงเรียนราชินีล่าง” พบว่าบริเวณที่อยู่ตรงข้ามท่าน้าราชินีท้งั 3 ท่า ท่ีน่าจะเป็ นท่ีต้งั โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล มีอยู่ 6 จุด ดงั รูป

แสดงบริเวณที่อาจเป็นที่ต้งั ของโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล ท้งั 6 จุด (แผนท่ีจากเวบโรงเรียนราชินี) 1. ในบริเวณโรงเรียนราชินี 2. บริเวณตลาดองคก์ ารตลาด ปากคลองตลาด ซ่ึงต้งั อยตู่ รงขา้ มกบั ท่าราชินีฝ่ังซา้ ย 3. บริเวณตลาดส่งเสริมเกษตรกรไทย 4. บริเวณโรงเรียนวดั ราชบพธิ 5. สถานีตารวจพระราชวงั 6. สถานแรกรับเด็กและเยาวชนหญิง สถานพินิจและคุม้ ครองเด็กและเยาวชน กรุงเทพมหานคร กระทรวงยตุ ิธรรม 7. กระทรวงพานิชยเ์ ดิม (ปัจจุบนั คือที่ต้งั ของมิวเซียมสยาม)

จึงตามสืบคน้ ขอ้ มูล ไดค้ วามวา่ บริเวณแถวน้ีในสมยั ตน้ รัตนโกสินทร์คือพ้ืนท่ีเกือบสุดดา้ นใตข้ อง เขตพระนคร เป็ นพ้ืนท่ีที่เป็ นท่ีต้งั ของวงั เจา้ นายและบา้ นขุนนางช้นั ผูใ้ หญ่หลายพระองคต์ ้งั แต่รัชกาลที่ 1 โดยไดร้ ายละเอียดขอ้ มูลดงั น้ี อาคารสุนนั ทาลยั โรงเรียนราชินี ในอดีต โรงเรียนราชินี พ้ืนที่โรงเรียนราชินีในสมยั พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก รัชกาลท่ี 1 เป็ นท่ีต้งั ของป้อมมหาฤกษ์ ต่อมาในสมยั พระบาทสมเด็จพระน่งั เกลา้ เจา้ อยู่หวั รัชกาลที่ 3 ทรงโปรดให้ สร้างวงั ข้ึนท่ีบริเวณน้ี 2 วงั คือ วงั ริมแม่น้าเหนือป้อมมหาฤกษ์ ดา้ นเหนือจดวงั ริมแม่น้าใตว้ ดั พระเชตุพน ของสมเด็จกรมพระยาเด ชาติศร ดา้ นใตจ้ ดป้อมมหาฤกษ์ วงั น้ีสร้างเพื่อพระราชทานพระองคเ์ จา้ เฉลิมวงศ์ เสด็จอยู่จนสิ้นพระชนม์ พระราชทานใหก้ รมหมื่นภูบดีราชหฤทยั เสด็จอยจู่ นสิ้นพระชนมใ์ นสมยั รัชกาลท่ี 5 พระราชทานให้สมเด็จ กรมพระยาเทวะวงศว์ โรปการ เสดจ็ พกั อยจู่ นทา่ นยา้ ยไปอยวู่ งั ใหม่ที่สะพานถ่าน วงั ริมแม่น้าใตป้ ้อมมหาฤกษ์ ดา้ นเหนือจดป้อมมหาฤกษ์ ดา้ นใตจ้ ดปากคลองตลาดฝั่งเหนือ สร้าง เพ่ือพระราชทานสมเด็จ ฯ กรมหม่ืนมาตยาพิทกั ษ์ เสด็จอยูจ่ นสิ้นพระชนมใ์ นสมยั รัชกาลที่ 4 พระราชทาน ใหก้ รมหมื่นอุดมรัตนราษี เสดจ็ อยจู่ นสิ้นพระชนม์ หม่อมเจา้ ในกรมอยตู่ ่อจนมา จนสร้างเป็ นโรงเรียนสุนนั ทาลยั

พ.ศ. 2423 พระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รัชกาลที่ 5 ทรงใหส้ ร้างอาคารสุนนั ทาลยั เพื่อ เป็ นอนุสรณ์ในการสิ้นพระชนมข์ อง สมเด็จพระนางเจา้ สุนนั ทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี แทนที่วงั ริม แม่น้าท้งั สอง เพอื่ ใชเ้ ป็นสาธารณกศุ ล บารุงการศึกษาสตรี อุทิศเป็นพระราชกุศลพระราชทานแด่สมเด็จพระ นางเจา้ สุนนั ทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี ซ่ึงท่านสนพระทยั ในดา้ นการศึกษาเป็ นอยา่ งย่งิ ทรงพระกรุณา โปรดเกลา้ ฯ ให้สร้างตึกใหญ่ ๒ ช้นั ๒ หลงั ตามสถาปัตยกรรมแบบยุโรป อาคารหน่ึง คือ “ ROYAL SEMINARY ” สุนนั ทาลยั ที่แมน่ ้า และอีกอาคารหน่ึง คือ สุนนั ทาลยั ฝั่งใต้ (ตึกนาฬิกา) เม่ือสร้างเสร็จไดเ้ ปิ ด เป็นโรงเรียนสุนนั ทาลยั (พ.ศ. 2435 – 2445) พ.ศ. 2441 - 2447 กระทรวงธรรมการยา้ ยมาอยู่ที่อาคารสุนนั ทาลยั ขณะน้นั โรงเรียนสุนนั ทาลยั กาลงั จะปิ ดดาเนินการ พ.ศ. 2446 โรงเรียนนายเรือไดข้ อยืมสถานท่ีสุนนั ทาลยั เป็ นท่ีพกั ของนกั เรียนนายเรือชว่ั คราว ในช่วงท่ีมีการซ่อมแซมพระราชวงั เดิม ประมาณ ๑๐ เดือนจึงคืนใหก้ ระทรวงธรรมการ พ.ศ. 2448 กระทรวงธรรมการไดใ้ ชอ้ าคารเป็ นที่เก็บรักษาพสั ดุของกระทรวง และมีการจดั ต้งั เป็ น โรงเรียนสอนภาษาองั กฤษดว้ ย คือ โรงเรียนสวนกุหลาบองั กฤษ พ.ศ. 2449 โรงเรียนสวนกุหลาบองั กฤษยา้ ยออกไป สมเด็จพระศรีพชั รินทรา บรมราชินีนาถ ได้ กราบบงั คมทูลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รัชกาลที่ 5 ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาติให้ โรงเรียนราชินีไดย้ า้ ยมาอยู่ ณ สถานท่ีสุนนั ทาลยั ที่ปากคลองตลาด และอยู่ท่ีน่ีต้งั แต่บดั น้นั จนปัจจุบนั ดงั น้นั จุดน้ีคงไมใ่ ช่ที่ต้งั ของกรมแผนที่ทหารแน่ ตามสืบคน้ ต่อ

