คู่มือการกำหนดรูปแบบ ก่อสร้าง ซ่อมปรับปรุง บำรุงรักษา และเพิ่มประสิทธิภาพฝายชะลอน้ำพอเพียงตามแนวพระราชดำริ

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพ ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ผเู ขยี น : ผทู รงคณุ วฒุ ดิ า นวศิ วกรรมโยธา (ดา นสำรวจและหรอื ออกแบบ) พมิ พ : กองประสานงานโครงการอันเน่ืองมาจากพระราชดำริ จดั พมิ พโ ดย : คณะทำงาน สำนกั ออกแบบวศิ วกรรมและสถาปต ยกรรม กรมชลประทาน ออกแบบปก : มถิ นุ ายน 2559 จำนวน 3,000 เลม พมิ พโ ดย : กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 811 ถนนสามเสน แขวงถนนนครไชยศรี เขตดสุ ติ กรงุ เทพมหานคร 10300 โทร. 0 2241 0020 ถงึ 29 Website : www.rid.go.th นายสญั ชยั บวั ทรง นายชา งศลิ ปช ำนาญงาน กรมชลประทาน บรษิ ทั บมู สเตชนั่ จำกดั โทร. 081 331 3131

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ คำนำ คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพ  ฝายชะลอน้ำพอเพียงตามแนวพระราชดำริ อาศัยกระบวนการศึกษารวบรวมพระราช กรณยี กจิ และโครงการพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวเร่ืองการพัฒนา และฟน ฟปู า ไม โดยใชท รพั ยากรทเ่ี ออ้ื อำนวยสมั พนั ธซ ง่ึ กนั และกนั ใหเ กดิ ประโยชนส งู สดุ ซง่ึ ตวั แปรแหง ความอยรู อดของปา ไมน นั้ คอื \"นำ้ \" พระองคท รงใชเ ปน เครอ่ื งมอื ทจ่ี ะเปน ประโยชนใ นการอนรุ กั ษฟ น ฟปู า ไมท ไี่ ดผ ลดที ส่ี ดุ กด็ ว ยการสรา งฝายชะลอความชมุ ชน้ื กนั้ ลำหว ยลำธารขนาดเลก็ ในบรเิ วณทเี่ ปน ตน นำ้ หรอื พน้ื ทที่ มี่ คี วามลาดชนั สงู เพอื่ ชะลอ การไหลของนำ้ ใหช า ลง และดกั กกั เกบ็ ตะกอนไมใ หไ หลลงไปทบั ถมลำน้ำตอนลา ง ซง่ึ เปน การอนรุ กั ษด นิ และนำ้ ทไี่ ดผ ลดมี ากวธิ กี ารหนง่ึ สำนกั งานคณะกรรมการพเิ ศษเพอื่ ประสานงานโครงการอนั เนอ่ื งมาจากพระราชดำริ เปน หนว ยงานทมี่ หี นา ทใ่ี นการกำกบั ดแู ล ประสานการดำเนนิ งานตดิ ตามและประเมนิ ผลการดำเนนิ การโครงการอนั เนอื่ งมาจากพระราชดำริ รวมถงึ การเปน หนว ยงานหลกั ของยทุ ธศาสตรท ี่ 1 สง เสรมิ การขบั เคลอื่ นการพฒั นาตามปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง ในภาคการเกษตรและชนบท ตามยุทธศาสตรการบูรณาการการขับเคล่ือนการพัฒนา ตามปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง (พ.ศ.2557 - 2560) ดงั นน้ั เพอื่ ใหก ารดำเนนิ งานดา นการกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ดำเนนิ ไปอยา งมี ประสิทธิภาพและประสิทธิผล จึงไดจัดทำคูมือฯ โดยการศึกษา รวบรวมขอมูลจาก แนวคิดของเจาหนาท่ีบุคคลท่ีเกี่ยวของ ที่มีองคความรูและประสบการณ เพื่อใชเปน แนวทางในการจดั ทำคมู อื ฯ กรมชลประทาน ในฐานะหนวยงานดำเนินการจัดทำคูมือฯ หวังเปนอยางย่ิงวา เจาหนาที่ผูปฏิบัติงานที่เกี่ยวของจะสามารถนำคูมือฯ ไปปรับใชใหสอดคลองกับพ้ืนท่ี อยา งเหมาะสมตอ ไป คณะผจู ดั ทำ มถิ นุ ายน 2559

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ กิตติกรรมประกาศ คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสิทธิภาพฝายชะลอนำ้ พอเพียงตามแนวพระราชดำริฉบับนี้สำเร็จได ดวยความอนุเคราะหขอมูล รูปภาพ จากหนวยงานตางๆ ทั้งภายในกรม ชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ และหนวยงานอื่นๆ ไดแก กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและส่ิงแวดลอม การไฟฟาฝายผลิต แหงประเทศไทย มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร และสถาบันพัฒนาการ ชลประทาน รวมถึง สถาบัน ชมรมตางๆ ทั้งภาครัฐ เอกชน และรัฐวิสาหกิจ ที่รวมดำเนินการสืบสานแนวพระราชดำริ ในการกอสรางฝายชะลอน้ำ พอเพียงตามแนวพระราชดำริอยางกวางขวาง มีการประชาสัมพันธและ เผยแพรใ นเวบ็ ไซตใ นรปู แบบตา งๆ คณะทำงานฯ ตอ งขอขอบคณุ รปู ภาพ ตา งๆ ทท่ี ำใหค มู อื เลม นมี้ คี วามสมบรู ณม ากขนึ้ รวมถงึ ภาพสเกต ซป ระกอบ โดยนายกมั ปนาท แฝงฤทธิ์ สถาปนกิ ปฏบิ ตั กิ าร สว นสถาปต ยกรรม สำนกั ออกแบบวศิ วกรรมและสถาปต ยกรรม กรมชลประทาน ขอขอบพระคุณ สำนักงานคณะกรรมการพิเศษเพ่ือประสานงาน โครงการอนั เนอื่ งมาจากพระราชดำริ สถาบนั สง เสรมิ และพฒั นากจิ กรรม ปด ทองหลงั พระ สบื สานแนวพระราชดำริ ทเี่ ปน ผกู ำหนดแนวทาง ประสาน งาน และสนบั สนนุ การจดั ทำคมู อื ในครงั้ นใี้ หส ำเรจ็ ลลุ ว งเปน อยา งดี 

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ สารบัญ คำนำ I กิตติกรรมประกาศ II สารบญั III 1. หลกั การและเหตผุ ล 1 2. วตั ถปุ ระสงค 3 3. คำจำกดั ความ 3 4. ประโยชนข องฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 4 5. ประเภทฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 7 6. การเลอื กตำแหนง ทต่ี ง้ั ของฝายชะลอน้ำพอเพยี ง 9 ตามแนวพระราชดำริ 12 7. การกำหนดรปู แบบฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 23 8. การกอ สรา งฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 24 9. การซอ มแซม ปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษาฝายชะลอนำ้ พอเพยี ง 26 ตามแนวพระราชดำริ 10. การเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี ง ตามแนวพระราชดำริ 

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ บรรณานุกรม 30 ภาคผนวก 31 ผ1 คำสง่ั สำนกั นายกรฐั มนตรี ท่ี 140/2557 32 เรอื่ ง แตง ตง้ั คณะกรรมการอำนวยการขบั เคลอื่ นยทุ ธศาสตร การบรู ณาการการพฒั นาตามปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง ผ2 คำสง่ั คณะกรรมการอำนวยการขบั เคลอื่ นยทุ ธศาสตร 34 การบรู ณาการ การพฒั นาตามปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง ท่ี 1/2557 เรอ่ื ง แตง ตงั้ คณะอนกุ รรมการสง เสรมิ การขบั เคลอ่ื นการพฒั นาตามปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง ในภาคการเกษตรและชนบท ผ3 การประยกุ ตร ปู แบบของฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 37 ผ4 \" 8 ขนั้ ตอน การกอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา 41 และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ \" โดยสถาบนั สง เสรมิ และพฒั นากจิ กรรมปด ทองหลงั พระ สบื สานแนวพระราชดำริ ผ5 การคดิ คา ความลาดชนั ของพน้ื ท่ี และวธิ กี ารคำนวณ 49 ปริมาณน้ำในลำนำ้ โดยประมาณ ผ6 การประมาณราคาคา กอ สรา งฝายชะลอนำ้ ฯ ประเภทตา งๆ 51 

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 1. หลกั การและเหตผุ ล พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู วั ทรงตระหนกั ถงึ ความสำคญั ของการพฒั นาและฟน ฟู ปาไมทรงแนะนำใหใชฝายกั้นนำ้ หรือฝายชะลอนำ้ เปนแนวทางหรือวิธีหน่ึงในการชวย สรา งความชมุ ชน้ื เพอ่ื อนรุ กั ษแ ละฟน ฟปู า ไมต น นำ้ ลำธาร คนื ความอดุ มสมบรู ณ และทำให เกดิ ความหลากหลายดา นชวี ภาพแกส งั คมของพชื และสตั ว ตลอดจนนำความชมุ ชน้ื มาสู แผนดิน ฝายชะลอนำ้ คือส่ิงขวางก้ันทางเดินของนำ้ ใชกับลำหวย ลำธารขนาดเล็ก ในบรเิ วณทเ่ี ปน ตน น้ำ หรอื พนื้ ทที่ มี่ คี วามลาดชนั สงู ทำใหเ กดิ ความชมุ ชนื้ พชื สตั ว สามารถ ดำรงชพี อยไู ด และหากชว งทนี่ ำ้ ไหลแรงกส็ ามารถชะลอการไหลของน้ำใหช า ลง และ กกั เกบ็ กรอง ตะกอนไมใ หไ หลลงไปในบรเิ วณลมุ นำ้ ตอนลา ง เปน วธิ กี ารอนรุ กั ษด นิ และนำ้ ไดดีมากวิธีการหนึ่ง \"...สำหรบั ตน ไมท ขี่ นึ้ อยใู นบรเิ วณสองขา งลำหว ย จำเปน ตอ งรกั ษาไวใ หด ี เพราะจะชว ยเกบ็ รกั ษาความชมุ ชนื้ ไว สว นตามรอ งนำ้ และบรเิ วณทนี่ ้ำซบั กค็ วรสรา งฝายขนาดเลก็ กน้ั น้ำไวใ นลกั ษณะฝายชมุ ชน้ื แมจ ะมจี ำนวนนอ ยกต็ าม สำหรบั แหลง น้ำทม่ี ปี รมิ าณนำ้ มาก จึงสรางฝายเพื่อผันนำ้ ลงมาใชในพื้นที่เพาะปลูก...\" พระราชดำรสั พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู วั เมอื่ วนั ที่ 1 มนี าคม 2521 1 ณ อำเภอแมล านอ ย จงั หวดั แมฮ อ งสอน

