แนวทางการเฝ้าระวัง

แนวทางการเฝา้ ระวัง ปอ้ งกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline HOTEL POLICE ¡ÃÁ¤Çº¤ØÁâä ʶҺѹ»‡Í§¡Ñ¹¤Çº¤ÁØ âäࢵàÁ×ͧ

แนวทางการเฝ้าระวงั ปอ้ งกันควบคมุ โรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline ¡ÃÁ¤Çº¤ØÁâä ʶҺѹ»Í‡ §¡Ñ¹¤Çº¤ØÁâäࢵàÁ×ͧ

แนวทางการเฝา้ ระวงั ปอ้ งกันควบคุมโรคไขเ้ ลือดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline ผ้จู ดั พิมพ ์ สถาบันปอ้ งกันควบคุมโรคเขตเมอื ง กรมควบคมุ โรค พมิ พท์ ่ี โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณก์ ารเกษตรแหง่ ประเทศไทย จำ� กดั จ�ำนวนทพ่ี มิ พ ์ 280 เล่ม

ค�ำนำ� ประเทศไทย มีแนวโน้มประชากรอาศัยอยู่ในเมือง และใช้ชีวิตแบบเมืองเพิ่มขึ้นอย่าง รวดเร็ว มีความสลับซับซ้อนหลากหลายมิติ ในด้านชีวิต ความเป็นอยู่ ลักษณะท่ีอยู่อาศัย ความทันสมัยของเทคโนโลยี การสื่อสาร การใช้วัสดุอุปกรณ์เกินความจ�ำเป็น เหลือใช้จัดเก็บ ไม่เหมาะสมเป็นแหล่งเพาะพันธุ์ลูกน้�ำและ ดินฟ้าอากาศท่ีแปรปรวน ฝนตกนอกฤดูกาล ฤดูฝนยาวนาน ล้วนสง่ ผลต่อการเพมิ่ แหลง่ เพาะพนั ธ์ขุ องยงุ ซง่ึ การควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออก ที่ มียุงเปน็ พาหะน�ำโรค ในพ้ืนท่ีเขตเมืองไมส่ ามารถดำ� เนนิ การควบคมุ โดยวธิ ีเดิมๆ ได้ การจดั ทำ� แนวทางการเฝ้าระวังป้องกันควบคุมโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง มีวัตถุประสงค์เพ่ือเป็น แนวทางส�ำหรับผู้ปฏิบัติงานสาธารณสุขในเขตเมือง เป็นการเพิ่มประสิทธ์ิภาพในการ ปฏบิ ัติงาน ขอขอบคุณผู้ทรงคุณวุฒิ ผ้เู ชย่ี วชาญ และคณะผจู้ ดั ทำ� แนวทางการเฝา้ ระวงั ปอ้ งกัน ควบคุมโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง ส�ำนักอนามัยกรุงเทพมหานคร ผู้บริหารและทีมงาน เขตลาดกระบัง เขตทุ่งครุ่ ในการน�ำร่องรูปแบบ Bangkok Dengue Unit : BDU Model ซึ่งเอกสารฉบับน้ีจะเป็นประโยชน์ต่อการปฏิบัติงานสร้างความปลอดภัย ห่างไกลโรคไข้เลือดออก ตอ่ ไป นายแพทย์รงุ่ เรอื ง กิจผาติ ผอู้ �ำนวยการสถาบันปอ้ งกันควบคุมโรคเขตเมอื ง กรมควบคมุ โรค

บทนำ� ทีม่ าของการดำ� เนนิ งาน Bangkok Dengue Unit : BDU เกิดข้นึ เน่ืองจาก แนวคดิ ของ ท่านอธิบดีกรมควบคุมโรค นพ.อ�ำนวย กาจีนะ ได้พิจารณาแล้วเห็นว่า “การท�ำงานเพื่อการป้องกัน แก้ไขปัญหาไข้เลือดออกในกรุงเทพมหานครและปริมณฑล หากยังคงท�ำงานด้วยวิธีเดิม ผลลพั ธ์ คงไมแ่ ตกต่างไปจากเดิม การแก้ปัญหาท่ีตอ้ งการผลลัพธ์ท่ีแตกต่าง จ�ำเปน็ ต้องใช้วิธีการ ใหม่ ท่านอธบิ ดีฯ จึงมีดำ� รใิ นการ พฒั นาระบบ และรปู แบบ การดำ� เนินงาน ป้องกัน และแก้ไข ปัญหาโรคไข้เลือดออก ในพ้ืนที่ กรุงเทพมหานคร ซึ่งถือเป็นเขตเมืองใหญ่ โดยได้มอบหมาย ให้นพ.วิชัย สติมัย และ พญ.จุไร วงศ์สวัสด์ิ นายแพทย์ผู้ทรงคุณวุฒิ กรมควบคุมโรค เป็นประธานในการดำ� เนนิ การ โครงการดงั กล่าว โดยมอบหมายให้ ดร.นพ.โสภณ เอย่ี มศิริถาวร ผู้อำ� นวยการส�ำนกั งานป้องกันควบคมุ โรคที่ 13 กรงุ เทพฯ (ปัจจุบันช่ือสถาบนั ป้องกนั ควบคมุ โรคเขตเมือง) เป็นเลขานุการ ร่วมกับ ส�ำนักโรคติดต่อน�ำโดยแมลง เป็นผู้รับผิดชอบโครงการร่วม การด�ำเนนิ งานดงั กล่าวเร่มิ ต้นประมาณกลางเดือน ตลุ าคม 2559 โดยยังไม่ได้มกี ารเขยี นโครงการ หรือมีค�ำส่ังคณะท�ำงาน การด�ำเนินการเป็นเพียง การประชุมร่วมระหว่าง 3 หน่วยงานหลัก ได้แก่ นพ.วชิ ัย สตมิ ยั และ พญ.จไุ ร วงศส์ วสั ด์ิ ผู้ทรงคณุ วฒุ ิฯ สำ� นักงานปอ้ งกันควบคุมโรคท่ี 13 กรงุ เทพฯ และส�ำนักโรคติดตอ่ น�ำโดยแมลง หลังจากรบั ทราบวัตถปุ ระสงค์ เปา้ หมาย และ ทรัพยากรแล้ว กรมควบคุมโรคจึงมี ค�ำส่ัง แต่งต้ังคณะท�ำงานพัฒนาระบบการจัดการแก้ไข ปัญหาไข้เลือดออกในกรุงเทพมหานคร และปริมณฑล (Bangkok Dengue Unit : BDU) เพ่ือพัฒนาระบบการจัดการแก้ไขปัญหาไข้เลือดออกในกรุงเทพมหานครและปริมณฑลให้มี ประสิทธิภาพเพม่ิ ข้ึน ตามค�ำสง่ั กรมควบคุมโรคท่ี 1702/2558 ลงวนั ที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2558 เร่ือง แต่งตั้งคณะที่ปรึกษาและคณะท�ำงานพัฒนาระบบการจัดการแก้ไขปัญหาไข้เลือดออก ในกรุงเทพมหานครและปริมณฑล (Bangkok Dengue Unit: BDU) เพ่ือพัฒนาระบบการ จัดการแก้ไขปัญหาไข้เลือดออก ในกรุงเทพมหานครและปริมณฑล ให้มีประสิทธิภาพเพ่ิมข้ึน โดยผสมผสานองค์ความรู้ นวัตกรรม เทคโนโลยี ระบบข้อมูลข่าวสารที่ทันสมัย และการ บริหารจดั การทรพั ยากรในรูปแบบใหมท่ จ่ี �ำเป็นต่อการแก้ปญั หาโรคไข้เลอื ดออก หลงั จากการ ด�ำเนนิ งานผา่ นไปได้ประมาณ 2 เดอื น นพ.วชิ ยั สติมยั และ พญ.จไุ ร วงศ์สวัสดิ์ นายแพทย์ ทรงคุณวุฒิ พิจารณาว่า การด�ำเนินงานดังกล่าว ควรแยกเป็นคณะย่อย เพื่อความคล่องตัว และให้กลไกการขับเคลื่อนการด�ำเนินงาน ท่ีประกอบด้วยงานกิจกรรมย่อยในหลายส่วน สามารถท�ำงานด้วยความรวดเร็ว มีประสิทธิภาพ ประสิทธิผล จึงได้เสนอจัดท�ำค�ำส่ัง คณะท�ำงานย่อยจ�ำนวน 4 คณะ และเพ่ือให้การด�ำเนินงานดังกล่าว เกิดการมีส่วนร่วม จาก หน่วยงานท่ีเกี่ยวข้องหลัก คือ กรุงเทพมหานคร คณะท�ำงานจึงด�ำเนินการจัดประชุม

Bangkok Dengue Unit: BDU เป็นการประชุมระหวา่ งหน่วยงาน กรมควบคมุ โรค และหน่วยงาน ด้านสาธารณสขุ ของ กรงุ เทพมหานคร ในวนั ท่ี 29 มกราคม 2559 ณ ห้องประชมุ ประเมิน จันทรวิมล อาคาร 1 ชั้น 1 กรมควบคุมโรค การประชุมในคร้ังนั้นมี นพ.ธวัช สุนทราจารย์ ผู้ช่วยรัฐมนตรีประจ�ำกระทรวงสาธารณสุข เป็นประธานด้านกระทรวงสาธารณสุข และ ดร.ผสุ ดี ตามไท รองผวู้ า่ ราชการกรงุ เทพมหานคร เปน็ ประธานร่วม ในที่ประชุมมกี าร เสนอ ร่างค�ำสั่งคณะท�ำงานย่อย ท่านอธิบดีเห็นชอบ และลงนามใน ค�ำสั่งกรมควบคุมโรค ที่ 29 /2559 เร่ือง แต่งตั้งคณะท�ำงานย่อยการพัฒนาระบบการจัดการแก้ไขปัญหาไข้เลือด ออกในกรุงเทพมหานครและปริมณฑล (Bangkok Dengue Unit : BDU) ในวันท่ี 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559 คณะด�ำเนินงานดังกล่าว ประกอบด้วย หน่วยงานสาธารณสุข และ นอกสาธารณสุขอื่น นอกกรมควบคุมโรค ได้แก่ ส�ำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา กรมสนบั สนนุ บริการสขุ ภาพ และ หน่วยงานสาธารณสขุ หลักผูร้ ับผิดชอบ พนื้ ที่ กรงุ เทพมหานคร ได้แก่ ส�ำนักอนามัย กรุงเทพมหานคร ท่ีมีบทบาทหน้าท่ีด้านการส่งเสริมสุขภาพ และ การป้องกันโรค ในพื้นท่ีกรุงเทพมหานคร โดยส�ำนักการแพทย์ เป็นหน่วยงานด้านการรักษา นอกจากนี้ คณะท�ำงานยังได้ดำ� เนนิ การรว่ มกับหนว่ ยงาน ภาครัฐ ภาคเอกชน และภาคชุมชน ในพืน้ ท่ีโดยมอบให้ ผสมผสานองค์ความรู้ นวัตกรรม เทคโนโลยี ระบบขอ้ มลู ข่าวสารทที่ นั สมยั และการบริหารจัดการทรัพยากรในรูปแบบใหม่ที่จ�ำเป็นต่อการแก้ปัญหาโรคไข้เลือดออก ในหลายส่วน เป็นไปดว้ ยความรวดเรว็ มปี ระสิทธภิ าพ ประสทิ ธผิ ล และแต่งตงั้ คณะทํางานย่อย 4 คณะ ได้แก่ 1. คณะท�ำงานพฒั นานวตั กรรม (innovation) เทคโนโลยี 2. คณะท�ำงาน composite index score 3. คณะทำ� งานจดั Zoning กับการบรหิ ารจดั การการควบคมุ ยุงมีเชอ้ื 4. คณะท�ำงานส่ือสารความเส่ียง การตลาดเพ่ือสังคม (CSR) การสร้างการมีส่วน ร่วมกบั ทหาร และก�ำกับ ตดิ ตามประเมนิ ผล ในปี2560 ได้น�ำรูปแบบการแก้ไขปัญหาโรคไข้เลือดออกในพื้นท่ีกรุงเทพฯ (BDU) ด�ำเนินการในพ้ืนที่เขตลาดกระบังและเขตทุ่งครุซ่ึงมีผลลัพธ์ท่ีดีต่อมาในปี2561จึงได้ขยายผล ไปยงั เขตเทศบาลเมือง เทศบาลนครและพัฒนาขนึ้ เป็น แนวทางการเฝ้าระวัง ป้องกนั ควบคมุ โรค ไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมือง การดำ� เนินงานทีผ่ ่านมาเป็นการท�ำงานร่วมกนั ทกุ ภาคสว่ น โดย ภาคี หลกั ร่วมกนั เป็นเจา้ ของผลการดำ� เนินงาน ทมี่ เี ปา้ หมายเพอ่ื ประชาชนสุขภาพดี ภาคมี ีส่วน ร่วมในการเฝ้าระวังป้องกันควบคุมโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง ร่วมกันพัฒนาปรับปรุง แก้ไข ใหเ้ หมาะสมกบั สถานการณ์ปจั จบุ นั อันจะเป็นประโยชนต์ ่อผู้ปฏิบตั ิงานในพนื้ ท่ีเขตเมอื ง คณะผู้จัดทำ� พฤษภาคม 2561

สารบัญ หนา้ ค�ำน�ำ บทน�ำ สารบัญ บทท่ี 1 บรบิ ทและระบบสุขภาพเขตเมือง 1 บทท่ี 2 ความเป็นมารูปแบบการปอ้ งกันแกไ้ ขปัญหาโรคไขเ้ ลอื ดออกในพ้นื ที่กรุงเทพฯ 4 บทท่ี 3 ความรูเ้ ก่ยี วกบั โรคไขเ้ ลอื ดออก 7 บทที่ 4 นวตั กรรมและเทคโนโลยี 14 บทที่ 5 การเฝา้ ระวงั ควบคมุ ความเสี่ยงโรคไข้เลอื ดออก 21 บทที่ 6 มาตรการตามบริบทของพนื้ ท ่ี 25 บทท่ี 7 การสื่อสารและประเมนิ ผล 38 บทท่ี 8 ประสบการณ์ในการน�ำรูปแบบการจดั การแกไ้ ขปัญหาโรคไข้เลือดออก 46 ในกรงุ เทพมหานครไปใชใ้ นพื้นทเ่ี ขตลาดกระบังและทงุ่ คร ุ ภาคผนวก - ค�ำส่งั แตง่ ต้ังคณะที่ปรกึ ษาและคณะท�ำงาน ปี 2558 54 - ค�ำสง่ั แต่งตง้ั คณะกรรมการย่อยฯ ปี 2559 57 - คำ� สั่งแต่งตั้งคณะกรรมการและคณะทำ� งานฯ ปี 2561 62

บทท่ี 1 บรบิ ทและระบบสขุ ภาพเขตเมอื ง ความหมายของเขตเมือง เขตเมือง ตามความหมายในแผนแม่บทด้านการป้องกันควบคุมโรคเขตเมือง กรมควบคมุ โรค พ.ศ.2561-2564 หมายถงึ พน้ื ที่ ท่ีมีประชากรอยูอ่ ย่างหนาแนน่ ตงั้ แต่ 10,000 คน ข้ึนไปประชากรส่วนใหญ่ในพื้นที่นั้นประกอบอาชีพที่ไม่ใช่เกษตรกรรม มีความแตกต่างทาง สังคมและการแบ่งชั้นทางสังคมที่มาก ประชากรในพ้ืนท่ีเขตเมืองมีการติดต่อส่ือสารกันมาก และเป็นการติดต่อส่ือสารแบบทุติยภูมิ (Secondary relation) มีความเป็นกันเองน้อยและ รูปแบบความสัมพันธ์อยูใ่ นระยะเวลาสนั้ ๆรปู แบบความสัมพนั ธม์ คี วามซบั ซอ้ น ยุง่ ยาก ผิวเผนิ ในแผนน้ีก�ำหนดนิยามเชิงปฏิบัติการ ถึงเทศบาลเมืองและเทศบาลนครทั้งหมดและ การปกครองท้องถ่นิ แบบพเิ ศษ (กรุงเทพมหานครและพัทยา) คือพ้นื ทีเ่ ขตเมือง บรบิ ทเขตเมือง ความเป็นเมอื งในด้านต่างๆ (Sorokin and Zimmerman, 1929 : 56-57) 1. ดา้ นอาชพี (Occupation) ประชากรสว่ นใหญม่ อี าชพี เกยี่ วกบั เครอื่ งจกั กล อตุ สาหกรรม การคา้ ขาย พาณิชยกรรม นักวิชาการ การปกครองและอาชพี อ่ืนๆ ทไ่ี ม่ใช่เกษตรกรรม 2. ด้านส่ิงแวดล้อม (Environment) สิ่งแวดล้อมส่วนใหญ่เป็นสิ่งแวดล้อมที่มนุษย์ สร้างขึ้นและ มีอิทธิพลต่อความเป็นอยู่ของประชาชน ประชาชนห่างไกลจากส่ิงแวดล้อมตาม ธรรมชาติ 3. ด้านขนาดของชุมชน (Size of community) เมืองเป็นชุมชนขนาดใหญ่ ขนาดของชุมชนจะมีความสัมพันธก์ ับความเป็นเมือง 4. ด้านความหนาแนน่ ของประชากร (Density of population) ความหนาแนน่ ของ ประชากรสงู กวา่ ชนบทและมีความสมั พันธ์กบั ความเป็นเมอื ง แนวทางการเฝ้าระวังป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง 1 Urban Dengue Unit Guideline