บริเวณตลาดองคก์ ารตลาด ปากคลองตลาด บริเวณน้ีแต่เดิมเป็นท่ีต้งั ของวงั 3 วงั คือ วงั พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา ต้งั อยูท่ ่ีริมแม่น้าท่ีใต้ ปากคลองตลาด แต่ภายหลงั พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รัชกาลท่ี 5 โปรด ฯให้สร้างวงั ตลาด นอ้ ย ที่ถนนเจริญกรุงฟากเหนือตรงตลาดนอ้ ยใกลก้ บั สะพานเหล็กล่าง (สะพานทิพยเสถียร) ประทานแลก กบั วงั เดิมแก่กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดาจึงยา้ ยไปประทบั ท่ีวงั ตลาดน้อยตลอด พระชนมช์ ีพ ส่วนวงั เดิมที่ปากคลองตลาดพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั เดิมกะพระราชทานวงั น้ีแก่สมเด็จ ฯ เจา้ ฟ้ากรมหลวงนครราชสีมา แต่เมื่อสมเด็จ ฯ เจา้ ฟ้ากรมหลวงนครราชสีมาเสด็จกลบั จากทรง ศึกษาในยโุ รป พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั มีพระราชประสงคจ์ ะให้สมเด็จ ฯ เจา้ ฟ้ากรมหลวง นครราชสีมาทรงศึกษาราชการอยใู่ กลพ้ ระองค์ จึงโปรด ฯ ใหส้ ร้างตาหนกั พกั ชวั่ คราวพระราชทานท่ีสวน ดุสิต ตรงริมถนนใบพร (คือถนนอู่ทองในปัจจุบนั ) แต่ไม่มีขอ้ มูลต่อว่าได้พระราชทานวงั เดิมของกรม ขนุ พิทยลาภพฤฒิธาดาใหก้ บั ทา่ นใดตอ่ วงั วชั รีวงศ์ เป็ นวงั ท่ีประทบั ของพระวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ วชั รีวงศ์ (หม่อมเจา้ ชายขาว โอรสใน พระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระเทเวศน์วชั รินทร์ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระป่ิ นเกลา้ เจา้ อยูห่ วั ) คร้ัน ถึง พ.ศ. 2431 พระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั จึงไดท้ รงซ้ือที่ดินแห่งน้ีพระราชทาน แด่สมเด็จพระ อนุชาธิราช เจา้ ฟ้าจกั รพงศภ์ ูวนารถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ และไดต้ กมาเป็ นมรดกของพลตรีพระ เจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ จุลจกั รพงษส์ ืบมา จนกระทง่ั พ.ศ. 2495 จอมพล ป. พิบูลสงคราม นายกรัฐมนตรีในสมยั น้นั ไดย้ า้ ยตลาดบริเวณวดั โพธ์ิและตลาดสดกรมภูธเรศน(์ ตลาดเก่า) มารวมกนั ท่ีนี่ ทาให้ปากคลองตลาดเป็ นตลาดคา้ ผกั ผลไม้ ไมด้ อก แหล่งใหญ่ท่ีสุดของกรุงเทพฯ ปัจจุบนั บริเวณ 2 วงั น้ี คือ ตลาดขององคก์ ารตลาด สังกดั กระทรวงมหาดไทย และตลาดยอดพมิ าน แต่ไม่มีขอ้ มูลวา่ วงั ใดอยบู่ ริเวณใดชดั ๆ วงั ปากคลองตลาด ของ พระเจา้ บรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา เม่ือพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ ัวเสด็จสวรรคตใน พ.ศ.2411 น้นั พระเจา้ นอ้ งยาเธอพระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิตมีพระชนมายเุ พียง 5 พรรษา (สมภพ เมื่อ พ.ศ. 2406) นบั วา่ ยงั ทรงพระเยาวม์ าก แต่เก่ียวกบั การ สร้างวงั น้นั เดิมรัชกาลที่ 4 มีพระราชดาริที่จะพระราชทานท่ีดินริมถนนบารุงเมือง (ใกลก้ บั วงั ของพระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ สวสั ดิกุล กรมพระสมมตอมรพนั ธุ์) แต่เจา้ จอมมารดาวาด (ต่อมาเป็ นทา้ ววรจนั ทร์) กราบบงั คมทูลขอพระราชทานท่ีดินบริเวณปากคลองตลาด เน่ืองจากเคยเป็ นสถานที่เดิมของพระยาอภยั พิพิธ(สุ่น) ซ่ึงเป็ นทวดของท่านแล้วต่อมาตกเป็ นท่ีหลวง เมื่อพระองค์เจา้ โสณบณั ฑิตมีพระชันษาครบ โสกนั ต์และไดผ้ นวชเป็ นสามเณรเมื่อ พ.ศ. 2419 แลว้ หลงั จากทรงลาผนวชก็ไดอ้ อกมาประทบั ณ วงั

ปากคลองตลาด ร่วมกบั เจา้ จอมมารดาของพระองค์ คือ เจา้ จอมมารดาวาด ตลอดมา พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต ทรงเจริญเติบโตในตาแหน่งหนา้ ท่ีทางราชการเป็ นลาดบั ทรงเป็ นผูช้ ่วยราชเลขาธิการ, ราชเลขาธิการฝ่ าย ต่างประเทศ คร้ังถึง พ.ศ. 2426 ทรงพระกรุณาโปรดฯให้เป็ นผชู้ ่วยทูตฝ่ ายทหาร ณ กรุงลอนดอน พร้อมท้งั ศึกษาตอ่ พร้อมคณะของพระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระนเรศวรฤทธ์ิและไดเ้ สด็จกลบั กรุงเทพเม่ือ พ.ศ. 2428 คร้ังถึง พ.ศ. 2431 ทรงเสด็จไปราชการทพั ปราบเง้ียวและประทบั ท่ีนครเชียงใหม่ถึง 3 ปี เสด็จกลบั เม่ือ พ.ศ. 2434 ตอ่ มาในราว พ.ศ. 2431-34 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั มีพระราชประสงคจ์ ะจดั หาที่ดิน สร้างวงั พระราชทานแก่พระราชโอรสองค์ใดองค์หน่ึง จึงได้ทรงเจรจาแลกท่ีดินจากพระเจา้ น้องยาเธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต โดยทรงพระราชทานที่ดินบริเวณริมถนนเจริญกรุง ช่วงตลาดนอ้ ยแทน ซ่ึงรู้จกั และ เรียกกนั วา่ วงั ตลาดนอ้ ย ส่วนที่ดินซ่ึงเป็นวงั เดิมริมปากคลองตลาด ก็ไม่ปรากฎวา่ ไดพ้ ระราชทานใหแ้ ก่พระ ราชโอรสพระองคใ์ ด ในแผนที่กรุงเทพพ.ศ. 2431 ยงั ปรากฏชื่อผคู้ รอบครอง คือ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ พระองค์ เจา้ โสณบณั ฑิต แต่เม่ือพระองคท์ รงไดร้ ับพระราชทานอิสริยศเป็ นกรมหม่ืนพิทยลาภพฤฒิธาดา เม่ือ พ.ศ. 2434 น้นั ทรงจดั พิธีรับพระสุพรรณบตั รท่ีวงั ตลาดนอ้ ยแลว้ แสดงวา่ ช่วง พ.ศ. 2431-34 ซ่ึงพระองคท์ รงมี ราชการไปปราบพวกเง้ียวยางแดงที่นครเชียงใหม่น้นั คงมีการก่อสร้างวงั ที่ประทบั ณ ตาบลตลาดนอ้ ยแลว้ จุดน้ีไม่ทราบขอ้ มูลวา่ ช่วงปี พ.ศ. 2477 - 2482 เคยเป็นที่ต้งั ของอะไร เป็นจุดท่ีตอ้ งสืบคน้ ต่อ บริเวณตลาดส่งเสริมเกษตรกรไทย เดิมน่าจะเป็ นเป็ นบา้ นของพระยาพลเทพ ฯ (หลง) เพราะใน หนงั สือ ตานานวงั เก่า พระนิพนธ์ในสมเด็จพระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระยาดารงราชานุภาพ สานกั พิมพแ์ สง ดาว หนา้ 88 – 89 ระบุพิกดั ไวว้ า่ อยูร่ ิมคลองคูเมืองเดิม ฟากใต้ (ตรงปลายถนนอษั ฏางคต์ ่อกบั ถนนจกั ร เพชร บดั น้ี พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั รัชกาลที่ 4 ทรงโปรดจะใหส้ ร้างวงั ใหส้ มเด็จเจา้ ฟ้ากรม พระจกั รพรรดิพงศ์ และสมเดจ็ เจา้ ฟ้ากรมพระยาภานุพนั ธุวงศว์ รเดช แตก่ ็มิไดส้ ร้างวงั

ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั รัชกาลที่ 5 ไดพ้ ระราชทานท่ีดินน้ีให้แก่พระยา พิชัยสงคราม (อ่า) ปัจจุบนั คือท่ีดินบริเวณตลาดส่งเสริมเกษตรกรไทย ตลาดหน่ึงในสามของตลาด ปากคลองตลาด จุดน้ีไม่มีขอ้ มูลวา่ ช่วงปี พ.ศ. 2477 - 2482 เคยเป็นท่ีต้งั ของอะไร เป็นจุดท่ีตอ้ งสืบคน้ ต่อ แผนท่ีคลองคูเมืองเดิม หมายเหตุ คลองคูเมืองเดิม เป็ นคลองท่ี สมเด็จพระเจา้ ตากสินมหาราช โปรดใหข้ ดุ เป็ นคูเมืองดา้ น ฝ่ังพระนครออกแม่น้าเจา้ พระยาท้งั ดา้ น 2 ดา้ น คือ ดา้ นเหนือท่ีท่าชา้ งวงั หนา้ ดา้ นใตท้ ี่ปากคลองตลาด ดิน จากการขุดคลอง โปรดใหพ้ ูนข้ึนเป็ นเชิงเทียน ต้งั ค่ายไมท้ องหลางท้งั ตน้ ตลอดแนวคลองเพ่ือป้องกนั ขา้ ศึก คร้ันพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดให้สถาปนากรุงเทพฯ เป็ นราชธานีน้นั โปรด ใหข้ ดุ คูเมืองใหม่ (คลองโอ่งอ่าง หรือคลองรอบกรุง) เพื่อขยายอาณาเขตราชธานี

คลองคูเมืองเดิมจึงมิไดใ้ ชส้ อยประโยชน์เป็ นคูเมือง กลายเป็ นคลองท่ีเป็ นเส้นทางคมนาคมของรา ษฏรในเมืองหลวง ประชาชนเรียกช่ือคลองน้ีเป็ นตอน ๆ ตามสถานที่สาคญั ที่คลองผา่ นเช่น ปากคลองดา้ น เหนือผา่ นโรงไหมหลวง เรียก \"คลองโรงไหม\" ปากคลองตลาดดา้ นใตเ้ ป็นตลาดท้งั บนบกและในน้าท่ีคึกคกั มาก จึงเรียก \"ปากคลองตลาด\" ส่วนตอนกลางระหวา่ งคลองหลอดขา้ งวดั บูรณศิริมาตยาราม กบั คลอง หลอดขา้ งวดั ราชบพธิ สถิตมหาสีมารามราชวรวหิ าร ไดม้ ีประกาศของสุขาภิบาล ร.ศ. 127 ใหเ้ รียกวา่ \"คลอง หลอด\" ซ่ึงน่าจะหมายความวา่ คลองท่ีอยรู่ ะหวา่ งคลองหลอดท้งั สอง แต่ภายหลงั คนทว่ั ไปมกั เรียกคลองน้ี ตลอดสายวา่ \"คลองหลอด\" ซ่ึงผดิ จากขอ้ เทจ็ จริง ดว้ ยเหตุน้ี เน่ืองในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร์ 200 ปี รัฐบาลจึงมีมติเมื่อวนั ท่ี 7 ธนั วาคม พ.ศ. 2525 แกไ้ ขชื่อคลองใหถ้ ูกตอ้ งตามหลกั ฐานทางประวตั ิศาสตร์วา่ \"คลองคูเมืองเดิม\" โรงเรียนวดั ราชบพิธ (วาสนะประทานวทิ ยาสิทธ์ิ) โรงเรียนวดั ราชบพิธ เดิมที่ดินตรงน้ีเป็ นวงั ถนนสนามไชย วงั ที่ 3 หันหน้าวงั ออกถนนสนามไชย ตรงขา้ มฟากถนนกบั วงั ทา้ ยวดั พระเชตุพน วงั ท่ี 5 พระบาทสมเด็จพระนงั่ เกลา้ เจา้ อยู่หัว รัชกาลท่ี 3 สร้าง พระราชทานกรมหม่ืนอดุลยลกั ษณสมบตั ิ เสดจ็ อยจู่ น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั รัชกาลที่ 5 โปรด ฯ ให้เสด็จมาประทบั ที่วงั ถนนหนา้ พระลานริมท่าชา้ งแทนกรมขุนราชสีหวิกรม ส่วนวงั ถนนสนาม ไชย วงั ท่ี 3 กรมหลวงประจกั ษศ์ ิลปาคมเสด็จมาอยู่ จนถูกสร้างเป็ นคลงั ยกกระบตั ร กรมพลาธิการทหารบก พ.ศ. 2525 คลงั ยกกระบตั ร กรมพลาธิการทหารบก ไดย้ า้ ยไปอยู่ จงั หวดั นนทบุรี สมเด็จพระอริยวงศาคต ญาณ (วาสนมหาเถระ) จึงทรงขอบิณฑบาต ท่ีดินน้ีจากกองทพั บก เพอื่ มาขยายโรงเรียนวดั ราชบพิธ จดั สร้าง โรงเรียนวดั ราชบพธิ (วาสนะประทานวทิ ยาสิทธ์ิ) และยา้ ยนกั เรียนเขา้ ไปเรียนยงั สถานที่เรียนแห่งใหม่ เม่ือ วนั ที่ 1 มิถุนายน 2533 เป็นตน้ มาจนถึงปัจจุบนั

