วัฒนธรรมที่สวยงามและน่ารู้ โขน-นาฏศิลป์ตะวันตก

วฒั นธรรมท่ี สวยงามและนา่ รู้ โขน-นาฏศิลปต์ ะวันตก

โขน ความหมายของโขน โขนเปน นาฏกรรมทม่ี ศี ลิ ปะเปน แบบฉบบั ของตนเอง คาํ วา \"โขน\" ไมท ราบแนช ดั วา มมี าตง้ั แต สมัยใด ซ่ึงไดมีกลาวไวในลิลิตพระลอเลาถึงงานมหรสพในงานพระศพของพระลอและพระเพ่�อน พระแพงวา \"ขยายโรงโขนโรงรํา ทําระทาราวเทียน\" คําวา \"โขน\" มีกลาวไวในหนังสือของชาว ตางประเทศ เปนการกลาวถึงศิลปะแหงการเลนของไทยในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณมหาราช ซงึ่ เปน ทีน่ ยิ มและยึดถอื เปนแบบแผนกนั มานาน ลักษณะของโขน โขน มลี กั ษณะสาํ คญั อยทู ี่ ผแู สดงตอ งสวมหวั โขนหมดทกุ ตวั ยกเวน ตวั นาง พระ และเทวดา ในสมัยโบราณตัวพระและตัวเทวดา ก็สวมหัว ภายหลังจึงเปลี่ยนแปลงใหตัวพระ และตัวเทวดา ไมต อ งสวมหวั คงใชหนาของผแู สดงเชน เดียวกบั ละคร ประเภทของโขน โขน แบงออกเปน ๕ ประเภท คอื ๑. โขนกลางแปลง คือ การเลนโขนบนพ้�นดิน ณ กลางสนาม ไมตองสรางโรงใหเลน นิยม แสดงตอนยกทัพรบกัน โขนกลางแปลงไดว�วัฒนาการมาจากการเลนชักนาคดึกดําบรรพ เร�่องกวนนํ้าอมฤต เร�่องมีอยูวา เทวดาและอสูร ใครจะเปนอมตะ จึงไปทูลพระนารายณ พระนารายณจึงแนะนําใหกวนน้ําอมฤต โดยใชเขามนทคิร�เปนไมกวน เอาพระยาวาสุกร�เปน เชอื กพันรอบเขา เทวดาชักทางหาง หมุนเขาไปมา พระยาวาสุกร� พนพ�ษออกมา พระนารายณ เชิญใหพระอิศวรดื่มพ�ษน้ันเสีย พระอิศวรจึงมีศอสีนิลเพราะพ�ษไหม คร้ันกวนตอไป เขามนทคิร� ทะลุลงไปใตโลกพระนารายณจึงอวตารเปนเตา ไปรองรับเขามนทคิร�ไว 1

๒ โขนโรงนอก หร�อโขนนั่งราว เปนการแสดงบนโรงมีหลังคา ไมมีเตียงสําหรับ ตัวโขนนั่ง แตมีราวพาดตามสวนยาวของโรงตรงหนาฉาก (มาน) มีชองทาง ใหผ ูแสดงเดินไดรอบราวแทนเตียง มีการพากยและเจรจา แตไมมีการรอง ปพ าทยบรรเลงเพลงหนาพาทย มีปพาทย ๒ วง เพราะตองบรรเลงมาก ตง้ั หวั โรงทา ยโรง จงึ เรย� กวา วงหวั และวงทา ย หรอ� วงซา ยและวงขวา วนั กอ นแสดงโขนนงั่ ราว จะมีการโหมโรง และใหพวกโขนออกมากระทุงเสาตามจังหวะเพลง พอจบโหมโรงก็แสดงตอน พร� าพออกเท่ียวปา จับสัตวกินเปนอาหารพระรามหลงเขาสวนพวาทองของพราพ แลวก็หยุด แสดง พักนอนคางคืนท่ีโรงโขน รุงข้�นจึงแสดงตามเร�่องท่ีเตร�ยมไว จึงเร�ยกวา \"โขนนอนโรง\" ๓ โขนหนาจอ คือโขนท่ีเลนตรงหนาจอ ซึ่งเดิมเขาข�งไวสําหรับเลนหนังใหญ ในการเลน หนงั ใหญน น้ั มกี ารเชดิ หนงั ใหญอ ยหู นา จอผา ขาว การแสดงหนงั ใหญม ศี ลิ ปะสาํ คญั คอื การพากย และเจรจา มีดนตร�ปพาทยประกอบการแสดง ผูเชิดตัวหนังตองเตนตามลีลาและจังหวะดนตร� นิยมแสดงเร่�องรามเกียรติ์ ตอมามีการปลอยตัวแสดงออกมาแสดงหนังจอ แทนการเชิดหนังใน บางตอน เรย� กวา \"หนงั ตดิ ตวั โขน\" มผี นู ยิ มมากขน�้ เลยปลอ ยตวั โขนออกมาแสดงหนา จอตลอด ไมม กี ารเชดิ หนงั เลย จงึ กลายเปน โขนหนา จอ และตอ งแขวะจอเปน ประตอู อก ๒ ขา ง เรย� กวา \"จอแขวะ\" ๔ โขนโรงใน คอื โขนทน่ี าํ ศลิ ปะของละครในเขา มาผสม โขนโรงในมปี พ าทยบ รรเลง ๒ วง ผลัดกัน การแสดงก็มีท้ังออกทารําเตน ทีพากยและเจรจาตามแบบโขน กับนําเพลงขับรองและ เพลงประกอบกริ ย� าอาการ ของดนตรแ� บบละครใน และมกี ารนาํ ระบาํ ราํ ฟอ นผสมเขา ดว ย เปน การ ปรบั ปรงุ ใหว ว� ฒั นาการขน้� อกี การผสมผสานระหวา งโขนกบั ละครในสมยั รชั กาลที่ ๑ รชั กาลที่ ๒ ท้ังมรี าชกว�ภายในราชสํานักชวยปรับปรุงขัดเกลา และประพันธบทพากยบทเจรจาใหไพเราะ สละสลวยข้�นอีก โขนท่ีกรมศิลปากรนําออกแสดงในปจจ�บันนี้ ก็ใชศิลปะการแสดงแบบโขนโรงใน ไมวา จะแสดงกลางแจงหรอ� แสดงหนา จอก็ตาม ๕ โขนฉาก เกิดข�้นในสมัยรัชกาลท่ี ๕ เม่ือมีผูคิดสรางฉากประกอบเร�่องเมื่อแสดงโขน บนเวที คลายกับละครดึกดําบรรพ สวนว�ธีแสดงดําเนินเชนเดียวกับโขนโรงใน แตมีการแบงเปน ชดุ เปน ตอน เปน ฉาก และจดั ฉากประกอบตามทอ งเรอ่� ง จงึ มกี ารตดั ตอ เรอ�่ งใหมไ มใ หย อ นไปยอ นมา เพ่อ� สะดวกในการจัดฉาก กรมศิลปากรไดทําบทเปนชุดๆ ไวหลายชุด เชน ชุดปราบกากนาสูร ชดุ มยั ราพณส ะกดทพั ชดุ ชดุ นางลอย ชดุ นาคบาศ ชดุ พรหมาสตร ชดุ ศกึ วร� ญุ จาํ บงั ชดุ ทาํ ลาย พ�ธีหุงนํ้าทิพย ชุดสีดาลุยไฟและปราบบรรลัยกัลป ชุดหนุมานอาสา ชุดพระรามเดินดง ชุด พระรามครองเมือง บทพากย์ การแสดงโขนโดยทว่ั ไปจะเดนิ เรอ�่ งดว ยบทพากย ซงึ่ แตง เปน คาํ ประพนั ธช นดิ กาพยฉ บงั ๑๖ หร�อกาพยย านี ๑๑ บทมีชอ่ื เร�ยกตาง ๆ ดังน้ี 2

