SA Droebone Winter 2020

droëbone dry beans amptelike mondstuk van die DPO • official mouthpiece of the DPO WINTER/WINTER 2020 – uitgawe 59 edition Waar daar HOOP is – 5 In samewerking met Die Filosofie van Grond – 7 Oornagsukses in Landbou neem 'n 100 Jaar – 12 A Future Hope for Crop Improvement – 20



DROËBONE DRYBEANS Inhoud • Contents WINTER 2020 Redaksioneel / Editorial UITGAWE/EDITION 59 5 Waar daar Hoop is 5 Where there is Hope Droëbone Produsente-Organisasie (DPO) aanvaar geen verantwoordelikheid vir DPO-Groep / DPO Group aansprake wat deur ander liggame of 6 DPO Gee Erkenning vir Prestasie organisasies in advertensies 7 Zonnebloem Gewasdag 2020 gemaak word nie. 12 Oornagsukses in Landbou neem ‘n 100 Jaar Geen artikel, foto of reproduksie-materiaal Navorsing / Research hierin mag sonder verlof van DPO gereproduseer 20 Understanding and preserving Plant Heritage word nie, ingevolge Artikel 12(7) van die Wet op Bemarking / Marketing Outeursreg van 1987. 24 Geleenthede Ondanks die Uitdagings Vir hergebruik deur media 26 Chicken and Bean bunny chow 27 How Diets have Changed Over the Years kontak die redakteur. Regstellings word slegs oorweeg indien‘n Arbeidsake / Labour Matters tipografiese fout die bemarkingswaarde van‘n 28 Elemente van ‘n Basiese Permanente Dienskontrak 29 Top 10 Arbeidsreg Mites advertensie of promosie verminder. Ontwerp en uitleg/Design and lay out Aktueel / Topical 30 Met leedwese in2Media • 082 578 7257 30 Herontdek Droëbone Trudy Pretorius - Redakteur/Editor 071 331 7589 Skryf aan/Write to: Posbus/PO Box 15587, Lynn East, 0039 Tel.: 012 819 8100, Faks/Fax: 012 819 8122 E-pos: [email protected] Internet: www.droebone.com Winteruitgawe • nr 59



Redaksionele brief DPO-Groep • DPO Group Letter from the Editor Trudy Pretorius Waar daar HOOP is Where there is HOPE Die 2019-seisoen was een van die moeilikste The 2019 season was one of the hardest dry bean droëboneseisoene ooit – dit was besonder droog en seasons ever experienced. It was exceptionally dry warm. Daar was wel uit buurlande van Suid-Afrika ‘n and hot. Although there was demand from Sout vraag na droëbone, maar in die binnelandse mark was Africa’s neighbouring countries, the demand for die vraag na bone nog nie na wense nie. Die totale verbruik was dry beans in the domestic market was not yet satisfactory. onder druk hoofsaaklik weens probleme met beskikbaarheid en die The total consumption is under pressure and can mainly be hoë koste. attributed to the availability of the product and the high cost. By die DPO se inligtings- en boeredae is verhoogde aanplantings During the DPO information days / farmers’ days, efforts are deurgaans aangemoedig. Dié dae is goed deur insetverskaffer, wat also being made to encourage increased dry bean plantings. praktiese demonstrasies kon hou, asook saadkwekers en vennote These events are well supported by input providers, who ondersteun. Toekomstige inligtings- en boeredae is ongelukkig also present hands-on demonstrations, and seed growers weens die COVID-19 inperking gekanselleer. and partners. Future information days / farmers’ days have been cancelled due to COVID-19 containment. Indien u meer inligting oor die droëbonebedryf en die mark wil Should you need more information about the dry bean bekom, kontak mnr Chris Kleingeld, Hoofbestuurder van die DPO, industry and the market, contact mr Chris Kleingeld, General deur ‘n e-pos te stuur aan [email protected] of kontak hom op Manager of the DPO, by sending an email to chris@beans. 082 388 0500. co.za or you could contact him on 082 388 0500. South Africans have been in lockdown since 27 March 2020. Suid-Afrika is sedert 27 Maart 2020 in grendelfase, en hoewel dit Although it was not an easy decision, it has been the only nie 'n maklike besluit was nie, was dit die enigste oplossing om solution that could contribute to flattening the curve of by te dra tot die afplatting van die kurwe van die virus en om virus spread and keep South Africans safe. The World Health Suid-Afrikaners veilig te hou. Die Wêreld Gesondheids Organisasie Organisation (WHO) has singled out the South African (WGO) het die Suid-Afrikaanse regering lof toegedig vir die government’s meticulously crafted approach to keep South noukeurige benadering om Suid-Afrikaners veilig te hou en voort Africans safe as it continues to manage the impact of this te gaan om die impak van hierdie pandemie te bestuur. pandemic. After reading our article on p 12 on Schoeman Farming’s Kyk ons na die artikel oor die 100 jarige feesvieringe van Schoeman 100 year celebrations, describing the huge challenges they Boerderye vanaf bladsy12, raak ‘n mens bewus van die reuse- had to face and overcome over the hundred years, I was uitdagings wat hulle oor die afgelope 100 jaar moes deurmaak en encouraged that we will overcome the \"Covid giant\" as well. oorwin. Dit gee ‘n mens die moed en sekerheid dat ons die ‘Covid- Sometimes these challenges drain all our energy and the reus’ ook sal oorwin. Reuse-uitdagings soos hierdie een tap soms al life out of us, leaving us feeling discouraged because we ons energie en lewenslus en laat mens moedeloos voel omdat jy have no control over what happens to us. But, in difficult nie beheer het oor wat met jou gebeur nie. Moenie toelaat dat die times, we should not let our hopes, dreams, and goals dry moeilike omstandighede jou hoop, drome en doelwitte vervaag up. We must associate ourselves with positive people who nie. Meng met positiewe mense wat jou emosioneel kan opbou contribute to our positive wellbeing so in turn we can pass it sodat jy dit weer aan kollegas, familie en vriende kan oordra. on to our colleagues, family, and friends. The reference to positive emotions reminded me of what Jo Die verwysing na positiewe emosies herinner my aan Jo Black Black (read article from page 7) said about the gift God gave wat gesê het (lees artikel vanaf bladsy 7), “God het vir ons elkeen us, the one thing you have, that makes you who you are. The ‘n geskenk gegee, die één ding wat ons maak wie ons is. Dit is gift is physical, you can see it, but it’s also an emotion. Your ‘n fisiese geskenk, jy kan dit sien, maar dit is ook ‘n emosie. Met gift must change lives, it must touch lives, inspire lives and hierdie geskenk moet jy lewens verander, dit moet lewens aanraak, motivate people. Your gift should make everyone feel like mense inspireer en motiveer – ja, dit is jou ‘smile’! Jou geskenk someone because no one deserves to feel like nobody! moet elkeen soos iémand laat voel, want niémand verdien om soos Devote yourself totally to the things you can do because niemand te voel nie. when the time of crisis is over (because nothing lasts Doen die dinge wat jy kán doen met volle oorgawe, want wanneer page 7 >>> bladsy 7 >>> Winteruitgawe 2020 • nr 59 5

DPO-Groep • DPO Group Where there is HOPE Waar daar HOOP is Redaksionele brief die krisis verby is – want niks hou vir ewig aan nie forever) and we move on, we will be more grateful Letter from the Editor – gaan ons aanbeweeg en dan sal ons baie meer for our blessings. dankbaar wees vir al die seëninge wat ons ook in dié I conclude with the opening words of DPO tyd ontvang het. Chairman, mr Gideon Anderson, at our final series of meetings: “Courage is one thing, however, to Ek wil graag afsluit met die woorde waarmee die be courageous is something completely different. DPO-voorsitter, Gideon Anderson, die laaste reeks It means to keep doing the hard, but real things, vergaderings geopen het: “Moed hê is een ding, despite great opposition. It is to do your day-to-day maar moed hou is iets heeltemal anders. Dit is om in work with dedication, even if you are spent and no moeilike tye aan te hou om die regte ding te doen longer feels like it. It means to keep giving goodness ondanks groot teenstand. Dit is om dag na dag jou and love, even if others forget to be thankful. dagtaak toegewyd te verrig al is jy gedaan en nie “Courage asks you to ceaselessly climb over an meer lus daarvoor nie. Dit is om aan te hou om liefde endless amount of obstacles, it requires a different en goedheid te gee al vergeet die onvangers hulle kind of strength, or perhaps the realization that you dankies. are too weak to do it by yourself. Perhaps a reminder of greater dependence and a tighter hold onto the “Moed hou verwag dat jy onverpoos oor ‘n eindelose Man of Hope. A deeper knowledge that He is, above hoeveelheid hindernisse sal bly klouter – dit verg all, a Father to His people. You don't need to be dus ‘n ander tipe krag, of dalk juis die besef dat jy te alone, you just have to stay on your knees.” swak is om dit self te doen. Dit verg dalk juis groter “There is Hope!” afhanklikheid en stywer vashou aan die Man van Hoop, ‘n dieper besef dat Hy by uitstek ‘n Vader van mense is. Dit is nie nodig om alleen moed te hou nie, jy kan maar net op jou knieë bly.” “Daar is hoop.” Die Skool vir DPO gee erkenning vir prestasie Fisiologie, Voe­ ding en Verbrui­ Hier is die wenners van die eerstejaar dieetkundestudente saam met me Theodorah Modise, dosent (heel links) kerswetenskappe en me Natasha Katzke van die Droëbone Produsente-Organisasie (heel regs). Links is me Georgie Bothma, sy het van die Noord­ ’n kontantborgskap en ‘n trofee ontvang as beste student, dan is me Arne Joubert as tweede beste student en wes-Universiteit me Karina Havenaar as derde beste student aangewys. Die DPO wens hulle al drie baie geluk en voorspoed vir het, soos ge­ hulle toekoms. bruiklik, hulle beste akademiese presteerders vir hulle prestasies op 24 Oktober 2019 vereer. 6 Winter 2020 edition • nr 59