แสดงวา่ จุดน้ีก็คงไมใ่ ช่อีก สถานี ตารวจนครบาลพระราชวงั สถานีตารวจนครบาลพระราชวงั เดิมคือ วงั ทา้ ยวดั พระเชตุพน วงั ที่ 5 เป็ นวงั ที่พระบาทสมเด็จพระ นง่ั เกลา้ เจา้ อยู่หัว รัชกาลที่ 3 ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้ สร้างข้ึนเพ่ือพระราชทานแด่ สมเด็จกรมหมื่นมาตยาพิทกั ษพ์ ระราชโอรสพระองคแ์ รก ต่อมาทรงเห็นวา่ คบั แคบนกั จึงสร้างวงั ริมแม่น้าใต้ ป้อมมหาฤกษ์ให้แทน ส่วนวงั น้ีพระราชทานให้กรมหม่ืนอุดมรัตนราษี จนพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้า เจา้ อยู่หัว รัชกาลที่ 4 โปรด ฯ ให้ กรมหมื่นอุดมรัตนราษี ไปประทบั ท่ีวงั ริมแม่น้าใตป้ ้อมมหาฤกษ์ และ โปรด ฯ ให้พระองค์เจา้ มงคลเลิศประทบั ที่วงั น้ีแทน เสด็จอยูจ่ นสิ้นพระชนม์ในสมยั รัชกาลที่ 4 กรมหม่ืน นฤบาลมุขมาตย์ เสด็จอยู่จนสิ้นพระชนม์ กระท้งั ปี พ.ศ. 2457 ในรัชสมยั ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั รัชกาลท่ี 6 โรงพกั ท่าเตียน (เดิมต้งั อยูใ่ นตลาดท่าเตียนตรงขา้ มกบั โบสถ์พระนอนวดั พระเชตุ พนวมิ ลมงั คลาราม) ไดย้ า้ ยมาต้งั อยู่ ณ วงั น้ี จึงเป็นท่ีต้งั ของสถานีตารวจนครบาลพระราชวงั มาจนถึงปัจจุบนั แสดงวา่ จุดน้ีคงไมใ่ ช่แน่ เช่นกนั

สถานแรกรับเด็กและเยาวชนหญิง สถานพินิจและคุ้มครองเด็กและเยาวชน กรุงเทพมหานคร กระทรวงยตุ ิธรรม จุดน้ี เดิมในสมยั พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก รัชกาลท่ี 1 เป็ นบา้ นเจา้ พระยา พระคลงั (หน) เป็ นบิดาของเจา้ จอมมารดาของสมเด็จกรมพระยาเดชาติศร เม่ือทรงรับมรดก จึงโปรดให้ สร้างวงั ท่ีตรงน้นั คือวงั ริมแม่น้าใตว้ ดั พระเชตุพน เสด็จอยจู่ นยา้ ยไปอยูว่ งั อื่น รัชกาลท่ี 3 โปรด ฯ ให้กรม หลวงวงศาธิราชสนิท เสด็จมาประทบั รัชกาลที่ 4 โปรด ฯ ให้กรมหลวงวงศาธิราชสนิท เสด็จประทบั พระราชวงั เดิม จึงพระราชทานวงั น้ีใหแ้ ก่เจา้ พระยาธรรมา ต่อมาท่านไดแ้ บ่งให้พระยาธรรมจรรยานุกูลมน ตรี (เจริญ) ผเู้ ป็นบุตรใหญ่ ซ่ึงปัจจุบนั คือที่ต้งั สถานแรกรับเด็กและเยาวชนหญิง สถานพินิจและคุม้ ครองเด็ก และเยาวชน กรุงเทพมหานคร กระทรวงยตุ ิธรรม ขอ้ มูลเท่าท่ีคน้ พบมิไดต้ อบโจทยเ์ ลย ขอขา้ มไปก่อน กระทรวงพานิชยเ์ ดิม (ปัจจุบนั คือท่ีต้งั ของมิวเซียมสยาม)

กระทรวงพานิชยเ์ ดิม (ปัจจุบนั คือที่ต้งั ของมิวเซียมสยาม) ตึกท่ีวา่ การกระทรวงพาณิชย์ (เศรษฐการ) สร้างข้ึนในท่ีดินท่ีแต่เดิมน้นั เป็นพ้นื ท่ีของวงั 4 วงั คือ วงั กรมหลวงอดิศรอุดมเดช วงั ทา้ ยวดั พระเชตุพน วงั ที่ 1วงั กรมหมื่นทิวากรวงษป์ ระวตั ิ วงั ทา้ ยวดั พระเชตุพน วงั ที่ 2 และ วงั กรมหลวงบดินทร์ไพศาลโสภณ วงั ทา้ ยวดั พระเชตุพน วงั ท่ี 3 วงั กรมหม่ืนภูมินทรภคั ดี วงั ทา้ ยวดั พระเชตุพน วงั ที่ 4 มีถนนสามสายผา่ นราย รอบท้งั สามด้านคือ ถนนเศรษฐการ ถนนสนามไชย และถนนมหาราช พ.ศ. 2465 ในรัชสมยั ของ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา้ เจา้ อยูห่ วั รัชกาลที่ 6 เมื่อ โปรดให้จดั ต้งั กระทรวงพาณิชย์ จึงโปรดให้ ใช้ ท่ีดินบริเวณน้ีเป็ นที่ต้งั ของกระทรวง ปี พ.ศ. 2540 กระทรวงพานิชย์ ได้ยา้ ยสานักงานไปอยู่ที่ จงั หวดั นนทบุรี กระทรวงพาณิชย์ ปัจจุบนั ที่ นนทบุรี แสดงวา่ จุดน้ีคงไม่ใช่แน่ เช่นกนั จาก 7 จุดที่กาหนดไว้ ตอนน้ีเหลือเพียง 3 จุดท่ีไม่มีขอ้ มูลวา่ ปี พ.ศ. 2477 – 2482 (ช่วงท่ีโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกลต้งั อยทู่ ี่ปากคลองตลาด) เป็ นท่ีต้งั ของอาคารอะไร คือ บริเวณตลาดองคก์ ารตลาด ปากคลองตลาด , บริเวณตลาดส่งเสริมเกษตรกรไทย และสถานแรกรับเด็กและ เยาวชนหญิง สถานพินิจและคุม้ ครองเดก็ และเยาวชน กรุงเทพมหานคร ทาไงตอ่ ดี มิวเซียมสยาม พิพธิ ภณั ฑก์ ารเรียนรู้แห่งชาติ (สพร.) ท่ีใชอ้ าคารเดิมของกระทรวงพาณิชย์

ปี พ.ศ. 2552 ไดไ้ ปเรียนรู้และดูงานการจดั ต้งั มิวเซียมสยาม พิพิธภณั ฑก์ ารเรียนรู้แห่งชาติ (สพร.) ที่มาใชอ้ าคารของกระทรวงพาณิชยเ์ ดิมที่ปากคลองตลาด จึงไดพ้ บแผนท่ีกรุงเทพ ฯ ปี พ.ศ. 2475 ของกรม แผนท่ีทหาร บริเวณท่ีต้งั กระทรวงพาณิชยเ์ ดิม ทาใหน้ ึกถึงสุภาษิต “ถา้ อยากไดล้ ูกเสือ ก็ตอ้ งเขา้ ถ้าเสือซิวะ” คือทาไมไม่ไปถามทางกรมแผนท่ีทหารเลย แผนท่ีกรุงเทพ ฯ ปี พ.ศ. 2475 ที่ไดจ้ ากมิวเซียมสยาม จึงไปติดต่อกรมแผนที่ทหารกบั เพ่ือนกฤตพล (สหพรพล หรือ ทรงชยั ) จารุจารย์ (เบิล 50) เพื่อขอ ขอ้ มูลรูปและที่ต้งั กรมแผนที่ทหารท่ีปากคลองตลาด ก็ไม่มีมีขอ้ มูล จึงจะขอทาสาเนาแผนท่ีมาศึกษา แต่แผน ที่แผน่ ใหญ่มากขนาดประมาณ 4 X 8 ฟุตได้ และการคน้ และนาออกมาสืบคน้ ยาก แต่ไดร้ ับคาแนะนาจาก เจา้ หนา้ ท่ีกรมแผนท่ีทหาร ใหไ้ ปขอแผนที่ กรุงเทพ ฯ ปี พ.ศ. 2475 ฉบบั ทาใหม่ ของห้องปฎิบตั ิการแผนที่ ประวตั ิศาสตร์ คณะสถาปัตยก์ รรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั จึงติดต่อไปยงั ผศ.ดร.เทิดศกั ด์ิ เตชะกิจ ขจร โดยพี่ยอดวุฒิ สุพรรณพฒั น์ (ช.ก. 32 ) กรรมการส่งเสริมกิจกรรมนกั ศึกษา สภาสถาบนั เทคโนโลยี ปทุมวนั สมยั น้นั ไดอ้ อกหนงั สือขอแผนท่ีให้ ซ่ึงแผนที่ท่ีไดม้ าน้ี เป็ นแหล่งขอ้ มูลที่ช่วยอา้ งอิงไดด้ ี แมจ้ ะ ไม่ไดร้ ะบุที่ต้งั ของโรงเรียนไวก้ ็ตาม แผนท่ี กรุงเทพ ฯ ปี พ.ศ. 2475 ฉบบั ทาใหม่