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ ในสว นของรปู แบบและลกั ษณะฝายชะลอนำ้ ไดม พี ระราชดำรสั วา \"...ใหพ จิ ารณาดำเนนิ การสรา งฝายราคาประหยดั โดยใชว สั ดรุ าคาถกู และหางา ยในทอ งถน่ิ เชน แบบทง้ิ หนิ คลมุ ดว ยตาขา ย ปด กนั้ รอ งนำ้ กบั ลำธารเลก็ เปน ระยะๆ เพอื่ ใชเ กบ็ กกั นำ้ และตะกอนดนิ ไวบ างสว น โดยน้ำทเ่ี กบ็ กกั ไวจ ะซมึ เขา ไปในดนิ ทำใหค วามชมุ ชนื้ แผข ยายออกไปทง้ั สองขา ง ตอ ไปจะสามารถปลกู พนั ธไุ มป อ งกนั ไฟ พนั ธไุ มโ ตเรว็ และพนั ธไุ มไ มท ง้ิ ใบ เพอ่ื ฟน ฟตู น นำ้ ลำธารใหม สี ภาพเขยี วชอมุ ขนึ้ เปน ลำดบั ...\" ทรงแยกประเภทของฝายชะลอนำ้ เปน 2 ประเภท ดงั พระราชดำรสั คอื \"...ฝายชะลอนำ้ มี 2 อยา ง ชนดิ หนงึ่ สำหรบั ใหม คี วามชมุ ชนื้ รกั ษาความชมุ ชน้ื อีกอยางสำหรับปองกันมิใหทรายลงในอางใหญ...\" \"...ควรสรา งฝายในตน นำ้ ลำธารตามรอ งน้ำเพอื่ ชว ยชะลอกระแสนำ้ และเกบ็ กกั นำ้ สรา งความชมุ ชนื้ ใหก บั บรเิ วณตน นำ้ ...\" พระราชดำรสั พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู วั เมอื่ วนั ที่ 11 มนี าคม 2532 ณ ดอยอา งขาง อำเภอฝาง จงั หวดั เชยี งใหม สำนกั งานคณะกรรมการพเิ ศษเพอื่ ประสานงานโครงการอนั เนอื่ งมาจากพระราชดำริ ในฐานะฝายเลขานุการอนุกรรมการสงเสริมการขับเคลื่อนการพัฒนาตามปรัชญาของ เศรษฐกิจพอเพียง ในภาคการเกษตรและชนบท จึงไดจัดทำคูมือการกำหนดรูปแบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนว พระราชดำรขิ นึ้ เพอื่ ใชเ ปน มาตรฐานกลางในการเสนอโครงการพฒั นาแหลง น้ำของพน้ื ท่ี เปาหมายของยุทธศาสตรตอไป ซึ่งไดรับการรวมมือสนับสนุนจากกรมชลประทานเปน หนวยงานดำเนินการ 2

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 2. วตั ถปุ ระสงค การจัดทำคูมือการกำหนดรูปแบบ กอสราง ซอมปรับปรุง บำรุงรักษา และเพิ่ม ประสทิ ธภิ าพ ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ มวี ตั ถปุ ระสงค ดงั น้ี 2.1 เพื่อใหเปนมาตรฐานกลางประกอบการเสนอโครงการพัฒนาดานแหลงน้ำ ของพ้ืนที่เปาหมายของยุทธศาสตรที่ 1 สงเสริมการขับเคล่ือนการพัฒนา ตามปรชั ญาของเศรษฐกจิ พอเพยี ง ในภาคการเกษตรและชนบท 2.2 เพอื่ ใชเ ปน คมู อื ในการพจิ ารณา ออกแบบ เลอื กประเภท รปู แบบในการกอ สรา ง ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำรทิ เี่ หมาะสม 2.3 เพอื่ ใชเ ปน คมู อื การซอ มแซม ปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา ฝายชะลอน้ำพอเพยี งตาม แนวพระราชดำริ สำหรบั จงั หวดั นำไปปรบั ใชใ หส อดคลอ งกบั สภาพภมู ปิ ระเทศ ในแตล ะพนื้ ที่ 2.4 เพื่อใชแนวทางในการเพ่ิมประสิทธิภาพ ฝายชะลอน้ำพอเพียงตามแนว พระราชดำริ เพอื่ ใหเ กดิ ประโยชนส งู สดุ 3. คำจำกดั ความ ฝายทดน้ำ คอื สง่ิ กอ สรา งทสี่ รา งปด ขวางทางนำ้ ไหล เพอื่ กกั เกบ็ ทดน้ำทไี่ หลมาให มรี ะดบั สงู ขนึ้ จนสามารถผนั นำ้ เขา ไปตามคลองหรอื คสู ง นำ้ ใหแ กพ น้ื ทเี่ พาะปลกู บรเิ วณ สองฝง ลำน้ำไดส ะดวก นำ้ ทไ่ี หลมาตามลำนำ้ ไมส ามารถไหลผา นตวั ฝายทดนำ้ ไดเ นอื่ งจาก ทำจากวสั ดทุ บึ น้ำ สว นนำ้ ทเี่ หลอื จะไหลลน ขา มสนั ฝายลงไปในลำน้ำเดมิ ฝายจะตอ งมี ความยาวมากพอทจี่ ะใหน า้ํ ไหลมาในชว งหนา ฝนไหลขา มฝายไปได โดยไมท ำใหเ กดิ น้ำทว ม ตล่ิงสองฝงดานเหนือน้ำ ภาพฝายทดนำ้ 3

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ ฝายชะลอนำ้ คอื สง่ิ กอ สรา งทสี่ รา งปด ขวางทางน้ำไหล เพอื่ ทดกรองน้ำทไ่ี หลมาให มรี ะดบั สงู ขน้ึ เพอ่ื สรา งความชมุ ชนื้ ใหก บั พน้ื ท่ี นำ้ ทไี่ หลมาตามลำนำ้ สามารถไหลผา นตวั ฝายทดนำ้ ไดเ นอื่ งจากทำจากวสั ดไุ มท บึ นำ้ ชว ยดกั กรองตะกอนทไี่ หลมากบั น้ำ น้ำทไ่ี หล ผานจะไหลลงไปในลำนำ้ เดิม ภาพฝายชะลอนำ้ ฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ คอื ฝายชะลอนำ้ ประเภทหนง่ึ กอ สรา ง โดยใชว สั ดทุ หี่ าไดง า ยในทอ งถน่ิ เชน ตน ไม กง่ิ ไม ดนิ กอ นหนิ ฯลฯ สรา งเพอ่ื กน้ั ชะลอ น้ำในลำหวย หรือทางนำ้ เล็กๆ เพื่อใหน้ำไหลชาลง ชวยดักตะกอนท่ีไหลมากับนำ้ ลดการต้ืนเขินท่ีปลายน้ำ ทำใหน้ำใสมีคุณภาพดีข้ึน สามารถสรางความชุมช้ืนใหดิน เพมิ่ ความอดุ มสมบรู ณ ความหลากหลายทางชวี ภาพ สตั วป า และสตั วน ำ้ ไดอ าศยั นำ้ ใน การดำรงชวี ติ เมอื่ ดนิ มคี วามชน้ื ปา กช็ มุ ชน้ื กลายเปน แนวกนั ไฟปา ไดด ว ย มกี ารกอ สรา ง ท่ีเรียบงาย ใชเวลานอย ใชงบประมาณท่ีประหยัด และหากมีการกักเก็บนำ้ ไดมาก จะสามารถยกระดบั น้ำไหลเขา สพู นื้ ทกี่ ารเพาะปลกู ได 4. ประโยชนข องฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ เกดิ ประโยชนใ นหลายๆ ดา น ดงั น้ี 4.1 ดา นการอนรุ กั ษท รพั ยากรธรรมชาตแิ ละสง่ิ แวดลอ ม ปรมิ าณนำ้ ฝนในปจ จบุ นั มปี รมิ าณลดลง และมแี นวโนม ลดลงจนทำใหเ กดิ สภาวการณ ขาดแคลนน้ำเพอื่ ใชใ นการอปุ โภคบรโิ ภคของมวลมนษุ ย การทป่ี รมิ าณนำ้ ฝนลดลงเชน นี้ 4