DPO-Groep • DPO Group Zonnebloem Gewasdag 2020 Die filosofie van grond Jo Black haal uit die Bybel aan en noem dat in die Meer as 300 heelal is die strate van goud en die hekke is van mense het vanjaar pêrels – al gehoor van die “pearly gates”? Dit laat se Zonnebloem hom dadelik aan ’n gedeelte dink wat sê … en God het Gewasdag op die mens uit stof, grond en sand gemaak. Hy het al baie 12 Maart 2020 gewonder oor waar die mens sy waardigheid moet bygewoon. Nadat vind as ons die kroon van die skepping is, en God kies Kirch Müller almal iets soos stof, grond en sand waaruit Hy ons skep? verwelkom het, het Isak Roux die Hoewel hy nie ’n aanhanger van grond is nie, maak hy opening behartig. dit sy missie om uit te vind wat die kosbaarste ding op Gideon Anderson aarde is. In sy lewe het hy al meer as een keer pak gekry het die musiekant, oor grond en hoe vuil dit hom gemaak het. Dit laat Jo Black, wat as hom ook wonder oor hoeveel mense al gehoor het ie- motiveringspreker mand sê: “Hy is so dom soos grond”? Wel, as hy eendag opgetree het, aan so bevoorreg sal wees om deur die poorte se hekke te die woord gestel. stap, sal sy eerste vraag wees - hoekom grond? Hy het oor iets gesels wat hom na na bladsy 8 >>> aan die hart lê – waardigheid. Die waarde van iets en hoe kosbaar dit vir jou is. Winteruitgawe 2020 • nr 59 7

DPO-Groep • DPO Group Zonnebloem Gewasdag 2020 <<<van bladsy 7 Kosbaarste element “Ek het nou so ‘n groot aanhanger nie, want jy kan nie negatief en van grond geword, dat ek nou positief op dieselfde tyd wees nie. “Sou ons weer kies om mense uit sommer “Jo TURF” genoem kan Kan jy jouself indink hoe dinge sal te wis, hoekom kies ons nie die word. Ek het in ’n oogwink ’n verander as almal net bietjie meer mees kosbare element op aarde ongelooflike passie vir grond glimlag? Onthou, ’n glimlag kan nie nie? Daai een element wat, as dit ontwikkel, en ek is nie eens ’n gekoop word nie! Nog ’n geskenk verwyder word, sal veroorsaak dat boer nie! Elkeen van ons is grond! sal wees om ’n sin vir humor te niemand kan oorleef nie. Die lewe As jy grond is, is jy een van die hê, om mense te laat lag, want soos ons dit ken, sal nie voort kan kosbaarste elemente, en jy was as jy lag, skei jou brein natuurlik gaan nie. op die regte plek dat God iets in seratonien af wat jou goed laat jou hart kon plant die dag toe jy voel – en ‘n lag kan ook nie gekoop “Dit is interessant dat mense gebore is. Elkeen van ons het ’n word nie! ongeveer vier en veertig dae geskenk gekry. ’n Geskenk is tog sonder kos, drie dae sonder water iets wat ek het en besluit om vir “’n Geskenk waaroor ek passievol en 8 minute sonder suurstof jou te gee – jy kan dit nie by my is, wat ek vir ‘n feit weet Suid-Afrika kan leef – maar probeer liefs nie koop of leen nie! sal verander en elkeen se lewe laasgenoemde nie. Na nagte se sal verander, is ’n geskenk uit die wakker lê, besef ek dat grond wel Dié geskenk hart. Ek gee iemand respek, nie die mees kosbaarste element op oor wie hy is nie, maar ek gee jou aarde is. Vir die wat my nie glo dat “Die geskenk wat God vir ons respek oor wie ek is, want respek grond belangriker is as suurstof nie, gegee het, is die één ding wat jy is een van my geskenke. Lojaliteit, as dit nie vir grond was nie, was het, wat maak wie jy is. Hierdie vriendelikheid, betroubaarheid, daar nie nou ’n gat in die grond en geskenk is fisies, jy kan hom sien, barmhartigheid, simpatie en die groen gras groei daarom nie! maar is ook ‘n emosie. My missie empatie gee ek jou, en elkeen As daar nie ‘n gat is nie, is daar nie is om almal aan hulle geskenk hier teenwoordig het dit! Almal ’n plek vir ‘n boom om geplant te bekend te stel. Het jy al gewonder het integriteit, party net meer as word vir suurstof nie. Sonder grond wat is jou doel op aarde? Ek gaan ander en almal is eerlik, party ook sou daar nie gras gewees het vir my geskenk vir almal wys, en dalk net meer as ander. Vertroue, as jy beeste en sou daar ook nie vleis is jou geskenk en my geskenk ‘n geheim met ‘n hartsvriendin gewees het om te eet nie. dieselfde, wie weet. Ek is van plan deel, gee jy haar jou eerbaarheid, om die wêreld te verander met my lojaliteit en respek om dit nie oor “As dit nie vir grond was nie, sou geskenk. te vertel nie. As onder andere ons boere nie plek gehad het om betroubaarheid, eerlikheid, respek te plant nie. Het jy al gewonder “My geskenk is my smile, my en lojaliteit nie deel van jou waar kom goud, platinum en glimlag. Het jy al probeer om te geskenke is nie, kan jy nie ‘n ware diamante vandaan? Uit die Grond frons en te glimlag terselfdertyd? vriend of ’n Jonatan hê nie. Ons uit! Grond is die enigste ding wat Nee wat, moenie eers probeer kies vriende volgens dit wat ons lewe gee. na bladsy 10 >>> Winter 2020 edition • nr 59

DPO-Groep • DPO Group Meer as 300 mense het vanjaar se Zonnebloem Gewasdag op 12 Maart 2020 bygewoon. Soos gebruiklik word die wins Middelburg Uitreiksentrum – van die vorige jaar se gewasdag (HVGD – Hande Vat, Groei en aan welverdiende organisasies Dien) toegedeel, en vanjaar het Hendrik AGTER: VLNR - Mike Meyer van Zonnebloem die 2019 Lombaard, Hendrik Meyer wins aan die Middelburg Uitreik- (Zonnebloem), Stefan sentrum (HVGD – Hande Vat, Groei Dorfling en Dien) en die SAVF Hendrina VOOR: VLNR - Nicolette Tehuis oorhandig. Lombaard, Heleen van Heerden, Rika van Vuuren. na bladsy 11 >>> Winteruitgawe 2020 • nr 59 9

DPO-Groep • DPO Group Zonnebloem Gewasdag 2020 <<<vanbladsy10 nodig het. Dit wat jou as mens moet elkeen soos ’n iémand laat beïnvloed. Kies jou vriende op uniek maak is die kombinasie voel, want niémand verdien dit grond van lojaliteit! Jy as persoon van geskenke wat jy het en dit om soos niemand te voel nie. Jou moet vir hulle belangrik wees, kan in een word opgesom word geskenk moet mense beter oor nie wat jy is of jou loopbaan nie. – KARAKTER. Jou karakter bepaal hulle self laat voel. Vriende moet jou opbou en van wie jy is. die grond af optel as jy af voel - As God jou as geskenk wil gebruik, met hulle geskenke. “Daar is ’n paar redes hoekom jy moet jy weet, daar gaan teenstand die tipe mens is wie jy is. God soek wees. Mense sal jou wil laat glo jy “Hoekom sal jy in vandag se tyd vir jou geskenk, want jou geskenk is nie goed genoeg nie, hulle sal mense sê… jy is grond! Grond in moet lewens verander, dit moet jou wil laat breek. Onttrek jouself vandag se konteks is alles wat jou lewens aanraak, lewens inspireer van mense wat jou negatief wil terug hou, grond is alles wat jou en mense motiveer. Jou geskenk Na die oorhandiging is almal uit om die landdemonstrasies te besigtig. Dit het ook proefpersele van mielies, sojabone en droëbone ingesluit. Almal was baie beïndruk met die meganisasiedemon- strasies en die lugbespuitingdemon- strasie met ‘n hommeltuig. 10 Winter 2020 edition • nr 59