นอกจากน้นั เจา้ หนา้ ที่กรมแผนท่ีทหารยงั แนะนาให้ไปสืบคน้ ภาพถ่ายทางอากาศของ วิลเลียมฮนั ด์ ที่หอจดหมายเหตุ หอสมุดแห่งชาติ ซ่ึงไดถ้ ่ายภาพไวเ้ ม่ือ ปี พ.ศ. 2489 เมื่อไปสืบคน้ ก็ไดร้ ูปถ่ายที่เป็ นขอ้ มูล อา้ งอิง 7 – 8 รูป แผนท่ี กรุงเทพ ฯ ปี พ.ศ. 2475 ฉบบั ทาใหม่ เม่ือนาแผน่ ท่ีที่ไดม้ ามาสืบคน้ จึงพบว่ามีการระบุท่ีต้งั ของกรมแผนท่ีทหารวา่ ต้งั อยทู่ ่ีบริเวณตลาด ปากคลองตลาดน้ีเอง ไชโยเจอแลว้ ปี พ.ศ. 2553 ไดร้ ับหนงั สืองานชุมนุมศิษยเ์ ก่าช่างกล ราตรีเฟื องทอง ครบรอบ 48 ปี จากพี่เชียร 44 ไดอ้ ่านพบบทความเร่ือง “เม่ือพวกเราตอ้ งทนเรียน” โดยศิษยเ์ ก่า ปี 83 ในหนงั สือ งานชุมนุมศิษยเ์ ก่าช่าง กล ราตรีเฟื องทอง ครบรอบ 48 ปี หนา้ 20 – 22 เขียนถึงบริเวณท่ีต้งั ของโรงเรียนไวด้ งั น้ี “โรงเรียนช่างกล

สมยั น้นั ต้งั อยปู่ ากคลองตลาด อยูต่ ิดกบั โรงเรียนราชินีล่าง (ปัจจุบนั เป็ นแผนกประถมของราชินี) โรงเรียนมี ตึกโดดเดียวไม่ใหญ่ต่อนกั เพียงหลงั เดียว” เอแลว้ ไงในบนั ทึกประวตั ิโรงเรียนของอาจารยธ์ นู แสวงศกั ด์ิ บอกวา่ ต้งั แทนกรมแผนที่ทหารนิ แต่ในบนั ทึกของศิษยเ์ ก่าปี 2483 บอกว่าต้งั อยู่ในโรงเรียนราชินีละ แลว้ ท่ีต้งั โรงเรียนเราอยไู่ หนแน่ ในงานสัปดาห์หนงั สือแห่งชาติ ปี พ.ศ. 2553 ไดพ้ บขอ้ มูลในหนงั สือพระนครเม่ือกาลก่อน เขียน โดย ป. บุนนาค หนา้ 71 – 75 มีขอ้ มูลวา่ \"...พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั ไดท้ รงพระกรุณาโปรดเกลา้ ฯ สถาปนากรมทาแผนที่ ข้ึน โดยให้มิสเตอร์ เยมส์ แมคคาธี เป็ นเจา้ กรม (ต่อมาไดร้ ับพระราชทานบรรดาศกั ด์ิเป็ นพระวิภาคภูวดล) ต้งั อยู่ที่กระทรวงพระคลงั มหาสมบตั ิ โดยมีเจา้ หนา้ ท่ีชาวต่างประเทศเป็ นส่วนมาก กรมทาแผนท่ีเดิมเป็ น หน่วยฝากการบงั คบั บัญชาไวก้ บั กรมทหารมหาดเล็ก แล้วยา้ ยไปข้ึนกับกระทรวงเกษตรพานิชการ (กระทรวงเกษตราธิการ)

ต่อมาสมเด็จเจา้ ฟ้าจกั รพงศภ์ ูวนารถ กรมหลวงพษิ ณุโลกประชานาถ ไดก้ ราบบงั คมทูลขอพระบรมรา ชานุญาตโอนกรมแผนท่ี จากกระทรวงเกษตรพานิชการมาข้ึนกบั กระทรวงกลาโหม โดยแบ่งขา้ ราชการใน กรมแผนท่ีออกเป็ น 2 ส่วน ส่วนหน่ึงข้ึนกบั กระทรวงเกษตรพานิชการตามเดิม และต้งั เป็ นกรมรังวดั ท่ีดิน อีกส่วนหน่ึงโอนมาสังกดั กระทรวงกลาโหม และต้งั เป็ นกรมแผนที่ทหารบกข้ึน เม่ือวนั ท่ี 1 ตุลาคม 2452 โดยมีมิสเตอร์ โรแนลด์ ดบั ลิว กิบลิน เป็ นเจา้ กรมแผนท่ี ยา้ ยสานกั งานมาต้งั ที่ตึกปากคลองตลาด อนั เป็ น ที่ดินและอาคารส่วนพระองคเ์ จา้ ฟ้าจกั รพงศภ์ ูวนารถฯ ซ่ึงแต่เดิมเคยเป็น วงั วชั รีวงศ์ ภาพสถานท่ีต้งั ของ \"กรมแผนท่ีทหารบก\" ที่บริเวณปากคลองตลาด ซ่ึงถ่ายในช่วงปลายรัชกาลที่ 5 โดยภาพ ไดม้ าจากหนงั สือ Twentieth Century Impression of Siam ค.ศ. 1908 (พ.ศ. 2450-2451) หนา้ 122 ซ่ึงใน หนงั สือ \"ประวตั ิของหน่วยงานทหารในกองทพั บก\" ไดก้ ล่าวถึงประวตั ิของ \"กรมแผนที่ทหารบก\" เอาไว้ ดงั น้ี วงั วชั รีวงศเ์ ป็ นสถานท่ีต้งั ของกรมแผนท่ีมหารบก ต้งั แต่ พ.ศ. 2452-2475 จากน้นั จึงไดก้ ลายเป็ น สถานที่ต้งั ของโรงเรียนอานวยศิลป์ ปากคลองตลาด ต้งั แต่วนั ที่ 27 กุมภาพนั ธ์ พ.ศ. 2475 จนถึงปี การศึกษา 2494 โรงเรียนอานวยศิลป์ จึงไดย้ า้ ยออกไป เมื่อท่านเจา้ ของสถานท่ีเดิมตอ้ งการจะสร้าง \"ตลาดองค์การ ตลาด\" ข้ึนในบริเวณน้ี ตลาดปากคลองตลาดในปัจจุบนั น้ี