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ สว นหนง่ึ เปน เพราะปรมิ าณไอนำ้ จากการคายระเหยบนผนื แผน ดนิ ลดลง ปา ไมถ กู ทำลาย ลงเปน จำนวนมาก ซง่ึ ผนื ปา เปน แหลง ใหญใ นการเกดิ คายน้ำเขา สชู นั้ บรรยากาศ ปรมิ าณ ไอน้ำลดลงปรมิ าณนำ้ ฝนทเ่ี กดิ ขน้ึ กม็ ปี รมิ าณลดลงตามดว ย ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนว พระราชดำรสิ ามารถชะลอใหน ้ำฝนตามธรรมชาตทิ ตี่ กลงมาอยบู นผนื แผน ดนิ ยาวนานมาก ขน้ึ การทำฝายชะลอการไหลของน้ำจะเปน สว นชว ยสรา งความชมุ ชนื้ ในดนิ ไดม ากขนึ้ สรา ง ความสมบูรณของปาตนนำ้ ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดลอมที่ดี ทำหนาท่ีคืนความ ชมุ ชนื้ เขา สรู ะบบน้ำธรรมชาติ ชว ยใหป รมิ าณนำ้ ธรรมชาตมิ ากขน้ึ 4.2 ดา นการจดั การพน้ื ทล่ี มุ นำ้ แบบธรรมชาติ ลกั ษณะสว นใหญล มุ นำ้ ตามธรรมชาตเิ ปน พน้ื ทภ่ี เู ขาและมรี อ งน้ำ รอ งหว ย ตงั้ แต รองน้ำขนาดเล็กๆ ที่อยูบนพ้ืนที่สูง รองนำ้ ขนาดเล็กๆ นี้จะมีน้ำไหลนอยเม่ือไหลมา รวมกันหลายรอ งนำ้ กจ็ ะมขี นาดทใี่ หญเ พมิ่ มากขนึ้ และเมอื่ มกี ารไหลมารวมกนั หลายๆ สายมากขน้ึ ปริมาณนำ้ ก็จะมีมากข้ึน ขนาดรองน้ำ รองหวยก็จะมีขนาดใหญมากข้ึน ฝายชะลอนำ้ พอเพียงตามแนวพระราชดำริ จะทำหนาที่ชะลอการไหลของน้ำจาก แหลง ตน นำ้ ลำธาร มใิ หไ หลหลากอยา งรวดเรว็ และทำหนา ทใ่ี นการดกั ตะกอนหนา ดนิ มใิ หไ หลปนไปกบั กระแสนำ้ จนทำใหน ้ำมคี วามขนุ ขน และไปทำใหแ หลง น้ำธรรมชาตทิ อี่ ยู ดา นลา งตอ งตนื้ เขนิ ถอื เปน การจดั การพน้ื ทลี่ มุ นำ้ แบบธรรมชาติ 4.3 ดา นการใชป ระโยชนท รพั ยากรนำ้ สงู สดุ น้ำมคี วามสำคญั ตอ วถิ กี ารดำรงชวี ติ ของสง่ิ มชี วี ติ และพชื ทง้ั การบรโิ ภค อปุ โภค การ ใชน ำ้ เพอื่ การเพาะปลกู การอตุ สาหกรรม และนบั วนั มนษุ ยย ง่ิ มคี วามตอ งการนำ้ มากขนึ้ มนษุ ยม วี วิ ฒั นาการในการเรยี นรเู พอื่ จดั การทรพั ยากรน้ำเพอื่ การใชป ระโยชนม าตง้ั แตอ ดตี ฝายชะลอนำ้ พอเพียงตามแนวพระราชดำริ เปนที่กักเก็บนำ้ ขนาดเล็ก ในลักษณะตุม นำ้ เลก็ ๆ กระจายทว่ั พนื้ ที่ เพอื่ กกั เกบ็ น้ำเพอื่ ประโยชนท งั้ การสรา งความชมุ ชน้ื เพอื่ การ อนรุ กั ษแ ละพฒั นาระบบนเิ วศน การเกษตร การใชส อยอปุ โภค บรโิ ภค สรา งระบบวงจร น้ำแกป า สง่ิ มชี วี ติ ใหเ กดิ ประโยชนส งู สดุ พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู วั ไดพ ระราชทาน แนวพระราชดำรวิ า \"...ใหด ำเนนิ การสำรวจหาทำเลสรา งฝายตน นำ้ ลำธารในระดบั ทส่ี งู ใกลบ รเิ วณยอดเขามากทสี่ ดุ เทา ทจ่ี ะเปน ไปได ลกั ษณะของฝายดงั กลา วจำเปน ตอ งออก แบบใหม เพอ่ื ใหส ามารถกกั เกบ็ นำ้ ไวไ ดป รมิ าณนำ้ หลอ เลยี้ งและประคบั ประคองกลา ไม 5

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ พนั ธทุ แี่ ขง็ แรงและโตเรว็ ทใ่ี ชป ลกู แซมในปา แหง แลง อยา งสมำ่ เสมอและตอ เนอื่ ง โดยการ จา ยน้ำออกไปรอบๆ ตวั ฝายจนสามารถตง้ั ตวั ได. ..\" เปน แนวคดิ ในการใชท รพั ยากรนำ้ ให เกดิ ประโยชนส งู สดุ 4.4 ดา นการปอ งกนั ภยั จากธรรมชาติ มนุษยไดเผชิญกับภัยธรรมชาติอันเกิดขึ้นจากความรุนแรงของการไหลบาของนำ้ สง ผลใหเ กดิ ความเสยี หายแกท รพั ยส นิ และพนื้ ทปี่ ระกอบการเพาะปลกู เชน ความรนุ แรง ของการไหลของน้ำทำใหบานเรือนส่ิงปลูกสรางไดรับความเสียหาย พังทลาย พื้นที่ การเพาะปลูกเกิดการทับถมจากดิน ตะกอนที่ไหลมากับนำ้ ทำใหพื้นที่ทำกินขาด ประสทิ ธภิ าพ การจดั ทำฝายตน นำ้ เพอ่ื การชะลอการไหลน้ำไวเ ปน ระยะๆ จะชว ยทำให นำ้ ไหลชา ลง ทำใหล ดความรวดเรว็ และความรนุ แรงในการไหลของน้ำ เปน การลดและ ปอ งกนั การสญู เสยี ทรพั ยส นิ จากการไหลกระแทก อนั เนอื่ งจากความแรงจากการไหล ของนำ้ นอกจากนที้ ำใหโ อกาสการกดั เซาะดนิ ลดนอ ยลง เปน การลดการสญู เสยี ดนิ ให ไหลไปทบั ถมแหลง นำ้ ใหต น้ื เขนิ เชน การตนื้ เขนิ ในลำหว ย การตน้ื เขนิ ของอา งเกบ็ นำ้ และเปน ตะกอนหนิ ดนิ ลงไปทบั ถมพน้ื ทเี่ กษตรกรรม จนเกดิ เปน ความเสยี หายตอ แหลง พนื้ ท่ี ทำกนิ ในฤดแู ลง การเพมิ่ ความชมุ ชน้ื ใหด นิ ปา กจ็ ะชมุ ชน้ื เกดิ เปน รอ งนำ้ ลำธาร กลายเปน แนวกนั ไฟปา ไดด ว ย 4.5 ดา นระบบนเิ วศน และเศรษฐกจิ ครวั เรอื น ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ชว ยสรา งความชมุ ชนื้ ใหเ กดิ ขน้ึ สภาพ ปา ตน ไม พชื พรรณทมี่ อี ยใู นบรเิ วณนน้ั จะไดร บั การฟน ฟพู ฒั นาสภาพปา ตน น้ำ กอ ใหเ กดิ ความอดุ มสมบรู ณ สามารถเกบ็ กกั ซบั น้ำเปน แหลง เพม่ิ พนู ความหลากหลายในระบบนเิ วศน ทำใหส ภาพแวดลอ มของชมุ ชนมคี วามชมุ ชน้ื ยงิ่ ขน้ึ เปน แหลง เกบ็ กกั น้ำเสมอื นเปน แอง เกบ็ น้ำขนาดเลก็ ทกี่ ระจายอยทู วั่ ไปในพนื้ ทต่ี น น้ำ อนั เปน ประโยชนต อ ชมุ ชนในการใชป ระโยชน เพอื่ การอปุ โภคและบรโิ ภค เปน การปอ งกนั ความแหง แลง สภาพปา ทอี่ ดุ มสมบรู ณ และ ความหลากหลายของระบบนเิ วศนท เี่ กดิ ขนึ้ ทำใหเ กดิ แหลง อาหารตามธรรมชาตเิ พอ่ื การ เกบ็ หาบรโิ ภคและพงึ่ พงิ ปา ได ทำใหช มุ ชนมแี หลง อาหารแหลง เสรมิ สรา งอาชพี จากการ อนุรักษปา เชน การเก็บหาผลิตผลจากปา เห็ด หนอไม เปนการเสริมสรางอาชีพ 6

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ เพมิ่ พนู รายได ชมุ ชนเกดิ ความรกั สามคั คี มคี วามสขุ ใจ มสี ว นรว มในการรกั และหวงแหน ทรัพยากรธรรมชาติในชุมชน เกิดระบบการบริหารจัดการปาชุมชนใหมีความเขมแข็ง เปนแหลงเรียนรู แหลงอาหาร แหลงสมุนไพรของคนในชุมชนและคนนอกชุมชน เกดิ เครอื ขา ยการเรยี นรู และขยายผลการสรา งความเขา ใจเกยี่ วกับการอนรุ กั ษก ารจดั การพนื้ ทล่ี มุ น้ำดว ยฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ เรยี นรกู ารใชป ระโยชน แบบพึ่งพิงปาไดอยางเกื้อกูล รวมท้ังเปนแหลงเรียนรูของเยาวชน เปนเสนทางเดิน ธรรมชาตแิ กผ มู าศกึ ษาอนรุ กั ษท รพั ยากรธรรมชาตแิ ละสงิ่ แวดลอ ม เพอื่ การปลกู สรา ง จติ สำนกึ 5. ประเภทฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ แบง ออกเปน 3 ประเภท ดงั น้ี 5.1 ประเภทที่ 1 เปน ฝายชะลอน้ำฯ ชว่ั คราว ทสี่ รา งปด กนั้ บรเิ วณรอ งลำหว ย ขนาดเล็กบริเวณตนน้ำ โดยใชวัสดุธรรมชาติหาไดงายในทองถิ่นเปนสวนหลัก ไดแก กง่ิ ไม ตน ไม ทราย ดนิ หนิ และกรวด เปน ตน สรา งสำหรบั ชะลอน้ำ และเพมิ่ ความ ชุมชื้นเทาน้ัน สามารถกักเก็บน้ำไดแตมีการซึมของน้ำผานตัวฝายอยูตลอดเวลา หรือ นำ้ อาจลน ขา มฝายลงสลู ำหว ยสาขาอยบู รเิ วณดา นลา ง เมอ่ื ถงึ ฤดนู ้ำหลากอาจเกดิ ความ เสยี หายทงั้ หมดเพอ่ื ไมใ หม ผี ลกระทบตอ ระบบนเิ วศน และการวางไขข องสตั วน ำ้ ฝายชะลอ น้ำฯ ชวั่ คราวมหี ลายรปู แบบ กอ สรา งเรยี บงา ยตามภมู ปิ ญ ญาดง้ั เดมิ แตล ะทอ งถน่ิ และ สภาพความเหมาะสมของพนื้ ทโี่ ดยชมุ ชนเองมอี ายกุ ารใชง านประมาณ 1 - 2 ป 5.2 ประเภทท่ี 2 เปนฝายชะลอน้ำฯ กึ่งถาวร ที่สรางปดกั้นบริเวณลำหวย สาขาบรเิ วณตน น้ำ สรา งจากวสั ดจุ ากธรรมชาติ รว มกบั วสั ดกุ อ สรา ง ไดแ ก ตะแกรงลวด เหลก็ ปนู ซเี มนต หนิ ทราย ไมแ ปรรปู เปน ตน กอ สรา งสำหรบั ชะลอ กกั เกบ็ นำ้ แตก ม็ ี การซมึ ของน้ำผา นตวั ฝาย หรอื ซมึ ลอดใตต วั ฝายได และน้ำสามารถลน ขา มฝายลงสลู ำหว ย ทอ่ี ยบู รเิ วณดา นลา ง อาจมชี อ งหรอื ทอ สำหรบั การระบายตะกอนทตี่ กทบั ถมบรเิ วณเหนอื ฝาย เพอ่ื รกั ษาระบบนเิ วศน ฝายชะลอน้ำฯ กง่ึ ถาวรมหี ลายรปู แบบ ตามแตล ะทอ งถน่ิ หรอื ภมู ภิ าคและสภาพความเหมาะสมของพน้ื ท่ี มอี ายกุ ารใชง าน 2 - 5 ป 7