5. ด้านความต่างแบบกันหรือความเป็นแบบเดียวกันของประชากร (Hetero and Homogeneity of population) ประชากรมคี วามตา่ งแบบกันมาก และความเป็นเมอื งจะมี ความสมั พันธ์กนั ความตา่ งแบบของประชากร 6. ดา้ นความแตกตา่ งทางสงั คมและการแบง่ ชน้ั ทางสงั คม (Social differentiation and stratification) ประชากรทอี่ าศยั อยใู่ นเขตเมอื งมีความแตกตา่ งทางสงั คมและแบง่ ชนั้ ทางสงั คมมาก 7. ด้านการเคลื่อนท่ีทางสังคม (Social mobility) เมืองมีการเคลื่อนที่ทางสังคม มากกว่าชนบท การเคล่ือนท่ีทางสังคมจะมีความสัมพันธ์กับความเป็นเมือง โดยปกติจะมีการ ย้ายถิ่นจากชนบทเข้ามาอยู่ ในเมือง แต่ถ้าเกิดเหตุการณ์วิกฤตคนในเมืองจะมีการอพยพจาก เมืองไปสชู่ นบท 8. ด้านระบบของการกระท�ำระหว่างกัน (System of interaction) เมอื งมกี ารติดต่อ สอื่ สารกันมาก อาณาเขตของการกระท�ำระหว่างกนั กว้างมากกวา่ ในชนบทมีการตดิ ต่อ และมี ความสมั พนั ธแ์ บบทตุ ยิ ภูมิ (Secondary relation) ไม่มคี วามเปน็ กนั เอง ความสมั พนั ธ์คงอยู่ เพียงระยะเวลาส้นั ๆรูปแบบความสมั พันธ์ มคี วามซับซ้อน ยุ่งยาก ผิวเผินและมแี บบแผนของ ตนเอง ระบบสุขภาพเขตเมือง มรี ายงานวา่ ประชากรโลกปจั จบุ นั กว่าร้อยละ 50 ใช้ชีวิตแบบเมอื ง ส�ำหรับประเทศไทย ก็มีแนวโน้มประชากรท่ีอาศัยอยู่ในเมือง และใช้ชีวิตแบบเมืองเพ่ิมขึ้นอย่างรวดเร็ว ในการจัด ระบบสุขภาพชุมชนเมือง มีความเหล่ือมล�้ำระหว่างคนจนในเมืองกับคนช้ันกลาง คนชั้นสูงใน เมืองในเรื่องการจัดการด้านสาธารณสุข ไม่ว่าจะเป็นเรื่อง ความสามารถในการเข้าถึงอาหาร ปลอดภัย อาหารผลิตภัณฑ์เพื่อสุขภาพ น้�ำ การจัดการพื้นท่ีสาธารณสุขเพ่ือสุขภาพ การจัดการขยะปฏิกูลของเสียในเมือง ระบบการขนส่งท่ีปลอดภัยและคุ้มครองผู้โดยสาร โครงสร้างพ้นื ฐาน สุขาภบิ าลที่อยอู่ าศัย การป้องกนั ภยั ปญั หาความรุนแรงในครอบครัว สังคม ชุมชนแออัด ชุมชนย้ายถ่ิน บ้านเช่า อาคารแท่ง รวมถึงการเข้าถึงบริการสุขภาพด้วย การใช้ ชีวิตแบบเมืองเก่ียวข้องกับการควบคุมป้องกัน และจัดการโรคเรื้อรังและโรคติดต่อโดยเฉพาะ โรคที่น�ำโดยยุงลายอย่างเช่นโรคไข้เลือดออก เน่ืองจากมีการบริโภคปัจจัยเส่ียง ด้านสุขภาพ อย่างเช่นโรคไข้เลือดออกซึ่งชีวิตคนในเขตเมืองมีการใช้วัสดุต่างๆ มากมาย เหลือใช้จัดเก็บ ไมเ่ หมาะสม การประดับบา้ นเรือนดว้ ยต้นไม้ในกระถางเพราะมีพน้ื ท่ีจำ� กัด ไมม่ พี ้นื ดินเพียงพอ 2 แนวทางการเฝา้ ระวังปอ้ งกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

ฝนตกนอกฤดูกาล ฤดูฝนยาวนานท�ำให้มีน�้ำขังเป็นแหล่งเพาะพันธ์ลูกน้�ำยุงลาย และบริบท ของชุมชนเขตเมืองมีความเสี่ยงต่อการเกิดแหล่งดังกล่าว ในแผนแม่บทด้านการป้องกัน ควบคมุ โรค เขตเมือง พ.ศ.2561-2564 กรมควบคมุ โรค กระทรวงสาธารณสุขไดก้ ำ� หนดให้โรค ไข้เลือดออกเป็น 1 ใน 5 โรค ของสถานการณ์โรคท่ีเป็นปัญหาในเขตเมือง (โรคไข้เลือดออก โรคมอื เทา้ ปาก วัณโรค การบาดเจบ็ จากการจราจร และโรคไมต่ ดิ ต่อเรื้อรงั ) นอกจากนั้นแล้ว การใช้ชีวิตที่ออกก�ำลังกายน้อย ความอ้วน ความเคร่งเครียด การอยู่ในสถานที่แออัด การจัดการเพ่ืออยู่ดีมีสุข (Health and wellbeing) ของประชาชนในเขตเมือง และ ที่ใช้ชีวิตแบบเมืองต้องด�ำเนินการเชิงระบบ (Systems approach) โดยผ่านกระบวนการมี ส่วนร่วมของคนที่มีบริการเขตเมือง และผู้น�ำแกนน�ำชุมชนในเขตเมือง (ชุมชนท่ีมีท่ีตั้งและ ชุมชนเครือข่ายทางสังคมอิเล็กโทรนิกส์) การด�ำเนินการเชิงระบบ ต้องคิดถึง ปัจจัย ด้านกฎหมาย การบริหารเง่ือนไขทางสังคม การจัดการสภาพแวดล้อมโดยเฉพาะอาหาร น้�ำ ความปลอดภัยของอาคาร ระบบภาษี สถานประกอบการ ตลาด การออกแบบการจัดการโรค ภาวะการคุกคามทางสุขภาพและสวัสดิการทางสังคม การจัดการให้เกิดหลักประกันสุขภาพ ถ้วนหนา้ สำ� หรบั ผอู้ พยพยา้ ยถน่ิ การศึกษาและงานอนามยั ในสถานศึกษาระดบั ปฐมภมู ิ มัธยม อาชีวศึกษา อุดมศกึ ษา ความปลอดภัยและสุขาภบิ าลของระบบขนสง่ สาธารณ ขนส่งมวลชน และการจัดการสขุ ภาพเมอื่ มภี ยั ขนาดใหญ่ บรรณานกุ รม 1. กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข.แผนแม่บทด้านการป้องกันควบคุมโรคเขตเมือง พ.ศ.2561-2564 2. ชูชัย ศรช�ำนิ [Internet]. ความเป็นเมืองกับระบบการสาธารณสุข ระบบบริการปฐมภูมิ เพ่ือความอยู่ดีมีสุข ส�ำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ.[เข้าถึงวันท่ี 17 เมษายน 2561]. 3. https://thwikibooks.org. ความรู้เร่ืองประชากรและชุมชนเมือง/ประเภทของชุมชน. [เข้าถงึ วันที่ 19เมษายน 2561]. แนวทางการเฝา้ ระวังป้องกันควบคมุ โรคไขเ้ ลือดออกในเขตเมือง 3 Urban Dengue Unit Guideline

บทที่ 2 ความเป็นมารปู แบบการปอ้ งกนั แก้ไขป้ ัญหา โรคไขเ้ ลือดออกในพ้ืนทก่ี รงุ เทพมหานคร (Bangkok Dengue Unit Model : BDU) สถานการณโ์ รคไขเ้ ลอื ดออกของกรงุ เทพมหานครซึ่งเปน็ เมอื งใหญ่ พบว่าอัตราป่วยโรค ไขเ้ ลือดออกในปี พ.ศ. 2559 สงู กวา่ ระดบั ประเทศ และสงู กว่าค่ามัธยฐานย้อนหลงั 5 ปี การ แก้ปัญหา โรคดังกล่าวในเขตเมืองมีความซับซ้อนหลายมิติ เนื่องจากโรคน้ีมีปัจจัยเสี่ยงหลาย ด้านการควบคุมโรคแบบเดิมใช้วิธีก�ำจัดแหล่งเพาะพันธุ์ยุงลายในรัศมี 100 เมตร จากบ้านผู้ป่วยโดยการท�ำแผนที่เดินดิน และบันทึกผลการส�ำรวจโดยใช้แบบฟอร์มกระดาษ การรายงานผลจากระดบั พนื้ ท่ีมีความล่าชา้ ใช้เวลา 2 - 3 วนั ท�ำให้การสอบสวนและควบคุม โรคล่าช้าตามไปด้วย การให้ความรู้กับประชาชนโดยการเคาะประตูบ้าน แจกส่ือส่ิงพิมพ์และ เสียงตามสาย ไม่ได้ผลเท่าที่ควร เน่ืองจากประชาชนไม่อยู่บ้านมาตรการการควบคุมโรคใช้ รปู แบบดังกล่าว ในลักษณะเดียวกนั ทกุ ชมุ ชน โดยภาครัฐด�ำเนินงานเป็นสว่ นใหญ่ ดว้ ยเหตนุ ้ี จึงจ�ำเป็นต้องมีรูปแบบ กระบวนการจัดการ ในวิธีการใหม่ๆ เพ่ือให้เกิดการพัฒนาคุณภาพ การบริการที่มปี ระสทิ ธิภาพมากขึ้น สถาบนั ปอ้ งกนั ควบคมุ โรคเขตเมือง มภี ารกจิ หลักในการดูแลสขุ ภาพคนเมือง จึงคิดคน้ โมเดลการจัดการโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง เพ่ือเป็นทางเลือกใหม่ในยุค 4.0 โดยประยุกตใ์ ช้ เทคโนโลยีบูรณาการสานพลงั ประชารัฐ การพฒั นาแนวทางในการด�ำเนนิ การ (Bangkok Dengue Respond Packages) เพ่ือให้การจัดการโรคไข้เลือดออกในเขตเมืองมีประสิทธิภาพ และอัตราป่วยด้วยโรคไข้ เลือดออกลดลงได้ตามเป้าหมายที่กรมควบคุมโรคก�ำหนด สถาบันป้องกันควบคุมโรค เขตเมอื ง จงึ มีแนวทางการดำ� เนนิ งานดงั นี้ ในปี 2559 : กรมควบคมุ โรคไดแ้ ต่งตงั้ คณะท่ปี รกึ ษา และคณะท�ำงานพัฒนาระบบการจัดการแก้ไขปัญหาไข้เลือดออกในกรุงเทพมหานครและ 4 แนวทางการเฝา้ ระวังป้องกันควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

ปริมณฑล และแต่งต้ังคณะท�ำงานย่อยพัฒนาระบบดังกล่าว มีสถาบันป้องกันควบคุมโรค เขตเมือง เป็นเลขานุการและได้พัฒนานวัตกรรมและเทคโนโลยี ได้แก่ แอพพลิเคช่ันพิชิต ลูกน�้ำยุงลายส�ำหรับประชาชน ทันระบาดส�ำหรับเจ้าหน้าที่ เครื่องมือประเมินความเส่ียง การระบาด โรคไข้เลอื ดออกในพน้ื ท่ี “Composite index score”ประกอบด้วย 5 ประเด็น คอื 1) อบุ ัติการณ์ผปู้ ่วยใน 2 - 4 สัปดาห์ 2) คา่ CI 3) คา่ HI 4) ปรมิ าณน�้ำฝน 5) สัดสว่ นพ้นื ท่ี ตัวเมืองย่านการค้าและหมู่บ้าน ท้ังนี้ได้มีการศึกษาพ้ืนที่บริบทเขตเมืองเพ่ือจัด Zoning ส�ำหรับจัดการควบคุมยุงลายตามลักษณะชุมชน และสื่อสารความเสี่ยง สร้างการมีส่วนร่วม ทกุ ภาคส่วน รูปแบบการป้องกันแก้ไขปัญหาโรคไขเ้ ลือดออกในพน้ื ท่กี รงุ เทพมหานคร (Bangkok Dengue Unit Model : BDU) (ภาพท่ี 1) ภาพที่ 1 โดยยึดกรอบการท�ำงานออกเป็น 4 Module ดงั น้ี (ภาพที่ 2) 1. พัฒนานวัตกรรมและเทคโนโลยี ได้แก่ แอพพลิเคช่ันพิชิตลูกน้�ำยุงลายส�ำหรับ ประชาชน ทันระบาดส�ำหรับเจา้ หน้าท่ี 2. เครื่องมือประเมินความเสี่ยงการระบาดโรคไข้เลือดออกในพื้นที่ “Composite index score” ประกอบด้วย 5 ประเดน็ คอื 1) อบุ ตั กิ ารณ์ผู้ปว่ ยใน 2-4 สัปดาห์ 2) ค่า CI 3) ค่า HI 4) ปริมาณน�ำ้ ฝน 5) สัดส่วนพืน้ ท่ี ตวั เมืองย่านการค้าและหมบู่ ้าน แนวทางการเฝ้าระวังปอ้ งกนั ควบคุมโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 5 Urban Dengue Unit Guideline

3. พ้ืนที่บริบทเขตเมืองเพ่ือจัด Zoning ส�ำหรับจัดการควบคุมยุงลายตามลักษณะ 5 ชมุ ชน 4. สื่อสารความเส่ยี ง สรา้ งการมสี ่วนรว่ มทกุ ภาคส่วน กรอบการท�ำงาน ภาพท่ี 2 โดยมเี ปโ้าดหยมมายีเปด้าังหนมี้ าย เพ่ือลดการป่วยจากโรคไข้เลือดออก โดยมีส�ำนักงานเขต ภาคเอกชน หรือ มูลนธิ ริ ว่ มดำ� เนินการ หลังมีการแจ้งข่าวจากหน่วยงานภาครัฐ และภาคเอกชนทเ่ี ก่ียวข้อง ทั้งนี้ ทโดั้งนยมั้นเีตป้อ้างหทม�ำาใยหด้ปังรนะ้ี ชาชนเกิดความเข้าใจและเข้ามามีส่วนร่วมในการเฝ้าระวังและป้องกัน ซึง่ ในความคาดหวังในการดำ� เนินงานโครงการน้ี (ภาพท่ี 3) เป้าหมายและความคาดหวงั ภาพที่ 3 6 แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

สถานการณ์โรคไข้เลือดออกในประเทศไทย จากอดีตประเทศไทยเคยมีรายงาน ผปู้ ่วยที่มีอาการไข้สงู และมีเลอื ดออกใต้ผิวหนัง เม่ือ พ.ศ. 2492 จากโรงพยาบาลศริ ริ าช ต่อมา พ.ศ. 2501 ได้มกี ารระบาดของโรคดงั กลา่ วหรือโรคไข้เลอื ดออกในพน้ื ที่ กรุงเทพมหานครและ ธนบรุ ี โดยมผี ู้ปว่ ย 2,706 ราย เสยี ชีวิต 296 ราย คดิ เปน็ อัตราปว่ ย 10.6 ตอ่ ประชากรแสนคน และอัตราป่วยตายร้อยละ 10.9 พ.ศ. 2506-2507 มีการแพร่กระจายไปพ้ืนที่รอบๆ กรุงเทพมหานคร และแพร่กระจายท่ัวประเทศ พ.ศ. 2521 ลักษณะของการระบาดช่วงแรก เปน็ แบบปเี วน้ ปี เม่อื พ.ศ. 2516 เปน็ ตน้ มามีลักษณะการระบาดแบบปีเว้น 2 ปี แตม่ บี างปีที่ มีการระบาดติดกัน 2 ปี คือ พ.ศ. 2540-2541 ตั้งแต่ ปี พ.ศ. 2503-2560 ประเทศไทยมี รายงานผปู้ ่วยโรคไข้เลอื ดออก 3,182,227 ราย เสยี ชวี ิต 12,718 ราย ส่วนปี พ.ศ. 2561 ตง้ั แต่ 1 มกราคม-3 พฤษภาคม 2561 พบรายงานผูป้ ว่ ย 8,720 ราย เสยี ชวี ิต 13 ราย อตั ราปว่ ย 13.25 ต่อประชากรแสนคน อัตราป่วยตายร้อยละ 0.15 ผู้ป่วย โรคไข้เลือดออกมีรายงาน ตลอดปี พบมีการระบาดมากในช่วงฤดูฝน กลุ่มอายุท่ีพบสูงสุดคือ เด็กกลุ่ม อายุ 5-9 ปี แต่ในปีพ.ศ.2555 เป็นต้นมา พบในกลุ่มอายุท่ีมากข้ึน สถานการณ์การเกิดโรค ไข้เลือดออก ต้ังแต่ พ.ศ.2555-2560 ภาพรวมประเทศไทยมีอัตราป่วยด้วยโรคไข้เลือดออกสูงข้ึนจากปี พ.ศ.2555-2556 โดย ปพี .ศ. 2556 มอี ตั ราปว่ ยสูงสุด 238.39 ต่อประชากรแสนคน จากนน้ั ลดลงในปี 2557 อตั ราปว่ ย 63.08 ตอ่ ประชากรแสนคน และเพ่มิ สูงขนึ้ อีกในปี 2558 อัตราปว่ ย 220.53 ต่อประชากร แสนคน จากนั้นลดลงจนถึงปี 2560 ส่วนสถานการณ์ในพ้ืนที่ กรุงเทพมหานคร มอี ัตราป่วยสงู ในป2ี 555 - 2556 ในอัตรา 176.78 และ 259.87 ต่อประชากร แสนคน ปีพ.ศ. 2557 อัตราปว่ ยลดต ่าลง 82.88 ตอ่ ประชากรแสนคน และในปพี .ศ. 2558 อัตราปว่ ยเพิม่ สูงขึน้ อยา่ งมากในอัตรา 461.19 ตอ่ ประชากรแสน คน เนื่องจากมกี ารเสยี ชีวติ ของผู้มีช่ือเสียงจึงมีการรายงานการป่วยด้วยโรคไข้เลือดออกเพ่ิมข้ึน จากนั้น อัตราป่วยลดลง ในปีพ.ศ. 2559-2560 อัตราป่วย 131.29 และ 162.16 ต่อประชากรแสนคน และในปี พ.ศ. 2561 ขอ้ มลู ตัง้ แต่ 1 มกราคม-3 พฤษภาคม 2561 พบรายงานผู้ปว่ ย 2,030 ราย ไม่มผี ู้ เสยี ชวี ิต อตั ราปว่ ย 35.71 ต่อประชากรแสนคนดงั ภาพท่ ี 3.1 แนวทางการเฝ้าระวังปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมอื ง 7 Urban Dengue Unit Guideline

