ภูมิปัญญาภาคเหนือ

ภูมิปัญญา ภาคเหนื อ สวัสดีเจ้า



คำนำ ในการจัดทำหนั งสือออนไลน์ (e-book)ผู้จัดทำ จัดทำขึ้นเพื่อเป็นส่วนหนึ่ งของการศึกษาเรื่องภูมิปัญญา ภาคเหนื อ เช่น วัฒนธรรมทางภาษาถิ่น วัฒนธรรมการ แต่งกาย วัฒนธรรมการกิน วัฒนธรรมด้านศาสนาและ ความเชื่อ เป็นต้น เพื่อให้นั กศึษาและผู้ที่สนใจศึกษา ค้นคว้ามีความรู้และความเข้าใจเกี่ยวกับภูมิปัญญาภาค เหนื อมากยึ่งขึ้น ภูมิปัญญาภาคเหนื อ มีการสะท้อนและแสดงถึง ความเป็นอาณาจักรล้านนาที่มีความน่ าสนใจเป็นอย่าง มาก ผู้จัดจึงได้รวบรวมข้อมูลต่างๆเกี่ยวกับภูมิปัญญาภาค เหนื อจากแหล่งข้อมูลที่เกี่ยวข้องต่างๆของภูมิปัญญาภาค เหนื อ เช่น อินเตอร์เน็ ต เอกสาร เพื่อหวังว่าภูมิปัญญา ภาคเหนื อในหนั งสือออนไลน์ (e-book) จะเป็นแหล่ง ความรู้สำหรับที่ผู้สนใจไม่มากก็น้ อย นิ รุชา คำลือวงศ์ สิตานั น พรหมทอง ผู้จัดทำ

สารบัญ วัฒนธรรมภาษาถิ่น.........................................................5 วัฒนธรรมการแต่งการ...................................................6 ผ้าพื้นเมือง...................................................................8 วัฒนธรรมการกิน...........................................................11 วัฒนธรรมด้านศาสนาและความเชื่อ..............................13 ประเพณี ........................................................................15 สงกรานณ์ งานประเพณี ...............................................16 แห่นางแมว..................................................................17 ประเพณีปอยน้ อย/บวชลูกแก้ว/แหล่ส่างลอง...............18 ประเพณีปอยหลวง หรืองานบุญปอยหลวง...................18 ประเพณียี่เป็ง หรืองานลอยกระทง..............................19 ประเพณี ลอยกระทงสายหรือประทีปพันดวง................19 ประเพณี ลอยโคม........................................................20 ประเพณี ตานตุง..........................................................20 ประเพณีกรวยสลาก หรือตานก๋วยสลาก......................21 ประเพณี ขึ้นขันดอกอินทขิล..........................................21 เพลงพื้นบ้านในภาคเหนื อ.............................................22 เพลงซอ......................................................................22 เพลงค่าว....................................................................23 เพลงจ๊อย....................................................................23 เพลงเด็ก....................................................................24 นิ ทานพื้นบ้าน...............................................................24 เครื่องดนตรีพื้นบ้าน.....................................................26 การแสดงพื้นเมืองภาคเหนื อ.........................................28

วัฒนธรรมทางภาษาถิ่น ชาวไทยทางภาคเหนื อมีภาษาล้านนา ที่นุ่ มนวลไพเราะ ซึ่งมีภาษาพูดและ ภาษาเขียนที่เรียกว่า \"คำเมือง\" ของ ภาคเหนื อเอง โดยการพูดจะมีสำเนี ยง ที่แตกต่างกันไปตามพื้นที่ ปัจจุบันยัง คงใช้พูดติดต่อสื่ อสารกัน

วัฒนธรรมการแต่งกาย การแต่งกายพื้นเมืองของภาคเหนื อมี ลักษณะแตกต่างกันไปตามเชื้อชาติ ของกลุ่มชน คนเมือง เนื่ องจากผู้คน หลากหลายชาติพันธุ์อาศั ยอยู่ใน พื้นที่ซึ่งบ่งบอกเอกลักษณ์ ของ แต่ละพื้นถิ่น

