SA Droebone SOMER 2020

droëbone dry beans amptelike mondstuk van die DPO • official mouthpiece of the DPO SOMER | SUMMER 2020 – uitgawe 60 edition The future is green, Mung Beans Green – 9 In samewerking met Stand van die Droëbonebedryf in SA – 10 Wortelvrot-kompleks – 14 Kies die regte kultivar vir jou plaas – 18



DROËBONE DRYBEANS Inhoud • Contents WINTER 2020 Redaksioneel / Editorial UITGAWE/EDITION 59 5 Só gereed vir die vankansieseisoen Só ready for the holiday season Droëbone Produsente-Organisasie (DPO) 6 BOODSKAP van die DPO-Voorsitter aanvaar geen verantwoordelikheid vir MESSAGE from the DPO Chairman aansprake wat deur ander liggame of organisasies in advertensies DPO-Groep / DPO Group gemaak word nie. 8 Kenner terug in die droëboonprogram 8 In Memory of Mambane Jan Zim Geen artikel, foto of reproduksie-materiaal 9 The Future is green, Mung Beans Green hierin mag sonder verlof van DPO gereproduseer 10 Stand van die droëbonebedryf in Suid-Afrika word nie, ingevolge Artikel 12(7) van die Wet op 14 Wortelvrot-kompleks – Die oorsaak van droewige droëboonsaailinge Outeursreg van 1987. Vir hergebruik deur media Produksie / Production 18 Kies die regte kultivar vir jou plaas kontak die redakteur. 19 ‘n Bespreking van die DBS-kultivars Regstellings word slegs oorweeg indien‘n 22 Strookproefdata tipografiese fout die bemarkingswaarde van‘n Arbeidsake / Labour Matters advertensie of promosie verminder. 24 Progressiewe dissipline Ontwerp en uitleg/Design and lay out 26 Rooi vlae in die werksplek in2Media • 082 578 7257 Aktueel / Topical 28 A Breath of Fresh Air 30 All about BEANS 31 RESEP: Botterskorsie- & botterboneslaai Trudy Pretorius - Redakteur/Editor 071 331 7589 Skryf aan/Write to: Posbus/PO Box 15587, Lynn East, 0039 Tel.: 012 819 8100, Faks/Fax: 012 819 8122 E-pos: [email protected] Internet: www.droebone.com Someruitgawe • nr 60



Redaksionele brief DPO-Groep • DPO Group Letter from the Editor Trudy Pretorius Só gereed vir die Só ready for the vankansieseisoen holiday season 2020 was tot dusver op baie vlakke rof en ek was 2020 has been a rough year this far and I don't nog nooit só gereed vir 'n vakansieseisoen soos nou nie. think I've ever been more poised for a holiday season Met vakansie in gedagte, deel ek graag ons resep vir ‘n than I am this year. With this holiday in mind, I wanted heerlike Botterbone en Botterskorsieslaai (bladsy 31) met to share a wonderful Butterbean and Butternut salad u. Geniet dit saam met u familie en vriende gedurende die recipe (page 31) with you. Enjoy this with your family komende feestyd. and friends during the coming festive season. Mnr Chris Kleingeld, Hoofbestuur van die Droëbone Mr Chris Kleingeld, General Manager of the Dry Bean Produsente-organisasie (DPO) lig ons in hierdie uitgawe Producers' Organization (DPO) also informs us on ook in rakende die stand van die Droëbonebedryf in Suid- the state of the Dry Bean industry in South Africa in Afrika. Hy glo daar is steeds geleenthede vir uitbreiding this issue. He beliefs there are still opportunities for van droëboonproduksie in Suid-Afrika. expansion of dry bean production in South Africa. Baie van u het ook gevra wanneer is ons volgende in- Many of you have also been asking when our ligtingsdae (dankie !! :-) en hoewel ons nog nie spesifieke information days will resume (thank you !!:-). While we datums het nie, kan ek bevestig dat ons beslis so gou as don't have specific dates yet, I can assure you that we moontlik met u in verbinding sal tree om dié inligting te will be contacting you shortly to share the details. deel. We are also excited to inform you on RS 7, the new In hierdie uitgawe is ons ook baie opgewonde om meer addition to our cultivar package. In his article Rossouw inligting oor RS 7, die nuwe toevoeging tot ons kultivar- Grobbelaar also points out that it is not only important pakket, te verskaf. In sy artikel wys Rossouw Grobbelaar to choose the right dry bean cultivar for your area, but ons ook daarop dat dit nie net belangrik is om die regte also to plant the beans at the correct time and under droëbonekultivar vir jou omgewing te kies nie, maar suitable conditions. For more information, contact ook om die bone op die korrekte tyd en onder geskikte Rossouw Grobbelaar on 067 415 0311 or send an email omstandighede te plant. Vir meer inligting, kontak Ros- to [email protected]. souw Grobbelaar by 067 415 0311 of stuur ’n epos aan [email protected]. To assit you in choosing the best bean cultivars for your circumstances, the 2020/2021 Cultivar Om u ook te help om die beste bonekultivars vir u om- Recommendations are included as a separate leaflet in standighede te kies, is die 2020/2021 Kultivaraanbevelings this issue. as aparte pamflet by die uitgawe ingesluit. Even though it's sometimes hard to see our Hoewel dit soms moeilik is om ons prestasies te midde achievements when we're in the midst of a challenge, van 'n uitdaging raak te sien, moet ons op die klein please keep focusing on those small little things that dingetjies bly fokus wat ons reg kan doen. Ons moet in you can do right and keep in mind that sometimes our gedagte hou dat die klim na bo soms ons grootste groei greatest growth and advancement comes from the en vooruitgang is. Konsentreer in die huidige omstan- climb to the top. Focus on loving where you are right dighede meer op dit waarvoor jy lief is, terwyl jy voort- now while you continue to work towards where you gaan om aan jou doelwitte te werk. want to go. Laastens wil ek u almal bedank wat steeds deel van ons Finally, I just want to thank everyone who continues to wonderlike span is, en ek wens u almal 'n wonderlike fees- be a part of our amazing team and would like to wish seisoen en 'n voorspoedige nuwe jaar toe. you all a wonderful holiday season and a Happy New Year. Someruitgawe 2020 • nr 60 5

DPO-Groep • DPO Group BOODSKAP van die DPO-Voorsitter Bly op die moontlikhede van die toekoms gefokus Seisoene kom en gaan. Die naderende feesgety is ‘n klinklare aanduiding dat planttyd einde se kant toe staan, en produsente trots maak dat hul ‘n groot bydrae tot voedselsekerheid lewer. Die toekoms is onseker en onvoorspelbaar. Ons hunker na bestendigheid en gemoedsrus. Almal strewe daarna om ten spyte van aanslae en uitdagings ons families te versorg, lewensvatbare besighede te bou en daarop voort te bou, onderwyl ons vir ons goue jare voorsiening maak. Ons is opgewonde dat die komende jaar weer Kongresjaar is. Dit bied ons ‘n gulde geleentheid om ons bedryf in oënskou te neem en toekoms strategieë te beredeneer. Die DPO se positiewe bydrae tot die ontwikkeling en uitbou van die bonemark is van kardinale belang vir alle rolspelers in die waardeketting – vanaf saadkwekers, produsente, bemarkers, groot- en kleinhandelaars tot die eindverbruikers. 2021 is op ons drumpel met sy eie (onsekere) uitdagings. Ons glo en vertrou dat die komende feesgety aan elkeen die geleentheid gaan bied om rustig te word, asem te skep, en die afgelope jaar met sy uitdagings in oënskou te neem. Ons sien uit na alles wat die toekoms vir ons inhou, en is reg om die spreekwoordelike bul by die horings te pak. Ons medeboere in droogte geteisterde gebiede – julle is nie alleen nie. Ons dra julle op in ons gebede en bid voortdurend vir genadewater. Ons moet almal saamstaan en saam werk om ‘n beter toekoms te verseker. Ek wens ieder en elk ‘n Geseënde Feesgety en ‘n suksesvolle Nuwe Bonejaar toe. Mag ons Hemelse Vader u almal bewaar, na elkeen se behoeftes omsien en mag u lewe op ’n vaste fondament gebou wees dat dit die komende storms sal kan weerstaan. Met vriendelike groete With kind regards Gideon Anderson Voorsitter Chairman DPO 6 Summer 2020 edition • nr 60