negatief maak en wat jy wens jy nederigste ou wat jy geken het. Na dié positiewe boodskap Hendriena tehuis – Riette kan verander. Grond is fisies, maar Wat om jou en met jou gebeur het John Muller al die borge Grobler en Hendrik Meyer emosioneel en die emosionele kan nie bepaal wie jy is nie. Wees wat die dag moontlik gemaak van Zonnebloem. grond is die gevaarlikste. Die die ou wat God vir jou bestem het, het, hartlik bedank vir hulle fisiese grond is wanneer jy sit en die ou wat gee vir die wat nie het getroue ondersteuning en sê ek is te lelik, te dom, te maer, nie, die ou wat dié dra wat moeg teenwoordigheid. Die bywoning te lank, te kort ensovoorts. Die is, die ou wat mense optel as hulle van al die deelnemers, emosionele grond is wanneer jy vir geval het en wees die ou wat dié produsente, verteenwoordigers, iemand kan sit en sê, jy ken nie my beskerm wat bang is. Wees daai besigheidsvennote en storie nie, jy weet nie waardeur ek ou!” insetverskaffers word opreg gaan nie. Jy weet nie hoe hard ek waardeer. baklei het om hier te wees nie, jy Jo sluit af en sê: “Almal van ons weet nie hoe naby ek aan opgee beleef soms ‘n vorm van grond. was nie. Mens is soms bang mense Dan voel dit of ons lewendig dink jy is swak as jy vir hulle sê jy begrawe wil word, maar wat jy kan nie meer nie, jy voel jy is besig nooit moet vergeet nie, is dat dít om te versuip. wat jy is, is wat die Here wou hê jy moet wees. Hanteer mense met “Ons is in so ’n gejaagde lewe, respek en liefde en onthou om as iemand sterf weet ons nie nooit op te hou glimlag nie!” eens meer wat die rouperiode van seer behoort te wees nie. Jy moet jou masker aansit en net aangaan met die lewe asof alles reg is. Daar is baie mense wat al baie seer in hulle lewe gehad het, baie swaar gekry het, mense wat minderwaardig, vernederend en eensaam gevoel het – as die wêreld hulle maar net kon insluk. Ons het mekaar se geskenke nodig sodat ons weer soos iemand kan voel. Dit moet gaan oor jou karakter en jou hart en nie geld nie. “Ons het op ‘n stadium in ons lewe gekom waar inkomste ons lewe definieer. Toe jy alles gehad het, was jy die groot meneer en toe jy alles verloor het, was jy die Winteruitgawe 2020 • nr 59 11

DPO-Groep • DPO Group Oornagsukses in Landbou neem ’n 100 jaar Schoeman By dié geleentheid is het hieruit ontstaan. Hulle ontvang jy die geskiedenis van landbou Boerdery se Schoeman Boerdery se meer as 200 produsente se bone oor die afgelope 350 jaar in vriende, familie, nuwe bone-aanleg ingewy. wat hulle gradeer, finansier, Suid-Afrika volg.”“Ongelukkig direksielede, Kallie Schoeman vertel dat een skoonmaak en gradeer om ’n was ons tyd beperk,” het hy by werknemers en van Schoeman Boerdery se top-produk aan die inmaakbedryf die geleentheid vertel “en kon vennote het op divisies, wat oor die afgelope 35 te lewer. Die waarde van die hele ons nie teruggeneem word na 14 November jaar dramaties gegroei het, hulle ketting, van produksie op die plaas Van Riebeeck of Sir Harry die 2019, hulle 100 Kleinwit Inmaakdroëboonprojek totdat die blikkie Baked Beans in Strandloper se tyd nie, maar ons jaar feesviering is. Hy noem dat bone in 200 pond Tamato sauce op die kettingwinkel was bevoorreg om die reis van bygewoon. sakke aan die handel verkoop is - se rak staan, is ongeveer R1 biljoen. Schoeman Boerdery se bestaan aan Stock en Levy wat die enigste Verder is die werksgeleenthede oor die afgelope 100 jaar te beleef.” kopers in Delmas was. wat hierdeur geskep word Langeberg Koöp het betekenisvol! Oupa Karel Schoeman, stigter en gaandeweg ook meer bone vir visionêre leier, was 'n godvresende, inmaak doeleindes gekoop. ’n 'n Geleerde vriend van Kallie bloedgewasde, wedergebore Vennootskapsboerdery, waar Schoeman het eendag vir hom Christen en Numeri 13 moes vir produsente op kontrakbasis vir gesê: “Indien jy Landbou in hom ’n groot inspirasie gewees hulle inmaakbone produseer het, Suid-Afrika wil verstaan, moet het. In Numeri 13 sê die Here vir 12 Winter 2020 edition • nr 59

DPO-Groep • DPO Group Moses: “Stuur leiers uit elke stam van melk en heuning, maar die embleem gebruik, en het beswaar Oupa Karel om Kanaän te gaan verken.” Met 'n mense wat daar woon is REUSE! aangeteken. Die Israelis se twee Schoeman, stigter belofte .... Kanaän die land wat ek Hulle was soos sprinkane voor verspieders het van links na regs en visionêre leier, aan die Israeliete gaan gee. die reuse se oë, en hulle kon geloop en Oupa Karel het besluit was 'n godvresende, beslis nie Kanaän inneem nie! Die om sy verspieders van regs na links bloedgewasde, Moses het toe sy twaalf minderheidsverslag van Kaleb en te laat loop, en so is die probleem wedergebore Christen. verspieders met die volgende Josua het gesê “Ons moet beslis opgelos! opdrag gestuur: bekyk die Land, optrek en die land in besit neem, na bladsy 15 >>> is die mense wat daar woon sterk want ons KAN dit doen’’. Die reuse wat die verspieders of swak, min of baie, is die grond destyds teengekom het, is nog vrugbaar of skraal en is die stede Die Mosesrivier vorm die steeds met hulle, maar net in oop of versterk. DOEN JULLE BES Noordgrens van die Schoemans 'n ander gedaante. Dit is die OM VAN DIE LAND SE VRUGTE se plaas, Moosrivier, en die reuse wat hulle die afgelope vier SAAM TE BRING, en dit was juis die Aäronsrivier loop onder deur geslagte soms soos sprinkane tyd van die eerste ryp druiwe. Toe die teerpad net na Dennilton, laat voel het, en dalk nou hulle by ’n spruit kom, het hulle ’n op pad na Groblersdal. Die stuk nog so laat voel. Plaaslike- en rank met een druiwetros afgesny Bybelgeskiedenis en die Moses- internasionale gebeure het en dit was so groot dat twee mans en Aäronriviere het Oupa Karel soms lewensbedreigend en die tros moes dra. Die spruit is toe geïnspireer om sy besigheid se herdoop na die Eskolspruit wat embleem, met Kaleb en Joshua ‘Tros’ of ‘Bunch’ beteken. Na 40 dae wat die reuse druiwetros dra, te het die verspieders teruggekom ontwerp. In 1938 het Oupa Karel by Moses, en wat doen hulle? die embleem as 'n handelsmerk Hulle dien 'n meerderheid- en geregistreer. Hy het die Moosrivier 'n minderheidsverslag in. Die die ‘Kanaän van Transvaal’ genoem. meerderheidsverslag het daarop Die departement van Toerisme gewys dat die land oorloop van Israel het toe reeds die Winteruitgawe 2020 • nr 59 13

DPO-Groep • DPO Group 14 Winter 2020 edition • nr 59

Schoeman Boerdery - 100 jaar <<<vanbladsy13 DPO-Groep • DPO Group Hendrik Schoeman onoorkombaar gelyk, en nie hulle • die Anglo-Boereoorlog met het die politieke of hulle voorouers het enige die verskroeide-aarde-beleid arena betree beheer daaroor gehad nie. Van die waartydens sy skoonpa se en in 1966 die gebeure het mens soms laat voel plaashuis op Vlakpklaas naby volksraadslid vir of jy net wou sê: “Nou is dit verby, Delmas afgebrand het, Standerton geword. ons het geen toekoms in die land • die Eerste Wêreldoorlog en die In 1968 is hy as nie. Kom ons gooi handdoek invloed daarvan op landbou in SA, adjunkminister in en trek na ’n ander land toe. • die Groot Griep (Spaanse Griep) van landbou Net soos die Israeliete van ouds van 1918 waar 2,6 miljoen mense aangewys en in terugverlang het na die kospotte uit ’n bevolking van 6 miljoen 1970 as minister van Egipte”. die siekte kry en 240 000 daaraan van landbou. sterf. Karel het self die virus gekry Hy word onder Die reuse en het by die dood omgedraai, andere onthou maar wonderbaarlik die dood vir sy geweldige Sedert sy geboorte in 1892 moes vrygespring. Sy aanstaande swaer sin vir humor en Karel Schoeman verskeie van dié is egter weens die virus dood. spitsvondigheid. reuse in die gesig staar en oorwin: Min mense weet dat AVBOB as • Die runderpes, wat 80 % van gevolg van die griep gestig is, Suid-Afrika se veestapel uitgewis met 'n gebrek aan doodskiste en het, asook sy skoonpa se begrafnisondernemers. beeskudde, Karel het onder andere ook na bladsy 18 >>> Winteruitgawe 2020 • nr 59 15