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 5.3 ประเภทที่ 3 เปน ฝายชะลอนำ้ ฯ ถาวร ทสี่ รา งปด กนั้ ลำน้ำบรเิ วณลำหว ยหลกั สรา งจากวสั ดใุ นการกอ สรา งเปน หลกั ไดแ ก คอนกรตี ลวดเหลก็ เหลก็ เสรมิ หนิ ใหญ กรวดทราย เปน ตน มกี ารออกแบบตามหลกั วชิ าการ มคี วามมน่ั คง แขง็ แรง สามารถ ตา นทานแรงดนั ของน้ำ ทนทานตอ การกดั เซาะของนำ้ ได และตอ งคำนงึ ถงึ ผลกระทบกบั สภาพแวดลอ ม เชน นำ้ ลน ตลงิ่ การกดั เซาะทา ยน้ำ และปอ งกนั ผลระบบนเิ วศนอ ยา ง ถาวร ฝายชะลอน้ำฯถาวร จงึ มอี ายกุ ารใชง านยนื ยาว ถา ไดร บั การซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษาอยเู สมอจะใชง านไดต ลอดไป อายกุ ารใชง านมากกวา 5 - 10 ปข นึ้ ไป 8 แบบรา งแสดงฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำรปิ ระเภทตา งๆ

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 6. กตาารมเแลนอื วกพตรำะแรหานชงดทำต่ีรง้ัิ ฝายชะลอน้ำพอเพยี ง การเลอื กตำแหนง ทตี่ ง้ั ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ มแี นวทางและ หลกั เกณฑใ นการพจิ ารณาพอสงั เขป ดงั นี้ 6.1 ตำแหนง ทต่ี ง้ั ฝาย ควรเปน รอ งลำหว ย ลำหว ยสาขา หรอื ลำหว ยหลกั ทมี่ พี นื้ ท่ี เหนอื น้ำทสี่ ามารถกกั เกบ็ นำ้ ไดพ อสมควร 6.2 สภาพตลงิ่ ณ ตำแหนง ทตี่ งั้ ฝาย ดา นเหนอื นำ้ และดา นทา ยนำ้ จะตอ งมคี วาม สูงพอท่ีจะไมทำใหนำ้ ลนขาม หรือตล่ิงตองมีความแข็งแรงเพียงพอตอการ กดั เซาะ 6.3 ในรอ งลำหว ยทมี่ คี วามลาดชนั สงู ตอ งพจิ ารณาสรา งฝายชะลอนำ้ ฯ ใหม จี ำนวน ฝายมากเพยี งพอทจ่ี ะสามารถกกั กรองนำ้ ดกั ตะกอนทจ่ี ะไหลลงสลู ำหว ยสาขา และลำหว ยหลกั อยา งเพยี งพอ 6.4 สำรวจสภาพพนื้ ที่ วสั ดทุ จี่ ะใชใ นการกอ สรา ง สภาพลำน้ำ เพอื่ เลอื กประเภท ทเี่ หมาะสมในการกอ สรา ง เชน พน้ื ทต่ี น นำ้ ในรอ งลำหว ยควรเปน ฝายชว่ั คราว เปน ตน 6.5 ควรมขี อ มลู ระดบั นำ้ ปรมิ าณฝนในแตล ะฤดกู าล เพอ่ื ตอ งพจิ ารณารปู แบบใน การกอ สรา งใหม คี วามแขง็ แรงเพยี งพอในการตา นทานแรงดนั ของนำ้ ในฤดฝู น 6.6 ในกรณที เ่ี ปน ฝายประเภทกงึ่ ถาวร หรอื ฝายถาวร ควรเลอื กทำเลทตี่ งั้ ทส่ี ามารถ จดั สรา งระบบสง น้ำสรา งความชมุ ชนื้ ใหป า และพนื้ ทกี่ ารเพาะปลกู ไดด ว ย 6.7 ควรเลอื กตำแหนง ทตี่ ง้ั ทม่ี คี วามเหมาะสมควบคกู บั ประโยชนท จี่ ะไดร บั สงู สดุ 9

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ ตำแหนง ทตี่ ง้ั ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำรทิ เ่ี หมาะสม  ⌫  ⌫  ⌫  ⌫         ⌦   สภาพภูมิประเทศ พื้นท่ีสูงชันตนน้ำ พนื้ ทลี่ าดชนั บรเิ วณ พนื้ ทล่ี าดชนั บรเิ วณ เปน รอ งนำ้ หรอื ลำ รอ งลำหว ย ลำหว ยสาขา ลำหว ยหลกั หว ยทค่ี อ นขา งตรง หรอื ทเี่ หมาะสม ความลาดชนั ทอ ง หรอื ทเ่ี หมาะสม หรอื ทเี่ หมาะสม ลำหว ย พน้ื ทล่ี าดชนั สงู พนื้ ทล่ี าดชนั ปานกลาง พนื้ ทลี่ าดชนั ต่ำ (ตามความยาว) * ความลาดเอยี งไมเ กนิ ความลาดเอยี งไมเ กนิ ความลาดเอยี งมากกวา ความลกึ ลำหว ย 1 ตอ 20 1 ตอ 40 1 ตอ 40 (เมตร) ไมค วรเกนิ ไมค วรเกนิ ไมค วรเกนิ ความสงู ของฝาย 1.00 เมตร 1.20 เมตร 1.50 เมตร (เมตร) ไมค วรเกนิ ไมค วรเกนิ ไมค วรเกนิ ความกวา งลำหว ย 0.5 เมตร 0.6 เมตร 0.77 เมตร (เมตร) ไมค วรเกนิ ไมค วรเกนิ ไมค วรเกนิ ปรมิ าณน้ำไหลผา น 3.00 เมตร 5.0 เมตร 10.00 เมตร สงู สดุ ไมค วรเกนิ (ลบ.ม.ตอ วนิ าท)ี * 0.50 0.50 1.50 ประเภทของดิน ดนิ เหนยี ว/กรวด/หนิ ดนิ เหนยี ว/กรวด/ทราย ดนิ เหนยี ว/กรวด/ทราย สภาพชน้ั ดนิ คอนขางแนน แนน แนน มาก ทองลำน้ำ สภาพการ นอ ย นอ ย นอ ย กดั เซาะตลงิ่ * การคดิ คา ความลาดชนั ของพน้ื ที่ และปรมิ าณนำ้ ไหลผา นสงู สดุ ในลำนำ้ ดภู าคผนวก หรอื อาจขอความรว มมอื จากนายชา งของโครงการชลประทานจงั หวดั (ในพน้ื ท)่ี 10

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ จำนวนฝายชะลอน้ำ ขนึ้ อยกู บั ความลาดเอยี งของพน้ื ที่ (พน้ื ทมี่ คี วามชนั มาก ควรมฝี ายชะลอน้ำมากขนึ้ ) 11

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 7. การกำหนดรปู แบบฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ การกำหนดรปู แบบฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ แบง ตามวสั ดทุ ใ่ี ชใ นการกอ สรา งและอายกุ ารใชง าน ออกเปน 3 ประเภท ดงั น้ี ประเภทท่ี 1 ประเภทชวั่ คราว ประกอบดว ย 1) ฝายไม เปนฝายช่ัวคราวขนาดเล็กที่ทำจากไมเปนหลัก สวนมากจะเปนไมไผ หรอื ไมท มี่ ใี นพน้ื ท่ี ฝายไมท นี่ ยิ มสรา งมี 2 รปู แบบ ดงั นี้ 1.1) ฝายไมแนวเดียว เปนฝายขนาดเล็กช่ัวคราว สรางกั้นรองหวยท่ีมีความลึก ไมม ากนกั ความลาดชนั คอ นขา งสงู สรา งโดยการปก ไมเ สาเปน ระยะๆ 0.30 ถงึ 0.50 เมตร แลว นำไมม าสอดเรยี งในแนวนอนแลว ยดึ ตดิ กนั ดงั แสดงในรปู แลวใชวัสดุที่มีน้ำหนักมาถมดานหนาตลอดแนวซึ่งอาจเปนดินหรือหินก็ได เพอ่ื ใหเ กดิ ความมนั่ คง 12 ฝายไมแ นวเดยี ว