DPO-Groep • DPO Group MESSAGE from the DPO Chairman Stay focussed on the possibilities the future holds Seasons come and go. For producers in the summer planting areas the coming fesitve season signals the end of planting season. This makes us proud of our significant contribution to food security. The future is uncertain and unpredictable. We all crave stability and peace of mind and strive to care for our families, build and sustain viable businesses and store up a harvest for our golden years despite our challenges. We are excited that next year will be Congress Year again. It provides us with a golden opportunity to review our industry and discuss future strategies. The DPO's positive contribution to the development and expansion of the bean market is crucial for all role players in the value chain - from seed growers, producers, marketers, wholesalers and retailers to the end consumers. 2021 is on our doorstep with its own (uncertain) challenges. We believe and trust that the coming festive season will offer everyone the opportunity to slow down, catch their breath, and take stock of the challenges of the past year. We look forward to all that the future holds for us, and are ready to tackle the proverbial bull by the horns. Our fellow farmers in drought-stricken areas – you are not alone. We lift you up in our prayers and continually pray for water of grace. We must all stand together and work together to ensure a better future. I wish everyone a Merry Christmas and a Happy New Year. May our Heavenly Father preserve you all, take care of everyone's needs, and may your life be built on a solid foundation so that it can withstand the coming storms. Someruitgawe 2020 • nr 60 7

DPO-Groep • DPO Group Dr. Belinda Janse van Rensburg Kenner terug in die droëboonprogram Dr. Belinda Janse van Rensburg het onlangs by die droëboonnavorsingsprogram van die LNR, as patoloog aangesluit, in die plek van Hangwani Muedi wat die LNR verlaat het. Belinda, vars uit skool, het haar loopbaan 27 jaar terug by die LNR begin as navorsingsassistent vir die droëboonpatologieprogram, waarna sy by die sonneblomprogram en toe by die mielieprogram betrokke geraak het. Sy het intussen haar BTech in Tuinbou (Unisa), ’n MSc in omgewingswetenskappe (NWU) en ’n PhD by die Universiteit van die Vrystaat in 2012 verwerf. Belinda het verskeie wetenskaplike en populêre artikels gepubliseer en haar werk nasionaal en internasionaal by kongresse gelewer asook tydens radio- en televisie- onderhoude. Sy tree ook gereeld as studieleier vir studente op en dien op verskeie rade, insluitend die Mikotoksien Navorsingspaneel van die MielieTrust (2015 - 2019) asook die World Mycotoxin Journal Editorial Council. Sy is ’n groot aanwins vir die droëboonprogram wat haar met oop arms terug verwelkom na al die jare. A moment of In Memory of silence for Mam- bane Jan Zim, the Mambane Jan Zim 2009 recipient of the Development Mambane Jan Zim was born in After Jan finished his schooling over his fathers’ farm. He joined Farmer Award for 1969 at a farm in the Fouries- in QwaQwa, he became a taxi Nestlé – after Thaba Dairy went dry bean produc- burg district. His family used to driver, helping his bigger brother bankrupt. He registered with the tion, which was hide freedom fighters who were to study teaching at Tshiya train- Agricultural Research Council sponsored then running away from the police ing centre. When Jan’s father (ARC) for milk testing, and that’s by Tsunami. He back then. His father was a farm passed away in 1999, he was when his passion changed from was a farmer worker travelling from one farm chosen to carry on his father’s crops to dairy production. from QwaQwa. to another looking for a better legacy. Jan survived a taxi war in income to provide for his family. Harrismith – he was kidnapped He continued to plant beans to and left to die far from his home. supplement his income from Jan is number five of twelve He then decided to fulfil his the dairy activities. In 2009 he siblings. He was unique and father’s wish to continue the became a Tsunami award winner grew up working on the farms farming operation – by then he for dry beans, and later also the when his father was racing had children, two girls and a boy. award winner in local, provincial horses, especially on weekends. Jan worked hard and eventu- and national level for dairy. Jan started schooling at one ally bought the farm with a loan of the farm schools near the of R44 000 he acquired from Jan left his daughter Nompe Zim township of Paul Roux in the Landbank.  to continue with his plans. He’s 1970’s. His father then moved to leaving his wife and five children Aberfeldy farm and that is when Jan settled this loan in 2004 with – four girls and a boy. he started renting a farm near the money he made selling dry QwaQwa in 1989. beans he planted since he took 8 Summer 2020 edition • nr 60

DPO-Groep • DPO Group The Future Is Green MUNG BEANS Over the last few years Weather, as we are all aware, cheap compared with other South African farmers have has become very erratic and the options. started to cast the net need for water efficient crops is wider than ever before and more important than we have Mung beans are essentially are constantly searching experienced in the past. adapted to the same climates as for alternative crops to cow peas, beans, sunflower and produce. The need for With this in mind, AGT Foods Sorghum among the other sum- risk management and Africa has been producing mung mer crops. diversification has never beans in South Africa over the   been more relevant and we last few years with reasonable The total production of mung at AGT Foods recognize this success in difficult conditions. beans globally is estimated at more than ever before. The demand for this crop is approximately 3 million tons growing at a consistent rate. with consumption growing   annually. The future for this crop Mung beans allow farmers a looks very bright indeed. lot of flexibility – they are a fast   growing option if late season The demand is driven by the rain falls and the window for increased need for more plant- other longer growing crops has based protein as well as mung closed. They are a fairly robust beans’ use as a food ingredient. option in warmer climates with Mung beans are consumed as lower summer rainfall and of whole beans, split beans or dhal, course they are the perfect fit sprouts, mung bean flour and in any rotation cycle, leaving even fractionated mung bean behind much needed nitrogen protein and isolates. in the soil. Input costs to grow    mung beans are lower than If you have any interest in grow- many other crops, being a short ing mung beans on a pre-season season grower. Seed can be guaranteed buy-back contract, direct-sown and the crop can please contact David Lever on be direct-harvested at maturity. 083 449 6937 or The cost of seed is also relatively [email protected] Someruitgawe 2020 • nr 60 9

DPO-Groep • DPO Group STAND VAN DIE DROËBONEBEDRYF Sedert 2006 het die ARTIKEL DEUR: Chris Kleingeld (Hoofbestuurder Droëbone Produsente-organisasie) aangeplante hektare van Grafiek 1: Hektare droëbone in Suid-Afrika geplant (Alle tipes) 60,000 hektaar droëbone in Suid-Afrika afgeneem tot ESTIMATE ongeveer 40,000 hektaar en gestabiliseer tot 2013. Die Grafiek 2: Opbrengs van droëbone in Suid-Afrika (Alle tipes) aanplantings het na 2013 weer toegeneem, maar is onstabiel weens druk op winsgewendheid en klimaatrisiko’s (Grafiek 1). Die groot afname in 2020 is deur swak winsgewendheid weens uiterste weerstoestande en swak gehalte van die vorige oesjaar veroorsaak. Daar word verwag dat 2021ESTIMATE die mark sal stabiliseer, wat winsgewendheid Kleinwit Grootwit sal verbeter en tot uitbreidings in hektare die was die gehalte van droëbone besonder swak. Die afgelope seisoen is gekenmerk deur laat 2020/2021-seisoen sal lei. Oordragvoorrade het verder druk op pryse reëns gedurende die strooptyd. Hoewel die geplaas en in baie streke was produsente nie gehalte van die oes oor die algemeen goed Opbrengste het ook die in staat om hulle direkte insette te verhaal nie. was, het die laat reën die opbrengste en afgelope jare gestyg. Die gehalte negatief beïnvloed. gemiddelde opbrengs in 2014 was 1.48 ton per hektaar en 1.53 ton per hektaar in 2017 – die hoogste in die geskiedenis. Beter kultivars dra by tot die verhoging van opbrengs. Droëbone het ’n hoë oesrisiko (weerrisiko). Gedurende die 2019-oesjaar 10 Summer 2020 edition • nr 60

DPO-Groep • DPO Group IN SUID-AFRIKA Tabel 1: Vergelyking tussen oppervlaktes aangeplant en opbrengs gedurende verskillende produksieseisoene in die belangrikste streke in Suid-Afrika. STREEK OPBRENGS (AANPASSING) 2019/2020 Ha t/ha Ton Mpumalanga 6 622 1.28 8 476 13.17% Gauteng 461 1.28 590 0.92% Daar is steeds geleenthede vir Vrystaat (Sentraal, Oos, 24 771 1.23 30 468 47.34% uitbreiding van Wes & Suid) droëboonproduksie Noordwes 6 272 1.10 6 899 10.72% in Suid-Afrika. Limpopo 8 368 1.60 13 388 20.80% Kwazulu-Natal 2 886 1.20 3 463 5.38% Die verskillende tipes droëbone Noord-Kaap 350 1.80 0.98% se bydrae tot produksie word Wes- en Oos-Kaap 300 1.50 630 0.70% in Tabel 2 weergegee. Rooi TOTAAL 50 029 1.29 450 100.00% gespikkelde bone se opbrengs -15.20% 64 365 is ongeveer 27 500 ton, wat 25 -2.74% persent minder is as verlede jaar. Kleinwit-inmaakbone se Tabel 2: Die verskillende tipes droëbone se bydrae tot produksie opbrengs is ongeveer 36 000 ton, wat 30 persent meer as dié Tipe 2019/2020 van verlede jaar is. Dit is ook die tweede seisoen sedert die de- Light Speckled Kidney Verwagte oes (Ton) % van Totaal Verandering regulering van die markte dat Beans -25% daar voldoende kleinwit-bone Small White Beans 27 593 43% geproduseer is om aan die bin- Large White Kidney Beans 30% nelandse vraag te voldoen. Other Beans 35 820 56% -43% TOTAAL 850 1% -57% bladsy 12 >>> 102 0% -3% 100% 64 365 Someruitgawe 2020 • nr 60 11