DBS Plant hoë-g en vermind Wisselboukeuse Stabiele mark KRANSKOP HR1 Oessekerheid Kranskop HR1 het ’n goeie gemiddelde opbrengs. Dié DRY BEAN SEED (PTY) LTD uitstekende kultivar is bestand teen vetvlek, BCMV, roes en hoekige blaarvlek (HBV). Kranskop HR1 is bestand teen Tel: 082 388 0510 / +27 12 819 8100 oopspring. Kranskop HR1 kan landwyd geproduseer word. Fax: +27 12 819 8122 e-mail: [email protected] KRANSKOP P.O. Box 15587, Lynn East, 0039, Pretoria Kranskop toon ’n goeie opbrengs en oessekerheid – veral in www.droebone.com die geval van hoër opbrengsmikpunte. Dit is goed aangepas in Noordwes en Mpumalanga. Kranskop is verdraagsaam teenoor roes en bied weerstand teen gewone boontjiemosaïekvirus (BCMV) en oopspring. Nr 1 Kontak Dr Hier is ons nuwe kultivars Tygerberg Tygerberg is ’n kultivar met goeie saadkwaliteit en siekte- weerstand en is goed aangepas in alle produksiegebiede. Dit het die hoogste gemiddelde opbrengs van die rooi gespikkelde bone met hoë opbrengsbetroubaarheid by opbrengsteikens van 1.5 en hoër. Dié kultivar is ook ’n groot-pitkultivar wat ideaal is vir uitvoere en het weerstand teen roes en BCMV.

gehalte bonesaad der jou risiko OPS-RS 4 RS 5 OPS-RS 4 het ’n baie hoë gemiddelde opbrengs en RS 5 is goed aangepas. Dit het ’n bepaalde groeiwyse en oessekerheid. Dit is goed aangepas in alle produksiegebiede. ’n goeie staanvermoë. Dit is verdraagsaam teenoor roes OPS-RS 4 bied weerstand teen oopspring, is verdraagsaam en bestand teen omval en oopspring. Die saadgrootte is teenoor roes en HBV. dieselfde as dié van Kranskop. DBS 310 Teebus-RR1 DBS 310 is landwyd die toppresteerder onder besproeiing. Teebus-RR1 is ’n terugkruising van Teebus, gemik op Dit presteer goed onder droëland in die Oos-Vrystaat waar weerstand teen roes. Die saad is groter as dié van Teebus. die reënval hoog is. DBS 310 is verdraagsaam teenoor roes, Teebus-RR1 het ’n bepaalde groeiwyse en bied groeie vatbaar vir HBV en bestand teen oopspring en BCMV. weerstand teen omval en oopspring. Teebus-RR1 bied ook weerstand teen roes, HBV en BCMV. ry Bean Seed vir saadbestellings by +27 12 819 8100 RS 6 Kamiesberg RS 6 is ’n kultivar wat ideaal is vir uitvoere en is goed in alle Kamiesberg het ’n hoë gemiddelde opbrengs met hoë t produksiegebiede aangepas. Dit het, in terme van gemiddelde opbrengsbetroubaarheid by opbrengsteikens van 1.0 – 2.0 en e opbrengs, die hoogste opbrengsbetroubaarheid getoon. Dit is is goed aangepas in alle produksiegebiede. Het weerstand teen verdraagsaam teenoor roes en het weerstand teen omval en roes en BCMV en het groot sade. Die kultivar is ook ’n BCMV. groot-pitkultivar wat ideaal is vir uitvoere.

DPO-Groep • DPO Group Schoeman Boerdery - 100 jaar <<<vanbladsy15 Die ingewande van Schoeman Boerdery se nuwe bone-aanleg. aardsoptimis wat deur sy politieke loopbaan mense hoop gegee en Niks hiervan die groot depressie van 1933, bewerk het omdat hy uit die positief geïnspireer het. kon vir Karel waar werkloosheid, armoede Latynklas weggejaag is, is alom Schoeman van en hongersnood meer as 50% bekend. Hy het groente aan die Die tydperk vandat die Nasionale stryk bring nie. van die bevolking geteister het, Affies-koshuis verkoop en hy het Party in 1948 aan bewind gekom “He faced the oorleef. Niks hiervan kon vir Karel leë bottels na rugbywedstryde op het tot 1972, was 'n bloeityd vir giants and never Schoeman van stryk bring nie. “He Loftus opgetel, en met ’n kruiwa Suid Afrika. Ons het 'n Republiek lost Faith’’. faced the giants and never lost na die Pretoria Bottling Co. vir geword, die Rand is aangeneem Faith’’. Sy waardesisteem en geloof sakgeld terug gevat. Hy het ook as ons geldeenheid – wat destyds in sy roeping het hom staande sy maats se fietse vir hulle herstel twee keer sterker as die Doller was, gehou. Een van sy sêgoed was: “As en het aan die einde van matriek mynwese het gebloei en ons het jy misluk het, staan op, stof jouself die ekwivalent van R250 000 in sy op die rug van goud gery. Ons af en gaan net aan, want jy kan. bankrekening gehad. regering was Landbou-vriendelik Gaan net aan, moenie tou opgooi met hulppakette en subsidies. nie.” Die terugslae wat kindersiektes Ons het landboubeheerrade met hom toegedien het, het eenkanaalbemarkingsskemas, Kallie se pa, Hendrik Schoeman, sy entrepreneursvernuf, sy stabilisasiefondse en surplus- is in 1927 gebore. As kind waagmoed en vreesloosheid verwyderingskemas gekry, ons was hy geteister deur masels, ontwikkel - dit het hom die was beskerm teen prysfluktuasies witseerkeel, kinkhoes en polio ekspansionis gemaak wat hy en dit was lekker in die landbou. en sy gebreklike voet het hom was. Na hy die onderneming by weerhou om aan sport deel te sy pa oorgeneem het, het hy dit Op 14 November 1974, 45 jaar neem. Die legendariese storie dramaties uitgebrei. Hy het in elke gelede, begin Kallie saam met sy van sy spoorweggroentetuin, risiko en gevaar ’n geleentheid pa boer. Sedertdien moes hulle wat hy tydens die Latynklas op gesien. Ten spyte van die saam die reuse die stryd aansê. Affies (Afrikaanse Hoër Seunskool) stormwinde en droogtes, was hy ’n 18 Winter 2020 edition • nr 59

DPO-Groep • DPO Group Die apartheidsjare was goed die Rubicon toespraak van PW kommersiële boere, maar vandag Hendrik Schoeman vir hulle en vir landbou, maar Botha, het Kallie die aand saam is daar skaars 25 000 boere. Net – Die terugslae wat ongelukkig het dit net die vername sitruskopers uit Europa dié wat die beste kon aanpas, het kindersiektes hom blankes bevoordeel. Sedert die op Moosrivier gekuier. Hulle het oorleef! toegedien het, het sy middel 70’s het die wêreld teen oor die beeldradio, op SAUK se entrepreneursvernuf, Suid-Afrika se apartheidsbeleid enigste kanaal, na PW Botha In die vroeë 80’s breek die vierde sy waagmoed begin draai. Hulle was geboikot gekyk en na sy toespraak, wat era aan. Die “Born Free”-geslag en vreesloosheid en die destydse Sitrusraad moes nie aan die verwagtinge voldoen – diegene wat vir die eerste keer ontwikkel - dit het kreatiewe planne maak om ons het nie, geluister. Dit was die aan 'n demokratiese verkiesing hom die ekspansionis sitrus uit te voer. Olievoorsiening draaipunt van die apartheidsera. kon deelneem – en die politiek en gemaak wat hy was. was ingeperk en in 1973 beleef die Ons kan nog onthou dat die politieke leiers speel 'n groot rol land ‘n brandstofkrisis. Petrolpryse internasionale banke die volgende in ons bestaan en voortbestaan. het oornag met 55% gestyg, van dag 'n moratorium op lenings op Ons werkloosheid het gegroei en 14 na 22 sent per liter. Boere moes Suid-Afrika geplaas het – “no more is tans hoër as die van Amerika raap en skraap om duur diesel in borrowing from tomorrow.” Die tydens die groot depressie, die hande te kry om someroeste te Rand verloor oornag 18% van sy naamlik 25%, en ongeveer kon plant. waarde, kapitaal vlug die land uit, 17 miljoen mense moet van die regering besluit om die JSE vir SASSA-geld oorleef. Die huidige Die Mielieraad het selfs mielies twee weke te sluit en geen verdere geslag worstel ook met reuse aan die Arabiere geruil vir olie. verhandeling van aandele op die soos, onder andere, beurtkrag, Die grensoorlog in Suidwes- beurs vind plaas nie. Die wêreld infrastruktuur, verval van paaie, Afrika het ge-eskaleer, met sewe het teen ons gedraai en ons was spoorvervoer en uitvoerhawens, lande wat direk of indirek daarby op vele gebiede geïsoleer. onteiening sonder vergoeding, betrokke was en ongeveer 2 700 plaasaanvalle en diefstal, 'n jong seuns het hulle lewens op In 1993, het Dr Kraai van Niekerk, moontlike kredietafgradering die grens verloor. Die twee jaar die destydse minister van Landbou na rommelstatus, ’n wêreld- verpligte militêrediensplig is besluit om die beheerrade te oorproduksie van sekere ingestel en Suid-Afrika het 30% ontbind, wat 'n groot aanpassing sitruskultivars en grane en van sy begroting aan verdediging te weeg gebring het. Die aardverwarming. en ontwikkeling van wapentuig vangnet wat pryse beheer het is bestee. weggeneem en baie boere kon So kom ons aan die einde nie aanpas by 'n vryemarksisteem van die reis deur ‘n 100 jaar en Op 20 Julie 1984 is ’n nood­ nie. Dit het die bemarking van hoe die geskiedenis Landbou toestand in 254 munisipaliteite graan en vrugte dramaties gevorm het. Volgens Kallie was afgekondig. Staatsgeboue is beïnvloed en baie boere het dit nie altyd ’n maklike pad nie, na bladsy 22 >>> afgebrand en massas mense die einde van hulle landboupad maar tog kon hulle dit oorleef beweeg strate toe en oral brand bereik. Skielik moes hulle op om nou ‘n 100 jaar se bestaan vure. Alle kommandolede word SAFFEX hulle graan bemark en saam met besigheidsvennote gemobiliseer, insluitend Kallie. Die verskans. Toe Kallie 45 jaar gelede te vier. Almal wat die pad saam aand van 14 Augustus 1985, met begin boer het, was hulle 80 000 met hulle gestap het, party Winteruitgawe 2020 • nr 59 19