๑ พากยเมือง หร�อพากยพลับพลา คือบทตัวเอก เชน ทศกัณฐหร�อพระรามประทับใน ปราสาทหรอ� พลับพลา ๒ พากยร ถ เปน บทชมพาหนะและกระบวนทพั ไมว า จะเปน รถ มา ชา ง หรอ� อนื่ ใดก็ได ตลอดจน ชมไพรพ ลดว ย ๓ พากยโอ เปนบทโศกเศรา รําพัน ครํ่าครวญ ซ่ึงตอนตนเปนพากย แตตอนทายเปน ทาํ นองรอ งเพลงโอป  ใหปพาทยร ับ ๔ พากยช มดง เปน บทตอนชมปา เขา ลาํ เนาไพร ทาํ นองตอนตน เปน ทาํ นองรอ ง เพลงชมดงใน ตอนทา ยเปน ทํานองพากยธรรมดา ๕ พากยบ รรยาย เปน บทขยายความเปน มา ความเปน ไป หรอ� พากยร าํ พง� ราํ พนั ใด ๆ เชน พากยบ รรยายตํานานรัตนธนู ๖ พากยเบ็ดเตล็ด เปนบทท่ีใชในโอกาสทั่วๆ ไป เปนเร�่องเล็กๆ นอยๆ ที่ไมเขาประเภทใด เชน กลา ววา ใครทาํ อะไร หร�อพด� กบั ใคร วา อยางไร หัวโขน โขนเปนนาฏกรรมที่ผูแสดงตองสวมหัวโขน การแสดงโขนนั้นจะแบงเปน 2 ฝาย คือ ฝาย พระรามเร�ยกกวา “ฝายพลับพลา” กับฝายทศกัณฐและสัมพันธมิตรเร�ยกวา “ฝายกรุงลงกา” ตัวอยา งหวั โขนฝา ยพลับพลา นางสดี า หนมุ าน ปญจสขี ร พระราม พระลกั ษณ ตวั อยางหวั โขนกรุงลงกา อนิ ทรชติ ทศครี �ธร ตรบ� ุรมั ทศกัณฐ กมุ ภกรรณ 3

นาฏศิลปต์ ะวันตก เปนธรรมชาตแิ หง การแสดงออกโดยสากลของมนษุ ยช าติ แสดงการออกทางการเคลอ่ื นไหว รางกายที่มีระบบและงดงาม ซึ่งกําเนิดข�้นมาพรอมกับธรรมชาติของมนุษณ หร�อพฤติกรรมปกติ ของมนุษยที่เร�ยกกันวา ภาษากาย หร�อภาษทาทางในการแสดงออกทางความรูสึกและอารมณ ของมนุษยออกมาทางรางกาย เชนการเดิน การนั่ง การยืน การกิน เปนตน นาฏศลิ ปส ากลจงึ เปน สง�ิ ทคี่ วรเรย� นรแู ละทาํ ความเขา ใจ ในเรอ่� งประวตั ทิ มี่ าลลี าทา ราํ เครอ่� ง ดนตร�ทาํ นองเพลง และการแตง กาย ประวตั ินาฏศิลปต์ ะวนั ตก เปน ธรรมชาตแิ หง การแสดงออกไปโดยสากลออกโดยสากลของมนษุ ยชาตแิ สดงออกทางการ เคลอื่ นไหวรา งกายทมี่ รี ะบบและงดงาม ซงึ่ กาํ เนดิ ขน�้ มาพรอ มกบั ธรรมชาตขิ องมนษุ ยห รอ� พฤตกิ รรม ปกตขิ องมนษุ ยท เ่ี รย� กกนั วา ภาษากาย หรอ� ภาษาทา ทาง ในการแสดงออกทางความรสู กึ และอารมณ ของมนุษยออกมาทางรางกาย เชน การเดิน การนั่ง การยืน การกิน การแสดงอาการเจ็บปวด การแสดงอาการเสียใจหร�อดีใจ เปนตน สิ�งเหลานี้เปนภาษากายท่ีเปนภาษาสากล ทางนาฏศิลป ตอมาเมื่อมนุษยมีการพัฒนาดานดนตร�โดยนําวัสดุจากธรรมชาติมาประดิษฐเปนเคร�่อง ดนตร� เชน การนํากิ�งไมมาเคาะตีกันใหเกิดเสียงดังการนําหนังสัตวมาข�งหนาไมทําเปนกลอง และ การรองเพลง เปนตน ซงึ่ เมอ่ื มนษุ ยเกิดความสนุกสนานคร้�นเครงไปกับดนตร�จึงทําใหมีการขยับเขยื้อนรางกาย หร�อเตน ราํ ตามจงั หวะดนตร�ไปดว ย และมกี