DPO-Groep • DPO Group <<<bladsy11 Stand van die Droëbonebedryf Bemarking Weens swak gehalte en oordragvoorraad het pryse in 2019 skerp gedaal. Pryse binnelands is sedert 2018 ónder invoerpariteit (Grafiek 3). Grafiek 3: Gemiddelde plaashekprys van droëbone (alle tipes) PLAASHEK R/T INVOER R/T R/VS$ VS$ / 100 Tans is daar ‘n baie groot aanvraag Kleinwit-inmaakbone na droëbone. Die belangrikste rede vir dié groot aanvraag is Kleinwit-inmaakbone hongersnood in buurlande waar is ‘n vertakking in die droogte en die ekonomie wat in droëbonebedryf wat konstant duie stort, groot gemeenskappe in vraag groei. Die bedryf weerloos en sonder kos laat. het ook positief reageer en Hulpverlenings-organisasies produksie het die afgelope bewillig fondse en só is al die tien jaar dramaties toegeneem oordragvoorrade verkoop. (Tabel 3). Die Kleinwit- bedryf in Suid-Afrika is baie Droogtes in Suid-Amerika meer stabiel as die ander (Argentinië en Brazilië) en Oos- tipes droëbone omdat die Europe asook die vloede in China Kleinwit-bedryf hoofsaaklik het tot gevolg dat daar tans bykans deur kontrakverbouing geen voorrade Rooi Gespikkelde gestruktureer word. bone in die wêreldmark beskikbaar is nie. Die ander faktore wat ‘n groot >>> rol speel, is die misoes in Kanada en die VSA waar baie sneeu geval het voordat hulle kon oes. Die lae voorrade het relatief hoë US$-pryse tot gevolg. Die invloed van Covid 19 beperk egter die mate waartoe prys verder verhoog. 12 Summer 2020 edition • nr 60

DPO-Groep • DPO Group Tabel 3: Produksie en plaashekprys van Kleinwit-inmaakbone die afgelope tien jaar. Seisoen Kleinwit-Inmaakbone Ton (R/t) 2010 7 939 R7 150.00 Daar is tans vyf groter inmakers, Die vraag na Kleinwit- 2011 8 038 R6 537.00 naamlik Tiger Brands, Rhodes inmaakbone styg 2012 10 468 R8 318.00 Food Group, Giants Canning, voortdurend weens 2013 12 750 R9 630.00 Tomco en Dursots. Die meeste verstedeliking. Tans 2014 22 065 R10 525.00 van die voorraad vir inmaak word die verbruik op 2015 30 000 R10 525.00 word deur drie skoonmaakaan- 40,000 ton per jaar 2016 11 000 R10 946.00 legte verskaf, naamlik Schoeman geskat. 2017 20 720 R11 934.00 Boerdery, Northern Seed en Seed 2018 25 315 R11 388.00 Pro Processors. Kontrakte word in- Produsente het ook op groot skaal 2019 27 500 R11 388.00 dividueel tussen die inmakers en in landboutoerusting belê wat Beraam 2020 35 820 R12 187.50 die skoonmakers beding en daar die produktiwiteit van droëboon- is gewoonlik meer as een kontrak produksie in Suid-Afrika op ‘n nuwe per inmaker of skoonmaker. vlak bring. Die vraag na Kleinwit-inmaakbone Die bedryf het twee uit die laaste styg voortdurend weens verste- drie jaar voldoende Kleinwit-in- deliking. Tans word die verbruik maakbone geproduseer om aan op 40,000 ton per jaar geskat. die binnelandse vraag te voorsien. Positiewe punte Daar is steeds geleenthede vir uit- breiding van droëboonproduksie Die vermoë van die plaaslike in Suid-Afrika. droëboonbedryf om gehalte meer in lyn met die vereistes van die handel te bring, het die afgelope vier jaar dramaties verhoog. Produsente het op groot skaal in die oprigting van skoon- maakfasiliteite belê. Daar is nege groot en ‘n aantal kleiner fasiliteite op plase opgerig – die meeste hiervan in die Vrystaat. Someruitgawe 2020 • nr 60 13

DPO-Groep • DPO Group WORTELVROT-KOMPLEKS Die oorsaak van droewige droëboonsaailinge Wortelvrot is gewoonlik moeilik om te beheer aangesien dit deur ‘n verskeidenheid aantal swamme (kompleks) veroorsaak word. Die teenwoordigheid van die swamme kan afwissel en hulle kan apart of gesamentlik vir wortelvrot verantwoordelik wees. Swamme wat algemeen in die grond voorkom en wortelvrot van droëbone veroorsaak is Pythium, Rhizoctonia en Fusarium. Hierdie swamme produseer oorlewingstrukture wat hulle in staat stel om baie lank in die grond op plantreste te oorleef. Indien die omgewingstoestande gunstig is, infekteer hulle saailinge wat dan kan verwelk, vrot of sterf. Siektebeheer ARTIKEL DEUR: Dr. B. Janse van Rensburg, LNR-Graangewasse Omdat dié swamme natuurlik in Die enigste chemiese middel wat ’n mate van sade. Dit is baie belangrik om goeie die grond voorkom, en elkeen hul van beskerming in die saailingstadium gehalte, siektevrye, gesertifiseerde en eie voorkeur vir infeksie het (die bied, is ’n goeie saadbehandeling. behandelde saad te gebruik wat deur vermoë van die swam om siekte te Onthou dat die saadbehandeling net vir ’n saadmaatskappy voorsien is, veral veroorsaak, ’n vatbare gasheer en ongeveer drie tot vier weke beskerming aangesien daar nie plaaslike kultivars met die regte omgewingstoestande), bied en dus infeksies kan vertraag, maar weerstand teen die swamme is nie. is dit baie belangrik om ’n nie beheer nie. geïntegreerde beheermaatreëlplan Wisselbou met ander gewasse, wat te volg. Na hierdie tydperk is daar nie chemiese nie gashere van die swamme is nie middels wat toegedien kan word en natuurlik in die grond voorkom, is nie, aangesien die swamme in die ’n baie belangrike komponent in ’n grond is en die teikengebied dus nie beheermaatreël plan. Dit is eerstens bereikbaar is nie. Produsente wat hulle belangrik om die regte siekte- eie saad behandel, loop die gevaar identifikasie/s te maak voordat daar op ’n van oneweredige verspreiding van die rotasiegewas besluit word. middel op die sade asook beskadiging 14 Summer 2020 edition • nr 60

DPO-Groep • DPO Group Swak plantestand weens Rooibruin letsel en verrotting van Geel verkleuring van blare weens ’n Pythium wortelvrot die laer stam weens ’n Rhizocto- Fusarium-infeksie nia-infeksie (Foto: M.M. Liebenberg). (Foto: M.M. Liebenberg). (Foto: R.J. Reynolds, Invasive.Org). Pythium wortelvrot Fusarium wortelvrot Rhizoctonia wortelvrot Hierdie swam verkies koel en Fusarium kan op enige stadium nat weersomstandighede vir Rhizoctonia kom by matige infeksies veroorsaak. Rooibruin letsels infeksie en kan wortels, saailinge warm toestande en op jonger kan ondergronds in die hipokotiel en en peule infekteer. Simptome plante voor. Hierdie swam kan primêre wortels van jong saailinge kan binne een tot drie weke na saailinge dood maak, wortel- en (twee tot drie weke na opkoms) plant waargeneem word. Tipiese hipokotielverrotting, stamkanker waargeneem word. Hierdie letsels simptome wat op die wortels en peulvrot veroorsaak. Tipiese sal mettertyd vergroot en bokant waargeneem kan word, is simptome kan kort na plant die grondoppervlakte sigbaar wees. waterdeurdrenkte areas. Pythium waargeneem word in die vorm Fusarium-infeksies maak selde die laat die plantwortels afsterf en van rooibruin letsels op die laer gasheer (droëboonplant) dood, maar belemmer daardeur ook die stingel. Saailinge en jong plante strem groei weens die kwynende groei van saailinge. Die infeksie kan by die verrotte plekke af wortelstelsel. Wortels word bruin en van peule lei tot saadverrotting breek. Stamkanker-simptome vrot, maar dikwels vorm plante ’n en indien die saad weer geplant kan waargeneem word as bos sekondêre wortels net onder die word, sal dit saailingverwelk rooibruin letsels. Dit kan vergroot grondoppervlakte wat hulle dan in en -dood veroorsaak (Foto en mettertyd ’n rowwe teskstuur staat stel om gedeeltelik te herstel. bo). Peule wat met nat grond aanneem wat die plant se groei Stremmingsfaktore, soos ’n warm en in kontak is, vertoon dikwels ’n verder kan strem. Peule wat droë omgewing, is ideaal vir Fusarium- waterige, sagte swamverrotting. op ’n klam grondoppervlakte infeksies (ook genoem vergeling of lê, is vatbaar vir verrotting en “yellows” – foto bo) van ouer plante. saadverkleuring. Plante se stamme en blare sal geel verkleur. Blare verwelk en val voortydig af en dit lei tot swak peulvorming. Sou ’n gewas geplant word, wat nie ’n Sekere onkruide is ook gashere vir In ’n neutedop is dit dus belangrik gasheer vir die spesifieke probleemswam die swamme. Goeie sanitasiepraktyke om behandelde, gesertifiseerde saad of swamme is nie, kan die inokulum (die in die land is dus baie belangrik. te gebruik, gewasrotasie en goeie hoeveelheid swamme en swamstrukture Beheer onkruide, ploeg bonereste sanitasiepraktyke toe te pas, strem- wat natuurlik in die grond voorkom) in en verwyder opslagbone voor ’n mingsfaktore vir plante te verminder verminder. So ’n rotasie moet vir ten wisselbougewas geplant word. Sorg vir en sover moontlik ’n plantdatum vas minste drie tot vier jaar gedoen word, genoeg stikstofvlakke en beheer faktore te stel om koue en nat toestande te sodat die inokulum voldoende kan wat plante onder stremming kan plaas, voorkom. afneem voordat droëbone weer geplant waar moontlik. Kies byvoorbeeld ’n word. Aartappels en beet is byvoorbeeld plantdatum om sodoende koue en nat nie ’n goeie keuse vir gewasrotasie indien toestande tydens plant te voorkom. Dit daar ’n probleem met Rhizoctonia in ’n is belangrik dat grond goed gedreineer is. land is nie, aangesien beide ook gashere vir die swam is. Koring en mielies is ‘n beter keuse vir gewasrotasie. Someruitgawe 2020 • nr 60 15