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 1.2) ฝายไมคอกหมู เปนฝายลักษณะเดียวกันกับฝายไมแนวเดียว แตจะทำการ ปก ไมเ สาเปน สองแนวหา งกนั เทา กบั ความสงู ของฝาย พรอ มมกี ารยดึ แถวหนา กบั แถวหลงั เขา ดว ยกนั ดว ยไมใ นแนวนอนทฝี่ ง ปลายเขา ไปในตลง่ิ ทงั้ สองดา น ดังแสดงในรูป แลวนำวัสดุใสระหวางกลางจะเปน หิน ดิน หรือวัสดุอื่นๆ ในพื้นที่ฝายคอกหมูชั่วคราวอาจทำการตอกเสายึดเปนแนวเอียงกันเทากับ ความสงู ของฝายกไ็ ด ฝายไมค อกหมู 13

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 2. ฝายหินเรียง สรางโดยนำเอา หิน ในหวยมาเรียงกันใหไดระดับเพื่อเปน แนวสนั ฝาย โดยเลอื กหนิ ทม่ี ขี นาด 0.20 ม. ขน้ึ ไป เปน หลกั เพอื่ สามารถทจ่ี ะรบั แรงดนั นำ้ ได โดยเรยี งหนิ เปน รปู สามเหลยี่ มโดยประมาณ ใหฐ านกวา งกวา ความสงู อยา งนอ ย 3 เทา ถาจะใหเก็บลดการรั่วซึมควรหาวัสดุ พวกใบไม ก่ิงไมหรือดินมาอุดชองวาง ระหวางหินและควรกระทุงหินใหมีความแนนข้ึน ฝายหนิ เรยี ง 14

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 3. ฝายดนิ เปน ฝายชว่ั คราวขนาดเลก็ ทที่ ำจากดนิ สว นมากจะเปน ประเภทดนิ เหนยี ว ฝายดนิ ชวั่ คราวทนี่ ยิ มสรา งมี 2 รปู แบบ ดงั นี้ 3.1) ฝายดนิ เหนยี ว เปน การนำดนิ เหนยี วมาถม กระทงุ ใหแ นน แลว เรยี งตามแนว ขวางลำน้ำ แลว นำวสั ดมุ าปด ผวิ หนา เชน หนิ ไม หรอื วสั ดอุ น่ื ทห่ี าไดใ นพนื้ ที่ ดงั แสดงในรปู ฝายดนิ เหนยี ว 15

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 3.2) ฝายเรยี งดว ยกระสอบบรรจดุ นิ /ทราย นำมาเรยี งกนั เพอ่ื กน้ั ในลำธาร โดย เรียงกระสอบบรรจุดิน/ทรายใหไดความลาดดานเหนือนำ้ ประมาณ 1 : 2 ดงั แสดงในรปู ฝายเรยี งดว ยกระสอบบรรจดุ นิ /ทราย 16

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ประเภทที่ 2 ประเภทกง่ึ ถาวร เปน ฝายชะลอน้ำฯ ทที่ ำจากวสั ดจุ ากธรรมชาตริ ว ม กบั วสั ดกุ ารกอ สรา ง แบง ตามวสั ดแุ ละการกอ สรา งออกเปน 3 ชนดิ ดงั นี้ 1) ฝายไมแ กนหนิ ยาแนวหรอื แกนดนิ เหนยี ว เปน ฝายกง่ึ ถาวรสรา งกน้ั ลำนำ้ สาขา ที่มีความลึกไมมากนัก ความลาดชันปานกลาง สรางโดยการปกไมเสาเปนแนวปดก้ัน ลำนำ้ จำนวน 2 แถว หรือมากกวา แลวนำไมมาสอดเรียงในแนวนอนแลวยึดติดกัน ดงั แสดงในรปู ใชห นิ เรยี งยาแนวหรอื ดนิ เหนยี วอาจทำลกั ษณะทม่ี สี นั หลายระดบั หรอื เปน แบบขนั้ บนั ไดใสใ นชอ งระหวา งแนวทปี่ ก ไม เพอื่ ทำใหเ กดิ ความมนั่ คง ฝายไมแ กนหนิ ยาแนวหรอื แกนดนิ เหนยี ว 17

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 2) ฝายกลอ งลวดตาขา ยบรรจหุ นิ (Gabion) เปน ฝายกงึ่ ถาวรสรา งกน้ั ลำนำ้ สาขา ทม่ี คี วามลกึ ไมม ากนกั ความลาดชนั นอ ยถงึ ปานกลาง สรา งโดยการเรยี งกลอ งลวดตาขา ย ทบ่ี รรจดุ ว ยหนิ ทม่ี ขี นาดเทา ๆ กนั รปู กลอ งเปน รปู สเ่ี หลย่ี มผนื ผา เพอ่ื สะดวกในการเรยี ง ตอ เนอ่ื งและเปน ชน้ั ๆ ตามความสงู ของฝายฯ ทต่ี อ งการ ดงั แสดงในรปู ฝายกลอ งลวดตาขา ยบรรจหุ นิ 18

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 3) ฝายหนิ กอ หรอื หนิ ทงิ้ เปน ฝายกงึ่ ถาวรสรา งกน้ั ลำนำ้ สาขาทมี่ คี วามลกึ ไมม ากนกั ความลาดชันปานกลาง สรางโดยการกอหินปะกบแกนคอนกรีต หรือแกนไมใชหินกอ หรอื หนิ ทง้ิ อาจทำลกั ษณะทมี่ สี นั หลายระดบั หรอื แบบขน้ั บนั ได เพอ่ื ทำใหเ กดิ ความมนั่ คง ดงั แสดงในรปู ฝายหนิ กอ หรอื หนิ ทง้ิ 19

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ประเภทที่ 3 ประเภทถาวร เปนฝายท่ีสรางปดกั้นลำน้ำบริเวณลำหวยหลัก สรา งจากวสั ดใุ นการกอ สรา งเปน หลกั ไดแ ก คอนกรตี ลวดเหลก็ เหลก็ เสรมิ หนิ ใหญ กรวด ทราย เปน ตน มกี ารออกแบบตามหลกั วชิ าการ มคี วามมนั่ คง แขง็ แรง สามารถ ตา นทานแรงดนั ของน้ำ ทนทานตอ การกดั เซาะของนำ้ ได พอแบง ตามวสั ดแุ ละการกอ สรา ง ออกเปน 3 ชนดิ ดงั นี้ 1) ฝายหนิ เรยี งยาแนวเปน ฝายถาวรสรา งกน้ั ลำนำ้ ทมี่ คี วามลกึ คอ นขา งมากแตม ี ความลาดชนั ของทอ งลำน้ำนอ ย สรา งโดยการเรยี งหนิ ทมี่ ขี นาดเทา ๆ กนั หรอื คละกนั โดย เรยี งหนิ ทม่ี ขี นาดใหญอ ยดู า นลา งเพอื่ เปน ฐานฝายเรยี งหนิ ใหช ดิ เปน แนวตามแนวราบ และ เรยี งเปน ชน้ั ๆ ตามความสงู เปน รปู สเี่ หลยี่ มคางหมู เพอ่ื สะดวกในการเรยี งตอ เนอ่ื งเปน ชน้ั ๆ ตามความสูงของฝายฯ ท่ีตองการ และใชปูนซีเมนตยาแนวตรงรองของรอยตอท้ังใน แนวราบและแนวความสงู หรอื แบง เปน ชอ งๆ กไ็ ด ดงั แสดงในรปู ฝายหนิ เรยี งยาแนว 20

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 2) ฝายคอนกรีต หรือฝายคอนกรีตลวนสรางโดยการเรียงหินขนาดใหญ แลว เทคอนกรตี ทบั โดยไมม กี ารเสรมิ เหลก็ มรี ปู ตดั คลา ยรปู สเ่ี หลยี่ มคางหมซู งึ่ มดี า นบน หรอื สันฝายแคบกวาดานลางหรือฐานฝายสันฝายอาจทำเปนหยักใหนำ้ ไหลผาน โดยปกติ ดา นเหนอื นำ้ หนา ฝายจะตง้ั ชนั เปน แนวดง่ิ กบั พน้ื ฝายสว นดา นทา ยนำ้ จะมคี วามลาดหรอื เปน ขนั้ เพอ่ื ใหฝ ายมคี วามมนั่ คง และลดความเรว็ ของน้ำไหลขา มฝายไมไ หลตกกระแทก พนื้ ฝายแรงเกนิ ไปจนเกดิ การกดั เซาะ ฝายคอนกรตี ลว น 21

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 3) ฝายคอนกรีตเสริมเหล็ก เปนฝายที่มีการกอสรางดวยคอนกรีตเสริมเหล็ก จะมคี วามคงทนถาวรมากกวา ฝายคอนกรตี ลว น รปู รา ง ขนาด ตอ งมกี ารคำนวณออกแบบ ตามหลกั วชิ าการมกี ารพจิ ารณารายละเอยี ดมากกวา ฝายประเภทอน่ื ฐานฝายมลี กั ษณะ เปน ฐานคอนกรตี เสรมิ เหลก็ ตงั้ อยบู นพนื้ แขง็ แรงตลอดความกวา งของลำนำ้ ตวั ฝาย มขี นาด ท่ีเหมาะสมทำดวยคอนกรีตเสริมเหล็ก สันฝายมักทำเปนชองใหนำ้ ไหลผานสามารถ ปรบั ระดบั น้ำโดยใชแ ผน ไมก ระดานเสยี บปด ไวก กั น้ำเมอื่ ตอ งการยกระดบั น้ำใหส งู ขนึ้ ฝายคอนกรตี เสรมิ เหลก็ 22