สำหรับหญิงชาวเหนื อจะนุ่ ง ผ้าซิ่น หรือผ้าถุง มีความยาว เกือบถึงตาตุ่ม ซึ่งนิ ยมนุ่ งทั้ง สาวและคนแก่ ผ้าถุงจะมี ความประณีต งดงาม ตีนซิ่น จะมีลวดลายงดงาม ส่วนเสื้อ จะเป็นเสื้อคอกลม มีสีสัน ลวดลายสวยงาม อาจห่มสไบ ทับ และเกล้าผม ส่วนผู้ชายนิ ยมนุ่ งนุ่ ง กางเกงขายาวลักษณะแบบ กางเกงขายาวแบบ 3 ส่วน เรียกติดปากว่า \"เตี่ยว\" \"เตี่ย วสะดอ\" หรือ \"เตี่ยวกี\" ทำ จากผ้าฝ้าย ย้อมสีน้ำเงิน หรือสีดำ และสวมเสื้อผ้า ฝ้ายคอกลมแขนสั้น ที่เรียก ว่า เสื้อม่อฮ่อม ชุดนี้ ใส่เวลา ทำงาน หรือคอจีนแขนยาว อาจมีผ้าคาดเอว ผ้าพาดบ่า และมีผ้าโพกศีรษะ

ผ้าพื้นเมืองของภาคเหนื อ ผ้าพื้นเมืองเชียงแสน ลายดอกขอเครือ(เกี่ยวขอ) จังหวัดเชียงราย ผ้าตีนจก ลายเชียงแสน หงส์บี้ จังหวัดเชียงใหม่ ผ้าไหมลายเพชร จังหวัดกำแพงเพชร

ผ้าไหมลายน้ำไหล จังหวัดน่ าน ผ้าฝ้ายลายนกกระจิบ จังหวัดพิจิตร ผ้าฝ้ายลายดอกปีกค้างคาว จังหวัดตาก

ผ้าฝ้ายมัดหมี่ ลายดอกบีบ จังหวัดพิษณุโลก ผ้าหม้อห้อม จังหวัดแพร่ ผ้าฝ้ายลายปลาเสื อตอ จังหวัดนครสวรรค์

วัฒนธรรมการกิน ชาวเหนื อมีวัฒนธรรมการกินคล้ายกับคนอีสาน คือ กินข้าวเหนี ยวและปลาร้า ซึ่งภาษาเหนื อเรียก ว่า ข้าวนิ่ งและฮ้าส่วนกรรมวิธีการปรุงอาหารของ ภาคเหนื อจะนิ ยมการต้ม ปิ้ ง แกง หมก ไม่นิ ยม ใช้น้ำมัน ส่วนอาหารขึ้นชื่อเรียกว่าถ้าได้ไปเที่ยว ต้องไปลิ้มลอง ได้แก่ น้ำพริกหนุ่ ม, น้ำพริกอ่อง, น้ำพริกน้ำปู, ไส้อั่ว, แกงโฮะ, แกงฮังเล, แคบหมู, จิ้นส้ม (แหนม), ข้าวซอย, ขนมจีนน้ำเงี้ยว เป็นต้น

ชาวเหนื อชอบกินหมากและอมเมี่ยง โดยนำใบ เมียงที่เป็นส่ วนใบอ่อนมาหมักให้มีรสเปรี้ยวอม ฝาด จะนำใบเมี่ยงมาผสมเกลือเม็ด หรือน้ำตาล แล้วแต่ความชอบ คนล้านนาโบราณมีความนิ ยมสูบบุหรี่ที่มวนด้วย ใบตองกล้วยมวนหนึ่ งขนาดเท่านิ้ ว มือ ชาวบ้าน เรียกจะเรียกบุหรี่ชนิ ดนี้ ว่า ขี้โย หรือ บุหรี่ขี้โย ที่ นิ ยมสูบกันมากอาจเนื่ องมาจากอากาศหนาวเย็น เพื่อทำให้ร่างกายอบอุ่นขึ้น

