วิชาสังคมศึกษา ศาสนา และวัฒนธรรม เรื่อง แผนที่และเครื่องมือทางภูมิศาสตร์

1

2 วิชาสังคมศกึ ษา ศาสนา และวัฒนธรรม เร่อื ง แผนทแ่ี ละเครื่องมือทางภมู ศิ าสตร์ ผงั มโนทัศน์สาระการเรียนรู้ ภูมิศาสตร์ (geography) คือ ศาสตร์ของการจัดการพื้นที่และสิ่งแวดล้อม และ องค์ประกอบด้านสังคมมนุษย์ โดยแบ่งเป็น 2 ระบบ ได้แก่ ระบบกายภาพ และระบบสังคมมนุษย์ เครื่องมือที่ใช้ศึกษาภูมิศาสตร์มีหลายชนิด เช่น แผนที่ รูปถ่ายทางอากาศ และภาพจากดาวเทียม ดังนั้น จึงควรมคี วามรูเ้ กี่ยวกบั อปุ กรณ์ชนดิ ตา่ ง ๆ เพ่ือใหเ้ กิดความรู้ความเขา้ ใจในวชิ าภูมิศาสตรม์ ากขึ้น 1. แผนท่ี พจนานุกรมศัพท์ภูมิศาสตร์ ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ให้ความหมายของแผนท่ีว่า “แผนท่ี หมายถงึ สื่อรูปแบบหนึ่งท่ีถ่ายทอดข้อมูลของโลกในรูปของกราฟิก โดยการย่อส่วนให้เล็กลงด้วยมาตราส่วน ขนาดต่าง ๆ และเสน้ โครงแผนทแี่ บบตา่ ง ๆ ให้เข้าใจตรงตามวตั ถปุ ระสงค์ดว้ ยการใชส้ ญั ลักษณ์” 1.1 ชนดิ ของแผนท่ี 1.1.1 การแบง่ แผนท่ตี ามลกั ษณะการใชแ้ บ่งได้ 3 ประเภท คือ 1) แผนทอ่ี า้ งองิ (general reference map) 2) แผนทเ่ี ฉพาะเรื่อง (thematic map) 3) แผนทีเ่ ลม่ (atlas)

3 1.1.2 แผนท่แี บ่งตามมาตราส่วนสาหรับประเทศไทยกรมแผนท่ีทหารกาหนดไว้ ดังน้ี 1) แผนท่ีมาตราส่วนขนาดใหญ่ (large scale map) ได้แก่ แผนทม่ี าตราสว่ นใหญ่กว่าหรอื เท่ากับ 1:75,000 2) แผนท่ีมาตราส่วนขนาดกลาง (medium scale map) ได้แก่ แผนทีม่ าตราสว่ น 1:75,000 ถึง 1:600,000 3) แผนท่ีมาตราส่วนขนาดเล็ก (small scale map) ได้แก่ แผนท่ีมาตราสว่ นทเ่ี ล็กกวา่ หรือเทา่ กบั 1:600,000 1.2 องคป์ ระกอบของแผนท่ี 1.2.1 ชอ่ื แผนที่ (map name) 1.2.2 ชอื่ ภูมศิ าสตร์ (geographic name) 1.2.3 ทิศ (direction) โดยปกติส่วนบนของแผนท่ี คือ ทิศเหนอื เสมอ แนวทศิ เหนอื มี 3 ชนดิ ไดแ้ ก่ ทิศเหนอื จริง (true north) ใชส้ ัญลักษณเ์ ปน็ รปู ดาว ทศิ เหนอื แมเ่ หล็ก (magnetic north) ใช้สญั ลกั ษณ์เปน็ รูปปลายลูกศรคร่ึงซีก ทิศเหนอื กรดิ (grid north) ใชส้ ัญลักษณ์เป็นขดี ตรง มีอักษร GN อยขู่ า้ งบน นอกจากนี้ ยังสามารถบอกทิศทางแบบมุมแบริงและบอกทิศทาง แบบแอซมิ ทั ได้ 1) การบอกทิศทางแบบแบริง หมายถึง การบอกทิศทางเป็นค่า ของมุมในแนวราบ ซ่ึงวัดจากแนวทิศเหนือหลักหรือแนวทิศใต้หลักไปยังแนวเป้าหมายทางตะวันออก หรอื ตะวนั ตก มีขนาดมมุ ไมเ่ กิน 90 องศา

