คู่มือการปฏิบัติศาสนพิธีเบื้องต้น

194 ประกาศมหาเถรสมาคม เรอื่ ง การถวายอติเรก และการใชพ้ ดั ยศในงานพระราชพธิ ๔ี มหาเถรสมาคมได้พิจารณาว่า โดยทีไ่ ด้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เฉลมิ พระนามาภิไธย สมเด็จพระราชชนนีศรีสังวาล ขึ้นเป็นสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี (เสมอด้วยสมเด็จ พระราชินี) สมควรที่คณะสงฆ์จะพึงถวายพระเกียรติในการทรงประกอบงานพระราชพิธี และทรง บำเพ็ญพระราชกศุ ล จงึ ให้คณะสงฆป์ ฏบิ ตั ใิ นการถวายใชพ้ ดั ๑. เมื่อ สมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกติ ิ์ พระบรมราชินนี าถ เสด็จพระราชดำเนนิ แทนพระองค์ สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารเจ้า ในการพระราชพิธี หรือในการพระราชกุศล ให้ใช้พัดยศ ถวายอติเรกแด่ทัง้ สองพระองค์ ๒. เมื่อ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี เสด็จพระราชดำเนิน ทรงบำเพ็ญ พระราชกุศลหรือทรงเป็นประธานในการพธิ ีทกุ อย่าง ใหใ้ ช้พดั ยศ แต่ไม่ต้องถวายอตเิ รก นอกจาก ท่กี ลา่ วน้ี ใหถ้ ือการปฏิบัตเิ ดมิ ประกาศ ณ วันที่ ๑๘ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๑๔ (ลงพระนาม) สมเดจ็ พระอรยิ วงศาคติญาณ (สมเดจ็ พระอรยิ วงศาคตญิ าณ) สมเด็จพระสงั ฆราช ประธานกรรมการมหาเถรสมาคม ๔ สนติ์ แสวงบุญ ป.. ทำเนียบพัดยศสมณศักด์ิ. กรุงเทพมหานคร, ศรีเมอื งการพิมพ,์ ๒๕๑๕. คู่มอื การปฏบิ ตั ศิ าสนพธิ ีเบอื้ งตน้

195 การใชพ้ ดั ยศ พัดยศ เป็นเคร่ืองหมายแสดงถึงสมณศักดิ์ของพระสงฆ์ที่ได้รับพระราชทานจาก พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว โดยคณะสงฆ์จะถวายพระเกียรติแด่องค์พระมหากษัตริย์ด้วยการ เสนอนามพระเถระที่เห็นสมควรรับพระราชทานสมณศักดิ์ในโอกาสสำคัญ เช่น วันเฉลิม พระชนมพรรษา วนั พระราชพิธีฉัตรมงคล วันพระราชพธิ แี รกข้นึ เสวยราชสมบัติ หรือในพระราชพธิ ี สำคัญที่จัดข้ึนเนื่องในวโรกาสพิเศษ เป็นต้น ซึ่งเป็นการพระราชทานเป็นการเฉพาะบุคคล ให้นำไปใช้เพ่ือแสดงสมณศักด์ิในการพระราชพิธี และรัฐพิธี หรือการพิธีท่ีเกี่ยวเนื่องกับสถาบัน พระมหากษัตริย์ อันเป็นการถวายพระเกียรติแด่พระองค์ผู้เป็นองค์ประธาน หรือการพิธีที่อยู่ใน พระบรมราชานุเคราะห์ พระราชานุเคราะห์ ของสถาบันพระมหากษัตริย์ พระเถระผู้ได้รับ พระราชทานจะให้ผู้อื่นนำไปใช้ไม่ได้ ดังน้ัน การจัดลำดับการน่ังของพระสงฆ์สมณศักด์ิในการ พระราชพิธี หรือการพิธีที่ใช้พัดยศจะต้องจัดลำดับตามพัดยศที่ถือเข้าในพระราชพิธีหรือพิธี โดยมีระเบียบแบบแผนประเพณีปฏิบัติ และหลักเกณฑ์การใช้พัดยศในการพระราชพิธี รัฐพิธ ี และการพธิ ี ดังน้ี ๑. การพระราชพิธี และพิธที ีต่ ้องใชพ้ ดั ยศ และถวายอตเิ รก ๑.๑ พระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยู่หัว เสดจ็ พระราชดำเนนิ ๑.๒ สมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ ีนาถ เสด็จพระราชดำเนิน (กรณี พระบาท สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทนพระองค์ ให้ประธานสงฆ์ถวายอติเรกแด่ ทง้ั สองพระองค์) ๑.๓ ในการพิธีที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรม ราชินีนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผู้หนึ่งผู้ใดไปปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทนพระองค ์ (ผู้แทนพระองค์ไปปฏิบัติกรณียกิจแทนพระองค์ใด ให้ประธานสงฆ์ใช้สรรพนามของพระองค์น้ัน ตามแบบการถวายอตเิ รกที่ใชใ้ นปัจจบุ นั ) ๑.๔ ในการพิธีที่ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรม ราชินีนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดขึ้น หรือได้รับพระบรมราชานุญาตให้จัดขึ้น เช่น การถวายผา้ พระกฐินพระราชทาน การพิธสี มเด็จพระสังฆราชประทานสญั ญาบัตร พัดยศ และผ้าไตร การทรงบำเพ็ญพระราชกุศล การพิธีต่าง ๆ ท่ีทรงพระราชทานพระบรมราชานุเคราะห์ การพระราชทานเคร่ืองไทยธรรมไปถวายพระสงฆใ์ นการพธิ ตี า่ ง ๆ ทกุ กรณี การพธิ ีอยใู่ นพระบรม ราชานุเคราะห์ หรอื พระบรมราชปู ถัมภ์ของพระองค์ใด ให้ประธานสงฆใ์ ชพ้ ัดยศ และใช้สรรพนาม ในพระองค์นนั้ ถวายอติเรก ค่มู ือการปฏิบัตศิ าสนพิธเี บื้องตน้