ารพฒั นาทา ทางการเตน ราํ ใหเ ขา กบั จงั หวะดนตรท� ชี่ า เรว็ หร�อซับซอนมากข้�น ทําใหลีลาทาเตนหร�อทารําตาง ๆ มีความหลากหลายแตกตางกันออกไป โยเหน็ ไดจ ากการเตน ราํ ประกอบพธ� เี ซน ไหวส ง�ิ ศกั ดส์ิ ทิ ธ์ิ และในงานรน่� เรง� สงั สรรคข องชนเผา ตา ง ๆ ซง่ึ มพี ้�นฐานมาจากการเลียนแบบธรรมชาติของสิ�งมีชีว�ตในโลกนั่นเองดังน้ัน การกําเนิดของ นาฏศลิ ปโลกหรอ� นาฏศลิ ปส ากล จงึ เกดิ ขน้� จากธรรมาชาติ และความเชอ่ื ถอื ศรทั ธาในสง�ิ ศกั ดสิ์ ทิ ธ์ิ ทงั้ หลาย ดังน้ี 1. การกําเนิดของนาฏศลิ ปจากธรรมชาติ เร�่มจากมนษุ ยร จู กั การเตน ราํ จากการเลรี ยนแบบการเคลอ่ื นไหวของสง�ิ มชี วี ต� ในโลกทง้ั จากสตั ว พช� และมนษุ ยด ว ยกนั เอง เชน การรอ งและเตน ของคนปา บางเผา เปน ตน จากกนน้ั ก็ไดม กี ารพฒั นา ทา ทางและการขยบั เยอ้ื นรา งกายตามความรสู กึ ของมนษุ ยท แ่ี สดงถงึ อารมณ เชน ดใี จ เสยี ใจ 4

โกรธหิวโหย และอิร�ยาบถตาง ๆ ของมนุษยตามความเปนจร�ง ซึ่งเปนที่มาของการแสดงละครที่ เร�่มตนจากละครพ�ด โดยการพ�ด ทําทาทางการ แสดงอารมณตาง ๆและการสวม เคร�่องแตงกาย ตามบทละคร ซ่ึงเปนเร่�องราวท่ีมาจากชีว�ตจร�งของมนุษย แตกตางกันไปตามความเชื่อ คานิยม และอารยธรรมของแตล ะชนชาติ 2. การกําเนดิ ของนาฏศิลปจ ากความเช่อื ถอื ศรัทธาในส�งิ ศกั ดิ์สทิ ธ์ิทงั้ หลาย มนษุ ยต อ งอยรู ว มกนั ในสงั คม และมสี ญั ชาตญาณแหง ความกลวั จงึ ทาํ ใหม นษุ ยพ ยายามหา สงิ� ยึดเหนี่ยวจิตใจ ดวยการนับถือสิ�งศักดิ์สิทธ์ิ เทวดา เทพเจาและอํานาจลี้ลับตาง ๆ ซึ่งพัฒนา เปนความศรัทธาในลัทธิศาสนาตอไป โดยมีการเซนไหวบูชาใหสิ�งศักดิ์สิทธ์ิคุมครองใหปลอดภัย หร�อออนวอนขอใหสิ�งศักดิ์สิทธ์ิชวยดลบันดาลใหสมปรารถนา เชน พ�ธีบูชายัญของชนเผาตาง ๆ ในดินแดนตะวันตกเม่ือดอีตกาลซ่ึงจะมีการบรรเลงดนตร�พ้�นเมืองและเตนรําประกอบ เปนตน ลีลานาฏศิลปต์ ะวนั ตก ทา รํานาฏศิลปตะวันตก นาฏศิลป เปนศิลปะดานการฟอนรํา และละครที่ทุกชาติทุกภาษาตางปฎิบัติกันจนเปน ศิลปวัฒนธรรมประจําชาติ ซ่ึงแสดงถึงความเปนอารยประเทศที่มีความเจร�ญรุงเร�องทางดาน นาฏศลิ ปส าํ หรบั นาฏศลิ ปส ากลหรอ� นาฏศลิ ปต ะวนั ตกทม่ี กี ารนาํ ไปเผยแพรแ ละเปน ทรี่ จู กั ไปทว่ั โลกนน้ั มีทัง้ การฟอ นราํ และละคร ซงึ่ จะมลี ลี าทางนาฏศลิ ปท เ่ี ปน