navorsing • research Understanding and Preserving Plant Heritage: a future hope for crop improvement ARTICLE BY: Rothmann, L.A. and Meiring, M.C. The United Nations declared this year as the International Year of Pant Health, as plant pathologists we are often entrusted to prevent or mitigate disease initiation or are confronted with the manage- ment of established diseases. Taking a step back, we need to consider plant and crop protection as one of our primary aims due to the reliance of society on plant life. The contribution of plants to the carbon cycle, climate regulation, ocean and soil health and ecosystem services cannot be over- emphasised. Plants are directly and indirectly used for food, construction and industry materials, energy or fuel sources, medicines, feed for livestock and aesthetic purposes. Plant varieties An estimated 400 000 to understand and conserve our 2 000 years. The origin of this selected and plant species are known plant heritage. domestication process has been a cultivated by worldwide and between mystery for several years due to an humans for 40  000 and 80 000 species remain Plant varieties selected and absence of DNA-based studies and unique purposes unidentified. Approximately a cultivated by humans for unique archaeological records. are known to us third of all plant species, known purposes are known to us as as ‘cultivars’, this and unknown, are at risk of habitat ‘cultivars’, this portmanteau is Cultivated soybean and its wild portmanteau is disruption, extinction or never the combination of the terms relative differ from one another. the combination being discovered and described. ‘cultivated’ and ‘variety’. We can The growing season is lengthier of the terms One of the greatest risks associated actively participate in protecting and flowering takes place later in ‘cultivated’ and with loss of plant varieties is the plants and our future food sources the season for wild soybean. The ‘variety’. depletion of genetic diversity and through protecting plant genetic domesticated soybean produces associated knowledge of these resources. In order to illustrate large yellow seeds, while those of plants, this is termed as ‘genetic these concepts, we will briefly wild soybean are small black seeds erosion’. Nikolai Vavilov was a review two leguminous crops, and long-distance dispersal is dedicated scholar and academic soybean and dry bean (specialised promoted due to the pod’s ability explorer, a cornerstone scientist pulses). to shatter effortlessly and before in our current understanding maturity has been reached. The and implementation of crop Wild relative seeds of the wild type have a high improvement. His contributions lipid concentration, however it range from establishing the It is believed that soybean (Glycine has a lower oil concentration than scientific concept of ‘centers max) was domesticated from wild those of the soybean. Wild soybean of origin’ to preserving genetic soybean (Glycine soja) 6 000 to is considered a climber with many diversity, in what we now know 9 000 years ago in East Asia. This horizontal branches while the as genebanks. Centers of origin as wild relative is also distributed soybeans cultivated today have a summarised by Harlan (1992) are across China, Japan, Korea, and bushier upright appearance. “the geographic regions with the Russia. Researchers suggest greatest genetic diversity.” In order that the process of soybean The cultivated soybean of to preserve, effectively utilise and domestication and diversification today was bred by ancient consider our future uses we need was slow-paced and probably farmers for several traits, including took place between 1 000 to to page 23 >>> 20 Winter 2020 edition • nr 59

navorsing • research For citation: Figure in this link : https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpls.2019.00952/full Images of Phaseolus vulgaris genotypes included in the heirloom-conventional panel. Twenty-three heirloom bean genotypes and nineteen conventionally bred bean genotypes grown at Elora and Belwood, Ontario, 2015 are shown. White bar = 1cm. Winteruitgawe 2020 • nr 59 21

DPO-Groep • DPO Group Schoeman Boerder y - 100 jaar <<<van bladsy 19 langer as ander, is nie ongeskonde deur die hierdie ding werk beter as daardie ding. Dit word nie. Soms wonder ’n mens of almal al geskiedenis gelaat nie. Al gewonder hoe was nie altyd hulle slimmigheid nie. sterk ruê ontwikkel het as gevolg van die Schoeman Boerdery so baie bereik het, en vragte wat hulle dra. Wel, sy raad is: “Take wat die waarhede en resep is wat hulle so Alles wat hulle bereik het oor die 100 jaar het your road with your heavy load, because suksesvol maak? Wel, volgens Kallie neem met mislukkings en teleurstellings te make your back is stronger than you think. Our oornagsukses in Landbou ’n 100 jaar. Hy – ’n mens leer uit jou foute. “If you lose, don’t story is not about our victory, but the people hoop mense ervaar hulle personeel as lose the lesson and don’t repeat it!” that supported and surrounded us.” nederig, want 100 jaar het met groot genade Oupa Karel het gesê: “Jou vrou gaan 'n gekom! Sonder hulle lojale personeel se invloed op jou besigheid hê, kies die regte Daar is ook erkenning gegee aan elkeen van opofferinge en toewyding, sou hulle niks vrou!” Kallie se pa het dit verder geneem en hulle besigheidsvriende en personeel vir die kon regkry nie, en niks gaan ongesiens verby sy raad was, moenie trou vir liefde nie – trou bydrae om hulle vrag te help dra en hulle nie. Nog 'n waarheid is, om te bly boer, moet vir grond. Op ’n ligter noot sê Kallie dat sy voorvaders wat hulle geleer het om nie met jy 'n passie vir Landbou hê – and “you must gryse skoonouers van salige nagedagtenis verwyte na die verlede te kyk nie, maar met choose your battles wisely – and never waste slegs 'n klein plotjie in Kameeldrif, oos van hoop vorentoe te kyk. a good crisis.” Pretoria gehad het, dit was toe nooit 'n plaas nie. Maar, húlle het hulle dogter, Elna, vir Kallie sluit die aand af deur te sê: “Indien Sy pa het gesê hy het nog nooit 'n lykswa hom grootgemaak en sy is die afgelope 40 enige een hier teenwoordig, of van julle met 'n brandkluis agterop gesien nie. Jy vat jaar sy vertroueling, ondersteuner en die kinders of vriende, bang word vir die reuse niks saam nie. En – wees geld se baas – want moeder van hulle seun, Hendrik. wat ons tans in die gesig staar en oorweeg geld is 'n harde baas om voor te werk. Hulle om te vlug na Australië, Kanada of Amerika, het reeds vroegtydig met bestuursopvolging God se genade en guns is 'n goue draad wat omdat hulle dalk melk en heuning het, begin en hulle onderskat glad nie die deur die 100 jaar loop en hulle gee alle eer onthou net Suid-Afrika het die koeie en die volgende generasie se vermoëns nie. aan Hom. As hulle terugkyk na die afgelope bye.” Party van hulle resepte is gebou soos hulle 100 jaar, geld die volgende gebed: “Gee my aangegaan het, en in party het hulle as’t nie 'n ligter vrag nie, maar 'n sterker rug” – “Die beste lê nog voor!” ware in gestruikel - so terloops agtergekom hulle vrag gaan nie noodwendig ligter Die HelloChoice™ platform groei drasties in die mark met sy verbruikers en nuwe funksies. Hier is wat van ons boere oor die ekstra administrasie van daardie transaksies.” hulp van Damoyi, het sy tamaties op die platform te sê het: - Greame Jarvie van GoldenGrow - KZN HelloChoice™ platform gelys, hy kon dus sy tamaties aan ’n verkoper in Chatsworth, “HelloChoice™ is 'n fantastiese konsep en “Die HelloChoice™ platform bied vir my wat gewoonlik sy tamaties in Limpopo kry, het die potensiaal om groot hoogtes te die geleentheid om my bemarking opsies verkoop. bereik. Die platform is eenvoudig en maklik te verbreed. HelloChoice™ het vir my ’n Toe ons vir Mngoma vra wat sy denke om te gebruik. HelloChoice™ het vir ons nuwe uit weg gebied wat voorheen nie vir oor die HelloChoice™ platform is, en hoe besigheid meer deure oop gemaak vir nuwe my beskikbaar was nie.”– Phillip Fick van dit sy besigheid verander het, het hy die kliënte.” – Shaun Macullum van Cosmo Philny Boerdery - Limpopo volgende te sê gehad: KZN Hy was beïndruk dat, deur sy produk op die “Ek dink die konsep van HelloChoice™ as ’n platform te lys, dit hom beter beheer gegee “Nou dat ek 'n bietjie ondervinding opgetel heel is ’n baie goeie idee, die hele wêreld is het oor sy direkte kopers. Voorheen het hy het met die HelloChoice™ platform wil besig om na aanlyn handel te verander.” – gesukkel om die 100 x 20 kg kratte wat hy ek beslis met my volgende seisoen meer Rory Verburght van Nuutbegin Boerdery elke week geoes het op gedeel te kry. Op besigheid met hulle doen.” – Joe Culverwell – Vrystaat die platform kon hy net sy produk lys en die van Big Joe Potatoes - KZN kopers wat sy produk wou koop kon dit daar “HelloChoice™ is ’n baie goeie bemarking gaan koop sonder om te onderhandel oor “Die HelloChoice™ platform maak seker dat platform, die platform het baie potensiaal pryse. - Mzofikile Mngoma ’n opkomende my vars aartappels dieselfde dag wat hulle en kan die toekoms vir boere en kopers boer van Pondorosa Boerdery in KZN. verpak is, verkoop word. Daar is nie meer wees.\" – Agrivan Boerdery – Noord Kaap produkte wat vir dae lank sit en wag vir 'n Die HelloChoice™ span gaan uit hul pad koper nie. My produk word verkoop op sy Mngoma was aan HelloChoice™ bekend om ons boere en kopers se behoeftes so varste stadium en gee my koper die beste gestel by die AartappelSA dag in Cedara ver as moontlik te vervul. waarde wat vir my die beste prys waarborg. deur sy DARD Veld Adviseer van Ixopo Kom sluit gerus by ons HelloChoice™ Die toegewyde HelloChoice™ span en hulle Zamo Damoyi. Mngoma boer op ’n 10 ha familie aan en word saam met ons n deel platform laat my toe om op my boerdery plot met tamaties, mielies, botterskorsies, van die toekoms. te konsentreer in plaas daarvan om met kool en groen rissies. Mngoma, met die kopers te onderhandel oor pryse asook die www.HelloChoice.co.za / [email protected] 22 Winter 2020 edition • nr 59