จึงสืบค้นขอ้ มูลโรงเรียนอานวยศิลป์ ปากคลองตลาด มาเทียบ ได้ขอ้ มูลดงั น้ี ในปี พ.ศ. 2476 โรงเรียนอานวยศิลป์ ไดข้ อเช่าสถานท่ี ของพระเจา้ วรวงศเ์ ธอพระองคเ์ จา้ จุลจกั รพงษ์ ท่ีตาบลปากคลองตลาด ซ่ึงเดิมกรมแผนท่ีทหารบกที่เคยเช่าได้ยา้ ยออกไป ด้วยความสนับสนุนของพระยาสิริจุลเสวก ผูด้ ูแล ผลประโยชน์ของพระเจา้ วรวงศเ์ ธอพระองค์เจา้ จุลจกั รพงษ์ โรงเรียนอานวยศิลป์ จึงไดไ้ ปยา้ ยไปอยทู่ ่ีกรม แผนที่ทหารบกเดิม ทาให้มีพ้ืนท่ีกวา้ งขวางข้ึนเป็ นอนั มาก โรงเรียนเปิ ดสอนต้งั แต่ช้นั ป. 1 ถึง ม. 8 ต้งั แต่ปี พ.ศ. 2476 ปี พ.ศ. 2495 จึง ไดย้ า้ ยไปอยู่ที่ บริเวณตรงขา้ มโรงพยาบาลสงฆ์ ถนนศรีอยุธยา พญาไท กรม โยธาเทศบาล จนถึงปัจจุบนั ส่วนวงั ปากคลองตลาดน้นั ไดป้ รับให้เป็ นสถานที่ของส่วนราชการอยรู่ ะยะหน่ึง คือ กรมแผนท่ีทหาร (2452 – 2474) ซ่ึงปรากฏอยใู่ นแผนที่กรุงเทพ ฉบบั ในปี พ.ศ. 2475 จึงไดย้ า้ ยออกไป อยู่ท่ีต้งั กรมแผนท่ีทหารปัจจุบนั ถนนกลั ยาณไมตรี แขวงพระบรมมหาราชวงั เขตพระนคร และในปี น้นั (พ.ศ. 2475) ครูจิตร ทงั สุบุตร เจา้ ของโรงเรียนอานวยศิลป์ (เดิมเป็นโรงเรียนกวดวชิ า) ไดข้ อเช่าสถานที่ และ ไดย้ า้ ยโรงเรียนอานวยศิลป์ มาอยทู่ ี่น้ี ต้งั แตว่ นั ที่ 27 กมุ ภาพนั ธ์ พ.ศ. 2475 ที่มีพ้ืนที่กวา้ งขวางข้ึนเป็ นอนั มาก โรงเรียนจึงเปิ ดสอนเป็นโรงเรียนสามญั ศึกษา ต้งั แต่ช้นั ป. ๑ ถึง ม. ๘ ปี คร้ังถึง พ.ศ. 2495 อาจารยจ์ ิตรระบุ วา่ ไดย้ า้ ยโรงเรียนอานวยศิลป์ จากปากคลองตลาดมาอยู่ ณ สถานท่ีปัจจุบนั คือ บริเวณตรงขา้ มโรงพยาบาล สงฆ์ ถนนศรีอยุธยา พญาไท จนถึงปัจจุบนั พร้อมกล่าวว่ามีการฟ้องร้องเป็ นคดีความกันกบั ผูจ้ ดั การ ผลประโยชน์คนใหม่ของพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจา้ จุลจกั รพงษ์ จนเรื่องน้ีตอ้ งเสนอเป็ นวาระให้ คณะรัฐมนตรีพิจารณา ช่วยเหลือ จดั หาท่ีดินแปลงใหม่พร้อมท้งั ส่ิงปลูกสร้าง หลงั พ.ศ. 2496 ก็ปรากฏชื่อ องค์การตลาด กระทรวงมหาดไทยมาเป็ นเจา้ ของ และใชส้ อยท่ีดินแปลงน้ีมาจนถึงปัจจุบนั ส่วนส่ิงปลูก สร้างท่ีเป็ นวงั เดิมน้ันได้สลายไปต้ังแต่ พ.ศ. 2496 บริเวณน้ี คือบริเวณตลาดยอดพิมาน (ตลาด ปากคลองตลาด)ในปัจจุบนั น้ี ต่อมาไดข้ อ้ มูลโรงเรียนอานวยศิลป์ ปากคลอง จากอาจารยธ์ งชยั ลิขิตพรสวรรค์ โรงเรียนอานวย ศิลป์ (อ.น.ศ.) ปากคลองตลาด ท่ีต้งั โรงเรียน ก่อนยา้ ยมาทุ่งพญาไท ซ่ึงเดิมคือวงั ปากคลองตลาด ของ พระ เจา้ บรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา มิใช่วงั วชั รี เมื่อพระบาทสมเด็จพระ จอมเกลา้ เจา้ อยูห่ วั เสด็จสวรรคตใน พ.ศ.2411 น้นั พระเจา้ นอ้ งยาเธอพระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิตมีพระชนมายุ เพยี ง 5 พรรษา (สมภพ เม่ือ พ.ศ. 2406) นบั วา่ ยงั ทรงพระเยาวม์ าก แต่เกี่ยวกบั การสร้างวงั น้นั เดิมรัชกาลท่ี 4 มีพระราชดาริท่ีจะพระราชทานท่ีดินริมถนนบารุงเมือง (ใกล้กบั วงั ของพระเจา้ บรมวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ สวสั ดิกุล กรมพระสมมตอมรพนั ธุ์) แต่เจา้ จอมมารดาวาด (ต่อมาเป็ นทา้ ววรจนั ทร์) กราบบงั คมทูลขอ พระราชทานท่ีดินบริเวณปากคลองตลาด เนื่องจากเคยเป็นสถานที่เดิมของพระยาอภยั พิพิธ(สุ่น) ซ่ึงเป็ นทวด ของท่านแลว้ ต่อมาตกเป็ นที่หลวง เมื่อพระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิตมีพระชนั ษาครบโสกนั ตแ์ ละไดผ้ นวชเป็ น สามเณรเม่ือ พ.ศ. 2419 แลว้ หลงั จากทรงลาผนวชก็ไดอ้ อกมาประทบั ณ วงั ปากคลองตลาด ร่วมกบั เจา้ จอม มารดาของพระองค์ คือ เจา้ จอมมารดาวาด ตลอดมา พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิตทรงเจริญเติบโตในตาแหน่ง