ลกั ษณะเฉพาะทท่ี กุ ชาตทิ กุ ภาษาเขา ใจ และ ยอมรับได โดยมีกานนํานาฏศิลปดานน้ัน ๆ มาเผยแพรในประเทศของตน จนกลายเปนนาฏศิลป สากลประจาํ ชาตติ า ง ๆ ทว่ั โลกดงั จะเหน็ ไดจ ากลลี าทา ราํ และการแสดงนาฏศลิ ปส ากลทเี่ ปน ทร่ี จู กั กนั ทั่วไปในโลก ไดแก บลั เลต โอเปรา และละครเพลงบรอดเวยดังรายละเอียดตอ ไปน้ี 1. บลั เลยห ร�อระบาํ ปลายเทา (Ballet) เปนศลิ ปะทผี่ สมผสานทา เตน และดนตรท� แ่ี สดงอารมณแ ละเรอ่� งราวตามเหตกุ ารณในบทละคร โดยไมมีบทพ�ดหร�อเจรจา หากแตใชทาเตนสีหนาและดนตร�สื่อใหผูชมเกิดจินตนาการและสะทอน ภาพออกมาเปน เรอ่� งราวได ดงั นนั้ ลลี า ทา เตน บลั เลย จงึ นบั วา มความสาํ คญั อยา งยง�ิ ในการแสดง บัลเลต โดยไดมีการบัญญัติช่ือทาเตนบัลเลตท่ีเปนสากลและใชเปนมาตรฐานทั่วโลกไวเปนภาษา ฝรงั่ เศส ซึ่งเปนประเทศทเี่ ปน ตน กาํ เนิดของบลั เลต 2. โอเปรา (Opera) เปนการแสดงละครทใ่ี ชเ พลงและดนตรเ� ปน หลกั ในการดาํ เนนิ เรอ�่ งราว ซง่ึ เปน การรวมศาสตร ทางดานศิลปะการเข�ยนบทละครและบทรองการแสดง การบรรเลงดนตร� การขับรอง การเตนรํา การตกแตง และออกแบบเครอ่� งแตง กาย อปุ กรณก ารแสดง การสรา งฉาก และเวทเี ขา ไวด ว ยกนั อยา ง ลงตวั และมเี อกลกั ษณเ ฉพาะตวั ทส่ี ามารถสอ่ื ให ผชู มเขา ใจเรอ่� งราวและเกดิ สนุ ทรย� ะในการชมการ แสดงไดอยางซาบซ้ึง โดยเฉพาะตัวละคร หร�อนักแสดงตองเปนผูท่ีมีความสามารถท้ังในดานการ ขับรอ ง การเตน ราํ และการแสดง เนอื่ งจากโอเปราทกุ เรอ่� งจะตอ งใชค วามสามารถ และความชาํ นาญ ทงั้ 3 ดา น ในการถายทอดอารมณไปสูผชู ม 5

3. ละครเพลงบรอดเวย (Broadway Musicals) เปน การแสดงละครเพลงเวทที ก่ี าํ เนดิ ขน้� ในโรงละครและโรงภาพยนตร บนถนนบรอดเวย ในนครนวิ ยอรก ประเทศสหรฐั อเมรก� า โดยไดร บั แบบอยา งมาจากโอเปราชวนหวั หรอ� Operetta แบบยุโรป แลวพัฒนาองคประกอบตาง ๆ ของละครใหเปนลักษณะของ อเมรก� า ซง่ึ จะกลา วถงึ เรอ่� งพน�้ ๆ แบบชาวบา นหรอ� ชาวเมอื งการแสดงละครเพลงบอรด เวย ประกอบดว ยดารแสดงบทบาทของตวั ละครตามเรอ่� งราว การขบั รอ ง และการเตน ราํ บนเวที การแสดงทมี่ ฉี ากและเครอ�่ งแตง กายตลอดจนองคป ระกอบทางนาฏศลิ ปท สี่ มบรู ณแ ละมคี วามสวยงาม ตระการตา โดยเฉพาะในดา นการเตน ราํ ทมี่ กี ารพฒั นาใหเ หมาะสมกบั เนอื้ หาของเรอ่� ง