วัฒนธรรมที่เกี่ยวกับ ศาสนา-ความเชื่อ ชาวล้านนามีความผูกพันอยู่กับการนั บถือผีซึ่ง เชื่อว่ามีสิ่งเร้าลับให้ความ คุ้มครองรักษาอยู่ซึ่ง สามารถพบเห็นได้จากการดำเนิ นชีวิตประจำวัน เช่น เมื่อเวลาที่ต้องเข้าป่าหรือต้องค้างพักแรมอยู่ ในป่า

ชาวล้านนาจะมีการเลี้ยงผีบรรพบุรุษ ในช่วง ระหว่างเดือน 4 เหนื อเป็ง (มกราคม) จนถึง 8 เหนื อ (พฤษภาคม) เช่น ที่อำเภอเชียงคำ จังหวัด พะเยา จะมีการเลี้ยงผีเสื้อบ้านเสื้อเมือง ซึ่งเป็นผี บรรพ บุรุษของชาวไทลื้อ ช่วงกลางฤดูร้อนจะมีการลงเจ้าเข้าทรงตาม หมู่บ้านต่าง ๆ ซึ่ง ในปีหนึ่ งจะมีการลงเจ้าหนึ่ งครั้ง และจะถือโอกาสทำพิธีรดน้ำดำหัวผีบรรพบุรุษไป ด้วย ยังมีพิธีเลี้ยง \"ผีมดผีเม็ง\" ก่อนวันเข้าพรรษา จะทำพิธีอัญเชิญผีเม็งมาลง เพื่อขอใช้ช่วยปกปักษ์ รักษา คุ้มครองชาวบ้านที่เจ็บป่วย และจัดหาดนตรี เพื่อเพิ่มความสนุกสนาน

ประเพณีของภาคเหนื อ ประเพณีของภาคเหนื อ เกิดจากการผสม ผสานการดำเนิ นชีวิต และศาสนาพุทธความ เชื่อเรื่องการนั บถือผี ส่งผลทำให้มีประเพณีที่ เป็นเอกลักษณ์ ของประเพณี ที่จะแตกต่างกัน ไปตามฤดูกาล ทั้งนี้ ภาคเหนื อจะมีงาน ประเพณี ในรอบปีแทบทุกเดือน

สงกรานต์ งานประเพณี วันที่ 13 เมษายน หรือวัน สังขารล่อง ถือเป็นวันสิ้น สุดของปี โดยจะมีการยิง ปืน ยิงสโพก และจุด ประทัดตั้งแต่ก่อนสว่าง เพื่อขับไล่สิ่ งไม่ดี วันที่ 14 เมษายนหรือ วันเนา ตอนเช้าจะมีการ จัดเตรียมอาหาร และ เครื่องไทยทาน สำหรับ งานบุญในวันรุ่งขึ้น ตอน บ่ายจะไปขนทรายจาก แม่น้ำเพื่อนำไปก่อเจดีย์ ทรายในวัด วันที่ 15 เมษายน หรือวัน พญาวัน เป็นวันเริ่มศักราช ใหม่ มีการทำบุญถวายขัน ข้าว ถวายตุงไม้ค้ำโพธิ์ที่ วัดสรงน้ำพระพุทธรูป

วันที่ 16-17 เมษายน หรือ วันปากปีและวันปากเดือน เป็นวันทำพิธีทาง ไสยศาสตร์ สะเดาะเคราะห์ และบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่าง ๆ ทั้งนี้ ชาวล้านนามีความเชื่อ ว่า การทำพิธีสืบชะตาจะ ช่วยต่ออายุให้ แห่นางแมว พิธีขอฝนโดยการแห่นางแมว โดยมีความเชื่อกันว่าหาก กระทำเช่นนั้ นแล้วจะช่วยให้ ฝนตก