ภาพที่ 3.1 อัตราป่วยด้วยโรคไข้เลือดออกในประเทศไทย และกรงุ เทพมหานคร พ.ศ. 2555 - 2561 ทีม่ า : ส�ำนกั ระบาดวทิ ยา (3 พฤษภาคม 2561) ในปีพ.ศ. 2555 - 2560 พบว่าอัตราป่วยตายด้วยโรคไข้เลือดออกของประเทศไทยใน ภาพรวมมี อัตราป่วยตายต่�ำ ไม่ถึงร้อยละ 1 และกรุงเทพมหานครก็มีอัตราป่วยตายด้วย โรคไข้เลอื ดออกต�่ำ ไมถ่ งึ รอ้ ยละ 1 เช่นกัน โดยในปพี .ศ. 2557และ 2559 อัตราปว่ ยตายเป็น ร้อยละ 0.00 ดงั ภาพที่ 3.2 ภาพท่ี 3.2 อตั ราป่วยตายด้วยโรคไข้เลือดออกในประเทศไทย และกรุงเทพมหานคร พ.ศ. 2555-2561 ท่มี า : ส�ำนักระบาดวิทยา (3 พฤษภาคม 2561) 8 แนวทางการเฝ้าระวงั ปอ้ งกนั ควบคุมโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

ความเป็นมาโรคไข้เลอื ดออกเดงก่ี โรคไข้เลือดออกเดงก่ี (dengue hemorrhagic fever-DHF) มีการระบาดเกิดขึ้นครั้ง แรกที่ประเทศฟิลิปปินส์ เมื่อ ปี พ.ศ. 2497 ต่อมาจึงพบการระบาดในประเทศไทย และ ประเทศใกล้เคียงในพื้นท่ีเขตร้อนของทวีปเอเชีย จากนั้นจึงขยายพ้ืนที่การระบาดออกไปยัง ประเทศต่างๆ ในอเมริกากลางและอเมริกาใต้ ปัจจุบันกลายเป็นปัญหาที่น่ากังวล เพราะท่ัวโลกมี ประเทศท่ีได้รับผลกระทบจากการแพร่ระบาดของโรคไข้เลือดออกเดงก่ีมากกวา่ 100 ประเทศ ซงึ่ เปน็ ปัญหาเพมิ่ ข้ึนจากเมื่อ 50 ปี กอ่ นถึง 30 เท่า โรคไข้เลือดออกเดงก่ีถือเป็นโรคประจ�ำถ่ิน ซ่ึงพบผู้ป่วยได้ตลอดท้ังปีทั่วทุกภูมิภาคของ ประเทศไทย จัดเป็นโรคติดต่อท่ีส�ำคัญในอันดับต้นๆ ของประเทศ โรคน้ีอาจท�ำให้ผู้ป่วยต้อง นอนรกั ษาตัวในโรงพยาบาล หรอื อาจถงึ ข้ันเสียชวี ติ ได้ ระหว่างทเ่ี จ็บปว่ ยอยู่นนั้ ผู้ปว่ ย คนใน ครอบครัว หรือผู้เกี่ยวข้องก็จะสูญเสียโอกาส ด้านรายได้ หน้าท่ีการงาน และมีค่าใช้จ่ายเพ่ิม มากขน้ึ ภาครัฐต้องสูญเสยี งบประมาณส�ำหรบั การป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออก หากคดิ เป็น มูลค่าจะอยู่ประมาณหลักร้อยล้านบาทต่อปี ปัญหาโรคไข้เลือดออกได้สร้างความเสียหายต่อ สภาวะสงั คม และเศรษฐกจิ ของไทยมาเป็นเวลาหลายสิบปี และยังจะเกดิ ข้ึนอยา่ งต่อเน่อื ง ไม่ สิน้ สุดหากไม่มีการจดั การที่ดี สาเหตกุ ารติดตอ่ และปัจจยั เสี่ยง เกดิ จากเชอื้ ไวรัสเดงกซ่ี งึ่ เป็น RNA virus จัดอยใู่ น Family Flaviviridae แบง่ ย่อยได้ 4 serotypes, DEN 1 - 4 ทั้ง 4 serotypes มี antigen ร่วมบางชนิด จึงท�ำให้มี cross reaction และมี cross protection ได้ในระยะส้นั ๆ หากติดเช้ือชนดิ ใดแล้ว จะมภี มู ิคุ้มกันตอ่ เชอ้ื ชนิดน้นั ไปตลอดชวี ิต (permanent immunity) และจะมภี มู คิ มุ้ กนั ตอ่ ไวรสั เดงกชี่ นดิ อน่ื ๆ อกี 3 ชนดิ ไดใ้ นชว่ งเวลาสน้ั ๆ (partial immunity) ประมาณ 6-12 เดอื น หลังจากน้นั หากตดิ เชอ้ื ไวรสั เดงก่ีชนิดอ่ืนที่ต่างจากคร้ังแรก จะเป็นการติดเช้ือซ�้ำ (secondary dengue infection) ซึ่งเป็นปัจจัยส�ำคัญที่ท�ำให้เกิดโรคไข้เลือดออกเดงก่ี โรคนี้ติดต่อกันได้โดยมียุงลายบ้าน (Aedes aegypti) เปน็ พาหะน�ำโรคทส่ี ำ� คัญ สว่ นยุงลายสวน (Aedes albopictus) ก็สามารถ แพร่เชื้อได้ แต่บทบาทยังไม่เทียบเท่า ถ้ายุงลายเหล่านี้มีปริมาณเพียงพอ ถึงแม้จะมีจ�ำนวน ไมม่ ากกจ็ ะทำ� ใหโ้ รคระบาดได้ ปัจจัยเส่ียงตอ่ การเกิดโรคไข้เลือดออกเดงก่ี ดังน้ี 1. ในพื้นท่ีมีไวรัสเดงก่ีหลากหลาย serotype ท�ำให้มีโอกาสติดเช้ือซ้�ำสูง โดยพบว่า การติดเช้ือซ้�ำด้วย DEN-2 และ DEN-3 มีอัตราเส่ียงสูงต่อการเกิด dengue hemorrhagic fever (DHF) แนวทางการเฝ้าระวงั ปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง 9 Urban Dengue Unit Guideline

2. การเพิ่มขึ้นของชุมชนเมืองจะไปเพิ่มประชากรท้ังคนและยุง เน่ืองจากคนเข้ามาอยู่ อาศัยรวมกนั อย่างหนาแนน่ ท�ำให้เกิดภาชนะนำ�้ ขงั ซึง่ เปน็ แหล่งเพาะพนั ธ์ยุ ุงลายเพิม่ มากขึ้น 3. พนื้ ทท่ี สี่ าธารณปู โภคไปไม่ถึง ครวั เรอื นต้องใชน้ ำ�้ จากแหลง่ น้ำ� สาธารณะ ทำ� ให้ตอ้ ง มภี าชนะกักเกบ็ น�้ำในครวั เรอื นให้เพยี งพอ จึงเป็นการสร้างแหล่งเพาะพนั ธใุ์ ห้กับยุงลาย 4. การคมนาคมติดต่อสะดวก อและเพ่ิมมากข้ึน ท�ำให้โรคแพร่กระจายไปอย่างกว้าง ขวางโดยคนที่อยู่ในช่วงทมี่ เี ชอื้ อยูใ่ นกระแสโลหิต (viremia) เป็นผพู้ าไป นอกจากน้ี ผลกระทบจากโลกาภิวัฒน์ สภาพภูมิอากาศและการเปลี่ยนแปลงของ อุณหภูมิโลก ที่เพิ่มสูงข้ึน ท�ำให้สภาพแวดล้อมเหมาะสมต่อการด�ำรงชีวิตและการแพร่ขยายพันธุ์ ของยุงลาย ซึ่งจะมีอทิ ธพิ ล ตอ่ การแพร่กระจายของโรคไข้เลอื ดออกใหเ้ พ่ิมสูงข้นึ อยา่ งต่อเนือ่ ง เน่อื งจากมกี ารเดินทางและการทอ่ งเทยี่ วระหว่างประเทศเพมิ่ มากขนึ้ จะเพิ่มโอกาสให้เชื้อโรค สามารถเดินทางได้ไกลโดยจะแอบแฝงมาพรอ้ มกบั ผเู้ ดนิ ทาง ถา้ หากพนื้ ทีป่ ลายทางของผู้เดิน ทางมยี ุงพาหะอาศยั อยูก่ ่อนแล้ว เชื้อโรคกจ็ ะสามารถแพร่กระจายต่อไปได้ มาตรการป้องกนั ควบคุมโรค มาตรการปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไขเ้ ลอื ดออกเดงกเ่ี นน้ การควบคมุ ยงุ ลาย โดยทวั่ ไปมเี ปา้ หมายท่ี จะกำ� จดั ยงุ Ae. aegypti เป็นหลัก มาตรการที่น�ำมาใช้ได้อย่างถูกต้องเหมาะสม จะต้อง สอดคล้องกับพฤติกรรมของยุงเป้าหมาย ยุงลายชอบกินเลือดคนมากกว่าเลือดสัตว์ โดยมาก จะบนิ ออกหากนิ ในเวลากลางวนั ชอบเกาะพกั ตามวัสดุหอ้ ยแขวน และเพาะพนั ธ์ุในภาชนะนำ้� ขังท่ีอยู่ใกล้ๆกับบริเวณที่อยู่อาศัยของมนุษย์ วิธีการควบคุมยุงลายที่ทุกคนท�ำได้ง่ายและ ต้องท�ำอย่างต่อเน่ืองสม�่ำเสมอ คือ การก�ำจัดลูกน�้ำยุงลายในภาชนะน�้ำขังที่อยู่ในบ้านและ บริเวณบ้านของตนเอง ตัวอย่างเช่น การเทน้�ำท้ิงไม่ให้มีน้�ำขังในภาชนะ การเปลี่ยนน้�ำใน ภาชนะอย่างน้อยทุกๆ 7 วัน การปลอ่ ยปลากินลูกน�้ำลงในอา่ งบัว การใช้สารเคมกี �ำจัดลกู นำ�้ เป็นตน้ เมอื่ มีรายงานพบผปู้ ่วยโรคไขเ้ ลือดออกเดงกเ่ี กิดขึ้นในชุมชน กถ็ ึงคราวจำ� เปน็ ท่จี ะต้อง เร่งก�ำจัดยุงลายตัวเต็มวัยที่มีเช้ืออยู่ในขณะน้ัน เพ่ือป้องกันไม่ให้ยุงมีเช้ือไปกัดและแพร่โรค สู่บุคคลอื่นๆต่อไป โดยการพ่นสารเคมีชนิด ฟุ้งกระจายไปในอากาศ (Space spray) ให้สารเคมีสัมผัสถูกตัวยุงโดยตรง เทคนิคการพ่นสารเคมีที่ใช้กันอยู่นั้นมี 2 แบบ คือ การพ่นหมอกควัน (Thermal Fogging) และการพ่นฝอยละเอียด (Ultra Low Volume) การพ่นสารเคมีจะต้องพ่นภายในบ้าน อาคารสถานที่ท�ำงานของผู้ป่วยและบริเวณโดยรอบ รวมทั้งจะต้องพ่นสารเคมีในบ้าน อาคารสถานที่ที่อยู่ข้างเคียงอย่างน้อยโดยรอบรัศมี 100 เมตรจากที่อยู่ของผู้ป่วย หากมีรายงานพบผู้ป่วยหลายรายกระจายอยู่ในชุมชน อาจพจิ ารณาพน่ สารเคมใี หค้ รอบคลมุ พืน้ ที่ทัง้ หมดของชมุ ชน 10 แนวทางการเฝ้าระวังป้องกันควบคมุ โรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

บทบาทของทุกภาคส่วนในการป้องกนั ควบคมุ โรคในเขตเมือง มาตรการปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไขเ้ ลอื ดออกเดงกี่ เนน้ การควบคมุ ยงุ ลายในระยะทย่ี งั เปน็ ลกู นำ�้ ซงึ่ ทำ� ไดง้ า่ ย ครัวเรือนหรือภาคประชาชนต้องเป็นผู้ปฏิบัติ โดยการก�ำจัดลูกน�้ำยุงลายภายใน บ้าน บริเวณบ้าน อาคารสถานที่ และชุมชนท่ีอยู่อาศัยอย่างต่อเนื่องอย่างน้อยทุกๆ 7 วัน ปอ้ งกนั ตนเองไมใ่ หถ้ กู ยงุ กัด และจดั การสภาพแวดลอ้ มบรเิ วณทอี่ ยอู่ าศยั ไม่ให้เปน็ แหลง่ เพาะ พันธุ์ยุงลาย ถ้าทุกคนช่วยกันปฏิบัติอย่างต่อเน่ืองท�ำให้ชุมชนปลอดลูกน�้ำยุงลาย เมื่อไม่มียุง ลายโรคไข้เลือดออกเดงกี่ก็ไม่อาจแพร่ระบาดต่อไปได้ และยังเป็นการป้องกันการแพร่ระบาด ของโรคติดต่ออื่นๆที่น�ำโดยยุงลายได้อีกด้วย ได้แก่ โรคติดเช้ือไวรัสซิกา โรคไข้ปวดข้อยุงลาย โรคไขเ้ หลอื ง การป้องกันควบคุมโรคในพื้นท่ีเขตเมือง เป็นบทบาทหน้าที่ขององค์กรปกครอง ส่วนท้องถ่ิน ซ่ึงมีอ�ำนาจตามกฎหมายในการออกข้อบัญญัติท้องถ่ินเพ่ือก�ำจัดแหล่งเพาะพันธุ์ และควบคุมยุงพาหะน�ำโรค จัดท�ำบริการสาธารณะโดยมีทีมป้องกันควบคุมโรคสนับสนุน ประชาชนในการจัดการสิ่งแวดล้อมไม่ให้มีแหล่งเพาะพันธุ์ยุงลาย และด�ำเนินการพ่นสารเคมี ก�ำจัดยุงลายเม่ือมีรายงานผู้ป่วยโรคไข้เลือดออกเดงกี่เกิดข้ึนในชุมชนหน่วยงานสาธารณสุขจะ เป็นผู้ประสาน ส่งเสริม และสร้างเสริมการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนใน การป้องกันควบคุม โรค โดยการเฝ้าระวังโรค สอบสวนโรค พยากรณ์โรค ประเมินความเสี่ยง ประชาสัมพันธ์ให้ ความรู้ สร้างความตระหนกั ส่อื สารความสยี่ งและปอ้ งกนั การเสยี ชวี ติ สนบั สนนุ ภาคประชาชน ในการควบคุมพาหะ ป้องกันการติดเชอื้ และพัฒนาระบบบริหารราชการให้มีนโยบายควบคุม โรคในระดบั จังหวัด เพอื่ ลดอตั ราป่วยและอตั ราปว่ ยตายให้เป็นไปตามค่าเป้าหมาย แนวทางการเฝา้ ระวงั ปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง 11 Urban Dengue Unit Guideline