4 2) การบอกทิศแบบแอซิมัท (azimuth) เป็นมุมที่วัดจากทิศเหนือ ไปหาทศิ ทางเปา้ หมายตามเข็มนาฬกิ า มมุ ท่ีไดจ้ ะไม่เกิน 360 องศา 1.2.4 มาตราสว่ น (map scale) โดยทัว่ ไปมี 3 ชนิด ดงั นี้ 1) มาตราส่วนคาพดู (verbal scale) 2) มาตราสว่ นเสน้ (graphic scale) หรือ มาตราสว่ นรูปแท่ง (bar scale) 3) มาตราส่วนแบบเศษสว่ น (representative scale) การวัดระยะทางในแผนท่ี (Map Distance) เพื่อคานวณหา ระยะทางของภูมปิ ระเทศจริงจากมาตราสว่ น เชน่ การใช้ไม้บรรทัดวัด หรือใช้ด้ายวัดระยะทางแล้วนาความยาวท่ีได้ ไปวัดกับไม้บรรทัดก็จะได้ระยะทางในแผนท่ี และนาไปเทียบกับมาตราส่วนของแผนท่ี ก็จะได้ระยะทางจริง บนพืน้ ผิวโลก (Ground Distance)

5 สูตรการหาระยะทางจรงิ บนพ้นื ผวิ โลกจากแผนท่ี คือ เม่ือ MD คอื Map Distance และ GD คือ Ground Distance 1.2.5 สญั ลักษณ์ แบ่งได้ 3 ประเภท ดังนี้ 1) สัญลักษณ์ที่เป็นจุด (point symbol) ใช้แทนสถานท่ี และ กาหนดสถานทต่ี ั้ง เชน่ 2) สัญลักษณ์ที่เป็นเส้น (line symbol) ใช้แทนสิ่งต่าง ๆ ที่เปน็ เส้นมรี ะยะทาง เชน่ 3) สัญลักษณ์ที่เป็นพ้ืนท่ี (area symbol) ใช้แทนพื้นท่ีที่ปรากฏ ในภูมิประเทศ เชน่ 1.2.6 สี (color) มาตรฐานสที ใ่ี ชใ้ นแผนทมี่ ี 5 สี ไดแ้ ก่ สดี า => ใช้แทนส่งิ ทม่ี นษุ ยส์ รา้ งขึ้น เชน่ วดั โรงเรยี น หม่บู า้ น สีแดง => ใช้แทนถนนและรายละเอยี ดพเิ ศษอ่ืน ๆ สนี ้าเงนิ => ใช้แทนบริเวณที่เปน็ น้า เชน่ ทะเล มหาสมทุ ร สนี ้าตาล => ใช้แทนความสงู เช่น เสน้ ช้นั ความสงู ภูเขา เขียว => ใชแ้ ทนพ้นื ท่ีปา่ ไม้ พ้นื ท่กี ารเกษตร

6 1.3 แผนท่ภี ูมิประเทศ เป็นแผนท่ีท่ีแสดงข้อมูลลักษณะภูมิประเทศของพ้ืนท่ี และใช้สัญลักษณ์ต่าง ๆ แสดงความสูง – ต่าของภูมิประเทศโดยใช้ระดับทะเลปานกลาง (mean sea level) เป็นเกณฑ์กาหนดความสูง เพอ่ื บอกระดับความสงู ของภูมปิ ระเทศ ซ่งึ นยิ มแสดงระดับความสงู ไว้ 4 รปู แบบ ดังนี้ 1.3.1 เส้นชัน้ ความสงู (contour level) 1.3.2 การใช้แถบสี (layer tinting) สีท่ีนิยมใช้ในแผนท่ีเพ่ือแสดง ความสูง – ต่าของภมู ิประเทศมดี งั นี้ 1) พื้นดนิ สีที่นิยมแสดงลกั ษณะภูมปิ ระเทศ มดี ังน้ี สเี ขียว = ทร่ี าบ ทตี่ า่ สีเหลือง = เนนิ เขาหรือทสี่ ูง สีเหลอื งแก่ = ภูเขาสูงมาก สนี ้าตาล = ภเู ขาสูงมาก สีขาว = ภูเขาทมี่ หี มิ ะปกคลมุ 2) พ้ืนนา้ สีทนี่ ยิ มใช้เพื่อบอกความลกึ ของแหล่งน้าในแผนที่ มดี งั นี้ สีฟา้ อ่อน = ไหล่ทวปี หรือเขตทะเลต้ืน สีฟา้ แก่ = ทะเลลึก สนี า้ เงิน = ทะเลหรือมหาสมทุ รลึก สนี า้ เงนิ แก่ = นา่ นนา้ ทม่ี คี วามลึกมาก 1.3.3 เสน้ ลายขวานสบั หรอื เสน้ ลาดเขา (hachure) 1.3.4 การแรเงา (shading) 1.4 ประโยชน์ของแผนที่ 1.4.1 ทาให้รจู้ กั และเข้าใจสถานท่ที ่ไี มเ่ คยรจู้ ักดียง่ิ ข้นึ 1.4.2. ทาให้ทราบการเปลีย่ นแปลงของสภาพภมู ิประเทศและสงิ่ กอ่ สร้างที่ปรากฏอยู่