DPO-Groep • DPO Group DBS Plant hoë-g en vermind Wisselboukeuse Stabiele mark KRANSKOP HR 1 Oessekerheid Kranskop HR 1 het ’n goeie gemiddelde opbrengs. Dié uitstekend DRY BEAN SEED (PTY) LTD kultivar is bestand teen vetvlek, boontjiemosaïekvirus (BCMV), roes en hoekige blaarvlek (HBV). Dit is baie goed aangepas vir Tel: 082 388 0510 / +27 12 819 8100 die Oos Vrystaat waar vetvleksiekte ’n probleem is. Kranskop HR Fax: +27 12 819 8122 kan landwyd geproduseer word. e-mail: [email protected] P.O. Box 15587, Lynn East, 0039, Pretoria KRANSKOP www.droebone.com16 Summer 2020 edition • nr 60 Kranskop toon ’n goeie opbrengs en oessekerheid – veral in die geval van hoër opbrengsmikpunte. Dit is goed aangepas in Noordwes en Mpumalanga. Kranskop is verdraagsaam teenoor roes en bied weerstand teen BCMV. Nr 1 Kontak Rossouw Grobbelaar vi Hier is ons nuwe kultivars Tygerberg Tygerberg is ’n kultivar met goeie saadkwaliteit en siekte- weerstand en is goed aangepas in alle produksiegebiede. Dit het die hoogste gemiddelde opbrengs van die rooi gespikkelde bone met hoë opbrengsbetroubaarheid by opbrengsteikens van 1.5 t/ ha en hoër. Dié kultivar is ook ’n groot-pitkultivar wat ide- aal is vir uitvoere en het weerstand teen roes en BCMV. ‘n Lang groeiseisoen met ‘n bogemiddelde opbrengspotensiaal.

DPO-Groep • DPO Group gehalte bonesaad der jou risiko OPS-RS 4 RS 5 de OPS-RS 4 het ’n baie hoë gemiddelde opbrengs en RS 5 is goed aangepas, veral vir die noordelike Limpopo oessekerheid. Dit is goed aangepas in alle produksiegebiede. besproeiingsgebiede. Dit het ’n bepaalde groeiwyse en ’n OPS-RS 4 is verdraagsaam teenoor roes en HBV. goeie staanvermoë. Dit is verdraagsaam teenoor roes en bestand teen omval. Die saadgrootte is dieselfde as dié van R1 Kranskop. ’n Grootwit-pitkultivar met ‘n wit agtergrond. Ideaal vir die uitvoermark. RS 6 Teebus-RR 1 RS 6 is ’n kultivar wat ideaal is vir uitvoere en is goed in alle Teebus-RR 1 is ’n terugkruising van Teebus, gemik op produksiegebiede aangepas. Dit het, in terme van gemiddelde weerstand teen roes. Die saad is groter as dié van Teebus. opbrengs, die hoogste opbrengsbetroubaarheid getoon. Dit is Teebus-RR 1 het ’n bepaalde groeiwyse en bied ook weerstand verdraagsaam teenoor roes en het weerstand teen omval en teen roes, HBV en BCMV. BCMV. ir saadbestelling of meer inligting by 067 415 0311 of [email protected] RS 7 NUUT Kamiesberg RS 7 is ’n baie stabiele kultivar met medium-grootte Kamiesberg het ’n hoë gemiddelde opbrengs met hoë t saad. Dit is goed aangepas in al die produksiegebiede opbrengsbetroubaarheid by opbrengsteikens en is goed e met ’n onbepaalde groeiwyse. Bied weerstand teen aangepas in alle produksiegebiede. Het weerstand teen roes en BCMV en het groot sade. Die kultivar is ook ’n roes, skroeisiekte, BCMV en HBV. groot-pitkultivar wat ideaal is vir uitvoere. Lang groeiseisoen met ‘n bogemiddelde opbrengs potensiaal. HBV > Hoekige blaarvlek | BCMV > Boontjiemosaïekvirus Someruitgawe 2020 • nr 60 17

produksie • production kKuieltsivdairevriergjtoeu plaas ARTIKEL DEUR: Rossouw Grobbelaar bemarker Dry Bean Seed (DBS) Dit is nie net belangrik Dit is belangrik dat elke Stroop gunstige toestande presteer, om die regte droëbone- produsent moet weet watter maar meer sensitief vir kultivar vir jou omgewing eienskappe van ‘n kultivar Die keuse van stroper kan siektes is. Sulke kultivars hou te kies nie, maar ook om vir hom die belangrikste ‘n groot rol speel en omdat ‘n groter risiko in wanneer die bone op die korrekte is. Voordat jy finaal op ‘n dit dikwels afhang van die omstandighede gunstig word tyd en onder geskikte kultivar besluit, vra jouself die stroper tot jou beskikking, vir siektes. Wees bedag op omstandighede te plant. volgende vrae af: moet jy jou eie prioriteite die siektegevoeligheid van Dit is ook belangrik om bepaal. Sommige produsente kultivars sodat jy die risiko kan daarop bedag te wees dat 1 Hoe belangrik is opbrengs sal opbrengs inboet as dit die versprei. Kultivars verskil nie droëbone op die unieke en gehalte van die stroopproses sal vergemaklik. net baie van mekaar rondom omstandighede van elke produk? Vir ander is opbrengs weer eienskappe nie, maar daardie plaas anders sal reageer. belangriker en kies dus die eienskappe wissel ook van Produsente moet verkies- 2 Wat is die pittelling kultivar met die hoogste op- jaar tot jaar. Maak dus seker lik proewe op hulle eie per kilogram wat my brengs. Sommige produsente jy het verskillende kultivars grond plant om die kor- kopers verlang en hoe verkies om die bone so vinnig in jou pakket om jou risiko rekte kultivar vir daardie belangrik is die kultivar se moontlik van die land af te kry sodoende te beperk. plaas te ontdek. kleureienskappe? terwyl ander graag op hulle tyd wil stroop. Die verskille in Die Droëbone Produsente- 3 Hoe belangrik is hantering van die bone asook organisasie (DPO) doen oor stroopbaarheid en die verkleuring binne die peul ‘n paar jaar reeds proewe hanteerbaarheid van speel ‘n belangrike rol. om die kultivars van Pannar die kultivar in jou en Dry Bean Seed (DBS) met produksiestelsel, veral wat Sommige produsente plant mekaar te vergelyk. Hierdie gesplete saad betref? bone vroeg in die seisoen, proewe verskaf nuttige in- ander weer later. ‘n Kultivar ligting oor opbrengsstabiliteit 4 Watter rol speel wat vinniger groei sal die oor jare; verskil in opbrengs die plantdatum, beter keuse wees wanneer by verskillende plantdatums; kleipersentasie, jy laat wil plant om hitte groeilengte; dae tot blom; opbrengspotensiaal, eenhede beter te benut of pitgroottes ensovoorts. Die bemesting en siektedruk om rypskade vry te spring. inligting kan ook, vir die pro- in jou gebied? Kultivars het ook voorkeure dusent se gerief in die keuse vir grondtipe, sommige is van kultivar, gegroepeer word Prioritiseer die antwoorde op aangepas vir sand- en ander in gebiede soos Vrystaat, hierdie vrae sodat jy die beste vir kleigrond. Daar is kulti- Mpumalanga, Limpopo en kultivar kan kies. vars wat baie stabiel onder Noordwes. 18 Summer 2020 edition • nr 60