แนวปฏบิ ตั ิและประเมินผลการควบคมุ ยงุ พาหะนำ� โรคโดยภาครัฐ ภาครัฐมีการเฝ้าระวังและติดตามประเมินผลการควบคุมยุงพาหะน�ำโรคอย่างต่อเนื่อง ข้อมูลที่ได้จะเป็นประโยชน์ต่อการพิจารณาเลือกใช้มาตรการตอบโต้ได้อย่างเหมาะสมตาม สถานการณ์ เน่ืองจากยุง Aedes aegypti และ Aedes albopictus พบได้ทุกภาคของ ประเทศไทย จึงมีการใช้สารเคมีในการควบคุมยุงพาหะอย่างกว้างขวางต่อเนื่องมาเป็นเวลา นาน และเชื้อไวรัสไข้เลอื ดออกเดงก่ีท่พี บกม็ คี รบทุกสายพนั ธุ์ DEN 1-4 ซึ่งมีการเปลี่ยนแปลง สลับกันเป็นสายพันธุ์เด่นในแต่ละช่วงเวลา ส่งผลต่อกระทบต่อสถานการณ์ระบาดของโรค ในแต่ละปี จึงจ�ำเป็นต้องมีข้อมูลการศึกษาเกี่ยวกับสถานการณ์การดื้อสารเคมีของยุงพาหะ สุ่มประเมินค่าดัชนีลูกน้�ำยุงลาย ตรวจสอบชนิดการติดเช้ือในคนและยุงพาหะ โดยส�ำนักโรค ติดตอ่ น�ำโดยแมลง สำ� นักงานปอ้ งกันควบคุมโรคทงั้ 12 เขต และศูนยค์ วบคมุ โรคตดิ ตอ่ น�ำโดย แมลง หน่วยงานระดับท้องถ่ินมีงานประจ�ำ คือ การประเมินค่าดัชนีลูกน้�ำยุงลายในชุมชน โรงเรียน โรงพยาบาล และศาสนสถาน จัดการส่งิ แวดลอ้ มไม่ให้เปน็ แหลง่ เพาะพันธ์ยุ งุ ลาย เน้น ประสิทธิภาพการควบคุมโรคไม่ให้ระบาดเกิน 2 รุ่น โดยใช้กลไกมาตรฐานการตอบโต้ ภาวะฉกุ เฉิน 3-3-1, 7, 14 ดงั นี้ มรี ะบบรายงานโรคให้สถานบริการสาธารณสุขในพืน้ ทที่ ราบ ภายใน 3 ชวั่ โมง สอบสวนโรคและกำ� จดั ลูกน�ำ้ ยุงลายทบี่ ้านผูป้ ว่ ยและรัศมี 100 เมตร ภายใน 3 ช่วั โมง และพน่ สารเคมกี ำ� จดั ยุงลายทบ่ี า้ นผู้ปว่ ยและรัศมี 100 เมตร ภายใน 1 วัน ดชั นลี ูกนำ�้ ยงุ ลาย มคี ่าเปน็ 0 ภายใน 7 วนั และไม่พบผ้ปู ่วยรายใหม่หลัง 14 วนั การพ่นสารเคมีตอ้ งให้ ครอบคลุมทวั่ ถึงท้งั ในบา้ นและนอกบ้านอยา่ งน้อยร้อยละ 80 หากไม่ได้ใหด้ �ำเนินการพ่นบ้าน ท่ียงั ไม่ไดพ้ ่นในวันถดั ไป และพน่ สารเคมีครั้งต่อไปในวันที่ 3 และ วนั ท่ี 7 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกนั ควบคุมโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง โรคไขเ้ ลอื ดออกเดงกเ่ี ป็นทท่ี ราบกันว่าเปน็ ปญั หาทางสาธารณสุขทสี่ ำ� คัญในอันดับตน้ ๆ ของพ้ืนที่ เขตเมือง แต่ละปีจะมีรายงานพบจ�ำนวนผู้ป่วยในพื้นที่เขตเมืองมากกว่าพื้นที่เขต ชนบท เน่ืองจากเป็นบรเิ วณ ท่ีมปี ระชากรจำ� นวนมาก อาศัยอยู่รวมกันอย่างหนาแน่น และมี ประชากรแฝงเคล่ือนย้ายเข้ามาท�ำงานในเมืองอย่างต่อเน่ือง ขณะที่ทรัพยากรทางด้าน สาธารณสขุ ของภาครฐั ก็มอี ยูอ่ ย่างจ�ำกัด การดแู ลของเจา้ หนา้ ทีภ่ าครัฐทำ� ไดไ้ มท่ ั่วถงึ ทกุ ชมุ ชน ภายในช่วงเวลาสัน้ ๆ 12 แนวทางการเฝ้าระวังป้องกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

ดังนั้นองคก์ รปกครองส่วนทอ้ งถนิ่ จงึ ตอ้ งมีแนวทางการทำ� งานเฝ้าระวงั ปอ้ งกนั ควบคุม โรคไข้เลือดออกในพ้ืนที่เขตเมือง ซึ่งเน้นในเร่ืองการจัดการท่ีดี ควบคู่กับการควบคุมคุณภาพ การปฏิบัติงานควบคุมโรคให้มีประสิทธิภาพ โดยมีระบบการเฝ้าระวังท่ีสามารถตรวจจับการ ระบาดของโรคไดอ้ ย่างรวดเรว็ สามารถระบุพื้นท่ีเส่ียงไดอ้ ย่างถกู ต้อง มีการเตรยี มความพร้อม ของทรัพยากรเพ่ือตอบโต้สถานการณ์ระบาดของโรคไข้เลือดออกเดงก่ีได้อย่างรวดเร็ว เช่น บุคลากรมีความรู้ความช�ำนาญในการปฏิบัติงาน เครื่องพ่นและสารเคมีก�ำจัดแมลงที่น�ำมาใช้ ต้องมีประสิทธิภาพในการก�ำจัดยุงพาหะ มีการควบคุมการปฏิบัติงานให้ถูกต้องตามหลัก วิชาการ มีการเตรียมข้อมูลชุมชนและแนวทางปฏิบัติที่เหมาะสมกับบริบทของชุมชนแต่ละ ประเภท สามารถสื่อสารความเส่ียงให้ประชาชนรับรู้ความเส่ียง เห็นความส�ำคัญ ท่ีจะต้องช่วยกันท�ำลายแหล่งเพาะพันธุ์ยุงลายในบริเวณที่พักอาศัยและในชุมชนของตน ที่ส�ำคัญทุกภาคส่วนต้องมีส่วนร่วมในการติดตามประเมินผล แก้ไข ปรับปรุง และพัฒนาการ ด�ำเนินงานอยา่ งตอ่ เนือ่ ง จงึ จะสามารถแกป้ ัญหาโรคไขเ้ ลอื ดออกได้อยา่ งย่ังยนื บรรณานกุ รม 1. ศริ ิเพญ็ กลั ยาณรุจ, มุกดา หวงั วีรวงศ์, วารุณี วชั รเสว.ี แนวทางการวนิ ิจฉัยและรักษาโรค ไข้เลือดออกเดงกี่ ฉบบั เฉลิมพระเกยี รติ 80 พรรษามหาราชนิ .ี พิมพ์คร้งั ที่ 1. กรงุ เทพฯ: สถาบนั สขุ ภาพเดก็ แห่งชาติมหาราชนิ ี กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสขุ ; 2556 2. ส�ำนักโรคติดต่อน�ำโดยแมลง [Internet]. กรุงเทพฯ: ส�ำนักโรคติดต่อน�ำโดยแมลง กรมควบคมุ โรค; c2548-59 [เข้าถงึ 23 มกราคม 2561] เขา้ ถึงไดจ้ าก : http://www. thaivbd.org/n/projects?title=แผนงาน/โครงการ&module=รายงานประจ�ำปีส�ำนัก โรคติดต่อน�ำโดยแมลง 3. คณะเวชศาสตร์เขตร้อน [Internet]. กรุงเทพฯ: คณะเวชศาสตร์เขตร้อน มหาวิทยาลัย มหิดล; c2560 [ปรบั ปรงุ เมือ่ 22 สงิ หาคม 2560; เข้าถงึ 23 มกราคม 2561] เข้าถึงได้จาก : http://www.tm.mahidol.ac.th/th/download/Dengue-Awareness-Day- TH-Copy.pdf 4. องอาจ เจริญสุข.ระบาดวิทยาประยุกต์เพื่อการป้องกันและควบคุมโรคไข้เลือดออก บริษทั บอร์นทบู พี ับ ลชิ ซง่ิ จำ� กัด สมุทรสาคร 2559. แนวทางการเฝา้ ระวังป้องกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง 13 Urban Dengue Unit Guideline

บทที่ 4 นวัตกรรมและเทคโนโลยี นวัตกรรมและเทคโนโลยีที่ใช้ในการเฝ้าระวัง ป้องกันควบคุมโรคไข้เลือดออก ในเขตเมือง ได้ถูกพัฒนาขึ้น 2 เครื่องมือ คือ ชุดซอฟต์แวร์ทันระบาดและแอพพลิเคชั่นพิชิต ลกู น�ำ้ ยุงลายซ่งึ นวัตกรรมและเทคโนโลยี มวี ตั ถปุ ระสงคก์ ารดำ� เนินงาน ดังนี้ 1. เพื่อให้ผู้บริหาร เจ้าหน้าท่ีและประชาชนในพ้ืนท่ีทราบถึงความเส่ียงก่อนท่ีจะเกิด การระบาดของโรคไขเ้ ลอื ดออก 2. เพ่ือให้ผู้ปฏิบัติงานในพื้นท่ีเขตเมือง มีเครื่องมือท่ีทันสมัย เพิ่มประสิทธิภาพในการ ดำ� เนนิ งานเฝา้ ระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลอื ดออก 3. ลดภาระในการวิเคราะหข์ ้อมลู การระบาดของโรคไข้เลือดออกในพน้ื ทีเ่ ขตเมอื ง ประโยชน์ของการใชน้ วตั กรรมและเทคโนโลยี 1. ทราบถงึ ปัจจยั ต่างๆ ของการระบาดโรคไขเ้ ลอื ดออกในพ้ืนทเี่ ขตเมอื ง 2. ทราบผลการคาดประมาณ การระบาดของโรคไข้เลอื ดออกในพ้ืนที่เขตเมอื งน้ัน ๆ 3. เพิม่ ประสทิ ธิภาพการวเิ คราะห์ข้อมูลไดแ้ ม่นยำ� รวดเร็วและมีประสิทธิภาพมากขนึ้ 4. ผู้ปฏิบัติงานสามารถติดตามสถานการณ์โรคไข้เลือดออกในพื้นที่เขตเมือง ทกุ แห่งได้ทันเวลา ชุดซอฟตแ์ วรท์ ันระบาด ผู้เช่ียวชาญด้านโปรแกรม (NECTEC : สวทช.) ได้พัฒนาโปรแกรมทันระบาดเป็นชุด ซอฟต์แวร์ประกอบด้วย 4 แอปพลิเคชั่นหลักใช้ในการส�ำรวจลูกน้�ำยุงลาย การน�ำเสนอ สถานการณ์ระบาดของโรคไข้เลือดออก การจัดท�ำรายงานการระบาดของโรคไข้เลือดออก และการสร้างรายงานเชงิ วเิ คราะหท์ ่เี ก่ียวขอ้ งกับการระบาดของโรคไข้เลือดออก 14 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกันควบคมุ โรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

ชดุ ซอฟต์แวร์ทนั ระบาด ประกอบด้วย 4 แอพพลิเคชัน่ หลักดงั นี้ 1. ทันระบาด-SURVEY โมบายแอปพลิเคชั่นบนระบบปฏิบัติการแอนดรอยด์ท่ี สนับสนุนการส�ำรวจลูกน�้ำยุงลาย และการได้มาซึ่งข้อมูลการส�ำรวจลูกน�้ำยุงลายท่ีมีความทัน สมยั ถกู ตอ้ ง และน่าเช่อื ถือ ตลอดจนคา่ ดัชนีทางกฏี วิทยาทนั ทีภายหลังการส�ำรวจฯ ส้ินสุด 2. ทันระบาด-WATCH เวบ็ แอปพลิเคชัน่ ทนี่ ำ� เสนอสถานการณร์ ะบาดของโรคไข้เลือด ออกและดชั นีทางกีฏวทิ ยาแบบเรียวไทม์ ในรูปแผนท่ี และตาราง โดยอา้ งองิ ตามพื้นท่คี วามรับ ผดิ ชอบของหนว่ ยงานที่เกยี่ วขอ้ ง และระดับพื้นท่ที ่สี นใจ ไดแ้ ก่ จงั หวดั อ�ำเภอ และต�ำบล ทั้งนี้ มกี ารเชื่อมโยงข้อมลู ระบาดวทิ ยาจากศูนย์ระบาดวิทยาจงั หวดั /ส�ำนกั ระบาดวิทยา และข้อมลู การส�ำรวจลูกน�้ำยงุ ลายจากทันระบด-SURVEY 3. ทันระบาด-REPORT เว็บแอปพลเิ คช่ันทสี่ นับสนุนการสร้างรายงานการระบาดของ โรคไข้เลือดออกและดัชนีทางกีฏวิทยาท่ีมีการใช้งานอยู่เป็นประจ�ำ ในรูปกราฟ ตาราง และ แผนท่ี บนพื้นฐานของข้อมูลสะสมหรือต่อเนื่อง ข้อมูลในภาพรวมหรือเชิงเปรียบเทียบ และ อ้างอิงตามพนื้ ทคี่ วามรับผิดชอบของหน่วยงานที่เก่ยี วข้อง ระดับพื้นที่ และชว่ งเวลาที่สนใจ 4. ทันระบาด-BI เวบ็ แอปพลิเคชนั ทส่ี นับสนุนการสร้างรายงานเชงิ วเิ คราะหท์ เี่ ก่ียวขอ้ ง กับการระบาดของโรคไขเ้ ลอื ดออกและดัชนที างกฏี วทิ ยาตามมมุ มองทสี่ นใจ แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกันควบคมุ โรคไขเ้ ลือดออกในเขตเมอื ง 15 Urban Dengue Unit Guideline

นอกจากนี้ ยังมีทันระบาด-API ท่ีสนับสนุนการท�ำงานของแอปพลิเคชั่นภายใต้ชุด ซอฟต์แวร์ทันระบาดในการบันทึกแลเข้าถึงข้อมูลต่างๆ ได้แก่ ข้อมูลพ้ืนฐาน ข้อมูลระบาด วิทยา และข้อมูลดัชนีทางกีฏวิทยา เป็นต้น และทันระบาด-AUTHEN ท่ีสนับสนุนการยืนยัน ตัวตนของผ้ใู ช้ การเข้าสแู่ อปพลเิ คช่นั ภายใต้ชดุ ซอฟต์แวร์ทนั ระบาดดว้ ยการลอ็ คอินเพียงครง้ั เดยี ว (SSO: Single Sing-On) และการลงทะเบยี นผู้ใช้ กล่มุ ลกู ค้า/ผู้ใชง้ านเทคโนโลยีเป้าหมาย หน่วยงานทางด้านสาธารณสุขและการแพทย์ ได้แก่ ส�ำนักงานป้องกันควบคุมโรค ส�ำนักโรคติดต่อน�ำโดยแมลง ส�ำนักระบาดวิทยา ส�ำนักงานสาธารณสุขจังหวัด โรงพยาบาล ส�ำนักงานสาธารณสุขอ�ำเภอ โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพต�ำบลและองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น เป็นตน้ ประโยชน์ของชุดซอฟต์แวรท์ ันระบาด - ระบุแหล่งเพาะพันธุ์ลูกน้�ำยุงลายท่ีมีความเสี่ยงสูง เพ่ือการก�ำจัดอย่างมีประสิทธิภาพ, ป้องกนั การระบาดในพน้ื ทีเ่ สีย่ ง - รายงานสถานการณเ์ ชงิ บรู ณาการแบบเรยี ลไทม์ เพอ่ื การปอ้ งกนั การระบาดซำ�้ ซาก, ควบคมุ พน้ื ทร่ี ะบาด - สร้างรายงานเชิงวิเคราะห์ในหลายมิติ เพ่ือวางแผนกลยุทธ์ในการป้องกันควบคุม การระบาด 16 แนวทางการเฝ้าระวงั ปอ้ งกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

รายละเอยี ดการเขา้ โปรแกรมอยู่ในแผน่ CD ทแ่ี นบด้านในปกหลงั แนวทางการเฝ้าระวังปอ้ งกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง 17 Urban Dengue Unit Guideline

แอปพลิเคช่นั พิชติ ลกู น�้ำยุงลาย เปน็ แอปพลิเคชน่ั สำ� หรับประชาชน ช่วยดูแลไมใ่ หป้ ระชาชนเสย่ี งต่อการป่วยเป็นโรคไข้ เลือดออก ภายในตวั แอปพลิเคช่ันมแี บบส�ำรวจลูกนำ้� ยงุ ลายจ�ำแนกเป็นแตล่ ะภาชนะตา่ งๆพบ ลูกน�้ำเท่าไรซึ่งจะค�ำนวณได้ว่ามีระดับเสี่ยงที่จะเป็นแหล่งพาหะโรคจากยุงลายมากน้อยเท่าไร มวี ิธกี ารที่ง่ายเหมาะสำ� หรบั ประชาชน วธิ ีใช้งาน - ใชง้ านงา่ ยในระบบ Android เขา้ Play store - ใชง้ านง่ายในระบบ ios เข้า App store - พมิ พค์ ำ� วา่ “พชิ ิตลกู นำ�้ ยุงลาย” แล้วดาวโหลดตดิ ตง้ั ประโยชน์จากการใช้แอปพลเิ คชนั่ พิชิตลกู นำ้� ยุงลาย - เจา้ ของบา้ นทราบระดบั ความเสยี่ งของการเกดิ โรคไขเ้ ลอื ดออก - เจ้าของบ้านทราบวิธีการจัดการสิ่งแวดล้อมในบ้าน ถ้าหากปฏิบัติตามค�ำแนะน�ำจะ ท�ำใหส้ มาชิกในบ้านลดความเสยี่ งจากการเกิดโรคไขเ้ ลือดออก - ใช้ส�ำรวจภาชนะเก็บน�ำ้ น�ำ้ ขังว่ามีการตรวจพบลกู นำ้� ยุงลายหรอื ไม่ - รแู้ นวทางในการปรบั ปรุง แก้ไขสภาพแวดล้อมภายในบ้านไมใ่ หเ้ ปน็ แหลง่ เพาะพันธ์ ยงุ ลายและลดความเส่ียงตอ่ การเกิดโรคไข้เลอื ดออก - สามารถพิมพ์ข้อมูลโดยการแจ้งการพบผู้ป่วยโรคไข้เลือดออก เพ่ือให้เจ้าหน้าที่ ติดต่อกลับมาหาผู้แจ้งและเข้าไปควบคุมการระบาดของโรคไข้เลือดออกในบริเวณที่ผู้ป่วย อาศัยอยู่ 18 แนวทางการเฝา้ ระวงั ปอ้ งกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 19 Urban Dengue Unit Guideline

สำ� หรับวธิ ีใช้งานแอปพลิเคชน่ั พชิ ิตลกู น้ำ� ยุงลาย กรณที ต่ี อ้ งการแจง้ เจา้ หนา้ ทวี่ ่าบ้าน หรือชุมชนที่คุณอยู่น้ันพบยุงลาย และอยู่ในระดับความเสี่ยงสูงต่อการติดโรคไข้เลือดออก จะต้องเปิดสัญญาณ GPS เพ่ือแจ้งพิกัดแจ้งเจ้าหน้าที่ให้ความช่วยเหลือทราบ ด้วยการส่งทีม พ่นควัน เพ่ือก�ำจัดยุงในชุมชนให้ทันที อีกทั้งยังสามารถแจ้งผู้ป่วย ท่ีอยู่ในบ้านหรือชุมชน เพ่ือใหเ้ จา้ หนา้ ที่สาธารณะสขุ ควบคุมดูแล วิธกี ารโหลด App อย่ใู นแผน่ CD ท่ีแนบด้านในปกหลัง 20 แนวทางการเฝา้ ระวังป้องกันควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