7 1.4.3 ช่วยอานวยความสะดวกแก่นักท่องเที่ยวที่ไม่ทราบรายละเอียด ของสถานที่ที่จะเดนิ ทางไป 1.4.4 ช่วยวางแผนหรือตดั สินใจในพน้ื ที่น้ัน ๆ 1.4.5 เป็นข้อมลู การเลือกเสน้ ทางและพาหนะที่เหมาะสมสาหรับการเดินทาง 1.5 ตัวอย่างแผนที่แสดงความสัมพันธ์ระหว่างลักษณะทางกายภาพและสังคม ของทวีปยุโรปและแอฟรกิ า แผนทแ่ี สดงความสัมพันธ์ระหว่างลกั ษณะทางกายภาพและสงั คมของทวีปยุโรป จากแผนท่แี สดงให้เหน็ วา่ บรเิ วณยุโรปตะวันตก ยุโรปกลาง และที่ราบใหญ่ตอนกลาง ของทวีปมปี ระชากรหนาแน่น ส่วนบริเวณคาบสมุทรสแกนดิเนเวีย ประเทศฟินแลนด์ และทางตอนเหนือ ของประเทศรสั เซียมปี ระชากรเบาบาง

8 แผนที่แสดงความสัมพนั ธร์ ะหวา่ งลกั ษณะทางกายภาพและสังคมของทวปี แอฟริกา จากแผนที่แสดงให้เห็นว่า บริเวณที่มีประชากรหนาแน่น ได้แก่ ลุ่มน้าไนล์ ประเทศอียิปต์ คาบสมุทรในสาธารณรัฐแอฟริกาใต้ ที่ราบสูงของประเทศเอธิโอเปีย ส่วนบริเวณท่ีมี ประชากรเบาบาง ไดแ้ ก่ เขตทะเลทรายสะฮาราและคาลาฮารี และทางตะวนั ออกของอ่าวกนิ ีและลุ่มน้าคองโก 2. รูปถ่ายทางอากาศ (aerial photograph) รูปถ่ายทางอากาศ หมายถึง รูปภาพลักษณะของภูมิประเทศที่ปรากฏอยู่บนพื้นผิวโลก ภาพถ่ายแต่ละภาพต้องครอบคลุมพื้นท่ีทับซ้อนกันประมาณร้อยละ 60 เพื่อใช้กล้องสามมิติดู และแต่ละภาพ ต้องซ้อนทับกันประมาณร้อยละ 20–30 การนารูปถ่ายมาต่อกัน เรียกว่า โมเสกภาพ เพ่ือป้องกันพื้นท่ี บางสว่ นขาดไป และเมอ่ื นาภาพมาเรียงต่อกนั ก็จะเห็นส่ิงท่ีปรากฏอยูจ่ ริงบนพนื้ โลก 2.1 ประโยชน์ของรูปถ่ายทางอากาศ รูปถ่ายทางอากาศมีประโยชน์ด้านยุทธศาสตร์การทหาร ใช้ในการทาแผนท่ี และสารวจทางโบราณคดี ธรณีวิทยา สมุทรศาสตร์ อุตุนิยมวิทยา การวางแผนการใช้ทรัพยากรธรรมชาติ การวางผังเมอื ง ระบบการจราจร และยังใช้ในการแกไ้ ขแผนทใ่ี หเ้ ป็นขอ้ มลู ล่าสุดอกี ด้วย

9 2.2 ตัวอย่างการใช้รูปถ่ายทางอากาศแสดงลักษณะทางกายภาพและสังคม ของทวีปยุโรปและแอฟรกิ า 3. ภาพจากดาวเทียม (satellite imagery) การบันทึกข้อมูลเชิงลึกจากดาวเทียมท่ีติดตั้งอุปกรณ์ท่ีอาศัยกระบวนการบันทึก พลังงานคล่ืนแม่เหล็กไฟฟ้าที่สะท้อนหรือส่งผ่านของวัตถุ แล้วส่งข้อมูลไปยังสถานีรับภาคพื้นดิน ซึ่งวตั ถแุ ต่ละชนิดสะท้อนแสงไม่เท่ากัน ทาให้เกิดภาพจากดาวเทียม แต่ไม่สามารถแปลความหมายได้ง่าย จึงต้องอาศยั ผูเ้ ช่ียวชาญและเครื่องมอื ในการแปล ดาวเทียมสารวจทรัพยากรดวงแรกของประเทศไทย คอื ดาวเทียมธีออส (THEOS) ภาพจากดาวเทียมสามารถนามาประยุกต์ใช้ในด้านต่าง ๆ ได้แก่ ลักษณะภูมิประเทศ ด้านการเกษตร ด้านป่าไม้ ด้านการวางผังเมือง และด้านอ่ืน ๆ เช่น ใช้ประโยชน์ในด้านการบริหาร อทุ กวิทยา ธรณวี ทิ ยา และภยั พบิ ตั ิทางธรรมชาติ แหล่งทม่ี า : สานกั พมิ พ์ วฒั นาพานิช www.wpp.co.th