ประวัติศาสตร์เมืองน่าน

ประวตั ศิ าสตร์เมอื งน่าน เร่ิมปรากฏข้ึนราว พ.ศ. 1825 ภายใตก้ ารนาของพญาภคู า เจา้ เมืองยา่ ง ศนู ยก์ ารปกครองอยทู่ ี่เมืองยา่ ง (เชื่อกนั ว่าคือบริเวณริมฝั่งดา้ นใตข้ องแม่น้าย่าง ใกลเ้ ทือกเขาดอยภูคาในเขตบา้ นเส้ียว ตาบลยม อาเภอท่าวงั ผา) เพราะปรากฏร่องรอย ชุมชนในสภาพท่ีเป็ นคูน้า คนั ดิน กาแพงเมืองซ้อนกนั อยู่ ต่อมาพญาภูคา ไดข้ ยาย อาณาเขตปกครองของตนออกไปใหก้ วา้ งขวางยง่ิ ข้ึน โดยส่งราชบุตรบุญธรรม 2 คน ไปสร้างเมืองใหม่ โดย ขนุ นุ่น ผพู้ ไ่ี ปสร้างเมืองจนั ทบุรี (เมืองหลวงพระบาง) ซ่ึงต้งั อยทู่ างทิศตะวนั ออกของแม่น้าของ (แม่น้าโขง) และขุนฟองผูน้ ้องสร้างเมืองวรนคร(เมืองปัว) ซ่ึงต้งั อยู่ทางทิศตะวนั ตกเฉียงเหนือ การท่ีให้ช่ือว่าเมือง \"วรนคร\" ก็เนื่องมาจาก พญาภูคา ไดเ้ ลือกชยั ภูมิท่ีดี เหมาะสมในการสร้างเมือง เสร็จแลว้ จึงขนานนามว่า เมือง \"วรนคร\" ซ่ึงหมายถึง เมืองดี นบั วา่ เป็นการเร่ิมตน้ ราชวงศภ์ คู า เม่ือบา้ นเมืองวรนครเริ่มมน่ั คงเป็ นปึ กแผน่ เจา้ ขนุ ฟองก็ไดเ้ ป็ นพญาแลว้ เสวยราชสมบตั ิในเมืองวรนคร ทรง มีพระโอรส 1 พระองค์ ใส่ช่ือเบิกบายวา่ \"เจา้ เกา้ เกื่อน\" ต่อมาไมน่ านกั พญาขนุ ฟองถึงแก่พิราลยั เจา้ เกา้ เถื่อน ราชบุตรจึงไดข้ ้ึนครองเมืองปัวแทน ดา้ นพญาภคู าครองเมืองยา่ งมานานและมีอายมุ ากข้ึน มีความประสงคจ์ ะ ใหเ้ จา้ เกา้ เถื่อนผหู้ ลานมาครองภูคาหรือเมืองยา่ งแทน จึงใหเ้ สนาอามาตยไ์ ปเชิญ แต่เจา้ เกา้ เก่ือนไม่ค่อยเต็ม ใจนกั เจา้ เกา้ เถ่ือนเกรงใจป่ จู ึงยอมไปอยเู่ มืองยา่ ง และมอบใหช้ ายาคือนางพญาแม่ทา้ วคาปิ น ซ่ึงทรงครรภอ์ ยู่ คอยปกครองดูแลรักษาเมืองวรนคร(เมืองปัว) แทน เมื่อพญาภูคาถึงแก่พิราลยั เจา้ เกา้ เถื่อนจึงครองเมืองยา่ ง แทน ในช่วงท่ีเมืองวรนคร (เมืองปัว) วา่ งจากผนู้ า เนื่องจากเจา้ เกา้ เถ่ือนไปครองเมืองยา่ งแทนป่ ูคือพญาภูคา พญา งาเมืองเจา้ ผคู้ รองเมืองพะเยา จึงไดข้ ยายอิทธิพลเขา้ ครอบครองบา้ นเมืองปัวท้งั หมด นางพญาแม่เทา้ คาปิ นพร้อมดว้ ยบุตรในครรภ์ ไดห้ ลบหนีไปอยู่บา้ นห้วยแร้ง จนคลอดไดบ้ ุตรชายท่ามกลางทอ้ งไร่น้นั ช่ือวา่ \"เจา้ ขุนใส\" ปรากฎว่านายบา้ นห้วยแร้งน้นั เป็ นพ่อครัวพญาเกา้ เกื่อนมาก่อน จึงรับนางพญาแม่ทา้ วคาปิ น และกุมารไปเล้ียงดูจนเติบใหญ่ อายุได้ 16 ปี ก็นาไปไหวส้ าพญางาเมือง เมื่อพญางาเมืองเห็น ก็มีใจรักเอน็ ดู รับเล้ียงดูไว้ แลเติบใหญ่ไดเ้ ป็ นขุนนาง รับใชพ้ ญาคาเมืองจนเป็ นที่โปรดปราน พญางาเมืองจึงสถาปนาให้ เป็ น เจา้ ขุนใสยศ ครองเมือง เป็ นเจา้ เมืองปราดภาย หลงั มีกาลงั พลมากข้ึนจึงยกทพั มาต่อสู้จนหลุดพน้ จาก อานาจเมืองพะเยา แลว้ กลบั มาเป็ นพญาเสวยเมืองวรนคร (เมืองปัว) และไดร้ ับการสถาปนาเป็ น \"พญาผา นอง\" เมืองวรนคร จึงกลายช่ือมาเป็ นเมืองปัว ซ่ึงหันไปมีความสัมพนั ธ์กับกรุงสุโขทยั ในสมยั พ่อขุน รามคาแหง ดงั ปรากฎชื่อเมืองปัวอยใู่ นหลกั ศิลาจารึก หลกั ท่ี 1