ประเพณีปอยน้ อย/บวช ลูกแก้ว/แหล่ส่ างลอง นิ ยม จัดภายในเดือนกุมภาพันธ์ มีนาคม หรือเมษายน ในพิธีบวช จะมีการจัดงานเฉลิมฉลองอย่าง ยิ่งใหญ่ มีการแห่งลูกแก้วหรือผู้ บวชที่จะแต่งตัวอย่างสวยงาม เลียนแบบเจ้าชายสิ ทธัตถะ ประเพณีปอยหลวง หรือ งานบุญปอยหลวง เป็นการให้ชาวบ้านได้มาทำบุญ ร่วมกัน ร่วมกันจัดงานทำให้ เกิดความสามัคคีในการทำงาน งานทำบุญปอยหลวงยังเป็นการ รวมญาติพี่น้ องที่อยู่ต่างถิ่นได้มี โอกาสทำบุญ ร่วมกัน

ประเพณียี่เป็ง หรืองาน ลอยกระทง งาน \"ตามผางผะติ้ป\" (จุด ประทีป) ซึ่งชาวภาคเหนื อ ตอนล่างจะเรียกประเพณีนี้ ว่า “พิธีจองเปรียง” หรือ “ลอย โขมด” ประเพณี ลอยกระทง สายหรือประทีปพันดวง ที่ จังหวัดตาก ในเทศกาล เดียวกันด้วยในเดือน 3 หรือ ประมาณเดือนธันวาคม มี ประเพณีตั้งธรรมหลวง (เทศน์ มหาชาติ) และทอดผ้าป่า ใน ธันวาคมจะมีการเกี่ยว \"ข้าวดอ\" (คือข้าวสุกก่อนข้าวปี) พอถึงข้าง แรมจึงจะมีการเกี่ยว \"ข้าวปี\"

ประเพณี ลอยโคม ชาวล้านนาจังหวัดเชียงใหม่ ที่มีความเชื่อในการปล่อย โคมลอยซึ่งทำด้วยกระดาษ สาติดบนโครงไม้ไผ่แล้วจุด ตะเกียงไฟตรงกลาง เพื่อให้ ไอความร้อนพาโคมลอยขึ้น ไปในอากาศเป็นการปล่อย เคราะห์ปล่อยโศกและเรื่อง ร้าย ๆ ประเพณี ตานตุง ในภาษาถิ่นล้านนา ตุง หมาย ถึง \"ธง\" จุดประสงค์ของการทำ ตุงในล้านนาก็คือ การทำถวาย เป็นพุทธบูชา ชาวล้านนาถือว่า เป็นการทำบุญอุทิศให้แก่ผู้ที่ ล่วงลับไปแล้ว

ประเพณี กรวยสลาก หรือตานก๋วยสลาก เป็นประเพณี ของชาวพุทธที่มี การทำบุญให้ทานรับพรจาก พระ จะทำให้เกิดสิริมงคลแก่ ตนและอุทิศส่ วนกุศลให้แก่ผู้ ล่วงลับไปแล้ว ประเพณี ขึ้นขันดอกอินทขิล บูชาเสาหลักเมือง เชียงใหม่

เพลงพื้นบ้านในภาคเหนื อ วัฒนธรรมเพลงพื้นบ้านท้องถิ่นในของภาคเหนื อ เน้ น ความเพลงที่มีความสนุกสนาน สามารถใช้ ร้องเล่นได้ทุกโอกาส ไม่จำกัดฤดู ไม่จำกัด เทศกาล ส่วนใหญ่นิ ยมใช้ร้องเพลงเพื่อผ่อน คลายอารมณ์ และการพักผ่อนหย่อนใจ โดย ลักษณะการขับร้องและท่วงทำนองจะ อ่อนโยน ฟังดูเนิ บนาบนุ่ มนวล สอดคล้องเครื่องดนตรี หลัก ได้แก่ ปี่ ซึง สะล้อ เป็นต้น เพลงซอ คือการร้องเพลงร้องโต้ตอบ กันระหว่างชายหญิง เพื่อ เกี้ยวพาราสีกัน โดยมีการ บรรเลงปี่ สะล้อและซึง เคล้า คลอไปด้วย