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 8. การกอ สรา งฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ การกอ สรา งฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ มขี น้ั ตอนพอสงั เขป ดงั นี้ 8.1 การสำรวจสภาพภมู ปิ ระเทศ หรอื รอ งลำนำ้ ทเี่ หมาะสมในการกอ สรา ง - กำหนดตำแหนง พกิ ดั ทเ่ี หมาะสมในการกอ สรา ง - วดั ขนาดรอ งลำน้ำ ความลาดชนั ทอ งลำน้ำ - หาปรมิ าณน้ำไหลผา น :- ตลอดทงั้ ป ชว งฤดกู าล - ตรวจสภาพตลงิ่ และทอ งนำ้ :- มกี ารกดั เซาะ 8.2 กำหนดประเภทและเลอื กรปู แบบ สำหรบั การกอ สรา งฝายชะลอนำ้ ฯ - ชว่ั คราว :- พน้ื ทล่ี าดชนั ตน นำ้ รอ งลำหว ย - กงึ่ ถาวร :- พน้ื ทล่ี าดชนั ปานกลาง ลำหว ยสาขา - ถาวร :- พน้ื ทล่ี าดชนั นอ ย ลำหว ยหลกั 8.3 สเก็ตซร ูปแบบ กำหนดขนาด สัดสวน และกำหนดวสั ดทุ ่ใี ชใ นการกอสรา ง ใหเ ปน ไปตามขอ แนะนำในคมู อื ในกรณที เ่ี ปน ฝายชะลอน้ำถาวรตอ งมกี ารเขยี น แบบและถอดแบบคำนวณหาปริมาณวัสดุที่ใชในการกอสรางโดยนายชาง หรอื วศิ วกร 8.4 วางผงั ตำแหนง และการกอ สรา งฝายชะลอน้ำฯ - วางแนวรอ งแกนฝาย - ขดุ รอ งแกนใหม คี วามลกึ ถงึ ชน้ั ดนิ แนน 8.5 ขน้ั ตอนการกอ สรา งฐานฝายและตวั ฝาย เปน ไปตามรปู แบบ ขนาด วสั ดุ ตาม ทก่ี ำหนดไว และตอ งคำนงึ ถงึ ความมนั่ คงแขง็ แรงใหม ากพอทฝี่ ายจะสามารถ ตา นทานกระแสนำ้ และไมเ กดิ ผลกระทบกบั ระบบนเิ วศนไ ด แสดงลกั ษณะทว่ั ไปของฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 23

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 9. กตาารมซแอนมวแพซรมะรปารชบัดปำรริงุ บำรงุ รกั ษา ฝายชะลอน้ำพอเพยี ง ฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ สรา งจากวสั ดจุ ากธรรมชาตริ ว มกบั วสั ดุ กอ สรา ง ตามประเภทและวตั ถปุ ระสงคข องการใชง าน จะมอี ายกุ ารใชง านทแี่ ตกตา งกนั ไปขน้ึ กบั วสั ดทุ ใ่ี ช สภาพของลำน้ำ ความรนุ แรงของกระแสนำ้ รวมถงึ ชน้ั ดนิ บรเิ วณทตี่ งั้ ของฝาย ซง่ึ ปจ จยั ตา งๆ อาจเปน สาเหตุของการชำรดุ ของตวั ฝายได วสั ดทุ ใี่ ชก อ สรา ง อาจเสอ่ื มสลาย ฉะนน้ั ควรมกี ารซอ มแซม ปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา ใหอ ยใู นสภาพทสี่ มบรู ณ ก็จะสามารถใชงานไดอยางมีประสิทธิภาพ การบำรงุ รกั ษาฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ มขี อ ควรปฏบิ ตั ิ ดงั นี้ 1) ฤดนู ำ้ หลากตอ งเฝา ระวงั เศษกงิ่ ไม ทอ นไมข นาดใหญท ไี่ หลมากบั น้ำปะทะตวั ฝาย อาจเปน สาเหตทุ ำใหฝ ายชำรดุ เสยี หายได 2) ตรวจสอบตวั ฝายฯ ทกุ ๆ หลงั ฤดนู ้ำหลาก หากมคี วามชำรดุ เสยี หาย ในกรณที ่ี เปน ฝายประเภทกง่ึ ถาวร หรอื ฝายถาวร ตอ งทำการซอ มแซม ปรบั ปรงุ โดยใชว สั ดทุ เี่ หมาะ สมใหค งสภาพเดมิ 3) ตรวจสอบการตะกอนดา นหนา ฝายหากมปี รมิ าณตะกอนมาก อาจขดุ ลอกออก บางสว นเพอ่ื ไมใ หเ กดิ การตนื้ เขนิ หรอื เปน สาเหตทุ ำใหก ลายเปน ปจ จยั ทำใหต วั ฝายชำรดุ เสยี หายได ในกรณที ฝี่ ายมชี อ งหรอื ทอ ระบายตะกอนใหต รวจสอบวา มกี ารอดุ ตนั หรอื ไม 4) ฝายชะลอนำ้ ฯ ทพ่ี งั เสยี หายบอ ยๆ อาจตอ งพจิ ารณาเปลย่ี นรปู แบบหรอื ประเภท เชน เปลย่ี นรปู แบบจากฝายไมแ นวเดยี วเปลยี่ นมาเปน ฝายคอกหมชู วั่ คราว เปน ตน 5) ตรวจสอบสภาพแวดลอ มของฝายชะลอนำ้ ฯ ประกอบดว ย 5.1) ตลง่ิ ตำแหนง ปก ฝายทง้ั สองดา นวา มกี ารกดั เซาะของน้ำเกดิ การกดั เซาะพงั ทลายอาจเปน สาเหตใุ หฝ ายพงั เสยี หาย 5.2) ตลง่ิ ของลำนำ้ ดา นเหนอื น้ำทง้ั สองดา นมกี ารพงั ทลายจากสาเหตจุ ากน้ำลน ขา มเนอ่ื งจากสนั ฝายอาจจะมคี วามสงู มากเกนิ ไป หรอื มเี ศษกง่ิ ไมใ บไมส ะสม ทบั ถมบนสนั ฝายมากเกนิ ไป 24

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 5.3) รอ งนำ้ ดา นทา ยฝายมกี ารกดั เซาะของดนิ ทอ งน้ำเกดิ เปน หลมุ เปน บอ หรอื ตลิ่งดานทายนำ้ ท่ีเปนผลกระทบการไหลของน้ำที่ผานจากตัวฝาย หรือ สภาพดินทองน้ำ 6. ในกรณีท่ีฝายมีระบบสงน้ำ (ระบบทอสงน้ำ และหรือคูสงนำ้ ) เพื่อการอุปโภค บรโิ ภค หรอื เกษตรกรรม ตอ งมกี ารตรวจสอบคณุ ภาพมคี ณุ ภาพสะอาดไมเ นา เสยี เนอื่ ง จากเศษใบไมก งิ่ ไมท บั ถม และตอ งมปี รมิ าณเพยี งพอตอ ความตอ งการใชใ นภารกจิ ตา งๆ ในแตล ะชว งอยา งสมบรู ณ 7. สำหรบั ฝายชะลอน้ำฯ ชวั่ คราวทม่ี กี ารดแู ลเปน อยา งดกี จ็ ะสามารถเพมิ่ ความชมุ ชนื้ ใหก บั ปา ตน น้ำ ควรมกี ารปลกู ตน ไมเ พมิ่ เตมิ โดยรอบบรเิ วณทส่ี รา งฝายเพอื่ ฟน ฟรู ะบบ นเิ วศนข องปา ตน น้ำลำธาร และเปน การรกั ษาสภาพนำ้ ทจ่ี ะไหลลงลำน้ำ หรอื ไหลลงอา ง เก็บนำ้ ดานทายนำ้ ตอไป สำหรบั ขนั้ ตอน วธิ กี ารการซอ มแซมฝายชะลอนำ้ ฯ โดยเฉพาะฝายชะลอน้ำฯ ประเภท ถาวร เรม่ิ จากการสำรวจ ประเมนิ เบอื้ งตน ของสภาพทว่ั ไปของฝาย ประกอบดว ย 1) จุดที่ตั้งฝาย - ชอ่ื ฝาย (ปท ส่ี รา ง) :- ประชาอาสา (2554) เปน ตน - ระบลุ ำนำ้ :- รอ งลำหว ย ลำหว ยสาขา ลำหว ยหลกั ลำน้ำ ฯลฯ - ตำแหนง ทต่ี งั้ พกิ ดั ตำแหนง :- หมบู า น หมทู ี่ ตำบล อำเภอ จงั หวดั - เขตพนื้ ท่ี :- อทุ ยานแหง ชาติ ปา สงวนฯ ทสี่ าธารณะประโยชน อนื่ ๆ 2) ประเภทฝาย :- ชว่ั คราว กง่ึ ถาวร ถาวร 3) รปู แบบฝาย :- ไม คอกหมู ดนิ หนิ เรยี ง หนิ กอ กลอ งลวดตาขา ย คอนกรตี คอนกรตี เสรมิ เหลก็ หรอื อนื่ ๆ 4) ขอ มลู ตวั ฝาย :- ความสงู ความกวา ง ความยาวของตวั ฝาย ระดบั รทก. อาคาร ประกอบฝาย เชน ชอ งระบายตะกอน คนั ดนิ กำแพงปก ฝาย กำแพงปอ งกนั ตลง่ิ ระบบสง น้ำ (ถา ม)ี พรอ มรปู แบบหรอื ภาพสเกต็ ซท ม่ี มี ติ หิ รอื ขนาด 5) หนว ยงาน เจา หนา ทผี่ รู บั ผดิ ชอบการซอ มแซมฝายชะลอนำ้ 25