navorsing • research Understanding Plant heritage <<<frompage21 increased yield, disease and pest (undomesticated soybean) to characteristics are seen in the Although soybean has tolerance, enhanced quality, as high as 23% (domesticated variation of root, stem, leaf, flower, been cultivated for male-sterility as well as fertility soybean). pod and seed number and these traits, its wild restoration. Although soybean structure. Physiological differences relative is still more has been cultivated for these Earliest records are observed between how tolerant to salt and traits, its wild relative is still more photoperiods affect flowering drought stress and it tolerant to salt and drought stress The origin of dry bean (Phaseolus and seed production. Whereas is still able to adapt and it is still able to adapt to a vulgaris L.) can be archaeologically the genetic variation is primarily to a wider range wider range of environmental traced to the Andes and driven by growth habit and seed of environmental conditions. Studies also indicated Mesoamerican regions. The type, these two changes have conditions. that the domesticated soybean earliest records can be dated been induced by humans, and has half of the nucleotide to approximately 6 700 and 10 lastly the phaseolin content. diversity of that of its ancestor, 000 years before present. The The latter characteristic is highly meaning that 50% of the wild high variety of common names variable in the wild types and soybeans’ genetic diversity was associated with this species is an can only be manipulated by lost during domestication. Even indication of the domestication modern molecular tools. The high though it is not preferred to and use of this diverse crop. Wild diversity of wild phaseolin is an have little/less genetic diversity, type dry bean (~ 50 wild type indicator trait in the evolution the domestication process Phaseolus spp.) differ from the of dry bean domestication. of soybean has successfully cultivated dry bean (Phaseolus Phaseolin, a complex glycoprotein, led to the increased levels of vulgaris) in their morphological, a protein class attached with a soybean seed oil content of 9.8% physiological and genetic carbohydrate, which is a major characteristics. Morphological component of dry bean protein. The complexity of this protein remains difficult to digest, by humans and livestock, thus lowering the nutritional value. However, conventional breeding and the selection of phaseolin from wild types provides promise for digestion and increase of essential amino acids. It is our responsibility as consumers and citizens to recognise our intimate history and future with plants. Jack Harlan, a botanist and biodiversity conservationist said, “a fully domesticated plant cannot survive without the aid of man, but only a minute fraction of the human population could survive without cultivated plants.” Future crop improvement strategies will provide barriers to genetic erosion and harness the heritage of centers of origin, ensuring future generations a diversity of sustainable nutrition and regenerative agricultural practices. Due to limited space, in-text citation and a reference list were excluded. For references please contact the authors [email protected] or [email protected]. Winteruitgawe 2020 • nr 59 23

bemarking • marketing Geleenthede Ten spyte van hoër pryse is produsente steeds in ’n kosteknyptang en ervaar hulle groot druk op plaasvlak. Ondanks die Uitdagings Die droëbonebedryf Die verlies aan wins gedurende verander weens die uitbreek van AANBOD sal die 2019-bemar– 2019 het strukturele veranderinge COVID-19. Inperking van mense kingseisoen graag in die bedryf tot gevolg gehad: het produksiestelsels en logistieke Toestande aan die begin van die gou wil vergeet. Dit kettings ontwrig. Die kollig is seisoen was nie baie gunstig nie. was gekenmerk deur 1 Eerstens was dit moeilik, en in opnuut op die mens se behoefte Hierdie uitdagende toestande en swak gehalte weens die meeste gevalle onmoontlik, aan voedsel en die kwesbaarheid die beperking op insetfinansiering baie reën gedurende vir produsente om finansiering van produksiestelsels en logistiek het aanplantings laat daal. Maart en April 2019. vir aanplantings te bekom. Die in die produksieproses, verwerking Totale aanplantings het van ‘n Ooraanbod van gebrek aan finansiering het en verspreiding van voedsel. 59 300 hektaar tot 50 150 hektaar swak gehalte bone vooruitkontrakte aantreklik In die groter omgewing van gedaal (15,4% daling). Van groter het die markprys laat gemaak. Weens die aard van voedselsekerheid geniet die belang is dat die daling in hektare tuimel tot vlakke die Kleinwit-bedryf, wat geskoei Suid-Afrikaanse bonebedryf twee hoofsaaklik met Rooi Gespikkelde waar produsente nie is op vooruitkontrakte, was voordele: bone ondervind is. wins kon maak nie. produksie van Kleinwitbone baie voordelig; 1 Met die aanvang van die Toestande het effens verbeter, ARTIKEL DEUR inperkings het die oesproses veral in die Oos-Vrystaat, wat die Chris Kleingeld 2 Tweedens is bykans nog nie in alle erns begin nie ton per hektaar effens hoër maak Hoofbestuurder DPO 10 000 hektaar minder Rooi en die bedryf kon stappe neem as die vorige jaar. Na verwagting Gespikkelde bone aangeplant. om effektief te oes en die oes sal die totale opbrengs effens hoër Hierdie inkrimping in te verwerk; en kan wees as die vorige jaar. aanplantings het die aanbod Gedurende 2019 het die oes van Rooi Gespikkelde bone 2 voedseltekorte in die wêreld 66 355 ton beloop. Daar word met tussen 25 en 30 persent en in Suidelike Afrika het die verwag dat die huidige oes verlaag. kollig op voedsel met hoë 69 962 ton kan beloop (5,4% meer gesondheidswaarde en goeie as gedurende 2019). Die verdeling Die wêreld, soos ons dit ken waarde vir geld geplaas. Dit is van die tipes bone verskil egter en verstaan, het ook radikaal eienskappe wat droëbone baie baie (Tabel 1). hoog op die lys plaas. 24 Winter 2020 edition • nr 59