และชว ยสรา ง ความเพลดิ เพลนิ สนกุ สนานเคลา คลอไปกบั บทเพลงดนตร� และเรอ�่ งราวตง้ั แตต น จนจบ ทาํ ใหผ ชู ม เกิดความซาบซ้ึงในอรรถรสแหงการแสดงดนตร�ที่มีสุนทร�ยภาพและคุณคาแหงนาฏศิลปสากล เพลงประกอบการแสดงนาฏศิลปต์ ะวันตก การแสดงนาฏศิลปของประเทศตาง ๆ ทั่วโลก สวนใหญเปนการผสมผสานศิลปะทางดาน การฟอนรํา ดนตร� และขับรองไวดวยกัน โดยเฉพาะในการแสดงนาฏศิลปสากล หร�อนาฏศิลป ตะวันตกที่เห็นไดชัดเจน และเปนท่ีรูจักกันไปท่ัวโลก คือ การแสดงบัลเลต โอเปรา และละครเพลง บอรดเวย ท่ีนอกจากจะเนนในดานลีลาการแสดง และทาทางการเตนรําประกอบดนตร�แลว ยังให ความสําคญั กับบทเพลงท่ีใชในการแสดง ดังนี้ 1. เพลงประกอบการแสดงบัลเลต เปนเพลงบรรเลงของวงออรเคสตรา ที่มีความไพเราะ และลมุ ลกึ ในเชงิ จนิ ตนาการทผ่ี สานกบั ทา เตน บลั เลตเ ปน เรอ�่ งราวทส่ี อื่ อารมณ และความรสู กึ ไดอ ยา ง เกดิ สนุ ทร�ยรสและคณุ คา 2. เพลงประกอบการแสดงโอเปรา เปน เพลงขบั รอ งและเพลงบรรเลงในวงออรเ คสตราโดยมี โอเวอรเจอร (Overture) เปน เพลงบรรเลงดว ยเครอ�่ งดนตรล� ว น ๆ ใชเ ปน เพลงนาํ หรอ� เพลงโหมโรง กอ นการแสดงโอเปราซึ่งจะเปนเพลงทแี่ สดงถึงบรรยากาศของโอเปราท่ีใชร ะยะเวลาในการบรรเลง ประมาณ 5 – 10 นาที 3. เพลงประกอบการแสดงละครเพลงบอรดเวย เนนท่ีเพลงขับรองในแนวปอปและแนวร็อก และการบรรเลงดนตร�ประกอบการเตนรําโดยเฉพาะเพลงปอปในละครเพลงของจอรช เอมโคเฮน การแตง่ กายประกอบการแสดงนาฏศิลปต์ ะวนั ตก การแสดงนาฏศลิ ปส ากลหรอ� นาฏศลิ ปต ะวนั ตกใหเ กดิ ความสวยงามนา ชนื่ ชอบไดน น้ั ตอ งใช ทั้งองคประกอบภายใน และองคประกอบภายนอกของศิลปะการแสดงท่ีประกอบกันเปนการแสดง นาฏศิลปท มี่ คี ณุ คา ของโลก องคประกอบภายใน ของการแสดงนาฏศิลปนั้นคือ ความสามารถในการแสดงทาทางการ เคลื่อนไหว อากปั กริ ย� า อารมณ ควารรสู กึ ของนกั แสดงออกมาตามบทบาทของตวั ละครในเรอ่� งท่ี ตองการนําเสนอและส่ือเรอ�่ งราวไปยงั ผูชมการแสดง องคประกอบภายนอก ของการแสดงนาฏศลิ ป ไดแ ก ฉาก เวทเี ทคนคิ ดา นแสง สี เสยี ง ดนตร� และอุปกรณก ารแสดงและเคร�่องแตงกายของนักแสดงที่ใชประกอบการแสดง และชวยเสรม� สรา ง ใหก ารแสดงเกดิ ความสวยงามตระการตา มคี วามนา สนใจและสมบรู ณย ิ�งข�้น โดยเฉพาะ เคร�อ่ งแตงกายนกั แสดงนับวา มีความสาํ คญั อยา งยง�ิ 6