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 6) สำรวจสภาพการชำรดุ - ตวั ฝาย :- สนั ฝาย ปก ฝาย ฐานฝาย - ตลงิ่ ดา นเหนอื และทา ยนำ้ :- หนิ ทงิ้ หนิ เรยี ง ดาดคอนกรตี ฯลฯ - ทอ งน้ำดา นเหนอื และทา ยนำ้ :- สภาพการตกตะกอนและการกดั เซาะ - ระบบสง นำ้ (ถา ม)ี :- ทอ สง น้ำ ทางนำ้ เปด พรอ มอาคารประกอบ 7) สาเหตกุ ารชำรดุ เสยี หาย - อายกุ ารใชง าน - ภยั ธรรมชาติ - อนื่ ๆ เชน การทำลายโดยฝม อื มนษุ ย ฯลฯ 10. ตกาารมเแพนม่ิ วปพรระะสรทิ าธชภิดาำพรฝิ ายชะลอนำ้ พอเพยี ง วัตถุประสงคหลักของการสรางฝายชะลอน้ำพอเพียงตามแนวพระราชดำริ พระบาทสมเดจ็ พระเจา อยหู วั ทรงตระหนกั ถงึ ความสำคญั ของการพฒั นาและฟน ฟปู า ไม ตนนำ้ ลำธาร เพื่อคืนความอุดมสมบูรณ และทำใหเกิดความหลากหลายดานชีวภาพ แกส งั คมของพชื และสตั ว ตลอดจนนำความชมุ ชน้ื มาสแู ผน ดนิ หากชว งทน่ี ้ำไหลแรงฝาย สามารถชะลอการไหลของน้ำใหช า ลง และ กกั เกบ็ กรอง ตะกอนไมใ หไ หลลงไปในบรเิ วณ ลมุ นำ้ ตอนลา ง ปรมิ าณน้ำทฝ่ี ายกกั เกบ็ ไวก ย็ งั สามารถนำนำ้ ไปสพู น้ื ทเ่ี พาะปลกู เพอ่ื ใหไ ดผ ลผลติ ทาง การเกษตร ทำใหเกษตรกรไดรับประโยชนจากการสรางฝายชะลอน้ำโดยเฉพาะฝาย ประเภทกง่ึ ถาวรและถาวร สามารถสรา งระบบสง น้ำเขา พนื้ ทใ่ี กลเ คยี งเพอ่ื อปุ โภค บรโิ ภค และการเกษตรเปน การเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพของฝายชะลอนำ้ ฯ ทง้ั นต้ี อ งคำนงึ ถงึ ปรมิ าณน้ำเหนอื ฝาย งบประมาณในการลงทนุ ปญ หาความขดั แยง ระหวา งผใู ชน ้ำ ปญ หาสงั คม เศรษฐกจิ และการเมอื ง เปน ตน 26

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ การเพิ่มประสิทธิภาพของฝายชะลอนำ้ ฯ หมายถึงการเพิ่มระบบสงน้ำท่ีเช่ือมตอ กับตัวฝายโดยท่ีระบบสงน้ำเปนการสงน้ำตามแรงโนมถวงของโลก อาจเปนคูสงน้ำที่ ขุดแยกออกมาจากแหลงนำ้ เหนือฝาย เพื่อรับน้ำและสงนำ้ เขาไปในเขตการเพาะปลูก ตองมีการวางแผน ออกแบบ กอสรางตามหลักวิชาการเพื่อไมใหเกิดผลกระทบใน ดา นตา งๆ ทตี่ ามมา ระบบสง นำ้ อาจแบง ไดเ ปน 2 ประเภท คอื 1)ระบบคสู ง น้ำ แบง ออกเปน 2 ชนดิ คอื คดู นิ เปน คทู ข่ี ดุ ดนิ หรอื ถมดนิ ใหเ ปน รปู คู คดู าด เปน คทู มี่ กี ารดาดผวิ คลองเปน เปลอื กดว ยวสั ดตุ า งๆ เชน คอนกรตี ลว น คอนกรตี เสรมิ เหลก็ เพอื่ ไมใ หน ้ำรว่ั ออกจากคสู ง นำ้ คสู ง น้ำเปน คสู ง นำ้ ขนาดเลก็ หนา ตดั รปู สเ่ี หลยี่ มคางหมู ขนาดของปากคกู วา งไมเ กนิ 2.00 เมตร กนคูกวางไมเกิน 1.00 เมตร และความลึกไมเกิน 1.00 เมตร ระดับ ทองคูตองอยูต่ำกวาระดับนำ้ เหนือฝายเทากับความลึกของคูสงน้ำ ทั้งน้ีขนาดคูสงนำ้ จะข้ึนกับความสูงของระดับนำ้ เหนือฝาย การกำหนดความลาดดานขางของคูสงน้ำ ตองมีอัตราสวน 1 : 1.5 เปนอยางนอย เพ่ือปองกันการพังทลายของดินดานขางคู แตถ า มกี ารดาดคดู ว ยคอนกรตี อาจทำใหม คี วามลาดดา นขา งเพมิ่ มากขนึ้ เปน 1 : 1 ได ความกวา งและความลกึ ของคสู ง น้ำอาจมขี นาดเลก็ ลงตามความยาวของคู ความลาด ตามความยาวของคูไมควรชันมาก ขึ้นกับลักษณะภูมิประเทศ วางไปตามแนวเสนช้ัน ระดบั ของพนื้ ท่ี โดยมคี วามลาดเอยี งเฉลย่ี ประมาณ 1: 1,000 (ระยะทาง 1,000 เมตร จะมคี วามตา งระดบั ลง 1 เมตร) เพอื่ ใหน ำ้ สามารถไหลไดส ะดวกและมคี วามเรว็ ไมส งู มาก ปอ งกนั การกดั เซาะพงั ทลายของดนิ ขา งคู รปู ตดั คดู นิ 27

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ รปู ตดั คดู าดคอนกรตี 2)ระบบทอ สง นำ้ ในกรณที ไ่ี มส ามารถดำเนนิ การขดุ เปน คสู ง นำ้ ไดอ าจพจิ ารณาใช การสง น้ำแบบระบบทอ สง นำ้ ทดแทน สว นใหญม กั นยิ มใชท อ พวี ซี ี โดยใหม ขี นาด ความ ยาว และทศิ ทางตามความตอ งการของพนื้ ทร่ี บั ประโยชน ระบบทอ สง นำ้ มหี ลกั เกณฑแ นว ทางการพจิ ารณา ดงั นี้ 2.1 ฝายตอ งมปี รมิ าณนำ้ ทกี่ กั เกบ็ ไวม ากพอกบั การสง นำ้ ใหพ นื้ ที่ โดยพจิ ารณาจาก ปรมิ าณน้ำทไี่ หลผา นฝาย พน้ื ทกี่ กั เกบ็ และความลกึ เปรยี บเทยี บกบั ปรมิ าณ น้ำทนี่ ำไปใชป ระโยชนก บั ราษฎร ทงั้ พน้ื ทเ่ี พาะปลกู และจำนวนครวั เรอื น 2.2 ระดับของน้ำเหนือฝายตองมีระดับสูงกวาระดับของพื้นที่สงน้ำไมนอยกวา 5 เมตร เพอื่ ใหน ำ้ มแี รงดนั เพยี งพอทจ่ี ะสง ผา นระบบทอ สง น้ำได 2.3 การวางทอสงน้ำจะมีความลาดเอียงหรือไมก็ได ความยาวทอสงนำ้ จะมีผล ตอแรงดันน้ำในทอ ถาทอยาวมากตองมีความตางระดับประมาณ 10 เมตร ตอ ความยาว 1 กโิ ลเมตร 2.4 การคำนวณหาความตอ งการใชน ำ้ สามารถหาไดจ าก ตารางท่ี 1 และ ขนาด ทอ สง น้ำ ปรมิ าณน้ำทตี่ อ งการ (ลติ รตอ วนั ) ดงั แสดงในตารางที่ 2 ตารางท่ี 1 ตารางแสดงความตอ งการใชน ้ำตอ วนั    คน 100 ลติ ร / คน / วนั ววั ควาย 50 ลติ ร / ตวั / วนั หมู 20 ลติ ร / ตวั / วนั ไก 0.5 ลติ ร / ตวั / วนั ปลูกผักหนาแลง 7,000 ลติ ร / ไร / วนั ปลูกขาวหนาแลง 13,000 ลติ ร / ไร / วนั หมายเหตุ ทมี่ าคมู อื ปฏบิ ตั งิ านดา นจดั สรรนำ้ เลม ที่ 8 กรมชลประทาน 28

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ตารางท่ี 2 ขนาดทอ และปรมิ าณนำ้ ทส่ี ามารถสง ตอ วนั                     ขนาดเสนผาศูนยกลาง ลิตรตอวัน ทอ (ม.) 656,640 O 0.10 1,909,440 O 0.15 4,104,000 O 0.20 7,344,000 O 0.25 11,854,080 O 0.30 17,720,640 O 0.35 25,168,320 O 0.40 หมายเหตุ การคำนวณปรมิ าณน้ำคดิ จากการใชท อ PVC ชนั้ 8.5 ระดบั นำ้ สงู กวา ระดบั พนื้ ทสี่ ง น้ำประมาณ 10 เมตร ตอ ความยาวทอ สง น้ำ 1 กโิ ลเมตร ฝายชะลอนำ้ ฯ ประเภทถาวร อาจพจิ ารณาใหเ พม่ิ ระดบั สนั ฝายขนึ้ เพอื่ ใหส ามารถ กกั เกบ็ น้ำไดเ พม่ิ มากขน้ึ หรอื อาจจะทำสนั ฝายใหม ลี กั ษณะเปน ชอ งลดระดบั เพอื่ สามารถ ปรบั ระดบั สนั เพอ่ื การเพมิ่ /ลดการกกั เกบ็ น้ำใหเ หมาะสมในแตล ะฤดกู าล โดยใชแ ผน ไม เสยี บลงในรอ งทเ่ี ตรยี มไว ดงั แสดงในรปู สำหรบั โครงการกอ สรา ง ปรบั ปรงุ ซอ มแซม บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพของ ฝายชะลอน้ำพอเพียงตามแนวพระราชดำริ ที่เสนอขอรับการสนับสนุนงบประมาณ ของโครงการขับเคล่ือนยุทธศาสตรการพัฒนาตามปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงในภาค การเกษตรและชนบท มีขั้นตอนดำเนินการตามที่สถาบันสงเสริมและพัฒนากิจกรรม ปด ทองหลงั พระ สบื สานแนวพระราชดำริ ตามแบบฟอรม การเสนอโครงการดา นพฒั นา แหลง น้ำและ 8 ขนั้ ตอน การกอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพ ฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ดรู ายละเอยี ดในภาคผนวก 29