produksie • production Hier volg ’n bespreking van die DBS-kultivars. KAMIESBERG ’n Welige groeier met baie groeikrag wat hom heel dikwels uit die moeilikheid uit kan groei. Hoewel geen boontjie van hael of te nat toestande hou nie, wil dit voorkom of dié boontjie ’n bogemiddelde herstelvermoë het onder sulke toestande. Die kultivar beskik oor groot pitte en het uitstekende opbrengspo- tensiaal oor ’n wye aangepaste gebied en presteer ook bo- gemiddeld in sand- en kleigrond. Dit is ook ’n langer groeier van ongeveer 120 dae en produsente moet versigtig wees om te laat te plant. In die Nasionale kultivarproewe het hierdie kultivar oor die afgelope 3 jaar die beste presteer. In die Oos-Vrystaat en Mpumalanga het die kultivar in die strookproewe die mees kon- stante bogemiddelde oes oor ’n 3 jaar tydperk gelewer. Vir beste resultate moet hierdie kultivar ook getrek word rondom 120 dae wanneer ongeveer 80% - 85% van die peule reeds verkleur het en moet hy so vinnig moontlik gestroop word om die kultivar se goeie gehalte tot sy reg te laat kom. Foto op vorige bladsy: 'n Aanplanting van Tygerberg op Hier is 'n welige voorbeeld van Kamiesberg se groeikrag – dit laat dié Jan Scheepers se plaas. kultivar dikwels toe om uit die moeilikheid uit te groei. TYGERBERG 'n Aanplanting van Tygerberg op Jan Scheepers se plaas. Hierdie kultivar word aanbeveel vir die produsent wat hoë op- brengste wil behaal. Dis ’n wyd aangepaste kultivar en presteer moet noukeurig bestuur word en daar word aanbeveel om bogemiddeld op klei- en sandgrond. Dit is ’n langer groeier van hom te trek wanneer die plant fisiologies ryp is of wanneer ongeveer 120 dae, is ’n vol ranker met groot pitte en is ’n welige ongeveer 80 - 85% van die peule geel verkleur het om die beste plant met genoeg materiaal. In die Nasionale kultivarproewe gehalte te verseker. Tygerberg kan lank groen bly, selfs al is die lê dié kultivar oor ’n tydperk van 3 jaar onder die top vier Rooi peule ryp, en hierdie eienskap moet ingedagte gehou word en Gespikkelde bone in die land. In die strookproewe lewer hierdie doelgerig bestuur word wanneer Tygerberg geplant word. kultivar bogemiddelde opbrengs en het ook die beste gevaar in die Oos-Vrystaat vir die 2020 stroopseisoen. Hierdie kultivar bladsy 20 >>> Someruitgawe 2020 • nr 60 19

produksie • production <<<bladsy19 Die regte kultivar vir jou plaas RS 6 RS 5 KRANSKOP HR 1 Hierdie kultivar is ’n effens vinniger Dit is ’n bepaalde groeier en werk Hierdie kultivar is uit Kranskop kultivar van ongeveer 110 - 115 uitstekend onder besproeiing, geteel, maar beskik oor dae en stroop ook maklik. Dit veral in die Limpopo-omgewing. weerstand teen vetvleksiekte. beskik oor baie goeie, hoë Dit is ’n vinnige kultivar wat Kranskop HR 1 handhaaf opbrengspotensiaal. Die groot eenmalig dra en is ’n baie goeie opbrengs met goeie pit is ideaal vir die uitvoermark. gewilde presteerder in Limpopo. gehalte. Veral in sekere dele Hierdie boontjie is lig van kleur en Dit wil voorkom of die kultivar in die Oos-Vrystaat is daar van baie goeie gehalte. Dit bly ook veral op swaarder kleigrond gebiede waar die kultivar ver ’n gewilde keuse by die kopers. Vir bogemiddeld presteer. Bepaalde bo die gemiddeld presteer en effens later aanplantings bly dit groeiers soos RS 5 is ook beter is ’n uitstekende keuse vir jou ’n baie gesogte opsie omrede dit aangepas by gebiede met pakket. steeds goeie opbrengste lewer. warmer nagte. Omdat die Onder die vinniger kultivars op kultivar ’n bepaalde groeier OPS-RS 4 die mark, lewer RS 6 die mees is, is hy minder stabiel onder ’n Goeie ou staatmaker konstante opbrengs en vergelyk droëlandtoestande en word en steeds een van die met die bestes. Hierdie kultivar hoofsaaklik vir besproeiing gewildste keuses in die Oos- het ook bogemiddeld in die aanbeveel. Dié kultivar kan later Vrystaat, Noordwes asook strookproewe presteer en het veral geplant word, omrede hy effens Mpumalanga. Die kultivar verg bogemiddeld in die Oos-Vrystaat vinniger is. Hy beskik ook oor goeie bestuur en moet op die en Limpopo se strookproewe langer, groot pitte en is ideaal regte tyd gestroop en bemark gedoen. Dié kultivar moet, soos vir die uitvoermark na Indië. word. Met goeie bestuur en in meeste bone, eerder rondom 15% Dit werk ook beter om hierdie die regte gebied, bly dit een hanteer word om gesplete saad te kultivar met hoër vog (rondom van die beste kultivars op die beperk. 15%) te hanteer om gesplete mark. saad en verliese te beperk. 20 Summer 2020 edition • nr 60

RS 7 - NUUT KRANSKOP produksie • production Ons is baie opgewonde oor ’n Ou bekende kultivar dié nuwe toevoeging tot ons en steeds ’n gewilde Die Droëbone reeks. Ons behoort binne keuse onder baie Produsente- die volgende jaar beperkte produsente. Stabiliteit oor organisasie hoeveelhede van die saad ’n wye gebied en goeie (DPO) doen oor in die mark beskikbaar te hê. aanpasbaarheid oor groot ‘n paar jaar reeds Die kultivar bied weerstand gebiede maak Kranskop proewe om die teen skroei en het ook oor die steeds ’n gewilde keuse. kultivars van afgelope 3 jaar die nommer Die kultivar kan goed Pannar en Dry 2-posisie vir opbrengs van presteer onder marginale Bean Seed (DBS) Rooi Gespikkelde bone in die toestande, hanteer ook met mekaar te Nasionale kultivar proewe maklik en handhaaf goeie vergelyk. behaal. Ons beoog om RS 7 gehalte. vir die 2020/2021-seisoen in die strookproewe in te sluit en bladsy 22 >>> produsente kan dit gerus in die komende seisoen dophou. Waar koper en verkoper mekaar vind Vir‘n veilige en deursigtige bonetransaksie Kontak B E A N E X by 012 819 8100 Kontak enige van ons bone-agente: Riaan van Rensburg 082 388 0510 Schalk Joubert 083 454 6938 Chris Kleingeld 082 388 0500 Rossouw Grobbelaar 067 415 0311 Posadres: Posbus 15587, Lynn East 0039 Faks: 012 819 8122 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] Someruitgawe 2020 • nr 60 21