bemarking • marketing Tabel 1 Vergelyking van opbrengs van verskillende tipes bone tussen jare 2019/2020 2018/2019 Tipe Verwagte % van Totaal Verandering Verwagte % van oes (Ton) oes (Ton) Totaal Rooi Gespikkelde bone -11% Kleinwit bone 32 790 47% 30% 36 936 56% Groot Wit nierbone -17% Ander bone 35 820 51% -57% 27 500 42% TOTAAL 6% 1 250 2% 1 500 2% 102 0% 238 0% 69 962 100% 66 174 100% Die groot daling in die produksie van Rooi Gespikkelde bone, Groot Wit nierbone en ander tipes droëbone is duidelik. Slegs Kleinwit inmaakbone toon ’n toename in produksie. VRAAG Weens die aard van die Kleinwit- Anders as gedurende 2019, is daar bedryf, wat geen oordragvoorrade op plase of geskoei is op in die handel nie. Verder word ‘n vooruitkontrakte, laer aanbod verwag, veral van Rooi was produksie van Gespikkelde bone. Kleinwitbone baie ’n Sterk vraag na alle tipes droëbone voordelig. word dus verwag. Daar is ook ’n sterk vraag na droëbone uit Suider Afrika, Europa en Indië. Indien die gehalte van droëbone tydens oes aan uitvoervereistes voldoen, kan Suid-Afrika baie suksesvol uitvoer met die huidige swak Rand teenoor ander internasionale geldeenhede. SLOTSOM Daar word verwag dat die vraag na droëbone die aanbod gaan oorskry. Met die huidige R/US$ wisselkoers is dit bykans onmoontlik om droëbone in te voer. Ten spyte van hoër pryse is produsente steeds in ’n kosteknyptang en ervaar hulle groot druk op plaasvlak. Vir oorlewing op plaasvlak sal die produsenteprys met 25 – 30% moet styg sodat produsente kan voortgaan met die produksie van droëbone teen die hoër insetpryse. Al die ander faktore is gunstig om die prys van droëbone op ’n vlak te hou waarteen produsente volhoubaar kan produseer. Produsente sal self moet besluit wat ‘n realistiese prys is waarteen hulle in die 2020 bemarkingsjaar kan bemark. DPO groete. Winteruitgawe 2020 • nr 59 25

bemarking • marketing Chicken and BEAN bunny chow INGREDIENTS METHOD 15 ml Canola oil 1. Sauté the onion in heated oil in a large 1 Large onion, finely chopped pot, until translucent. Add the garlic and 5 ml Crushed garlic ginger and continue to sauté until the 3 ml Ground ginger aromas are released. 10 ml Ground coriander 5 ml Ground cumin 2. Sprinkle the spices (curry paste, coriander, 3 Dried curry leaves cumin, curry leaf, cardamom and star 1 Bay leaf anise) into the pot to temper the spices 3 Cardamom seeds about 3 minutes - stirring regularly to 1 Cinnamon quill prevent from burning. 1 Star anise 15 ml Thai red curry paste 3. Add the chicken strips and fry until lightly 300 g Chicken fillet strips browned, coating it with the tempered 10 ml Tomato paste spices. ½ Can Tomato and onion mix 500 ml Hot water 4. Stir in the tomato paste and then add the 1 Chicken stock cube onion mix. Simmer for 5 minutes, then 1 Can butter beans add the water and stock cube. 1 Loaf bread, quartered and centres cut out to form cavity. 5. Simmer without the pot lid on, for 20 – 30 minutes. Stir every 10 minutes to prevent burning at the bottom of the pot. 6. Add the butter beans at the last 5 minutes of cooking. 7. Spoon the curry into the cavity of each bread roll. Sprinkle with some rinsed coriander. 26 Winter 2020 edition • nr 59

bemarking • marketing How Diets have Changed Over the Years When I was growing up in the 1960’s we hardly the locally produced item from a Pat Hagan, knew anyone who was greenhouse with lots of emissions. marketing vegetarian. These days vegan, Transport by sea is therefore better. co-ordinator of vegetarian and flexitarian (person We have to try and preserve the DPO who is primarily vegetarian but our planet. We do not want our occasionally eats meat or fish) children to inherit a planet that are buzz words. Many vegans is damaged and where people and vegetarians also do not eat will be undernourished and/ meat as a result of animal rights or suffer from diseases that can and religious beliefs. For the Dry be prevented. Food waste also Bean Producers’ Organisation needs to be drastically reduced (DPO) this provides an advantage, in line with the UN Sustainable as more people are changing to Development Goals. The World plant-based diets. According to population is estimated to research, if you are going to eat reach 10 billion by 2050. Global animal products, rather eat pork consumption of fruits, vegetables, or chicken. Cheese is worse for nuts and LEGUMES must double the environment than pork and by 2050 and consumption of chicken – so best not to eat beef foods such as red meats and and cheese. sugars will have to reduce by 50%. Over-consumption of meat A diet rich in plant-based foods leads to poor health, risk of being and less animal products leads overweight and risk of developing to improved health and a better preventable diseases. A diet environment. The environmental rich in plant-based food will be cost of producing meat is so much better for one’s health and for the higher than producing plant-based environment. Agriculture must try foods like legumes. With beef for and produce enough calories for instance, land has to be cleared for a growing global population BUT grazing for the animals and even we need to focus on foods that will more land cleared to grow fodder improve human health and sustain to store for the winter months. the environment. If you want to play your part in the Restaurants are also changing reduction of the carbon footprint menus, attempting to provide of your food, it is important to meals for people preferring a plant- make good food choices. Also based diet. The Spur has always take note of how the food is been proud of its burgers and transported. What we eat is more steaks. That is what the Spur always important than where it comes stood for. In October 2019 they from. In most countries certain introduced a plant-based menu foods are only grown at specific that includes a veggie schnitzel, times of the year. We may like to veggie burger, soya burger and a eat certain foods throughout the Beyond Burger (this is advertised as year, but this means some of the the world’s first plant-based burger food we eat will be imported. that looks, cooks and tastes like However, importing can have beef!) It sells for R129.90. I wonder a lower footprint (except if what that magic ingredient is? transported by air). Importing certain food from a country where In conclusion, beans are obviously it is in season, is better than eating very good for us and for the environment. Winteruitgawe 2020 • nr 59 27

arbeidsake labour matters EPelermmeannteenVteanD’nienBsaksoiensterak Om aan arbeidswetgewing te voldoen is nie ’n ARTIKEL DEUR: Christo Bester luuksheid nie, maar ’n noodsaaklikheid, en hou ’n groot besigheidsrisiko in vir werkgewers. Werkgewers kan Die basiese vereistes van ’n voordeel aanwend om die grootliks bydra tot hul onderneming se volhoubaarheid dienskontrak: ondernemings te beskerm deur en winsgewendheid deur arbeidsrisiko’s proaktief Die Wet op Basiese Diens­voor­ pro-aktiewe klousules in die aan te spreek. Hierdeur word ’n gestruktureerde waardes (WBDV) stipuleer dat dienskontrak in te sluit. Dit kan werksomgewing geskep wat ontvanklik is vir groei werkgewers die diensvoorwaardes moontlike toekomstige dispute en waar konflik, wrywing en misverstande beperk op skrif aan ’n werknemer moet uitskakel en die werkgewer in die word. Arbeidswetgewing is van toepassing op alle voorsien wanneer die werker in beste posisie plaas. Pro-aktiewe werkgewers en werknemers. Die doel daarmee is diens tree. Dit moet die volgende klousules kan die volgende insluit: om arbeidsverhoudinge te reguleer met die oog op bevat: Verwysings na beleid, prosedures regverdigheid in die werksplek. en ’n dissiplinêre kode wat die reëls Werkgewer en werknemer en prosedures uiteensit waaraan ORGANISASIE VIR WERKGEWERS ‘n Dienskontrak is uiters besonderhede – die werkgewer die werkgewer en werknemers ORGANISATION FOR EMPLOYERS belangrik in die bestuur van se volle name en adres, asook moet voldoen. arbeidsverhoudinge aangesien die werknemer se naam, pos­ Tydperk – proeftydperk, aftree- dit die basis van die verhouding benaming en ’n kort beskrywing ouderdom, korttyd, etenstye, tussen die werkgewer en van die werk. ensovoorts. werknemer vorm. Dit is die Indiensname besonderhede Toestemming – mediese toetse, heel belangrikste dokument in – plek/ke van werk, aanstell­ings­ alkohol- en dwelmtoetse. die werksplek en definieer die datum, werksure en werksdae. Toestemming – aftrekkings vir bepalings en voorwaardes waarop Betalingsbesonderhede – skade, opleiding, ensovoorts. die partye ooreengekom het salaris/loon of die tarief en wyse en dit reguleer die verhouding. waarop lone bereken word, die Voeg aanhangsels by die Neem kennis dat geen deel tarief vir oortyd, enige ander dienskontrak: van die dienskontrak eensydig kontantbetalings, enige betalings Die werkgewer kan aanhangsels gewysig mag word sonder om die in goedere en die waarde daarvan, by die dienskontrak voeg om die werknemer te raadpleeg nie. die gereeldheid van betalings en onderneming verder te beskerm. aftrekkings. Aanhangsels kan die volgende Wanneer ’n dienskontrak Verlofbesonderhede – enige insluit: opgestel word, moet die verlof waarop die werknemer Pligstaat – die take en pligte van werkgewer seker maak die geregtig is. die werknemer en die vasgestelde dienskontrak voldoen aan alle Kennistydperk – die vereiste standaard waaraan die werknemer toepaslike arbeidswetgewing kennistydperk om die diens­ moet voldoen. vir die spesifieke bedryf. kontrak te beëindig. Handelsbeperking en Sektorale Vasstelling 13 reguleer Kontrak­tydperk van konfidensialiteitsooreenkoms arbeidsverhoudinge in die die dienskontrak – is dit – dit is noodsaaklik vir meer landbousektor en plaas sekere ‘n permanente pos (vir ’n gespesialiseerde boerdery- regsverpligtinge op die boer onbepaalde tydperk), of is dit aktiwiteite om konfidensiële as werkgewer. Plaaswerkers is tydelik (vir ’n spesifieke tydperk inligting, unieke metodes en werknemers wat hoofsaaklik vir, of vir ’n spesifieke projek)? Dit prosedures, patente, ensovoorts te of in verband met, boerdery- is onwettig om permanente beskerm. aktiwiteite in diens geneem is. Dit indiensname in die vorm van sluit ook huiswerkers in wat in ’n ’n vastetermyndienskontrak te Dit is uiters belangrik plaashuis werk. verdoesel. dat werkgewers aan arbeidswetgewing voldoen en Pro-aktiewe klousules om in te hierdie risiko pro-aktief bestuur om sluit by die dienskontrak: hul ondernemings te beskerm met Werkgewers kan die oog op die toekoms. arbeidswetgewing tot hulle 28 Winter 2020 edition • nr 59