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ บรรณานกุ รม ประดบั เขม็ กลดั เพชร. 2548. คมู อื ฝายตน นำ้ ลำธาร ศนู ยศ กึ ษาการพฒั นาหว ยฮอ งไคร อนั เนอ่ื งมาจากพระราชดำริ สำนกั ชลประทานท่ี 1 กรมชลประทาน สว นจดั การทรพั ยากรตน น้ำ สำนกั อนรุ กั ษแ ละจดั การตน นำ้ กรมอทุ ยานแหง ชาตสิ ตั วป า และพนั ธพ ชื . 2550. คมู อื การกอ สรางฝายตน นำ้ ลำธาร (CHECK DAM) สำนักงานคณะกรรมการพิเศษเพ่ือประสานงานโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ (สำนกั งาน กปร.). 2555. หนงั สอื ชดุ จอมปราชญแ หง การพฒั นา ชะลอน้ำ : เพมิ่ ความชมุ ชน้ื มลู นธิ แิ มฟ า หลวง ในพระบรมราชปู ถมั ภ. มถิ นุ ายน 2556. แนวทางการพฒั นาตามตำรา แมฟ า หลวง เรอื่ ง การบรหิ ารจดั การนำ้ ศนู ยอ าสาบรรเทาภยั แลง โครงการกอ สรา ง สำนกั งานชลประทานท่ี 6 กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ. 2558. ฝายชะลอน้ำตามวธิ ปี ระชารฐั 30

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ภาคผนวก ผ1 คำสงั่ สำนกั นายกรฐั มนตรี ท่ี 140/2557 เรอ่ื ง แตง ตงั้ คณะกรรมการอำนวย การขับเคลื่อนยุทธศาสตรการบูรณาการการพัฒนาตามปรัชญา ของเศรษฐกจิ พอเพยี ง ผ2 คำสง่ั คณะกรรมการอำนวยการขบั เคลอ่ื นยทุ ธศาสตรก ารบรู ณาการ การ พัฒนาตามปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงท่ี 1/2557 เรื่อง แตงตั้ง คณะอนุกรรมการสงเสริมการขับเคลื่อนการพัฒนาตามปรัชญาของ เศรษฐกจิ พอเพยี ง ในภาคการเกษตรและชนบท ผ3 การประยกุ ตร ปู แบบของฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ผ4 \"8 ขน้ั ตอน การกอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพ ฝายชะลอน้ำพอเพยี ง ตามแนวพระราชดำร\"ิ สถาบนั สง เสรมิ และพฒั นา กจิ กรรมปด ทองหลงั พระ สบื สานแนวพระราชดำริ ผ5 การคดิ คา ความลาดชนั ของพนื้ ท่ี และวธิ กี ารคำนวณปรมิ าณน้ำในลำน้ำ โดยประมาณ ผ6 การประมาณราคาคา กอ สรา งฝายชะลอนำ้ ฯ ประเภทตา งๆ 31

ผ1กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 32

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 33

ผ2กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 34

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอน้ำพอเพยี งตามแนวพระราชดำริ 35

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 36

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ผ3ของฝายชะลอน้ำพอกเพายีรงปตระายมกุ แตนร วปูพแรบะรบาชดำริ การประยุกตรูปแบบของฝายชะลอน้ำพอเพียงตามแนวพระราชดำริ ที่ใชในการ กอ สรา งในปจ จบุ นั มกี ารประยกุ ตใ ชร ปู แบบใหเ หมาะสมกบั สภาพพนื้ ที่ แหลง วสั ดใุ นการ กอ สรา ง รวมถงึ ภมู ปิ ญ ญาทอ งถนิ่ และการบรู ณาการรว มมอื รว มใจของภาครฐั องคก ร ตา งๆ ภาคเอกชน และประชาชน ในพนื้ ทต่ี า งๆ ของประเทศ สรปุ ไดพ อสงั เขป ดงั นี้ 1) ฝายชะลอน้ำวิธีประชารัฐ ศูนยบรรเทาภัยแลง โครงการกอสรางสำนักงาน ชลประทานที่ 6 กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ จำนวน 7 แบบ - แบบท่ี 1 ฝายชะลอน้ำวธิ ปี ระชารฐั แบบพอเพยี ง (สนั เดยี ว/คนั แทนา) ฐานรากเปน ดนิ - แบบท่ี 2 ฝายชะลอนำ้ วธิ ปี ระชารฐั แบบพอเพยี ง (สนั เดยี ว/คนั แทนา) ฐานรากเปนหิน - แบบท่ี 3 ฝายชะลอนำ้ วธิ ปี ระชารฐั แบบพอเพยี ง (สนั เดยี ว/คนั แทนา) ฐานรากวางบนดนิ และมที างขา ม - แบบท่ี 4 ฝายชะลอน้ำวธิ ปี ระชารฐั แบบประหยดั และเรง ดว น ทม่ี ฐี านรากเปน ดนิ - แบบที่ 5 ฝายชะลอน้ำวธิ ปี ระชารฐั แบบยงั่ ยนื (หลายสนั ) ท่ีมฐี านรากวางบนดนิ - แบบที่ 6 ฝายชะลอนำ้ วธิ ปี ระชารฐั แบบพอเพยี ง (หลายสนั ) ฐานรากเปนหิน - แบบที่ 7 ฝายชะลอนำ้ วธิ ปี ระชารฐั แบบยง่ั ยนื (หลายสนั ) ฐานรากเปน ดนิ และมที างขา ม 37

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ รูปแบบและขั้นตอนการกอสราง สามารถประสานขอรับขอมูลไดโดยตรงจาก โครงการกอ สรา ง สำนกั งานชลประทานที่ 6 จงั หวดั ขอนแกน โทร. 043-221798 2) ฝายชะลอนำ้ แกนดนิ เหนยี ว เปน ฝายแกนดนิ เหนยี วใตพ นื้ ทราย เปน การพฒั นา แหลงน้ำเชิงอนุรักษ โดยมีวัตถุประสงคเพื่อชะลอและกักเก็บน้ำใหขังใตพื้นทรายใน ลำหวย หรือคลองธรรมชาติ ที่มีช้ันทรายลึกและชั้นถัดไปเปนดินดานหรือช้ันหิน เหมาะกบั สภาพภมู ปิ ระเทศทมี่ ปี ญ หาไมม นี ำ้ ไหลในชว งฤดแู ลง รปู แบบ และวธิ กี ารกอ สรา ง สามารถประสานขอรับขอมูลไดโดยตรงจาก โครงการชลประทานตาก จังหวัดตาก โทร. 055-893594 .3) ฝายมชี วี ติ ฝายมชี วี ติ ตำบลละอาย อ.ฉวาง จ.นครศรธี รรมราช ฝายมีชีวิตตำบลละอาย เปนฝายก่ึงถาวรท่ีใชไมไผและกระสอบทรายมาใช โดย การนำไมไผมาปกลงพื้นลำหวยเปนแบบตารางหมากรุก ผูกรัดยึดโยงใหมีความกวาง ความยาวที่เหมาะสมในการบรรจุกระสอบทรายลงไปใหมีความสูงเทาไมไผท่ีปกลงไป 38

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพมิ่ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ สำหรบั ดา นหนา และดา นหลงั ฝายปก ไมไ ผล งลดหลน่ั เปน ขน้ั บนั ได แลว เรยี งกระสอบทราย .ระหวา งขนั้ บนั ได ปลกู ตน ไมบ รเิ วณหชู า ง เชน ตน ไทร เพอ่ื ใหร ากจากตน ไมก ลายเปน โครงสรางฝายในอนาตค 4) ฝายชะลอน้ำประยกุ ตก งึ่ ถาวร ฝายชะลอน้ำบา นทงุ ศรี อ.รอ งกวาง จ.แพร ฝายชะลอน้ำบานทุงศรี เปนการประยุกตโดยใชเสาคอนกรีตมาปกลงพื้นลำหวย .แนวขวางและขงึ ตะแกรงตาขา ยระหวา งเสาคอนกรตี ลกั ษณะเปน แบบฝายคอกหมู แลว นำหนิ ทมี่ ตี ามทอ งลำหว ยหรอื บรเิ วณใกลเ คยี งมาเรยี งใสใ หม คี วามสงู เทา กบั เสาคอนกรตี จากนน้ั ค้ำยนั ดว ยหนิ ดา นหนา และดา นหลงั ฝายดว ยหนิ อกี ครง้ั เพอ่ื ใหม คี วามมนั่ คงมากขน้ึ ฝายชะลอน้ำบา นบงึ หลม อ.บอ พลอย จ.กาญจนบรุ ี ฝายชะลอนำ้ บา นบงึ หลม เปน การประยกุ ตโ ดยใชอ ฐิ บลอ็ กนำมากอ เปน เปน กลอ งแลว น้ำดนิ มาใสบ ดอดั ใหแ นน เสรจ็ แลว เททบั ดว ยคอนกรตี สำหรบั ชอ งกลางฝายนน้ั ทำเปน ชอ งเปด สามารถใสแ ผน ไมเ พอ่ื ทดนำ้ ใหไ หลปรมิ าณมากนอ ยตามตอ งการ 39

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ .ฝายชะลอนำ้ บา นทรายขาว อ.วงั สะพงุ จ.เลย ฝายชะลอนำ้ บานทรายขาว เปนการประยุกตใชยางรถยนตที่ไมใชแลวน้ำมา เรียงซอนกันเปนชั้นๆ โดยเติมดินลงในชองวางของยางรถยนตแลวใชทอนไมมาเสียบ ยดึ ลงเพอ่ื ไมใ หย างรถยนตเ ลอื่ นไปตามนำ้ เมอื่ น้ำไหลผา นตวั ฝายแลว กดั เซาะผวิ หนา ดนิ ทอี่ ดั ในลอ ยาง 40

คมู อื การกำหนดรปู แบบ กอ สรา ง ซอ มปรบั ปรงุ บำรงุ รกั ษา และเพม่ิ ประสทิ ธภิ าพฝายชะลอนำ้ พอเพยี งตามแนวพระราชดำริ ผ4 41

กรมชลประทาน กระทรวงเกษตรและสหกรณ 42