produksie • production <<<bladsy21 Die regte kultivar vir jou plaas STROOKPROEFDATA Hier is ’n opsomming van Interpreteer die onderstaande tabelle soos volg: die strookproefdata vir Die linker kolom (Streek) dui die gebied aan waar die proef spesifieke areas. Soos geplant is, dan word die gemiddelde opbrengs vir die proef reeds genoem, gee proewe weergegee. Die KV dui die persentasie verskil op die kontroles slegs ’n aanduiding van aan – hoe groter die %, hoe minder betroubaar is die spesifieke of breë inligting rondom proef. 100% verteenwoordig die gemiddeld van die proef. Alle die verskeie kultivars in prestasies wat rondom die 100% (gemiddeld) was, word in geel gebiede. Die kultivars kan aangedui, die wat beduidend onder gemiddeld presteer het, in heel moontlik effens anders rooi en die wat in groen gemerk is, het beduidend bogemiddeld op jou eie plaas en onder jou presteer. Deur vinnig na die tabel hier onder te kyk, kan reeds unieke toestande reageer. nuttige afleidings gemaak word. Die onderste % syfer dui aan hoeveel keer die betrokke baster by 100% of bo 100% in die proef presteer het. Daar kan dus afgelei word dat basters soos PAN 148 en Kamiesberg 79% van die kere, wat hulle wel in Oos- Vrystaat geplant was, bogemiddeld presteer het. Die kultivars wat konstant bogemiddeld presteer het, was Kamiesberg, PAN 148, RS 6, Tygerberg en PAN 9213. Kamiesberg het oor die 3 jaar ongeveer 15% bo die gemiddeld van die proewe presteer. Drie jaar data Oos-Vrystaat Streek Gem KV% Plantdatum PAN PAN RS 5 OPS- RS 6 KRANS– PAN TYGER- KAMIES- PAN Krans- 148 9292 RS 4 KOP 9216 BERG BERG 9213 kop HR 1 Fouriesburg 2019-2020 2.54 7.48 02/01/2020 103 91 103 110 102 118 85 121 95 94 101 Clarens 2019-2020 1.8 6.62 03/01/2020 99 86 85 111 103 98 90 117 127 100 97 Petrus Steyn 2019-2020 1.91 7.2 02/01/2020 115 92 72 99 111 91 97 105 105 104 114 Harrismith 2019-2020 1.68 12.9 18/12/2019 102 89 88.5 96 108 100 109 121 108 108 71 Kestell 2019-2020 1.86 5.49 24/12/2019 100 99 72.9 102 104 90.6 116 96 99 114 94 Fouriesburg 2018-2019 2.09 15.98 20/12/2018 107 96 116 89 102 90 86 120 111 102 88 Harrismith 2018-2019 1.21 9.55 20/11/2018 88 94 114 95 116 93 143 102 88 90 93 Petrus Steyn 2018-2019 2.77 14.9 21/12/2018 120 101 86 97 100 96 75 116 110 97 113 Bethlehem 2017-2018 1.39 9.6 10/12/2017 129 74 124 81 96 115 99 96 150 69 91 Fouriesburg 2017-208 1.52 11.8 9/12/2017 91 85 88 78 116 106 64 103 132 130 113 Clarens 2017-2018 1.5 11.09 11/12/2017 120 93 66 93 135 90 87 85 119 120 95 Kestell 2017-2018 2.49 9.22 20/11/2017 108 99 86 111 101 96 74 114 108 87 115 Petrus Steyn 2017-2018 2.4 11.49 12/12/2017 143 106 70 106 98 95 80 80 142 128 109 Harrismith 2017-2018 1.33 7.44 8/12/2017 125 114 100 116 69 85 90 85 127 97 90 111 94 91 99 104 97 93 104 116 103 99 79% 21% 36% 43% 79% 29% 21% 64% 79% 57% 43% 22 Summer 2020 edition • nr 60

produksie • production Vyf jaar data Limpopo Streek GEM KV Plantdatum PAN PAN RS 5 OPS- RS 6 KRANS– PAN TYGER- KAMIES- PAN Kranskop 148 9292 RS 4 KOP HR 1 9216 BERG BERG 9213 18/02/2020 83 89 Thabazimbi 2019-'20 1.71 14.14 27/02/2020 101 85 97 118 132 78 117 91 85 125 94 Tolwe 2019-'20 3.12 12.65 18/01/2019 97 114 Koedoeskop 2019-'20 2.42 7 18/02/2019 79 102 111 106 100 97 101 98 108 117 85 Koedoeskop 2019-'20 1.89 16.07 22/02/2018 104 85 Thabazimbi 2018-'19 1.44 3.04 19/02/2018 112 113 98 97 106 91 99 94 0 108 117 Roedtan 2018-'19 2.24 2.24 19/03/2018 79 118 Letsitele 2017-'18 2.91 2.64 14/02/2018 95 103 158 80 106 83 112 88.8 85 109 83 Groblersdal 2017-'18 2.84 5.8 01/01/2017 104 111 Groblersdal 2016-'17 2.3 13.26 94 67 85 82 152 81 149 135 127 84 111 Thabazimbi 2016-'17 2.05 6.6 27/01/2016 99 115 Warmbad 2015-'16 3.31 3.65 26/02/2016 107 89 111 94 96 108 88 110 109 93 96 Groblersdal 2015-'16 3.02 5.16 96 102 42% 104 108 97 120 93 105 103 93 108 50% 102 113 100 105 97 106 98 100 106 103 113 0 93 136 76 103 105 0 98 113 118 99 115 103 84 95 0 106 73 108 115 90 100 107 0 110 98 104 102 101 96 115 89 0 101 98 107 100 110 97 1056 100 101 106 58% 67% 55% 75% 25% 75% 42% 56% 80% Vyf jaar data Mpumalanga Streek Gem KV Plantdatum PAN 148 PAN RS 5 OPS- RS 6 KRANSKOP PAN TYGER- KAMIES- PAN Krans– kop 9292 RS 4 HR 1 9216 BERG BERG 9213 100 99 Wonderfontein 2019-'20 1.86 17.69 03/12/2019 117 91 65 115 100 101 123 106 108 102 104 95 Middelburg 2019-2020 1.56 11.55 20/11/2019 110 96 63 114 96 95 80 140 124 106 98 130 Kinros 2018-2019 1.91 6.15 12/12/2018 125 88 90 108 113 72 87 132 117 101 76 102 Middelburg 2017-2018 3.59 5.22 31/10/2017 96 94 84 109 93 91 86 129 123 95 101 50% Wonderfontein 2017-2018 1.25 13.5 88 108 63 74 79 123 94 88 120 142 Wonderfontein 2016-2017 1.68 5.48 15/11/2016 53 86 35 124 117 69 108 133 154 Wonderfontein 2015-2016 1.96 5.94 23/11/2015 107 92 91 104 115 98 104 104 112 Heidelberg 2015-2016 1.74 0.63 15/12/2015 124 107 82 78 99 82 106 91 129 103 95 72 103 102 91 99 115 124 112 63% 25% 0% 75% 50% 25% 50% 75% 100% 86% Vyf jaar data Noordwes STREEK GEM KV Plantda- PAN PAN RS 5 OPS- RS 6 KRANS– PAN TYGER- KAMIES- PAN Kranskop tum 148 9292 RS 4 KOP 9216 BERG BERG 9213 GROOTPAN 2019-2020 HR 1 96 BRITS 2018-2019 107 GROOTPAN 2017-2018 2.04 12 09/02/2019 87 113 100 109 96 98 109 103 97 101 109 BRITS 2017-2018 102 BRITS 2016-2017 2.57 7.68 133 92 107 108 93 95 72 84 104 98 105 BRITS 2015-2016 110 GROOTPAN 2015-2016 2.58 118 87 86 109 112 77 112 121 110 111 102 104 3.24 5.46 101 104 99 99 114 92 87 102 119 81 86% 3.7 2.53 04/02/2017 108 92 91 105 105 104 82 109 109 0 2.02 3.34 04/02/2016 91 85 71 112 103 92 96 112 113 3.54 4.22 15/12/2015 0 88 76 0 85 102 88 107 130 106 94 90 107 101 94 92 105 108 106 67% 29% 29% 83% 57% 29% 29% 86% 80% 67% Someruitgawe 2020 • nr 60 23

arbeidsake labour matters PROGRESSIEWE DISSIPLINE die redelike stappe om gedrag aan te pas Die verhouding tussen ʼn werkgewer en werknemer is op DEUR: Christo Bester wedersydse voordele en respek gebaseer. Duidelike reëls en riglyne verseker dat wrywing en misverstande beperk word, Progressiewe dissipline wat op sy beurt nie net produktiwiteit nie, maar ook ʼn positiewe is algemeen bekend in werksomgewing bevorder. Die oorgrote meerderheid van sake die arbeidsomgewing en wat na die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie een van die belangrikste (KVBA) verwys word, is na aanleiding van “onbillike ontslag”. Die punte wat deur die KVBA, meerderheid van hierdie sake is aan wangedrag verwant wat gelei Bedingingsrade en Ar- het tot ontslag. Oor die algemeen word arbitrasiebevele, wat in beidshof oorweeg moet die werknemer se guns toegestaan word, direk gekoppel aan die word waar ’n dispuut van werkgewer wat nie die korrekte prosedure gevolg het nie. Die onbillike ontslag ontstaan. KVBA kan ‘n bevel van tot 12 maande van ‘n werknemer se salaris Werkgewers moet seker teen die werkgewer toeken. maak dat progressiewe dissipline reg verstaan 24 Summer 2020 edition • nr 60 en toegepas word in die werksplek.