หนา้ ท่ีทางราชการเป็นลาดบั ทรงเป็นผชู้ ่วยราชเลขาธิการ, ราชเลขาธิการฝ่ ายต่างประเทศ คร้ังถึง พ.ศ. 2426 ทรงพระกรุณาโปรดฯใหเ้ ป็นผชู้ ่วยทูตฝ่ ายทหาร ณ กรุงลอนดอน พร้อมท้งั ศึกษาต่อ พร้อมคณะของพระเจา้ บรมวงศเ์ ธอ กรมพระนเรศวรฤทธ์ิและไดเ้ สด็จกลบั กรุงเทพเมื่อ พ.ศ. 2428 คร้ังถึง พ.ศ. 2431 ทรงเสด็จไป ราชการทพั ปราบเง้ียวและประทบั ที่นครเชียงใหม่ถึง 3 ปี เสด็จกลบั เมื่อ พ.ศ. 2434 ต่อมาในราว พ.ศ. 2431- 34 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยูห่ ัวมีพระราชประสงคจ์ ะจดั หาท่ีดินสร้างวงั พระราชทานแก่พระ ราชโอรสองคใ์ ดองคห์ น่ึง จึงไดท้ รงเจรจาแลกที่ดินจากพระเจา้ นอ้ งยาเธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต โดยทรง พระราชทานที่ดินบริเวณริมถนนเจริญกรุง ช่วงตลาดนอ้ ยแทน ซ่ึงรู้จกั และเรียกกนั ว่า วงั ตลาดน้อย ส่วน ท่ีดินซ่ึงเป็นวงั เดิมริมปากคลองตลาด ก็ไม่ปรากฎวา่ ไดพ้ ระราชทานให้แก่พระราชโอรสพระองคใ์ ด ในแผน ที่กรุงเทพพ.ศ. 2431 ยงั ปรากฏชื่อผคู้ รอบครอง คือ พระเจา้ นอ้ งยาเธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต แผนที่กรุงเทพ ฯ พ.ศ. 2431 ระบุชื่อเจา้ ของวงั ที่ตอ่ มาคือกรมแผนที่ทหาร ปากคลองตลาด คือ พระเจา้ บรม วงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสณบณั ฑิต กรมขนุ พิทยลาภพฤฒิธาดา คือวงั ปากคลองตลาด มิใช่วงั วชั รี แต่เม่ือพระองคท์ รงไดร้ ับพระราชทานอิสริยศเป็ นกรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิธาดา เม่ือ พ.ศ. 2434 น้นั ทรงจดั พิธีรับพระสุพรรณบตั รท่ีวงั ตลาดนอ้ ยแลว้ แสดงวา่ ช่วง พ.ศ. 2431 - 2434 ซ่ึงพระองคท์ รงมีราชการ ไปปราบพวกเง้ียวยางแดงท่ีนครเชียงใหมน่ ้นั คงมีการก่อสร้างวงั ที่ประทบั ณ ตาบลตลาดนอ้ ยแลว้

โรงเรียนอานวยศิลป์ ปากคลอง สานกั งานกรมแผนที่ทหาร ปากคลองตลาด

อา้ วแสดงว่าบริเวณกรมแผนท่ีทหารเดิมท่ีปัจจุบนั คือตลาดปากคลองตลาดไม่ใชท้ ี่ต้งั โรงเรียนเรา แล้ว หรือว่าโรงเรียนเราจะอยู่ในพ้ืนท่ีโรงเรียนราชินี ปัจจุบนั จากประโยคที่ศิษย์เก่า ปี 2483 เขียนว่า “โรงเรียนช่างกลสมยั น้นั ต้งั อยู่ปากคลองตลาด อยตู่ ิดกบั โรงเรียนราชินีล่าง (ปัจจุบนั เป็ นแผนกประถมของ ราชินี)” จึงไปสืบคน้ ขอ้ มูลของโรงเรียนราชินี พบวา่ อาคารแผนกประถมของโรงเรียนราชินี คือ อาคารเสาว ภาผอ่ งศรี แผนผงั โรงเรียนราชินี จากน้นั ไมน่ านไดพ้ บบทความเรื่องระลึกถึงความหลงั โดย ช.ก. 185 ในหนงั สือ 61 ปี ช่างกลปทุม วนั เขียนถึงบริเวณท่ีต้งั ของโรงเรียนไวด้ งั น้ี “โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล สมยั ผมเรียนอยู่ติดกบั โรงเรียน ราชินีล่างมีรั่วสังกะสีผุ ๆ ก้นั ” และอีกขอ้ ความที่กล่าววา่ ”พวกเราตอนเชา้ ขณะท่ีกรรเชียงเรือขา้ มฝากไปท่ี

โรงเรียนนายเรือ เรามกั ทาเรือลอยไปยงั ท่าของโรงเรียนราชินี ดูนกั เรียนราชินีเขา้ แถว (แค่น้ีก็ชื่นใจแลว้ )” ซ่ึงเป็นขอ้ มูลท่ีตรงกบั บทความที่ศิษยเ์ ก่า ปี 2483 เขียน แสดงวา่ บริเวณที่ต้งั โรงเรียนเราอยูใ่ นพ้ืนที่โรงเรียน ราชินีในปัจจุบนั แน่ และอยดู่ า้ นเหนือของโรงเรียน ก็คือตอ้ งอยใู่ กลก้ บั ท่าเรือราชินีฝ่ังขวา ดา้ นซอยทา่ ขา้ ม จึงไปดูในแผนที่ กรุงเทพ ฯ ปี พ.ศ. 2475 ไปพบวา่ มีท่ีต้งั ของแผนกการพิมพ์ กรมแผนที่ ต้งั อยูใ่ น บริเวณที่บทความขา้ งตน้ ท้งั สองกล่าวถึง หรือวา่ จะเป็ นตรงน้ี ซ่ึงดูตามรูปเป็ นอาคารขนาดเล็ก อยูใ่ กลท้ ่าน้า ราชินี ฝ่ังขวา ดา้ นซอยท่าขา้ ม และเม่ือเทียบกบั ปัจจุบนั คือที่ต้งั ส่วนหน่ึงของอาคารเสาวภาผ่องศรี ท่ีเป็ น อาคารเรียนของเด็กประถม โรงเรียนราชินี ดว้ ย

แผนที่บริเวณท่ีต้ังโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล เม่ือปี 2477 แผนที่จากห้องปฎิบตั ิการแผนที่ ประวตั ิศาสตร์ คณะสถาปัตยก์ รรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั เพอ่ื ความชดั เจนคงตอ้ งสอบถามจากพ่ี ๆ ที่เรียนในรุ่นปากคลองตลาด ซ่ึงทราบวา่ พี่รักษศ์ กั ด์ิ วฒั น พานิช รุ่น 2481 เลขประจาตวั 185 อดีตอธิบดีกรมประชาสัมพนั ธ์ เป็ นผูเ้ ขียนบทความเร่ืองระลึกถึง ความหลงั โดย ช.ก. 185 ในหนงั สือ 61 ปี ช่างกลปทุมวนั จึงทาการสืบคน้ จนได้ หมายเลขโทรศพั ท์ และได้ โทรไปสอบถาม แต่ทางญาติแจง้ วา่ ท่านป่ วยไมส่ ามารถคุยดว้ ยได้ จึงไปคน้ ในหนงั สืองานสังสรรค์ 72 ปี ช่างกลปทุมวนั ของสมาคมศิษยเ์ ก่า ฯ ไดโ้ ทรติดต่อพ่ีไป หลายท่าน แต่พี่ท่านไปสบายแลว้ แต่ยงั โชคดีสามารถติดต่อพูดคุยกบั พ่ีเสนาะ (สันต์) ขาวิวิธ นักเรียน โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล รุ่น 2479 เลขประจาตวั 103 อดีตหวั หนา้ ช่าง แผนกทอผา้ โรงงานทอผา้ ไทย