บทท่ี 5 การเฝ้าระวังควบคุมความเส่ยี งโรคไขเ้ ลอื ดออก (Composite Risk) การวิเคราะห์สภาพปัญหาโรคไข้เลือดออกมีความซับซ้อนเน่ืองจาก โรคไข้เลือดออก เป็นโรคท่ีมีปัจจัยเส่ียงหลายด้าน (multiple risk factors) ดังนั้นแนวคิดด้านการรายงาน สถานการณ์โรค จึงเปลี่ยนไปสู่การสร้างสรรค์ความคิดโดยการรวบรวมและวิเคราะห์ ข้อมูล จากแหล่งต่างๆ เพ่ือประโยชน์ในการป้องกัน เตือนภัยในเหตุการณ์ต่างๆ มากขึ้นเพื่อน�ำไปสู่ การท�ำนาย (forecast) หรือพยากรณ์ (prediction) ซงึ่ เปน็ ภาพท่ีอาจเกดิ ข้นึ ในอนาคตดังนั้น การเฝา้ ระวังควบคมุ ความเสีย่ งโรคไขเ้ ลือดออกจงึ มปี ระเดน็ ทีต่ ้องวเิ คราะห์ 5 ประเดน็ ดังนี้ 1. อุบตั กิ ารณ์ผปู้ ว่ ยใน 2-4 สัปดาห์ 2. จำ� นวนบา้ นท่สี ำ� รวจพบลกู น�ำ้ ใน100บ้าน (HI) 3. จ�ำนวนภาชนะทสี่ ำ� รวจพบลกู น�้ำใน100ภาชนะ (CI) 4. ปริมาณน�้ำฝน (mm) 5. สัดส่วนเน้อื ทต่ี ัวเมอื ง ย่านการค้าและหมู่บา้ น รายละเอยี ดแต่ละประเดน็ กำ� หนดคา่ และระดบั การวิเคราะหด์ ังตอ่ ไปนี้ ประเดน็ ท่ี 1 อบุ ัตกิ ารณผ์ ู้ป่วยใน 2-4 สัปดาห์ท่ีผ่านมา อุบัติการณ์ผปู้ ว่ ยใน 2-4 สปั ดาห์ ประเด็น รายละเอียดคะแนน คะแนน คะแนน คะแนน อบุ ัตกิ ารณผ์ ูป้ ว่ ยใน 2 - 4 สัปดาห์ 1 2 3 4 ทไ่ี ด้ ถ่วง หลงั ถว่ ง เพ่ิมข้ึน เพ่มิ ขนึ้ เพมิ่ ข้นึ เพ่ิมขน้ึ   0.4   <10% 10-25% 26-30% >30% วิธีคิด อุบัติการณ์ผู้ป่วย สามารถหาได้โดยการเอาผลรวมผู้ป่วยใน 4 สัปดาห์ล่าสุด ลบดว้ ยจ�ำนวนผปู้ ่วยก่อนหน้านัน้ 4 สัปดาห์ วิธีคิดร้อยละ คือ เอาผลต่างท่ีลบกันได้ หารด้วยผลรวมผู้ป่วย 4 สัปดาห์ก่อนหน้า แลว้ คณู ด้วย 100 แนวทางการเฝา้ ระวังป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 21 Urban Dengue Unit Guideline

ตวั อย่างการคดิ ค่าอบุ ตั กิ ารณผ์ ูป้ ว่ ยใน 2 – 4 สัปดาห์ เขตลาดกระบงั เขต จำ�นวนปว่ ยรายเดือน ปี 2559 ม.ค. ก.พ. มี.ค เม.ย. พ.ค. ม.ิ ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. รวม ลาดกระบัง 37 17 10 9 7 4 16 23 21 17 24 19 204 วธิ คี ิดตอ้ งการหาอบุ ตั ิการณ์ในเดือนสิงหาคม 2559 วธิ ีคิด คือ 23 (ผลรวม 4 สปั ดาหล์ า่ สดุ ) - 16 (ผลรวม 4 สัปดาห์กอ่ นหนา้ ) จะไดเ้ ทา่ กบั 7 จากนน้ั คดิ % โดยผลเอาผลตา่ งทล่ี บกนั ได้ หารดว้ ยผลรวมผปู้ ว่ ย 4 สปั ดาหก์ อ่ นหนา้ แลว้ คณู ดว้ ย 100 จะได้เท่ากับ 7/16 x 100 = 43.75% ดังนั้น จะได้คะแนนอุบัติการณ์ เท่ากับ 4 (เพมิ่ ขึน้ >30%) ประเดน็ ท่ี 2 จ�ำนวนบ้านที่ส�ำรวจพบลูกน�ำ้ ใน 100 หลงั (HI) จำ� นวนบา้ นทีส่ ำ� รวจพบลูกน�ำ้ ใน 100 หลงั (HI) ประเด็น รายละเอยี ดคะแนน คะแนน คะแนน คะแนน 1234 ทไี่ ด้ ถ่วง หลงั ถ่วง จำ� นวนบา้ นทีส่ �ำรวจพบ <1 1 - 10 11 - 20 >20   0.1   ลกู น้�ำใน 100 หลงั (HI) วิธีคิดค่า HI สามารถหาได้จากน�ำเอาผลจากจ�ำนวนบา้ นทสี่ ำ� รวจพบลกู น�ำ้ ใน 100 หลงั มาคดิ เชน่ ในเดือนสงิ หาคม 2559 ผลการส�ำรวจค่า HI ในเขตลาดกระบงั พบลูกน�ำ้ 20 หลัง จากจำ� นวนบ้านทที่ �ำการส�ำรวจท้ังหมด 71 หลัง จะได้ 20 / 71 x 100 เทา่ กับ 28.17 คะแนนทไี่ ด้ เทา่ กับ 4 ประเดน็ ที่ 3 จ�ำนวนภาชนะที่ส�ำรวจพบลูกน�้ำใน 100 ภาชนะ ( CI ) ซึ่งประเด็นท่ี 2 และ 3 ข้อมลู ไดจ้ ากการสมุ่ สำ� รวจลูกนำ�้ ในพน้ื ที่ จำ� นวนภาชนะทีส่ �ำรวจพบลูกน้ำ� ใน 100 ภาชนะ (CI) ประเด็น รายละเอียดคะแนน คะแนน คะแนน คะแนน จ�ำนวนภาชนะท่ีสำ� รวจ 1234 ท่ีได้ ถว่ ง หลงั ถว่ ง   0.1   พบลูกน�้ำใน 100 <5 5 - 50 51 - 60 >60 ภาชนะ (CI) 22 แนวทางการเฝ้าระวังปอ้ งกันควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

วิธีคิดค่า CI สามารถหาได้จากน�ำเอาผลจากจ�ำนวนภาชนะที่ส�ำรวจพบลูกน้�ำใน 100 ภาชนะ มาคิด เช่น ในเดือนสิงหาคม 2559 ผลการส�ำรวจค่า CI ในเขตลาดกระบัง พบลูกนำ�้ 39 ภาชนะ จากจำ� นวนภาชนะท่ีทำ� การสำ� รวจทั้งหมด 279 ภาชนะ จะได้ 39 / 279 x 100 เท่ากับ 13.98 คะแนนที่ได้ เทา่ กบั 2 ประเดน็ ท่ี 4 ปริมาณน�้ำฝน (mm) แต่ข้อมูลทไี่ ดอ้ าจจะไมค่ รอบคลมุ ทุกเขต เนอื่ งจาก บางพืน้ ทไ่ี มม่ เี ครือ่ งวดั ปริมาณนำ�้ ฝน ปรมิ าณน้�ำฝน (mm) ประเด็น รายละเอียดคะแนน คะแนน คะแนน คะแนน 12 3 4 ทไ่ี ด้ ถ่วง หลงั ถว่ ง ปริมาณน้�ำฝน (mm) <50 50- 100 101 - 200 >200   0.2   วิธีคิดปริมาณน�้ำฝนสามารถหาได้จากผลรวมของปริมาณน้�ำฝนในเดือนน้ันๆ เช่น มีปริมาณน�ำ้ ฝนรวมทงั้ เดือน เท่ากบั 260.50 mm ดังน้ัน ปริมาณน�ำ้ ฝน เทา่ กับ 260.50 mm จะได้ 4 คะแนน ประเดน็ ที่ 5 สดั ส่วนพื้นท่ี ตวั เมืองและย่านการคา้ และหมบู่ ้าน ท่ีมาของแหล่งข้อมูล : ส�ำนักงานพัฒนาเทคโนโลยีอวกาศและภูมิสารสนเทศ องค์การ มหาชน (GISTDA) http://www.gistda.or.th หรือ จากการส�ำรวจในแตล่ ะพนื้ ท่ี สดั ส่วนเนือ้ ทต่ี ัวเมอื ง ย่านการค้าและหมู่บ้าน ประเด็น รายละเอียดคะแนน คะแนน คะแนน คะแนน 12 3 4 ทไ่ี ด้ ถ่วง หลงั ถ่วง สัดสว่ นเน้อื ท่ตี วั เมอื ง <70% 70 - 80% 81 - 90% >90%   0.2   ยา่ นการคา้ และหมู่บา้ น วิธีค�ำนวณสัดส่วนเนื้อที่ตัวเมือง ย่านการค้าและหมู่บ้าน โดยได้จากการน�ำเอาข้อมูล จาก gistda ซ่ึงสามารถน�ำตัวเลขท่ีได้มาเทียบและคิดคะแนนได้เลย เช่น ในเขตลาดกระบัง มีสัดส่วนเนื้อที่ตัวเมือง ย่านการค้าและหมู่บ้าน เท่ากับ 38.28% จะได้คะแนนเท่ากับ 1 คะแนน แนวทางการเฝ้าระวังป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลือดออกในเขตเมอื ง 23 Urban Dengue Unit Guideline

โดยมเี กณฑป์ ระเมนิ ดงั น้ี ประเด็นการประเมนิ ความเสีย่ ง ประเดน็ 1 รายละเอยี ดคะแนน 4 คะแนน คะแนน คะแนน 23 ท่ีได้ ถ่วง หลังถว่ ง นำ�้ หนัก นำ้� หนกั อบุ ัตกิ ารณ์ ผู้ป่วย.] เพิม่ ขนึ้ เพม่ิ ขึ้น 10 เพิม่ ขึน้ เพ่ิมขน้ึ ใน 2-4 สปั ดาห์ <10% - 25% 25 - 30% >30% 4 0.4 1.6 จ�ำนวนบ้านท่สี ำ� รวจพบ <1 1 - 10 11 - 20 >20 4 0.1 0.4 ลกู น้ำ� ใน 100 บ้าน (HI) จ�ำนวนภาชนะทส่ี �ำรวจพบ ลกู นำ้� ใน 100 ภาชนะ (CI) <5 5 - 50 51 - 60 >60 2 0.1 0.2 ปรมิ าณน้�ำฝน (mm) <50 50 - 100 101 - 200 >200 4 0.2 0.8 สดั ส่วนเน้อื ท่ีตัวเมืองและ ย่านการคา้ และหมูบ่ า้ น <70% 70 - 80% 81 - 90% >90% 1 0.2 0.2 รวม 1 3.2 ความเสี่ยงระดับ 1 1.00 – 1.74 คะแนน ความเสยี่ งระดบั 2 1.75 – 2.40 คะแนน ความเสีย่ งระดับ 3 2.40 – 3.24 คะแนน ความเสย่ี งระดบั 4 3.25 – 4.00 คะแนน การแปลผลระดับความเสย่ี ง ความเสย่ี งระดบั 1 (คะแนนระหว่าง 1.00-1.74) หมายถงึ ยังไมม่ คี วามเสีย่ งดำ� เนนิ การ ตามมาตรการในภาพรวม) ความเส่ยี งระดับ 2 (คะแนนระหว่าง 1.75-2.40) หมายถึง มีความเส่ียงระดับต่�ำ ด�ำเนินการตามมาตรการในภาพรวม สอบสวนและควบคุมโรค ภายใน 24 ช่วั โมง ความเส่ียงระดับ 3 (คะแนนระหว่าง 2.40-3.24) หมายถงึ มีความเส่ยี งระดับปานกลาง ด�ำเนินการตาม Level 2 หากพิจารณาแล้วไม่สามารถด�ำเนินการ ไดต้ ามล�ำพงั ควรขอการสนบั สนุน ความเส่ยี งระดบั 4 (คะแนนระหว่าง 3.25-4.00) หมายถงึ มีความเส่ียงระดบั สงู ดำ� เนินการ ตาม Level 3 เปดิ EOC ประกาศเขตระบาด / ควบคมุ ตามพระราชบัญญัติ โรคติดต่อ พ.ศ.2558 24 แนวทางการเฝา้ ระวังป้องกนั ควบคมุ โรคไขเ้ ลือดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

บทที่ 6 มาตรการตามบริบทของพนื้ ท่ี (Zoning Respond Packages) การเฝ้าระวงั ควบคมุ ปอ้ งกนั ไข้เลือดออก และควบคุมลกู น�้ำยุงลาย ซ่ึงเป็นพาหะน�ำโรค ไข้เลือดออกเป็นที่ทราบกันว่าเป็นปัญหาทางสาธารณสุขที่ส�ำคัญในอันดับต้นๆของพื้นท่ีเขต เมอื ง แตล่ ะปีจะมรี ายงานพบจำ� นวนผูป้ ว่ ยในพื้นทีเ่ ขตเมอื งมากกวา่ พืน้ ที่เขตชนบท เนือ่ งจาก เป็นบริเวณที่มีประชากรจ�ำนวนมาก อาศัยอยู่รวมกันอย่างหนาแน่น และมีประชากรแฝง เคลื่อนย้ายเข้ามาท�ำงานในเมืองอย่างต่อเน่ือง ขณะท่ีทรัพยากรทางด้านสาธารณสุขของภาค รัฐก็มอี ย่อู ยา่ งจำ� กดั การดูแลของเจา้ หน้าท่ีภาครัฐท�ำไดไ้ ม่ทว่ั ถงึ ทุกชุมชนภายในชว่ งเวลาสัน้ ๆ องค์กรปกครองส่วนท้องถ่ินจึงต้องมีแนวทางการท�ำงานเฝ้าระวัง ป้องกัน ควบคุมโรคไข้เลือด ออกในพ้ืนที่การพิจารณาเลือกใช้มาตรการตอบโต้ได้อย่างเหมาะสมตามสถานการณ์ซึ่งเน้นใน เร่ืองการจัดการที่ดี ควบคู่กับการควบคุมคุณภาพการปฏิบัติงานควบคุมโรคให้มีประสิทธิภาพ โดยมีระบบการเฝ้าระวังที่สามารถตรวจจับการระบาดของโรคได้อย่างรวดเร็ว สามารถระบุ พ้ืนท่ีเสี่ยงได้อย่างถูกต้อง มีการเตรียมความพร้อมของทรัพยากรเพ่ือตอบโต้สถานการณ์ ระบาดของโรคไข้เลือดออกเดงก่ีได้อย่างรวดเร็ว เช่น บุคลากรมีความรู้ความช�ำนาญในการ ปฏิบัติงาน เครื่องพ่นและสารเคมีก�ำจัดแมลงที่น�ำมาใช้ต้องมีประสิทธิภาพในการก�ำจัดยุง พาหะ มีการควบคุมการปฏิบัติงานใหถ้ กู ต้องตามหลกั วชิ าการ สถาบันป้องกันควบคมุ โรคเขต เมอื งร่วมกบั ส�ำนกั อนามัย กรุงเทพมหานคร จึงได้รว่ มกันวางมาตรการนำ� ร่อง ด้วยบรบิ ทพื้นท่ี มีลักษณะบ้านเรือนท่ีพักอาศัยหลากหลายรูปแบบ จึงก�ำหนดเป็นโซนนิ่ง (Zoning) ขึ้นเพื่อ สามารถจ�ำแนกการเข้าไปปฏิบัติงานท่ีหลากหลายรูปแบบท้ังการประสาน การวางแผนด้าน การส่ือสารที่ไม่เหมือนกันในแต่ละบริบท โดยได้ก�ำหนดแบ่งการวางมาตรการตามลักษณะ ชุมชน เพื่อเป็นประโยชน์ต่อการควบคุมโรคเขตเมือง การเตรียมข้อมูลชุมชนและแนวทาง ปฏิบัติท่ีเหมาะสมกับบริบทของแต่ละชุมชน สามารถส่ือสารให้ประชาชนรับรู้ความเส่ียง เห็นความส�ำคัญที่จะต้องช่วยกันท�ำลายแหล่งเพาะพันธุ์ลูกน�้ำยุงลายในบริเวณที่พักอาศัยและ ในชมุ ชนของตน ท่ีส�ำคัญทกุ ภาคส่วนตอ้ งมีสว่ นร่วมในการติดตามประเมินผล แก้ไข ปรบั ปรุง และพฒั นาการด�ำเนนิ งานอยา่ งต่อเนอื่ ง จงึ จะสามารถแก้ปัญหาโรคไขเ้ ลอื ดออกไดอ้ ย่างย่งั ยืน แนวทางการเฝ้าระวังป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 25 Urban Dengue Unit Guideline