arbeidsake labour matters Wat is progressiewe Tipes wangedrag dissipline? Dit is baie belangrik dat elke werksplek Die werkgewer moet die erns van die oor- Die Wet op Arbeids­ ’n relevante dissiplinêre kode het. Die treding oorweeg en progressiewe dissipline verhoudinge omskryf dissiplinêre kode is noodsaaklik om te volgens die aard van die wangedrag toepas, progressiewe dissipline soos verseker dat daar duidelike reëls in die byvoorbeeld in die geval van: volg: “Die benadering van werksplek is, met toepaslike sanksies, wat progressiewe dissipline in die werknemers kan volg. Wanneer hierdie • Afwesig sonder toestemming vir 1 dag = werksplek, beskou die doel reëls oortree word, kan die werkgewer pro- skriftelike waarskuwing, van dissipline as ’n middel vir gressiewe dissipline toepas, of in gevalle werknemers om te weet en te van ernstige wangedrag, direk voortgaan • afwesig sonder toestemming vir 2 dae verstaan watter standaarde van met ’n dissiplinêre verhoor. Die werkgewer aaneen = ernstige skriftelike waarsku- hulle vereis word. Dus moet moet deeglik rekord hou van oortredings wing, redelike stappe geneem word en sanksies soos toegepas. om werknemers se gedrag te • afwesig sonder toestemming vir 3 dae verbeter of te verander deur Daar is verskillende tipes wangedrag in die aaneen = finale skriftelike waarskuwing, middel van ʼn sistematiese werksplek. Dit wissel van minder ernstige gebruik van waarskuwings en oortredings tot baie ernstige oortredings, • minagting = finale skriftelike waarsku- beraadslagingskonsultasies”. beïnvloed deur die werknemer se tipe werk wing / dissiplinêre verhoor, en Die doel met dissipline in die en verantwoordelikheid, die (moontlike) werksplek is om gedrag aan gevolge van die oortreding, asook die im- • versuim om ʼn instruksie uit te voer = fi- te pas en te verbeter deur pak van die oortreding op die werknemer- nale skriftelike waarskuwing / dissiplinêre regstelling, konsultasies en werkgewer vertrouensverhouding. verhoor. waarskuwings, eerder as om ’n werknemer te straf of te In gevalle van minder ernstige oortredings, Wanneer die werknemer herhaaldelik ontslaan. Ontslag moet altyd kan die werkgewer ’n informele proses volg dieselfde reël oortree en die werkgewer die laaste opsie wees. soos goeie advies of leiding, regstelling progressiewe dissipline toepas, kan die en konsultasie. Waar die oortredings van werkgewer ’n ernstiger waarskuwing uitreik ORGANISASIE VIR WERKGEWERS ’n ernstiger aard is kan ’n formele proses indien die vorige waarskuwing steeds geldig ORGANISATION FOR EMPLOYERS gevolg word met skriftelike waarskuwings is. en/of ontslag na afloop van ‘n dissiplinêre Tel: 0861 101 828 verhoor. Voorbeelde van eenmalige oortredings wat Faks: 012 664 2703 ontslag kan regverdig: E-pos: info@lwo. Normale verloop van progressiewe co.za dissipline • Growwe oneerlikheid (diefstal, bedrog, Adres: Privaatsak valse verklaring) X121, Centurion, Progressiewe dissipline bestaan uit die 0046 volgende stappe: • Opsetlike beskadiging van eiendom Unit 16, Central • Mondelingse waarskuwing – geldig vir • Aanranding, of poging tot aanranding Office Park, 257 • Growwe nalatigheid Jean Avenue, drie maande • Uiterse gevalle van minagting Centurion • Skriftelike waarskuwing – geldig vir ses • Om opsetlik mense se lewens in gevaar www.lwo.co.za maande te stel • Ernstige skriftelike waarskuwing – gel- ’n Werkgewer kan onder geen omstandig– dig vir nege maande hede ’n werknemer ontslaan sonder om ’n • Finale skriftelike waarskuwing – geldig dissiplinêre verhoor te hou nie. Dit verseker dat billike prosedure gevolg is en daar vir twaalf maande substantiewe bewyse is om die werknemer • Ontslag (na afloop van ‘n dissiplinêre te ontslaan. verhoor) Die werkgewer moet dus vele besigheids– risiko’s daagliks bestuur. Ons beveel sterk Arbeidswetgewing omskryf nie die termyn aan dat werkgewers pro-aktief optree deur waarvoor waarskuwings geldig is nie, maar duidelike reëls in die werksplek te imple- in praktyk stel ons bogenoemde voor. menteer en korrekte prosedures te volg met betrekking tot alle arbeidsregtelike aangeleenthede, veral ontslag en algemene dissipline in die werksplek. Someruitgawe 2020 • nr 60 25

arbeidsake labour matters ROOI VLAE IN DIE WERKSPLEK Die werkgewer-werknemer ARTIKEL DEUR: Christo Bester verhouding is op vertroue, integriteit, wedersydse Enige aktiwiteit wat die vertrouensverhouding tussen die voordele en respek geba– werkgewer en werknemer negatief beïnvloed, word as seer. Elke werksplek is uniek baie ernstig geag. Negatiwiteit in die werksplek kan ook en moet, met verwysing na maklik versprei en ander werknemers tot nadeel van die arbeidsverhoudinge, ook so besigheid as geheel beïnvloed. Werkgewers moet waak- geëvalueer word. Mense is saam wees en let op rooi vlae, of waarskuwingstekens, in divers en alle werknemers die werksplek wat op moontlike onderliggende probleme het nie dieselfde waardes in arbeidsverhoudinge kan dui. Vroeë waarskuwingstekens en werksetiek nie. Die is gewoonlik ’n gedragsverandering in ’n werknemer se werkgewer het die verant- normale gedrag en optrede. woordelikheid om al hierdie ORGANISASIE VIR WERKGEWERS verskille te balanseer en ’n ORGANISATION FOR EMPLOYERS omgewing te skep om die besigheid se winsgewend- heid en volhoubaarheid te bevorder. 26 Summer 2020 edition • nr 60

arbeidsake labour matters Rooi vlae is duidelike waarskuwingstekens van onderliggende The LWO assists you as employer probleme in die werksplek en moet aangespreek word – voorbeelde to comply with labour law. sluit in: To comply with labour law • Weiering om ’n dienskontrak te onderteken: Wanneer ’n doesn't have to be a headache. The LWO makes it easy, simple diensverhouding afskop met ‘n werknemer wat weier om die AND uses it to protect your dienskontrak te teken, is dit duidelik dat kwessies op hande is. business. Dit is ‘n duidelike teken van verskille of misverstande tussen die werkgewer en werknemer; The LWO Employers • Wangedrag: ’n Toename in wangedrag by werknemers, soos Organisation will play a dynamic opstandigheid, bakleiery, diefstal en ander onaanvaarbare gedrag; role in the management of • Afwesigheid: Hoewel afwesigheid vanaf die werksplek te wyte labour relations, that will kan wees aan ander sake soos vervoer, persoonlike finansies, contribute to a productive onbekende mediese toestande of net eenvoudige wangedrag, dui and sustainable working afwesigheid op ‘n onderliggende probleem; environment for our members. • ’n Afname in produktiwiteit: ’n afname in gehalte en/of kwantiteit kan beduidend wees van ’n gebrek aan vaardighede en opleiding, The LWO Employers ORGANISASIE VIR WERKGEWERS of ’n onbewustheid van ’n pligstaat, wat vinnig kan eskaleer en tot Organisation is as specialists ORGANISATION FOR EMPLOYERS ernstige kommer lei; in the field of labour law • Konflik in die werksplek: Konflik in die werksplek word dikwels deur indispensable to employers emosies aangevuur – bevoordeling of diskriminasie, verskillende nationally, in managing opinies, kultuur, geloof en ’n verskeidenheid van ander faktore wat compliance with labour law as a verband hou met die werksmag se diversiteit, kan sulke emosies business risk. laat opvlam. The LWO had its origin in the Tel: 0861 101 828 Wees pro-aktief: Agricultural Sector in 1990 (30 Faks: 012 664 2703 years ago). We are very proud E-pos: info@lwo. • Maak seker dat die regte persoon vir die pos van die begin af of this heritage as farmers as co.za aangestel word. Doen moeite om vorige werkgewers te kontak, employers face exceptionally Adres: Privaatsak asook ander bestuurders by die onderhoud en keuringsproses challenging conditions in X121, Centurion, te betrek. Suid-Afrika se arbeidsomgewing is hoogs gereguleerd, managing their businesses 0046 veral met betrekking tot die beëindiging van die diensverhouding. productively and sustainably. Unit 16, Central Since then the LWO has Office Park, 257 • Implementeer ‘n skriftelike dienskontrak. Wanneer die terme en positioned itself to serve all Jean Avenue, diensvoorwaardes in die vorm van ’n geskrewe dienskontrak employers in all industry sectors Centurion bevestig is, skep dit duidelikheid en sekerheid tussen die nationally in the field of labour www.lwo.co.za werkgewer en die werknemer. Dit beperk die risiko vir dispute wat law. uit hierdie terme en voorwaardes kan ontstaan. Die dienskontrak is die belangrikste dokument in die werksplek. Dit bestuur The LWO is a non-profit arbeidsverhoudinge, aangesien ’n mondelinge ooreenkoms se members’ organisation with terme en voorwaardes nie altyd bewys kan word nie. members across all business industries. The moment when an • Kommunikeer duidelik en gereeld. Die gebrek aan kommunikasie employer-employee relationship tussen die werkgewer en die werknemer is een van die grootste is established, there are clear probleme in Suid-Afrika se arbeidsomgewing. Duidelike reëls en requirements that the employer riglyne in die werksplek beperk wrywing en misverstande, wat must comply with. That is exactly weer produktiwiteit en ’n positiewe werksomgewing bevorder. what the LWO does: we assist all Wanneer dit nodig is om dissiplinêre stappe te neem, word die employers to comply with labour fokus op progressiewe dissipline geplaas. Dit verseker redelike law. Thus the employer joins the stappe om die werknemer se gedrag te verander en te korrigeer LWO as a member (membership deur sistematiese waarskuwings uit te reik en konsultasies te hou. is vested in the legal entity) and then has access to our services. Dit is belangrik dat werkgewers enige kwessies in die werksplek so vinnig en effektief as moontlik aanspreek, terwyl die nodige sorg aan die dag gelê word om objektief en konsekwent op te tree. Arbeidsrisiko is ’n groot besigheidsrisiko. Om aan arbeidswetgewing te voldoen speel ’n groot rol in die winsgewendheid en volhoubaarheid van ’n onderneming en moet pro-aktief bestuur word. Wanneer die regte prosedure egter nie gevolg word nie, kan dit tot ernstige gevolge lei met ’n groot finansiële impak. Someruitgawe 2020 • nr 60 27