บางซ่ือ พท่ี ่านยนื ยงั วา่ ถูกตอ้ งแลว้ ที่ต้งั โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล คือตึกของแผนกการพิมพ์ กรมแผนที่ เก่า ที่ยา้ ยออกไป และอยใู่ นบริเวณโรงเรียนราชินีล่าง โอพบแลว้ บริเวณที่ต้งั โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล คือ ตึกของแผนกการพิมพ์ กรมแผนที่ ซ่ึง ปัจจุบนั คือ อาคารเสาวภาผอ่ งศรี ของโรงเรียนราชินี น่ีเองครับ รูปที่ต้งั โรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกลท่ีอยใู่ นบริเวณโรงเรียนราชินี ภาพจาก Internet บริเวณอาคารเสาวภาผอ่ งศรีคือบริเวณท่ีเคยเป็นท่ีต้งั ของโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล ภาพจากเวบโรงเรียน ราชินี (http://www.rajini.ac.th/school/mapin.html)

ภาพถ่ายทางอากาศบริเวณปากคลองตลาด เม่ือ พ.ศ. 2489 (ภาพถ่ายทางอากาศของ วิลเลียมฮนั ด์ จากหอจดหมายเหตุ หอสมุดแห่งชาติ) รูป Imag_0328 A โรงเรียนอาชีพช่างกล B โรงเรียนราชินี C โรงเรียนอานวยศิลป ปากคลองตลาด D สถานีตารวจพระราชวงั E สยามมิวเซียม หรือกระทรวงพาณิชยเ์ ดิม F วดั โพธ์ิ B คือ อาคารเสาวภาผอ่ งศรี คือบริเวณท่ีเคยเป็นที่ต้งั ของโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล C คือ อาคารสุนนั ทาลยั ทีสร้างข้ึนใหม่ แทนอาคารเดิมท่ีถูกไฟไหม้ เม่ือปี 2548 และขยบั ออกจาก จุดที่ต้งั อาคารเดิมมาอยใู่ กลอ้ าคารเสาวภาผอ่ งศรี

ภาพถ่ายโรงเรียนราชินีในปัจจุบนั รูปอาคารโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล รูปน้ีเพง่ิ คน้ พบเมื่อตอนรวบรวมเร่ืองราวการตามรอยที่ต้งั โรงเรียน มธั ยมอาชีพช่างกล (2557) แหล่งขอ้ มูลอา้ งอิง - http://th.wikisource.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%8A%E0%B 8%B8%E0%B8%A1%E0%B8%9E%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B8%B2%E0%B8%A7% E0%B8%94%E0%B8%B2%E0%B8%A3_%E0%B8%A0%E0%B8%B2%E0%B8%84%E0%B8 %97%E0%B8%B5%E0%B9%88_%E0%B9%92%E0%B9%96 - http://www.rtsd.mi.th/index.php?option=com_content&view=article&id=6&Itemid=2&lang=th - http://www.rtsd.mi.th/school/index.php/2013-01-11-14-15-32/2013-01-11-14-25-34

- http://www.ans44-jarnbin.com/Company%20Profile1.html - http://www.rtsd.mi.th/school/index.php/2013-01-11-14-15-32/2013-01-11-14-25-34 - http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B8%84%E0%B8 %A5%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%95%E0%B8%A5%E0%B8%B2%E0%B8%94 - http://www.rajini.ac.th/index1.html - http://www2.moc.go.th/ewt_news.php?nid=113 - http://phrarachawang.metro.police.go.th/rmenu01.php - http://www.amnuaysilpa.ac.th/index.php/about/history2 - แหล่งขอ้ มูลอา้ งอิง - http://www.ndmi.or.th/home.php - http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%82%E0%B8%A3%E0%B8%87%E0%B9%80%E0%B8 %A3%E0%B8%B5%E0%B8%A2%E0%B8%99%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%94%E 0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%9A%E0%B8%9E%E0%B8%B4%E0%B8% 98 - http://www.vcharkarn.com/vcafe/51926 - หอ้ งปฎิบตั ิการแผนที่ประวตั ิศาสตร์ คณะสถาปัตยก์ รรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลยั ภาพถ่าย ทางอากาศของ วลิ เลียมฮนั ด์ ที่หอจดหมายเหตุ หอสมุดแห่งชาติ - หนงั สือ วงั เจา้ วงั เดิม 1 กิตติ วฒั นะมหาตม์ สานกั พิมพป์ ระพนั ธ์สาส์น - หนงั สือ วงั เจา้ วงั เดิม 2 กิตติ วฒั นะมหาตม์ สานกั พิมพป์ ระพนั ธ์สาส์น - หนงั สือ วงั เจา้ วงั เดิม 3 กิตติ วฒั นะมหาตม์ สานกั พิมพป์ ระพนั ธ์สาส์น - หนังสือ ตานานวงั เก่า พระนิพนธ์ในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดารงราชานุภาพ สานกั พมิ พแ์ สงดาว - หนงั สือ วงั มรดกกรุงรัตนโกสินทร์ ทศั นา ทศั นมิตร สานกั พมิ พด์ อกหญา้ - หนงั สือ วงั เจา้ ในอดีต ชุมชนอนุรักษเ์ กาะรัตนโกสินทร์ ภราดา ศกั ดา สานกั พิมพส์ ยามบนั ทึก - หนงั สือ วงั เจา้ ประยทุ ธ์ สิทธิพนั ธุ์ สานกั พมิ พบ์ ุญประกอบ

- หนงั สือ พระราชวงั และวงั ในกรุงเทพ ฯ ม.ร.ว. แน่งนอ้ ย ศกั ด์ิศรี จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั - หนงั สือ สถาปัตยกรรมพระบรมมหาราชวงั ม.ร.ว. แน่งนอ้ ย ศกั ด์ิศรี จุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั - หนงั สือ พระราชวงั วงั เจา้ นาย ส.พลายนอ้ ย สานกั พิมพเ์ มืองโบราณ - หนงั สือ พระนครเม่ือกาลกก่อน ป.บุนนาค สานกั พิมพฐ์ านบุค๊ ส์ - บทความเร่ืองเมื่อพวกเราตอ้ งทนเรียน โดยศิษยเ์ ก่า ปี 83 ในหนงั สือ งานชุมนุมศิษยเ์ ก่าช่างกล ราตรีเฟื องทอง ครบรอบ 48 ปี หนา้ 20 – 22 แหล่งขอ้ มูลอา้ งอิง - บทความเรื่องระลึกถึงความหลงั โดย ช.ก. 185 ในหนงั สือ 61 ปี ช่างกลปทุมวนั - พี่เสนาะ (สันต์) ขาวิวิธ นักเรียนโรงเรียนมธั ยมอาชีพช่างกล รุ่น 2479 เลขประจาตวั 103 อดีต หวั หนา้ ช่าง แผนกทอผา้ โรงงานทอผา้ ไทย บางซ่ือ - ภาพประกอบบทความน้ีไดร้ ับความเอ้ือเฟ้ื อจากคุณไพศาล เป่ี ยมเมตตาวฒั น์ ผูจ้ ดั การสานกั พิมพร์ ิ เวอร์บุค๊ ส์ กบั อาจารยพ์ ีรศรี โพวาทอง - หนงั สือที่ระลึกงานพระราชทานเพลิงศพนายจิตร ทงั สุบุตร พ.ศ. 2527 - บทความในหนงั สือ 80 ทศั น์ของพลตรีหมอ่ มราชวงศศ์ ุภวฒั น์เกษมศรีพมิ พเ์ ม่ือ พ.ศ. 2555 สืบค้นเร่ืองราวและเรียบเรียงโดย นายประเสริฐ แซ่อ๊ึง ปวช. ช่างวทิ ยแุ ละโทรคมนาคม รุ่น 50 เลขประจาตวั 15697