ลักษณะของพ้ืนท่ีเขตเมือง แบ่งออกเป็น 5 ลักษณะชุมชน เพื่อการจัดการควบคุมยุง ลายได้อยา่ งเหมาะสม โดยกำ� หนดมาตรการต่างๆ ตามบริบทของพ้นื ที่ การแบง่ พืน้ ท่ีออกเป็น 5 ลักษณะชุมชน ชมุ ชนอาคารสูง หมายถงึ ชุมชนท่ีมีสภาพเป็นแฟลต คอนโดมเิ นยี ม อพาร์ทเมน้ ท์ หรือ อาคารที่มีจำ� นวน 5 ชั้นข้นึ ไป ชุมชนหมู่บ้านจัดสรร หมายถึง ชุมชนที่มีการจัดสร้างขึ้นตามกฎหมายว่าด้วยการ จดั สรรทีด่ ิน ยกเวน้ ท่เี ปน็ นติ บิ คุ คล เชน่ บา้ นเด่ียว ทาวน์เฮาส์ หรือบา้ นแฝด ชมุ ชนแออดั หมายถงึ ชมุ ชนที่มลี กั ษณะบา้ นเรอื นหนาแน่น ประชาชนอยอู่ ยา่ งแออดั เชน่ อาคารพาณชิ ยย์ ่านการค้า แคม้ ปค์ นงานก่อสรา้ ง 26 แนวทางการเฝา้ ระวังปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

ชมุ ชนชานเมือง หมายถึง ชมุ ชนท่มี ีพืน้ ท่ีดา้ นเกษตรกรรม มบี า้ นเรอื นไม่แออดั ชมุ ชนพเิ ศษ หมายถงึ โรงเรยี น โรงพยาบาล โรงงาน สถานประกอบการ ศาสนสถาน (วดั มสั ยดิ โบสถ)์ หน่วยงานราชการ/เอกชน HOTEL POLICE ซึ่งการก�ำหนดมาตรการ ในการลงไปด�ำเนินการแต่ละชุมชนก็จะต่างกันไป โดยการใช้ หลกั การติดตอ่ ประสานงาน ส่อื สาร และรูปแบบการควบคุมโรค ท่ีต่างกัน ในแต่ระยะของการ ควบคุมโรค l กอ่ นการระบาด (Level 1) l ระหว่างการระบาด (Level 2-4) l หลงั การระบาด มาตรการจัดการควบคุมยุงลายตามลักษณะชุมชนแบ่งเป็น 4 level ตามการประเมิน ความเสี่ยงโดยใช้ ดชั นีระดับความเส่ียงและกลไกการตอบสนอง (Composite index score) ประกอบดว้ ย 5ประเด็น (รายละเอียดตามบทที่ 5) ทมี ปฏิบตั กิ าร 1. เจ้าหนา้ ทส่ี าธารณสขุ ในพน้ื ท่ี และเจา้ หน้าที่องค์กรปกครองส่วนท้องถิน่ (วิเคราะห์ ปญั หา วางแผนงาน และบรหิ ารจดั การควบคมุ ยุงลาย) 2. ผู้ปฏิบัติงานป้องกันควบคุมโรคทม่ี ยี งุ ลายเปน็ พาหะในพน้ื ท่ี (ปฏิบตั ิงานตามบทบาท หน้าท่ี) แนวทางการเฝ้าระวังป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 27 Urban Dengue Unit Guideline

2.1 ทีมสอบสวนควบคุมโรคเคล่ือนท่ีเร็ว ประกอบด้วย นักวิชาการสาธารณสุข พยาบาลวิชาชีพ หรือเจา้ พนักงานสาธารณสขุ 2.2 ทีมพ่นสารเคมีก�ำจัดแมลงอย่างน้อย 1 ทีม ควรประกอบด้วย ผู้ควบคุมทีม (1 คน) พนักงาน พ่นสารเคมี (4 คน) พนกั งานขับรถยนต์ (1 คน) 2.3 ภาคีเครือข่ายผู้สนับสนุนปฏิบัติการ ประกอบด้วย อาสาสมัครสาธารณสุข ประธานชมุ ชน กรรมการชุมชน นิติบุคคล วัสดุอปุ กรณ์ทจี่ ำ� เป็น 1. เคร่อื งพ่นหมอกควันแบบสะพายไหล่ 2 เครื่องตอ่ 1 ทีมพ่น 2. เครื่องพ่นฝอยละเอยี ด (ULV) แบบสะพายหลัง 2 เครอ่ื งต่อ 1 ทีมพน่ 3. สารเคมีก�ำจัดลกู น้ำ� และยงุ ลายตวั เต็มวยั เชน่ ทรายทีมฟี อส สารเคมีสำ� หรับเคร่อื ง พน่ หมอกควันและพ่นฝอยละเอียด 4. ไฟฉายและแบบสำ� รวจลกู นำ้� ยงุ ลาย 5. ส่อื ประชาสมั พนั ธ์ กฎหมายท่เี กีย่ วขอ้ งเพ่อื นำ� ไปปรับใช้ในพ้นื ท่ี 1. พระราชบัญญตั ิ เทศบาล พ.ศ.2496 และท่แี กไ้ ขเพ่มิ เตมิ 2. พระราชบัญญัติ ระเบียบบรหิ ารราชการกรงุ เทพมหานคร พ.ศ.2528 3. พระราชบญั ญตั ิ ระเบียบบรหิ ารราชการเมืองพัทยา 4. พระราชบัญญตั อิ งค์การบริหารส่วนจงั หวัด พ.ศ.2540 5. พระราชบัญญตั ิ โรคติดตอ่ พ.ศ.2558 6. พระราชบญั ญัติรกั ษาความสะอาด พ.ศ.2560 7. พระราชบญั ญตั ิ การสาธารณสขุ พ.ศ.2535 (ใชไ้ ดท้ ุกชมุ ชนยกเว้นชุมชนพิเศษเทา่ นั้น) 8. พระราชบัญญัติ อาคารชดุ พ.ศ.2522 และทแ่ี กไ้ ขเพ่มิ เติม (ใช้เฉพาะชุมชนอาคารสูงเทา่ นั้น) 9. พระราชบญั ญัติการจดั สรรทดี่ นิ พ.ศ.2543 (ใช้เฉพาะชมุ ชนหม่บู ้านจัดสรรเท่าน้นั ) หมายเหตุ ขอ้ 1 – 6 ใชไ้ ด้กับทุกลกั ษณะชุมชน 28 แนวทางการเฝ้าระวงั ปอ้ งกนั ควบคมุ โรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

การแบง่ ระดับความเส่ยี งตามลกั ษณะชมุ ชน ลักษณะ level 1 (ความเส่ยี ง ระดบั 1 level 2 (ความเสยี่ ง ระดับ 2 level3 (ความเส่ียง ระดบั 3 level 4 (ความเสีย่ ง ระดบั 4 ชมุ ชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = ชุมชน 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) อาคารสูง ด�ำเนนิ การตามมาตรการ ดำ� เนินการตามมาตรการ - ด�ำเนนิ การตาม Level 2 - ด�ำเนนิ การตาม Level 3 ในภาพรวม ในภาพรวม - หากพิจารณาแล้วเหน็ วา่ ไม่ เปดิ EOC ประกาศเขตการ - การส�ำรวจแหล่งเพาะพันธ์ุยุง - สอบสวนและควบคมุ โรค สามารถด�ำเนนิ การได้เพยี ง ระบาด/ควบคุม ตาม ลาย เน้นไปที่ แจกันบรเิ วณ ภายใน 24 ช่ัวโมง หลงั จาก ล�ำพัง ควรขอรบั การ พระราชบญั ญัติโรคตดิ ตอ่ ศาลพระภูมิ และภาชนะท่ขี งั ไดร้ บั รายงาน สนบั สนนุ จากหนว่ ยงานภาคี พ.ศ.2558 แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 29 น�้ำไดเ้ ม่อื ฝนตก - กรณีอาคารสงู ไมเ่ กิน 6 ชน้ั เครอื ขา่ ย Urban Dengue Unit Guideline - การประสานงาน ม่งุ ไปท่ี พน่ สารเคมีทกุ ชน้ั โดยใช้ - กรณพี บผปู้ ่วยเร่มิ กระจาย Key Person ได้แก่ เคร่อื งพ่นฝอยละเอียด เปน็ วงกวา้ งพจิ ารณาพน่ สาร นติ บิ ุคคล/กรรมการอาคาร (ULV) เคมที ั่วทั้งชุมชน ชุด/เจา้ ของร่วม/ผู้พักอาศัย/ แบบสะพายหลงั - ใชพ้ รบ.สาธารณสขุ ปี 2535 หัวหนา้ อาคาร - การพ่นสารเคมีบรเิ วณรอบ เรอ่ื งเหตุรำ� คาญในกรณที ่ียัง - ส่ือทีเ่ หมาะสม ไดแ้ ก่ ส่ืออิน อาคาร และบา้ นเรอื นในรัศมี พบปญั หา HI ,CI โฟกราฟฟกิ ปา้ ย 100 เมตรโดยรอบ ใช้เครอ่ื ง - เนน้ การรณรงค์ส่อื ตา่ งๆ ประชาสัมพันธใ์ น-หนา้ ลฟิ ต์ พ่นหมอกควัน ผ่านsocial media, line แผน่ พบั /โปสเตอร์ เสียงตาม group ใหเ้ ข้มข้นขน้ึ สาย /คลปิ วดิ โิ อ/การด์ ไลน/์ MVเพลง

30 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง ลกั ษณะ level 1 (ความเสี่ยง ระดับ 1 level 2 (ความเส่ียง ระดับ 2 level3 (ความเส่ยี ง ระดบั 3 level 4 (ความเส่ียง ระดบั 4 Urban Dengue Unit Guideline ชุมชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) - ชอ่ งทางการเข้าถึงของสือ่ แบบสะพายไหล่ ได้แก่ นติ บิ คุ คล ประชุม - กรณีอาคารสงู เกนิ 6 ชน้ั ขึน้ ไป สามัญใหญป่ ระจ�ำปี/ไลน์/ พ่นสารเคมใี นช้ันทีพ่ บผู้ปว่ ย เฟสบุ๊ค/อเี มล/ห้องรับรองแขก/ และชน้ั ที่อยู่ตดิ กนั ท้งั ดา้ นบน การพบปะตามกิจกรรม ตา่ งๆ และลา่ งถดั ไปอีก 3 ช้นั หรือการตรวจเยยี่ มตามหอ้ ง - หากยงั ไมค่ รอบคลุมถึงช้ันท่ี เป็นแหลง่ ชุมนุม เชน่ สถาน ที่ ส�ำหรับออกก�ำลังกาย สวนหยอ่ ม สระว่ายน�้ำ ให้ ดำ� เนินการพ่นสารเคมเี พม่ิ เติมโดยใช้เครอ่ื งพ่นฝอย ละเอยี ด (ULV) แบบ สะพายหลงั - การพน่ สารเคมบี รเิ วณรอบ อาคาร และบ้านเรือนในรัศมี 100 เมตรโดยรอบ ใชเ้ ครือ่ ง พน่ หมอกควันแบบสะพาย ไหล่

ลกั ษณะ level 1 (ความเส่ียง ระดบั 1 level 2 (ความเส่ยี ง ระดับ 2 level3 (ความเสย่ี ง ระดบั 3 level 4 (ความเส่ยี ง ระดับ 4 ชุมชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = ชมุ ชน 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) หมู่บ้าน จดั สรร ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม - ด�ำเนนิ การตาม Level 2 - ด�ำเนนิ การตาม Level 3 - การส�ำรวจแหล่งเพาะพันธุย์ ุง - สอบสวนและควบคมุ โรค - หากพจิ ารณาแลว้ เห็นว่าไม่ เปดิ EOC ประกาศ ลาย เน้นไปท่ี แจกัน ภายใน 24 ช่ัวโมง หลังจาก สามารถด�ำเนินการได้ เขตการระบาด/ ควบคมุ จานรองกระถางตน้ ไม้ ได้รับรายงานการพน่ สารเคมี เพยี งล�ำพงั ควรขอรบั การ ตามพระราชบญั ญตั ิ - การประสานงาน มงุ่ ไปที่ ภายในบา้ นเรือนให้ใชเ้ ครอื่ ง สนบั สนนุ จากหนว่ ยงาน โรคติดต่อ พ.ศ.2558 Key Person ได้แก่ พ่นฝอยละเอียด (ULV) ภาคเี ครือขา่ ย กรรมการหม่บู ้าน/นติ บิ คุ คล/ แบบสะพายหลัง - กรณีพบผ้ปู ่วยเริม่ กระจาย แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 31 ผู้ท่ีเป็นที่ยอมรบั ของชมุ ชน/ การพ่นสารเคมีบริเวณรอบ เป็นวงกว้างพิจารณาพน่ สาร Urban Dengue Unit Guideline อสส/รปภ - สือ่ ทเี่ หมาะสม ไดแ้ ก่ ปา้ ยไวนลิ อาคารบ้านเรอื นใหใ้ ช้เครือ่ ง เคมีท่วั ท้งั ชมุ ชน /แผน่ พบั /รถประชาสัมพันธ์ พน่ หมอกควันแบบสะพายไหล่ - ใช้พรบ.สาธารณสขุ ปี 2535 เคลอื่ นท/ี่ โปสเตอร์/เสียง เรอ่ื งเหตรุ �ำคาญ ในกรณีท่ียงั ตามสาย/ส่อื บุคคล/ส่ืออนิ โฟ พบปัญหา HI ,CI กราฟฟิก/การ์ดไลน/์ - เน้นการรณรงคส์ อ่ื ตา่ งๆ MVเพลง/คัตเอาท์ ผ่านsocial media , line - ช่องทางการเข้าถงึ ของสอ่ื group ใหเ้ ขม้ ข้นขนึ้ ได้แก่ ทางเขา้ ออกหมบู่ ้าน / ลานอเนกประสงค/์ นติ บิ คุ คล/ ประชุมคณะกรรมการ หมู่บา้ น/ไลน/์ เฟสบุ๊ค/อเี มล/ กจิ กรรมรณรงค์/กลอ่ ง จดหมาย

32 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง ลกั ษณะ level 1 (ความเสี่ยง ระดับ 1 level 2 (ความเสีย่ ง ระดบั 2 level3 (ความเสยี่ ง ระดบั 3 level 4 (ความเสีย่ ง ระดับ 4 Urban Dengue Unit Guideline ชุมชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = ชุมชน 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) แออดั / แคม้ ป์ ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม - ด�ำเนนิ การตาม Level 2 - ดำ� เนินการตาม Level 3 คนงาน - การส�ำรวจแหล่งเพาะพันธุ์ยงุ - สอบสวนและควบคมุ โรค - หากพิจารณาแล้วเห็นว่าไม่ เปิด EOC ประกาศ กอ่ สร้าง ลาย ภายในบา้ น เนน้ ไปที่ ภายใน 24 ช่วั โมง หลงั จาก สามารถด�ำเนนิ การได้เพยี ง เขตการระบาด/ควบคมุ ถังน้�ำในหอ้ งนำ�้ จานรองขาตู้ ได้รับรายงานการพ่นสารเคมี ล�ำพัง ควรขอรับการ ตามพระราชบัญญัติ กันมด โอง่ นำ�้ ยางรถยนตใ์ ช้ ภายในบ้านเรือนและบริเวณ สนบั สนุนจากหน่วยงานภาคี โรคติดต่อ พ.ศ.2558 แล้ว และภาชนะที่ขังน�้ำได้ รอบอาคารบา้ นเรือนให้ใช้ เครอื ข่าย เม่ือฝนตก - การประสานงาน มุ่งไปท่ี เคร่อื งพ่นหมอกควนั แบบ - กรณีพบผ้ปู ว่ ยเรม่ิ กระจาย Key Person ไดแ้ ก่ ผนู้ ำ� สะพายไหล่ เปน็ วงกวา้ งพจิ ารณาพน่ สาร ชมุ ชน/อสส/ผ้นู ำ� กอ่ สร้าง/ เคมที ว่ั ทงั้ ชมุ ชน ผู้จดั การแคมป/์ ผูท้ ีเ่ ปน็ ที่ ยอมรับของชมุ ชน - ใชพ้ รบ.สาธารณสขุ ปี 2535 - ส่อื ทเี่ หมาะสม ได้แก่ เสียง เรื่องเหตุร�ำคาญ ในกรณที ย่ี งั ตามสาย/แผน่ พบั /โปสเตอร์/ พบปัญหา HI, CI ส่อื บุคคล/ปา้ ยไวนลิ /ส่ืออิน - เนน้ การรณรงค์สอ่ื ตา่ งๆ โฟกราฟฟิก/การ์ดไลน์/ MVเพลง ผ่านsocial media, line - ช่องทางการเขา้ ถึงของสือ่ group ให้เขม้ ขน้ ขึ้น ไดแ้ ก่ ผ้นู ำ� ชมุ ชน / ลานออกก�ำลงั กาย/ทางเขา้ ออกชมุ ชน/ประชุมคณะ กรรมการชุมชน/ไลน์/ เฟสบุ๊ค/กิจกรรมรณรงคฯ์