arbeidsake labour matters Top 10 Arbeidsreg Mites Suid-Afrika se 3. Mite: ’n Werknemer moet ARTIKEL DEUR: Christoff Dames arbeidsomgewing is eers 45 uur per week werk hoogs gereguleerd. alvorens oortydure ter sprake regte weier nie. Spelreëls rondom die ORGANISASIE VIR WERKGEWERS Elke werksplek is uniek kom. uitvoer van hierdie organisatoriese ORGANISATION FOR EMPLOYERS en werkgewers moet Feit: Oortydure word geag as regte kan egter vervat word in ’n arbeidsverhoudinge binne enige tyd wat die werker langer as erkenningsooreenkoms tussen die Tel: 0861 101 828 arbeidswetgewing bestuur. die normale werksure volgens die werkgewer en die vakbond. Faks: 012 664 2703 Om aan arbeidswetgewing dienskontrak gewerk het. Indien E-pos: info@lwo. te voldoen verg die dienskontrak dus bepaal dat ’n 7. Mite: As daar geen kontrak co.za spesialiskennis. Daar werknemer agt ure per dag werk, is nie, is die werknemer nie Adres: Privaatsak is egter verskeie mites sal enige ure wat in opdrag meer permanent nie. X121, Centurion, rondom arbeidsreg in die gewerk word, oortydure geag word. Feit: Die werknemer is in diens vanaf 0046 praktyk wat veroorsaak dat Die maksimum normale werksure die oomblik dat die werknemer Unit 16, Central werkgewers in goeie trou waarop ooreengekom kan word is begin werk, ongeag ’n mondelingse Office Park, 257 glo hulle tree korrek op 45 ure per week. of skriftelike ooreenkoms. Die Jean Avenue, terwyl hulle inderwaarheid werknemer is dus permanent Centurion hul besigheid op risiko 4. Mite: ’n Werknemer kan aangestel tensy daar wettig op ’n www.lwo.co.za plaas. onmiddellik ontslaan word vaste termyn ooreengekom is. met die pleeg van ’n ernstige 10 algemene mites rondom oortreding. 8. Mite: Met aftrede ontvang ’n arbeidsreg en die feite: Feit: ’n Werknemer kan onder geen werknemer ’n langdiensbetaling omstandighede ontslaan word of skeidingspakket. 1. Mite: Huiswerkers op die alvorens ’n dissiplinêre verhoor nie Feit: Geen wetgewing skryf ’n plaas word ’n minimum loon gehou is nie. Dit is belangrik dat langdiensbetaling voor nie en is dit van R15.00 per uur betaal elke persoon die geleentheid gegun altyd die werkgewer se uitsluitlike volgens die Nasionale Minimum moet word om sy/haar kant van die diskresie. ’n Skeidingspakket Loon Wet. saak te stel gedurende ’n amptelike is slegs betaalbaar by ’n Feit: Huiswerkers op die plaas dissiplinêre verhoor. Enige ontslag, personeelverminderingsproses. word geag plaaswerkers te wees waar die regte prosedure nie gevolg in terme van Sektorale Vasstelling word nie, sal as onbillik geag word 9. Mite: Buitelandse 13 (wat arbeidsverhoudinge in die ondanks ’n ernstige oortreding. werknemers hoef nie ’n landbousektor reguleer) en moet ten dienskontrak te hê nie. minste R18.00 per uur betaal word. 5. Mite: Enige vakbond kan Feit: Arbeidswetgewing is van organisatoriese regte in die toepassing op alle werkgewers en 2. Mite: ’n Werkgewer werksplek afdwing. werknemers en ’n dienskontrak is in en werknemer kan op Feit: Slegs vakbonde wat alle gevalle nodig. diensvoorwaardes ooreenkom geregistreer is by die Departement al voldoen dit nie aan van Arbeid en wat ten minste 10. Mite: Werkgewers is wetgewing nie. 30% verteenwoordiging het in die verplig om ’n pensioenfonds/ Feit: Werkgewers moet ten minste werksplek, het sekere organisatoriese voorsorgfonds aan werknemers aan die minimum vereistes, gestel regte in die werksplek. Die te bied. deur arbeidswetgewing, voldoen. bedryfsindustrie moet ook Feit: Geen wetgewing skryf ’n Daar kan wel op méér voordelige ooreenstem met die vakbond se pensioen- of voorsorgfonds voor voorwaardes ooreengekom word. grondwet en toepassingsveld (“scope in die landbousektor nie en kan of application”). volgens diskresie van die werkgewer aangebied word. 6. Mite: ’n Vakbond se organisatoriese regte mag in Werkgewers moet pro- die werksplek geweier word. aktief optree en verseker dat Feit: Wanneer ’n vakbond in terme dienskontrakte, die dissiplinêre van wetgewing organisatoriese kode, prosedures en beleid regte in die werksplek het, kan die vasgestel is en dat hierdie werkgewer nie die vakbond hierdie dokumentasie aan toepaslike wetgewing voldoen. Winteruitgawe 2020 • nr 59 29

aktueel • topical Ons innige simpatie met die vriende en familie na die afsterwe van • mnr Mike Debrofsky, ’n produsent van Elliot in die Oos Kaap; en • mnr Gert Cilliers, ’n produsent van Stella wat kleinwit bone geproduseer het. Herondek droëbone Droëbone kan baie IETS SÓ KLEIN hedendaagse KAN ’N REUSE-INVLOED kwale voorkom OP JOU GESONDHEID HÊ Pikante drieboneslaai TASTY PILCHARD PIE (Porsies 6 – 8) You'll need BESTANDDELE 1 Tin baked beans 1 Tin pilchards in tomato sauce 1 x 410 g Blikkie botterbone, gedreineer 10 ml Oil 1 x 410 g Blikkie bone in tamatiesous 1 Onion, chopped 1 x 410 g Blikkie Franse gesnyde groenbone, gedreineer 2 Eggs 250 g Varkspek, gesnipper 125 ml Whole wheat flour 1 Groen soetrissie, in repe gesny 5 ml Garlic salt 1 Groot ui, opgekerf 5 ml Mixed herbs 125 ml Sagte bruinsuiker 5 ml Parsley 15 ml Mielieblom Grated cheese or breadcrumbs for 25 ml Sonneblomolie topping 200 ml Wit- of bruinasyn 5 ml Basilliekruid METHOD Sout en peper na smaak 1. Mash the beans. METODE 2. Add the pilchards and mash 1. Meng bone, groen soetrissie en uie. together. 2. Braai varkspek in souspan tot bruin. 3. In a pan, fry the onions in a 3. Skep die varkspek uit en meng by die bonemengsel. 4. Plaas die bruinsuiker, mielieblom, olie en asyn in die little oil. 4. Beat the eggs. souspan, roer aanhoudend en kook tot die suiker 5. Add the onions, eggs, garlic salt, opgelos is en die mengsel verdik het. 5. Gooi die sous oor die bonemengsel. mixed herbs, parsley and flour to 6. Geur met sout en peper na smaak en meng deeglik. the bean and pilchard mixture. 7. Bedien koud. 6. Put in a greased pie dish. 7. Sprinkle cheese or breadcrumbs on top. 8. Bake at 180°C for about 20 minutes. 9. Serve with a salad. 30 Winter 2020 edition • nr 59

arbeidsake labour matters Winteruitgawe 2020 • nr 59 31

Zonnebloem Gewasdag 2020 Die Droëbone Produsente Organisasie bedank al hierdie borge wat gehelp het om van hierdie dag so 'n groot sukses te maak.