aktueel • topical Celebrating the International Year of Plant Health 2020: “Your Health is Plant Health” A Breath of Fresh Air Tree Health and Forest Pathology Carbon, hydrogen, Authors: Lisa Rothmann1 and Darryl Herron2 oxygen, and nitrogen (CHON) are the most Reviewed: Marlese Meiring1 abundant elements found in living organ- 1University of the Free State: Department of Plant Science, Plant Pathology; [email protected]; isms (Pearson Education Inc.). Oxygen (O2) is 2 University of Pretoria: Forestry and Agricultural Biotechnology Institute (FABI) the cornerstone to the functioning of the hu- Plants are able to “consume” Organisation define a forest as, degradation, fragmentation man body. New proteins c(aHab2rsOboo)rbnuisndingiogpxpihdhoeoto(tConOssy2f)nroathnmedstwihseabtyer “land spanning more than 0.5 and deforestation of natural and energy (in the form sun in the chlorophyll, giving hectares with trees higher than forests (FRA, 2016). Risks to of carbohydrates) are off carbon, hydrogen and 5 meters and a canopy cover forest life and health include (in derived from the com- oxygen (Green, 2012). Carbon of more than 10%, or trees able no particular order): changes bination of oxygen with dioxide occurs naturally as to reach these thresholds in in land use, climate change, nitrogen + hydrogen a result of the carbon-cycle situ. It does not include land fire, pests1, invasive plant and carbon + hydrogen, and is considered the second that is predominantly under species and severe weather respectively (Cancaster, most abundant greenhouse agricultural or urban land use” conditions. In order to highlight 2020). gas which contributes to the (FRA, 2015). These trees are the International Year of Plant warming of the Earth (Ward, perennial plants which may be Health in 2020 (#IYPH2020), 2020) accelerated by human indigenous and/or exotic to as announced by the United activity. Although the majority the country of origin, natural or Nations, the focus of this article of oxygen we depend on as planted. The majority of forests, will be plant diseases which humans is derived from the ~93%, are natural forest and threaten trees and forests in ocean, through marine plants the largest expanse are found South Africa. and plant-like organisms, forests in Europe, with 85% in Russia. contribute significantly not However, in South Africa the Commercially, South Africa only to our ability to breathe smallest biome is the forest plants exotic species of Acacia (Nelson, 2020) and sustain our biome, covering less than 0.1% spp, Eucalyptus spp. and Pinus daily lives. They also serve the of our country’s surface area spp. (Wingfield et al., 2015). Over environment, assisting with (Shackleton et al., 2007). the last 100 years, South Africa’s ecosystem services, carbon commercial plantations have sequestration, water regulation There is a common been attacked by a number and so on. misperception that there is an of different pests, the majority increase in forest loss; however, of which are exotic or native Forests cover 28% of Earth’s the FAO recently reported to other countries. Pine pitch land area (FAO, 2011), the there is a decline in the rate of canker caused by Fusarium Food and Agricultural global forest net loss. Despite circinatum (Photo) is one such this decline, Africa and Asia example, affecting a variety show the highest rates of of Pinus spp. and is believed 28 Summer 2020 edition • nr 60

aktueel • topical Pine pitch canker caused by Fusarium circinatum affects a The Eucalyptus snout beetle is a serious defoliator of variety of Pinus spp. Eucalyptus spp. to have originated from Central and species, which are a high-risk to native monitoring of pathways, reducing South America, where many Pinus spp. and exotic tree species in plantations, the host to pathogen exposure; are native. The Eucalyptus snout beetle natural forests, parks and gardens (Ali iii) the eradication of the pathogen is a serious defoliator of Eucalyptus spp. et al., 2018). Recently (Chen et al., 2012) through the physical removal of (Photo above), especially on some of symptoms of branch and stem canker established pathogens from plant South Africa’s commercially important were observed in Cape beech trees populations or conducive areas; and hybrids. This ferocious eater hails from (Rapanea melanophloeos) in a Western iv) host protection through appropriate Australia, where Eucalyptus spp, are Cape botanical garden. Although no cultural practices that promote plant also native. The global trade of wood serious disease has been reported from health, breeding for resistance and products and the movement of people Cape beech, this disease was causing the use of control agents, either increase the risk of moving such pests tree mortality. Through morphological chemical or biological (Schumann & around the world. As we cannot stop and molecular techniques, the D’Arcy, 2010). trade, advances are being made to better pathogen was identified as a new monitor these pathways to forests in genus and undescribed species in Ultimately, the war against forest different parts of the world. The Sirex the Cryphonectriaceae. Using Koch’s pathogens and plant diseases will woodwasp (Sirex noctilio), crowned Postulates, Immersiporthe knoxdaviesiana require an integrated approach, not as the most destructive pest of Pinus was confirmed as a virulent pathogen only creating a combined management plantations in the Southern Hemisphere, with the ability to cause disease in system of strategies, but also people and is associated with a fungal symbiont susceptible Cape beech trees. This is a who can contribute to working through Amylostereum areolatum (Slippers et al., critical find because the detection of these challenges together. There are 2012) have caused losses in the millions this pathogen affords plant pathologists many scientists and industry members of dollars. It has, however, been brought the opportunity to understand the who are providing essential services to manageable levels in Australia interactions of the pathogen with to forest and crop protection in South and South Africa thanks to research the host and its environment so that Africa, breathing fresh air and innovation in biological control, monitoring and effective management strategies can be into research, protecting the well-being silvicultural practices (Slippers et al., 2003). developed and implemented. of our plant communities and ultimately our human society. As the American In order to best manage plant diseases, Plant disease management is built on Phytopathological Society say: “plant the correct diagnosis, through pest four key pillars: health is your health”. identification, is essential. Ultimately i) the exclusion of pest entry through ensuring the cause is treated and not 1) Pests refer to both pathogens (fungi, only the symptoms. The fungal family phytosanitary restrictions or bacteria and viruses) and insect pests. of Cryphonectriaceae include multiple treatment requirements; ii) the avoidance of the disease through Someruitgawe 2020 • nr 60 29

aktueel • topical 30 Summer 2020 edition • nr 60

aktueel • topical vir vaRkEaSnEsiPeslaai Botterskorsie- & botterboneslaai HET JY GEWEET? BESTANDDELE METODE WAAROM DROËBONE GEBRUIK? Bone is ’n ryk bron 1 groot botterskorsie, • Plaas botterskorsie op ’n groot van proteïne, vesel en afgeskil en opgesny uitgevoerde bakplaat. 1 mikro-voedingstowwe soos sink, yster, 30 ml olyfolie • Voeg olyfolie, heuning en Dit kan in stede van vleis magnesium en kalium 2.5 ml heuning kaneel by. Geur met seesout of as 'n byvoeging tot wat voordelig is vir 2.5 ml fyngemaalde kaneel en varsgemaalde swartpeper. vleis gebruik word. jou gesondheid. Bone Seesout en varsgemaalde bevat ook min vet. • Rooster in ’n voorverhitte oond 2 swartpeper teen 220°C vir 20 tot 25 minute 200 g babaspinasie tot gaar. Dit kan die basis vorm 6 klein gekookte beet of deel word van talle 1 blikkie botterbone • Haal uit oond en laat effens geregte – sop, slaaie, 100 g pampoensaad afkoel. bredies en selfs soet- 200 g fetakaas, gekrummel geregte. Speserye van jou keuse vir • Sit babaspinasie, geroosterde botterskorsie en beet op ’n op- 3 opdien. skepbord, voeg die botterbone by, strooi pampoensaad oor Dit kan ook in klein met gekrummelde fetakaas hoeveelhede bo-oor. aangewend word vir ekstra tekstuur en voe– • Voeg nog varsgemaalde swart- dingswaarde na gelang peper by en bedien met kruie van behoefte. van jou keuse. Someruitgawe 2020 • nr 60 31