ลกั ษณะ level 1 (ความเส่ยี ง ระดบั 1 level 2 (ความเสยี่ ง ระดับ 2 level3 (ความเส่ียง ระดบั 3 level 4 (ความเสี่ยง ระดบั 4 ชมุ ชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = ชุมชน 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) ชานเมือง ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม - ด�ำเนนิ การตาม Level 2 - ดำ� เนนิ การตาม Level 3 - การสำ� รวจแหลง่ เพาะพนั ธย์ุ งุ ลาย - สอบสวนและควบคุมโรค - หากพิจารณาแลว้ เหน็ วา่ ไม่ เปิด EOC ประกาศ เน้นไปที่ แจกนั ถงั น�้ำใน ภายใน 24 ชวั่ โมง หลงั จาก สามารถด�ำเนินการได้เพียง เขตการระบาด/ควบคมุ หอ้ งน้�ำ จานรองขาตกู้ ันมด ได้รบั รายงานการพ่นสารเคมี ลำ� พัง ควรขอรับการ ตามพระราชบัญญตั โิ รค โอ่งน�้ำ ยางรถยนต์ ใชแ้ ลว้ ภายในบ้านเรอื นและบรเิ วณ สนบั สนนุ จากหนว่ ยงานภาคี ติดตอ่ พ.ศ.2558 และภาชนะทีข่ งั นำ้� ได้ รอบอาคารบ้านเรือนให้ใช้ เครอื ข่าย เมอื่ ฝนตก เครอื่ งพ่นหมอกควนั แบบ - กรณพี บผู้ป่วยเริ่มกระจาย แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 33 - การประสานงาน มงุ่ ไปที่ สะพายไหล่ เปน็ วงกว้างพจิ ารณาพ่นสาร Urban Dengue Unit Guideline Key Person ได้แก่ ผ้นู �ำ เคมีท่ัวท้ังชุมชน ชุมชน/ประธานชุมชน/อสส/ - ใชพ้ รบ.สาธารณสขุ ปี 2535 ผูท้ ่ีเปน็ ทีย่ อมรับของชุมชน เรอ่ื งเหตรุ �ำคาญ ในกรณที ย่ี ัง - ส่ือท่เี หมาะสม ได้แก่ เสยี ง พบปัญหา HI ,CI ตามสาย/แผ่นพับ/โปสเตอร์/ - เนน้ การรณรงคส์ ่อื ตา่ งๆ สอื่ บคุ คล/ปา้ ยไวนิล/MVเพลง ผ่านsocial media , line - ชอ่ งทางการเข้าถึงของสื่อ group ให้เขม้ ขน้ ขึ้น ได้แก่ ผนู้ ำ� ชมุ ชน /ศาสนสถาน/ ตลาด/กิจกรรมรณรงค์

34 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง ลักษณะ level 1 (ความเส่ียง ระดบั 1 level 2 (ความเสย่ี ง ระดบั 2 level3 (ความเสี่ยง ระดับ3 level 4 (ความเส่ียง ระดับ 4 Urban Dengue Unit Guideline ชมุ ชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) ชมุ ชนพเิ ศษ ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม ดำ� เนนิ การตามมาตรการในภาพรวม - ด�ำเนนิ การตาม Level 2 - ดำ� เนินการตาม Level 3 - การส�ำรวจแหลง่ เพาะพันธยุ์ ุง - สอบสวนและควบคุมโรค - หากพิจารณาแลว้ เหน็ ว่าไม่ เปิด EOC ประกาศ ลาย เน้นไปที่ บอ่ ซเี มนต/์ ถัง ภายใน 24 ชั่วโมง หลงั จาก สามารถด�ำเนินการได้เพยี ง เขตการระบาด/ควบคุม น�้ำในห้องน�้ำ แจกนั ปลูกต้น ได้รบั รายงานการพ่นสารเคมี ลำ� พัง ควรขอรบั การ ตามพระราชบญั ญตั โิ รค พลดู ่าง จานรองกระถาง ภายในบ้านเรอื นและบรเิ วณ สนับสนนุ จากหน่วยงานภาคี ติดตอ่ พ.ศ.2558 ตน้ ไม้ และภาชนะที่ขังน้ำ� ได้ รอบอาคารบา้ นเรอื นให้ใช้ เครือข่าย เม่อื ฝนตก เครอื่ งพน่ หมอกควนั แบบ - กรณพี บผู้ป่วยเร่มิ กระจาย - การประสานงาน มุ่งไปที่ สะพายไหล่ เป็นวงกว้างพจิ ารณาพน่ สาร Key Person ไดแ้ ก่ หัวหนา้ เคมที ่ัวทงั้ ชมุ ชน หนว่ ยงาน/ผดู้ ูแลอาคารสถานที่ - ใชพ้ รบ.สาธารณสุขปี 2535 เร่ืองเหตรุ ำ� คาญ ในกรณีที่ยัง - สอื่ ทีเ่ หมาะสม ได้แก่ หนงั สอื ราชการ/แผน่ พบั /โปสเตอร/์ พบปญั หา HI, CI เสียงตามสาย/สอื่ บุคคล/ - เน้นการรณรงค์ส่อื ตา่ งๆ ปา้ ยไวนิล/ส่ืออนิ โฟกราฟฟกิ / ผา่ นsocial media การ์ดไลน์/MVเพลง/สปอต line group ใหเ้ ขม้ ขน้ ขึ้น วทิ ยุ/คลปิ วดี โิ อ/ยูทูป - ชอ่ งทางการเข้าถึงของสือ่ ได้แก่ หัวหนา้ หนว่ ยงาน/ ผูด้ ูแลอาคารสถานที/่ กิจกรรมรณรงค์

ลักษณะ level 1 (ความเสีย่ ง ระดับ 1 level 2 (ความเสย่ี ง ระดบั 2 level3 (ความเส่ียง ระดบั 3 level 4 (ความเสีย่ ง ระดบั 4 ชุมชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = ภาพรวม 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) 1. ประสานความรว่ มมอื กับ - ดำ� เนนิ การตาม Level 1 - ดำ� เนินการตาม Level 2 - ดำ� เนินการตาม Level 3 นิตบิ ุคคล หรอื ผมู้ ีอำ� นาจใน ขอ้ 1-5 - หากพจิ ารณาแล้วเหน็ ว่าไม่ เปิด EOC ประกาศ การดแู ลชมุ ชน เพื่อวางแผน - ผ้ปู ฏิบตั ิงานปอ้ งกนั ควบคุม สามารถด�ำเนนิ การได้เพยี ง เขตการระบาด/ควบคมุ จดั การควบคมุ ยงุ ลาย โรคไขเ้ ลอื ดออกในพ้นื ท่ี ลำ� พงั ควรขอรบั การ ตาม พระราชบัญญตั ิ 2. สำ� รวจแหล่งเพาะพันธแ์ุ ละ สอบสวนและควบคุมโรค สนับสนนุ จากหนว่ ยงานภาคี โรคตดิ ตอ่ พ.ศ.2558 ก�ำจัดลูกน�้ำยุงลายอย่างต่อ ภายใน 24 ชั่วโมง หลังจาก เครอื ขา่ ย เนื่องทกุ 7 วนั ในเขตเมือง ได้รับรายงาน - กรณีพบผ้ปู ่วยเรมิ่ กระจาย แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 35 การส�ำรวจควรใหก้ ระจาย เปน็ วงกวา้ งพจิ ารณาพน่ สาร Urban Dengue Unit Guideline ครอบคลมุ บ้านทุกประเภท - จัดทำ� แผนทใี่ นรัศมี เคมที ่ัวทง้ั ชุมชน เช่น บ้านพกั ตึกแถว ร้านคา้ 100 เมตรบรเิ วณรอบบ้าน ชมุ ชนแออดั ผปู้ ่วย - ใชพ้ รบ.สาธารณสุขปี 2535 3. เสริมสร้างความรโู้ ดยการ ประชาสัมพนั ธ์ตามชอ่ งทางท่มี ี - พน่ สารเคมโี ดยใช้เครอื่ งพ่น เรอื่ งเหตรุ ำ� คาญ ในกรณที ย่ี ัง และโอกาสตา่ งๆ เกยี่ วกบั ฝอยละเอยี ด (ULV) พบปญั หา HI, CI แบบสะพายหลัง และ - เน้นการรณรงคส์ ่อื ต่างๆ - โรคท่เี กิดจากยุงลายเป็น เครอ่ื งพน่ หมอกควนั แบบ ผา่ นsocial media, พาหะและการดูแลป้องกัน สะพายไหล่ ในบ้านผปู้ ว่ ย/ line group ให้เขม้ ขน้ ข้ึน ตนเอง บา้ นในรัศมี 100 เมตรโดย รอบ ตอ่ เนื่องกัน 2–3 คร้ัง - การใชแ้ อพพลิเคชั่น “พิชิตลูกนำ้� ยุงลาย” ส�ำหรบั ประชาชน ในช่วงเวลา 10 วนั - การจัดการควบคมุ ยงุ ลาย

36 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง ลกั ษณะ level 1 (ความเสีย่ ง ระดับ 1 level 2 (ความเสีย่ ง ระดบั 2 level3 (ความเสีย่ ง ระดบั 3 level 4 (ความเสยี่ ง ระดับ 4 Urban Dengue Unit Guideline ชมุ ชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = ภาพรวม 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) 4. สนับสนนุ สอ่ื สารเคมกี �ำจัด - คน้ หาผู้สมั ผสั โรครว่ มบา้ น ลูกนำ�้ ยุงลาย และบรเิ วณรอบบา้ นรศั มี 5. ตดิ ตาม ประเมินผล รว่ มกบั 100 เมตรจากบา้ นผปู้ ่วย นิตบิ คุ คลหรอื ผู้มอี ำ� นาจใน การดูแลชมุ ชน 6. แจ้งใหเ้ จา้ หนา้ ทีส่ าธารณสขุ ทราบ เม่ือคนในชุมชนปว่ ย ดว้ ยโรคท่ีมียงุ ลายเปน็ พาหะ 7. พฒั นาศักยภาพบุคลากรเร่ือง 7.1 การใชเ้ คร่อื งพ่นสารเคมี ทีเ่ หมาะสม เชน่ ULV สะพายหลงั ใหก้ บั เจ้า หนา้ ท่ที ด่ี แู ลรบั ผดิ ชอบ เคร่ืองพน่ สารเคมขี อง ฝ่ายสง่ิ แวดล้อมและ สขุ าภิบาล สำ� นักงานเขต /หนว่ ยควบคุมสตั ว์ และ แมลงนำ� โรค สำ� นัก อนามัย กรุงเทพมหานครและ บริษัทก�ำจดั แมลงเอกชน

ลกั ษณะ level 1 (ความเสีย่ ง ระดับ 1 level 2 (ความเสีย่ ง ระดบั 2 level3 (ความเสย่ี ง ระดบั 3 level 4 (ความเสี่ยง ระดบั 4 ชุมชน Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = Composite risk scores = 1 - 1.74) 1.75- 2.4) 2.5-3.24) 3.25-4.0) แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 37 7.2 การใช้แอพพลิเคชนั่ Urban Dengue Unit Guideline “ทันระบาด” สำ� หรับ เจ้าหนา้ ทแ่ี ละการใช้ แอพพลิเคชัน่ “พิชิตลกู น�้ำยุงลาย” ส�ำหรับประชาชน 7.3 การทำ� แผนที่รัศมี 100 เมตร ด้วย Maptool Radius

บทท่ี 7 การสือ่ สารและประเมินผล การสื่อสารความเสย่ี งเพื่อป้องกนั โรคไขเ้ ลอื ดออกในพื้นทีเ่ ขตเมือง โรคไข้เลือดออก เป็นโรคประจ�ำถ่ินท่ีพบผู้ป่วยได้ตลอดทั้งปีทุกภาคในประเทศ โดย เฉพาะในพืน้ ทเี่ ขตเมอื งมอี ัตราป่วยสงู กวา่ พนื้ ที่ชนบท 1.31 เทา่ โดยพบมากในอาชพี นักเรยี น/ นักศึกษา ร้อยละ 10.08 กลมุ่ อายทุ ีป่ ว่ ยสงู สดุ คอื 10 - 14 ปี (อัตราปว่ ย 40.76 ต่อประชากร แสนคน) รองลงมา คอื กล่มุ อายุ 15 - 24 ปี (อัตราปว่ ย 36.12 ต่อประชากรแสนคน) ปี 2560 ในพ้ืนที่เขตเมือง (เทศบาลเมือง เทศบาลนคร กรุงเทพฯ และเมืองพัทยา) มีผู้ป่วยเสียชีวิต จำ� นวน 19 ราย ในจ�ำนวนนเี้ ปน็ ผูเ้ สยี ชีวิตในพื้นทกี่ รุงเทพฯ 4 ราย และปี 2561 (มกราคม- มีนาคม) ในพ้ืนทเี่ ขตเมือง มีผ้ปู ่วยเสยี ชวี ติ แลว้ สูงถงึ 4 ราย นอกจากนี้ รายงานการเฝ้าระวัง และพยากรณ์โรคไข้เลือดออกในพืน้ ทีก่ รงุ เทพมหานคร คาดการณ์ว่า ปี 2561 จะพบผู้ปว่ ยโรค ไขเ้ ลอื ดออกในพน้ื ทีก่ รงุ เทพฯ จ�ำนวน 10,130 ราย ซึ่งจะสูงกว่าปี 2560 จ�ำนวน 1,094 ราย โดยจะพบผปู้ ว่ ยสูงในเดือนพฤษภาคม และสงู สดุ ในเดอื นพฤศจกิ ายน ส�ำหรบั เดือนพฤษภาคม เป็นช่วงท่ีเข้าสู่ฤดูฝนและโรงเรียนเร่ิมเปิดเทอม จึงจ�ำเป็นต้องเฝ้าระวังและป้องกันโรคอย่าง เข้มข้น เร่งด่วน ก่อนเกิดการระบาด โรคน้ีอาจท�ำให้ผู้ป่วยต้องนอนรักษาตัวในโรงพยาบาล หรืออาจถึงข้ันเสียชีวิตได้ ระหว่างที่เจ็บป่วยอยู่นั้น ผู้ป่วย คนในครอบครัว หรือผู้เก่ียวข้อง จะสูญเสยี โอกาส รายได้ หนา้ ทก่ี ารงาน และมีค่าใชจ้ ่ายเพิม่ มากขน้ึ การสื่อสารความเสี่ยงโรคและภัยสุขภาพ เป็นหนึ่งในมาตรการท่ีส�ำคัญในการป้องกัน ควบคุมโรคไข้เลือดออก รวมทั้งส่ือสารเพ่ือสร้างความเช่ือมั่นมีความรู้ สร้างความตระหนักใน มาตรการป้องกันควบคุมโรค ลดความเสี่ยง ลดการเสียชีวิต และลดความตื่นตระหนก แก่ประชาชน เพ่ือให้ข้อมูลโรคและภัยสุขภาพท่ีรวดเร็วและทันเวลาทันต่อสถานการณ์ โดย เฉพาะการสื่อสารความเส่ียงกับวิถีชีวิตคนเมืองท่ีมีความรีบเร่ง มีความเป็นส่วนตัวสูง และ การสือ่ สารโอกาสพบตวั ได้ยากนั้น การติดตอ่ สือ่ สารส่วนใหญ่ใช้Smart phone และการเข้าถึง ข้อมลู ข่าวสารผ่านเครอื ขา่ ยอนิ เทอร์เนต็ ไดง้ ่าย ดงั นนั้ การสื่อสารใหจ้ ูงใจ เกิดการยอมรบั และ ปฏิบัติการดูแลสุขภาพกับคนเขตเมืองนั้น การประชาสัมพันธ์อย่างเดียวให้มีรับรู้ รับทราบ และเข้าใจในการดูแลสุขภาพ ไม่เพียงพอ ต้องใช้กลยุทธ์ท่ีแตกต่างจากเขตชนบท ด้วยการ 38 แนวทางการเฝ้าระวงั ปอ้ งกันควบคมุ โรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมือง Urban Dengue Unit Guideline

“ส่อื สารความเส่ยี ง” ที่น่าเชอ่ื ถือ น่าสนใจ เพ่อื ให้เข้าถงึ เขตเมือง เพ่ือป้องกนั โรคไข้เลอื ดออก ก่อนท่ีป่วยเป็นสิ่งท่ีส�ำคัญ โดยต้องให้เน้ือหาที่สอดคล้องตรงกับความต้องการ น�ำไปใช้ ประโยชนไ์ ดท้ ันที และใช้ช่องทางการสื่อสารทห่ี ลากหลาย เช่น ผา่ น smart phone รวมทัง้ ชอ่ งทางการส่อื สารผา่ นสือ่ บุคคล เชน่ เจ้าหนา้ ท่ี ทมี หมอครอบครวั แกนน�ำสุขภาพ การสอ่ื สารความเส่ียง เป็นกระบวนการสอื่ สารระหว่างเจ้าหนา้ ทผ่ี ูส้ ง่ สาร ไปยังผูร้ ับสาร เช่น แกนน�ำสุขภาพ หรอื สิง่ ท่ีอาจจะเกดิ ข้ึนจากการพยากรณโ์ รค หรือตามฤดูกาลการรณรงค์ ป้องกันการเกิด โรคไข้เลือดออก ให้ เข้าใจท่ีถูกต้อง และเกิดความตระหนัก ลดความต่ืน ตระหนก และปฏิบตั ติ วั ได้ถกู ต้อง โดยลักษณะเด่น ประเดน็ สาร ตอ้ ง “รวดเรว็ ทันเหตกุ ารณ์ ชดั เจนถกู ต้องและตรงประเดน็ ในเวลาที่เหมาะสม” วัตถุประสงค์ การส่ือสารความเส่ียงเพื่อการเฝ้าระวัง ป้องกันควบคุมโรคและภัยสุขภาพ ให้เข้าถึง ชุมชนเขตเมือง ทน่ี ับวันเพิม่ ขึ้นอยา่ งรวดเร็ว มีวัตถุประสงค์ ดงั นี้ 1. เพอ่ื ใหช้ มุ ชนเขตเมือง ไดร้ บั ทราบ รบั รูข้ ้อมูลข่าวสารความเสีย่ งโรคและภยั สุขภาพ ท่ถี ูกตอ้ ง ทันเหตุการณ์ ไมต่ ่นื ตระหนกและไม่เช่อื ข่าวลอื 2. เพ่ือให้ชุมชนเขตเมือง ทราบช่องทางการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารที่อยู่ในความสนใจ สามารถน�ำไปใชป้ ระโยชน์ ในการป้องกันตนเองได้ 3. เพ่ือสรา้ งสมั พนั ธ์กบั ภาคเี ครอื ขา่ ยเข้าใจภาพลกั ษณ์ของหน่วยงาน หวั ใจส�ำคญั ในการสอ่ื สารความเส่ยี ง หลักสำ� คัญในการสือ่ สารความเส่ยี ง มมี าตรการวงจรดังนี้ มกี ารเฝ้าระวังข้อมลู ข่าวสาร เรื่องโรค ไข้เลือดออกทุกช่องทาง, วิเคราะห์ข้อมูลและตอบโต้ทันท่วงที, ด�ำเนินการสื่อสาร ความเส่ียงผ่านช่องทาง ทหี่ ลากหลาย, จดั การภาพลกั ษณ์ ปอ้ งกนั ควบคมุ โรคทนั ท,ี พฒั นาภาคี เครอื ขา่ ย เชน่ สรา้ งจติ อาสา เพอื่ เฝา้ ระวงั ข้อมูลข่าวสาร แจ้งข่าว และด�ำเนินการสื่อสารความ เสยี่ งได้ดว้ ยชมุ ชนเอง เพ่อื ความยัง่ ยนื โดยสรุปหัวใจส�ำคัญในการสอื่ สารความเสี่ยง มดี งั น้ี 1. เคลด็ ลบั การส่อื สารความเสี่ยงให้เขา้ ถึงชมุ ชนเขตเมือง เจ้าหน้าที่ป้องกันควบคุมโรคพ้ืนที่เขตเมือง จะท�ำการสื่อสารความเสี่ยงท่ีเหมาะสม โดยสามารถด�ำเนินการตามขั้นตอนการสอ่ื สารความเสีย่ ง ซงึ่ มเี คล็ดลบั การปฏิบัตติ ามลักษณะ ชุมชน 5 ลักษณะ ดงั น้ี 1) ชุมชนอาคารสงู - ความเสีย่ งระดับ 1 ใช้สื่ออนิ โฟกราฟฟกิ ป้ายประชาสมั พันธ์ในหน้าลฟิ ต์ แผ่นพบั โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลปิ วดี โี อ การด์ ไลน์ และ MV เพลง แนวทางการเฝ้าระวงั ป้องกนั ควบคมุ โรคไข้เลอื ดออกในเขตเมือง 39 Urban Dengue Unit Guideline