เพลงค่าว เป็นบทขับร้องที่มี ทำนองสูงต่ำ ไพเราะ เพลงจ๊อย คล้ายการขับลำนำ โดยมีผู้ ร้องหลายคน เป็นการนำบท ประพันธ์ของภาคเหนื อ นำมา ขับร้องเป็นทำนองสั้น ๆ โดย เนื้ อหาเป็นการระบายความ ในใจ แสดงอารมณ์ความรัก ความเงียบเหงา

เพลงเด็ก ลักษณะคล้ายกับเพลงเด็ก ของภาคอื่น ๆ คือ เพลง กล่อมเด็ก เพลงปลอบเด็ก และเพลงที่เด็กใช้ร้องเล่นกัน ได้แก่ เพลงกล่อมลูก หรือ เพลงฮื่อลูก นิ ทานพื้นบ้าน นิ ทานของภาคของแต่ละภาคมักเต็มไปด้วยสาระ คติสอนใจ พร้อมความสนุกสนานเพลิดเพลิน อาจ มีความแตกต่างกันไปตามแต่ลักษณะสำคัญของ ภูมิภาค ส่วนนิ ทานพื้นบ้านจากภาคเหนื อมักเป็น ตำนานของสถานที่ต่าง ๆ หรือความเป็นมาและ สาเหตุของสถานที่เหล่านั้ นเล่าสืบต่อกันมาช้านาน เพื่อให้เกิดความสนุกสนานเพลิดเพลิน

ยกตัวอย่างนิทานพื้นบ้านภาคเหนือ ได้แก่ เรื่อง ลานนางคอย จังหวัดแพร่ เรื่อง เมืองลับแล จังหวัดอุตรดิตถ์ เรื่อง เซี่ยงเมี่ยงค่ำพญา เรื่อง ปู๋เซ็ดค่ำลัวะ เรื่อง ดนตรีธรรมชาติ เรื่อง เชียงดาว เรื่อง อ้ายก้องขี้จุ๊ เรื่อง ผาวิ่งชู้ เรื่อง ควายลุงคำ เรื่อง ย่าผันคอเหนี ยง

เครื่องดนตรีพื้นบ้าน สะล้อ หรือทะล้อ กลองสะบัดชัยโบราณ พิณเปี๊ ยะ กลองตึ่งโนง

ปี่ ปี่ แน ขลุ่ย ซึง ตะหลดปด กลองเต่งถิ้ง หรือมะหลดปด

การแสดงพื้นเมืองภาคเหนื อ โอกาสที่แสดงนิ ยม โชว์ในงานพระราชพิธี หรือวัน สำคัญทางศาสนา ต้อนรับแขกบ้านแขกเมือง งาน มงคล และงานรื่นเริงทั่วไป ในที่นี้ จะแสดงตาม ความเหมาะสมตามสถานการณ์ ได้แก่ ฟ้อนภูไท ฟ้อนเทียน, ฟ้อนเล็บ หรือฟ้อนเมือง, ฟ้อนดาบ, ฟ้อนเงี้ยว, ฟ้อนลาวแพน, ฟ้อนรัก, ฟ้อนดวง เดือน, ฟ้อนดวงดอกไม้, ฟ้อนมาลัย, ฟ้อนไต , ฟ้อนโยคีถวายไฟ, ระบำชาวเขา, รำลาวกระทบไม้, รำกลองสะบัดชัย



NN OO RR TT HH EE AA SS TT