- ความเส่ยี งระดบั 2 ใชส้ ่ืออินโฟกราฟฟิก ป้ายประชาสมั พันธใ์ นหน้าลฟิ ต์ แผน่ พบั โปสเตอร์ เสียงตามสาย คลิปวดิ โี อ การ์ดไลน์ และMVเพลง - ความเสย่ี งระดับ 3 เน้นการรณรงค์ สื่อต่างๆผ่าน social media, line group ใหเ้ ขม้ ขน้ ข้นึ - ความเสย่ี งระดบั 4 เน้นการรณรงค์ สื่อตา่ งๆผา่ น social media, line group ให้เข้มข้นขนึ้ 2) ชมุ ชนหมบู่ ้านจดั สรร - ความเสีย่ งระดับ 1 ใช้ส่ืออนิ โฟกราฟฟิก ป้ายประชาสมั พนั ธใ์ นหนา้ ลิฟต์ แผ่นพบั โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลิปวดี โี อ การ์ดไลน์ และ MV เพลง - ความเสย่ี งระดับ 2 ใช้สอ่ื อินโฟกราฟฟกิ ปา้ ยประชาสัมพันธใ์ นหนา้ ลิฟต์ แผน่ พับ โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลิปวดิ ีโอ การ์ดไลน์ และMVเพลง - ความเสยี่ งระดับ 3 เนน้ การรณรงค์ สอ่ื ต่างๆผ่าน social media, line group ให้เขม้ ข้นขึ้น - ความเสี่ยงระดับ 4 เนน้ การรณรงค์ สื่อตา่ งๆผ่าน social media, line group ให้เขม้ ขน้ ขึ้น 3) ชมุ ชนแออัด/แคม้ ปค์ นงานก่อสร้าง - ความเสี่ยงระดับ 1 ใช้สอื่ อินโฟกราฟฟิก ปา้ ยประชาสัมพนั ธ์ในหน้าลฟิ ต์ แผน่ พบั โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลิปวดี โี อ การด์ ไลน์ และ MV เพลง - ความเสย่ี งระดบั 2 ใช้สื่ออนิ โฟกราฟฟิก ปา้ ยประชาสัมพนั ธ์ในหน้าลฟิ ต์ แผน่ พับ โปสเตอร์ เสียงตามสาย คลปิ วดิ ีโอ การด์ ไลน์ และMVเพลง - ความเสย่ี งระดับ 3 เนน้ การรณรงค์ สื่อตา่ งๆผ่าน social media, line group ให้เข้มข้นขน้ึ - ความเสย่ี งระดับ 4 เน้นการรณรงค์ สื่อตา่ งๆผ่าน social media, line group ให้เขม้ ข้นขึ้น 4) ชมุ ชนชานเมอื ง - ความเสี่ยงระดับ 1 ใชส้ ่ืออินโฟกราฟฟกิ ป้ายประชาสัมพันธ์ในหนา้ ลฟิ ต์ แผ่นพบั โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลิปวีดโี อ การ์ดไลน์ และ MV เพลง - ความเสย่ี งระดบั 2 ใชส้ ื่ออนิ โฟกราฟฟิก ปา้ ยประชาสัมพันธใ์ นหนา้ ลิฟต์ แผน่ พบั โปสเตอร์ เสียงตามสาย คลปิ วิดโี อ การ์ดไลน์ และMVเพลง - ความเสย่ี งระดบั 3 เนน้ การรณรงค์ ส่อื ต่างๆผา่ น social media, line group ใหเ้ ข้มข้นข้นึ - ความเสย่ี งระดบั 4 เนน้ การรณรงค์ สื่อตา่ งๆผา่ น social media, line group ใหเ้ ข้มข้นขึ้น 40 แนวทางการเฝ้าระวังปอ้ งกันควบคุมโรคไข้เลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

5) ชุมชนพิเศษ - ความเส่ียงระดับ 1 ใช้ส่อื อนิ โฟกราฟฟกิ ป้ายประชาสัมพันธใ์ นหน้าลิฟต์ แผน่ พบั โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลิปวดี ีโอ การด์ ไลน์ และ MV เพลง - ความเสยี่ งระดบั 2 ใช้สอื่ อนิ โฟกราฟฟกิ ป้ายประชาสมั พันธ์ในหน้าลิฟต์ แผน่ พับ โปสเตอร์ เสยี งตามสาย คลปิ วดิ ีโอ การ์ดไลน์ และMVเพลง - ความเส่ียงระดับ 3 เน้นการรณรงค์ สือ่ ต่างๆผ่าน social media, line group ให้เขม้ ขน้ ขึน้ - ความเสี่ยงระดบั 4 เน้นการรณรงค์ สอ่ื ตา่ งๆผา่ น social media, line group ให้เข้มขน้ ขึ้น 2. การเตรยี มเน้ือหาในการสอื่ สาร เจ้าหน้าที่กลุ่มป้องกันควบคุมโรคเขตชาวเมือง เตรียมประเด็นสารในการส่ือสาร ความเสยี่ ง และพัฒนาเครอื ขา่ ยเตรียมการสอื่ สารความเสยี่ ง โดยคำ� นงึ ถึง “ความสอดคลอ้ ง กับระดับความเสี่ยงตามลักษณะชุมชน ในพ้ืนที่เขตเมืองท่ีจะส่ือสาร” เช่น เขตเมืองใน ชุมชนแออัด ในอาคารตกึ สูง บา้ นเดี่ยวมีความเปน็ สว่ นตัวสูง เปน็ ตน้ 3. ออกแบบการสื่อสารที่โดนใจ สะดดุ ตา ออกแบบและส่งข่าวสารท่ีโดนใจ สะดุดตา ต้องอาศัยเทคโนโลยีสารสนเทศ ในยุค ดจิ ติ อล สง่ ในสังคมออนไลน์ทน่ี ยิ ม คือ Infographic (Info graphic ย่อมาจาก Information Graphic หมายถงึ ภาพหรือกราฟกิ ซึง่ บง่ ชี้ถึงข้อมลู ไม่ว่าจะเป็นสถิติ ความรู้ ตวั เลข ฯลฯ เรยี ก ว่าเป็นการย่นย่อข้อมูลเพื่อให้ประมวลผลได้ง่ายเพียงแค่กวาดตามอง เพราะมนุษย์ชอบและ จดจ�ำภาพสวยๆ ได้มากกว่าการอ่าน ซ่ึงเหมาะส�ำหรับผู้คนในยุคไอที คนเขตเมืองท่ีต้องการ เข้าถึงข้อมูลซับซ้อนมหาศาลในเวลาอันจ�ำกัด โดยน�ำภาพinfo graphic ส่งต่อๆในช่องทาง สงั คมออนไลน์ผา่ นกลุม่ lines หรือ Face book เปน็ ต้น 4. แนะน�ำวิธีการเข้าถึงข้อมูลที่น่าเช่ือถือและน�ำไปใช้ประโยชน์ในการเผยแพร่ ขอ้ มูลข่าวสาร โดยเจ้าหนา้ ปอ้ งกันควบคมุ โรคเขตเมอื ง ประสานงานกับแกนน�ำตามลักษณะ ชมุ ชน โดยมีชอ่ งทางเข้าถงึ ดงั นี้ 4.1. ส�ำนักส่ือสารความเสี่ยงและพัฒนาพฤติกรรมสุขภาพ กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข www.riskcomthai.org/media/publication/all.php มีข้อมูลข่าว ทกุ วันและมสี ือ่ ตน้ แบบ เชน่ แผ่นพบั โปสเตอร์ อนิ โฟกราฟฟิค 4.2. ส�ำนักส่ือสารความเสี่ยงและพัฒนาพฤติกรรมสุขภาพ กรมควบคุมโรค www.riskcomthai.org/en/questionnaire.php แนวทางการเฝ้าระวังป้องกนั ควบคมุ โรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมือง 41 Urban Dengue Unit Guideline

4.3. ส�ำนักสื่อสารความเสี่ยงฯ กรมควบคุมโรค | Facebook https://th-th. facebook.com/riskcomddc  4.4. ส�ำนักระบาดวิทยา www.boe.moph.go.th/ หรือ ส�ำนักระบาดวิทยา (Bureau of Epidemiology, Thailand) 203.157.15.110/boe/home.php 4.5. ส�ำนักระบาดวิทยา กรมควบคุมโรค | Facebook https://th-th.facebook. com/%20BureauofEpidemiology 4.6. ส�ำนักโรคติดต่อน�ำโดยแมลงกรมควบคุมโรค http://www.thaivbd. org/n/home 4.7. สถาบนั ปอ้ งกันควบคุมโรคเขตเมอื ง ..web site: http://iudc.ddc.moph. go.th, และfacebook.com/สถาบนั ปอ้ งกันควบคมุ โรคเขตเมอื ง 5. สอื่ สารความเส่ียงต้องฉับไว เพ่ือป้องกันการเกิดโรคหรือแพร่ระบาด ลดความต่ืนตระหนก และไม่เช่ือข่าวลือ ยดึ หลัก “รวดเร็ว ทนั เหตุการณ์ ชดั เจนถูกต้องและตรงประเด็น ในเวลาที่เหมาะสม” 6. การประเมินการสื่อสารความเสยี่ ง ประเมนิ เนอ้ื หาสอ่ื ความครอบคลมุ การเขา้ ถงึ ขอ้ มลู ขา่ วสาร การนำ� ไปใช้ เพอื่ นำ� มา ปรบั ปรงุ และพฒั นาตอ่ ไป ซงึ่ กลยทุ ธก์ ารสอื่ สารความเสย่ี งทเ่ี หมาะสม มาใชใ้ นการดำ� เนนิ งาน เพอ่ื ใหช้ มุ ชนพนื้ ทเี่ ขตเมอื งมสี ขุ ภาพดี ขอ้ จำ� กดั ข้อเสนอแนะ การด�ำเนนิ การสอ่ื สารความเสี่ยงประชาสมั พันธเ์ นื่องจากในชมุ ชนเขตเมอื ง มีความเปน็ ส่วนตัว และท�ำงานล่วงเวลา ดังน้ัน ควรเข้าพิจารณาและด�ำเนินการตามเวลาที่เหมาะสมกับ ลักษณะของชุมชน เพ่ือจะได้รับความร่วมมือและสามารถเข้าถึงข้อมูลข่าวสารได้ง่ายเพิ่มการ เขา้ ถงึ ได้มากขึ้น วธิ กี ารสอื่ สารความเสี่ยง เพ่ือให้สอดรับกับประเทศท่ีจะเปลี่ยนแปลงเข้าสู่ยุคไทยแลนด์ 4.0 ท�ำน้อยได้มาก ขับเคล่ือนด้วยนวัตกรรมใช้แนวทางสามพลังประชารัฐโดยมีโครงสร้างด้านการส่ือสารและ โทรคมนาคมทม่ี ีคณุ ภาพ มรี ะบบอินเตอรเ์ น็ตที่ครอบคลมุ ดงั น้ันการส่ือสารความเสย่ี งต้องน�ำ ความฉลาดทางสุขภาพ (Health Literacy) อันเป็นเป้าหมายการสื่อสารความเสี่ยงที่ ประชาชนจะสามารถมีวจิ ารณญาณถงึ ขน้ั ตัดสินใจให้ตนเองมีสขุ ภาพ ทด่ี ี ซ่ึงจะสามารถท�ำให้ บุคคลมีความสามารถในการเข้าถึงข่าวสารความรู้ด้านสุขภาพจากแหล่งความรู้ ท่ีหลากหลาย มีความเข้าใจในเนื้อหาต่างๆ สามารถประเมินความน่าเช่ือถือและความเหมาะสมของเนื้อหา 42 แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกันควบคมุ โรคไขเ้ ลอื ดออกในเขตเมอื ง Urban Dengue Unit Guideline

กับตนเอง ใช้ความคิดอย่างเป็นเหตุเป็นผลในการให้ความส�ำคัญกับข่าวสารความรู้นั้นๆ ตลอดจนน�ำไปสู่การตัดสินใจน�ำมาลองปฏิบัติและประเมินผลการทดลองจนสามารถเกิดการ ใช้ในชวี ติ ประจำ� วนั ได้ การประเมนิ ผลการปฏบิ ัติงาน การประเมินผลการปฏิบัติงานในการเฝ้าระวังป้องกันควบคุมโรคไข้เลือดออกในพ้ืนท่ี เขตเมอื งมรี ายละเอียดในการด�ำเนนิ งานดังน้ี ความส�ำคญั ของการประเมนิ ผล 1. เป็นโครงการท่ีมุ่งแก้ปัญหาโรคไข้เลือดออกในเขตเมือง ท่ีมีความซับซ้อนในหลายมิติ ที่ ตอ้ งการระบบการจดั การในวธิ ีการใหม่ๆ ในรูปแบบที่มีประสทิ ธภิ าพมากกวา่ เดิม 2. เป็นโครงการที่ต้องอาศัยการมีส่วนร่วมของทุกภาคส่วนทั้งรัฐ เอกชน ท้องถิ่นและ ประชาชน โดยมกี ารระดมทรพั ยากร บุคลากร และองค์ความรู้ นวตั กรรมใหมๆ่ ทเี่ กย่ี วขอ้ งกับ การแก้ปัญหาโรคไข้เลือดออกมาผสมผสานให้เป็นระบบที่เหมาะสมกับการด�ำเนินงาน เฝ้าระวัง ป้องกนั ควบคุมโรคไขเ้ ลือดออกในพื้นท่เี ขตเมือง 3. เป็นโครงการทม่ี ุ่งหวังให้เกดิ รูปแบบการทำ� งานทเ่ี ปน็ นวตั กรรมทงั้ ด้านวชิ าการ และ การบริหารจัดการ เพื่อเป็นการพัฒนาระบบการเฝ้าระวัง ป้องกัน ควบคุมโรคไข้เลือดออก ในพนื้ ทีเ่ ขตเมอื ง และอาจเป็นต้นแบบในการด�ำเนินงานในเมอื งใหญอ่ ื่นๆ วตั ถปุ ระสงค์การประเมิน 1. เพ่อื ประเมินการบรรลุวตั ถปุ ระสงค์ของการปฏิบตั ิงาน 2. เพือ่ ค้นหาผลกระทบทางบวก ทางลบ และผลกระทบทมี่ ไิ ด้คาดหวงั จากการด�ำเนนิ งาน 3. เพ่อื สืบคน้ การบรหิ ารจัดการภายหลังท่เี สรจ็ สน้ิ การดำ� เนนิ งาน 4. เพื่อประเมนิ การใชป้ ระโยชนแ์ ละการมีส่วนร่วมของผมู้ สี ่วนไดส้ ว่ นเสยี 5. เพ่ือประเมินประสิทธิผลของรูปแบบการจัดการแก้ไขปัญหาโรคไข้เลือดออก ในเขตเมือง แนวทางการประเมนิ ผล 1. ประเมนิ ด้านบริบทหรอื ประเมนิ เน้ือความ (Context Evaluation) ของโครงการ ประเด็นการประเมิน ได้แก่ สถานการณ์ท่ีผ่านมา และปัจจุบัน แนวโน้มการแพร่ ระบาดของโรคไข้เลือดออก เครือข่ายท่ีเกี่ยวข้องและบทบาทหน้าที่ นโยบายและยุทธศาสตร์ พฤติกรรมของประชาชน แนวทางการเฝา้ ระวงั ป้องกันควบคมุ โรคไข้เลือดออกในเขตเมือง 43 Urban Dengue Unit Guideline