196 ๑.๕ การพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ วันฉัตรมงคล และวันจักรีท่ีทางราชการจัด (ตรงกับวนั พระราชพธิ ี) เพอื่ เปน็ การถวายพระเกียรติทง้ั ในส่วนกลางและส่วนภมู ภิ าค ๑.๖ การพระราชพิธีฉลองวนั รฐั ธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย ๒. การพิธีท่ีใชพ้ ัดยศ แต่ไมถ่ วายอติเรก ๒.๑ การพิธีที่ สมเดจ็ พระบรมราชชนนี เสด็จพระราชดำเนนิ ๒.๒ การพธิ ที ี่ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เสดจ็ ฯ ๒.๓ การพิธีท่ี สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ ฯ ๒.๔ การพิธีท่ี มีการเชิญเครื่องอิสริยยศมาประดิษฐานเป็นองค์ประกอบของพิธีการ เชน่ รัฐพธิ ีเสกทำนำ้ พระพุทธมนต์ หรอื การถือน้ำพพิ ัฒนสัตยา ๒.๕ การพิธีท่ี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร หรือสมเด็จ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผู้หนึ่งผู้ใดไปปฏิบัติ พระราชกรณียกจิ แทนพระองค์ ๒.๖ การพิธีที่ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามบรมราชกุมาร หรือสมเด็จ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดข้ึน หรือทรงรับไว ้ ในพระราชานุเคราะห์ หรือในพระราชูปถัมภ์ เช่น กรณีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ บำเพ็ญ พระราชกุศลพระราชทานศพไว้ในพระราชานุเคราะห์ เป็นตน้ ๒.๗ การพิธีท่ี สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร หรือสมเด็จ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทาน เครื่องไทยธรรมไปถวายพระสงฆใ์ นพิธีการต่าง ๆ (เพ่ือเป็นการเฉลิมพระเกียรติแด่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร ธรรมเนียมที่คณะสงฆ์ปฏิบัติจะใช้บท “โส อตฺถลทฺโธ...” และสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ใช้บท “สา อตถฺ ลทธฺ า...” เปน็ บทถวายพระพร ๓. การพิธีทใี่ ช้พัดยศและพัดรอง การพระราชพิธี หรือการพิธี ท่ีมีการถวายพระธรรมเทศนาให้พระสงฆ์ ซ่ึงเป็นองค์ ถวายพระธรรมเทศนานำพัดยศและพัดรองมาในการพระราชพิธี โดยมีวิธีใช้พัดยศและพัดรอง ดงั น ้ี ๓.๑ เมื่อถึงเวลาถวายพระธรรมเทศนาให้ถือพัดยศและพัดรอง ไปนั่งยังอาสน์สงฆ์ ตามท่ีเจ้าหน้าท่ีเผดียงและจัดเตรียมไว้ข้างธรรมาสน์ เม่ือองค์ประธานหรือประธานจุดเทียน สอ่ งธรรมใหพ้ ระสงฆถ์ อื พัดรองขน้ึ ไปบนธรรมาสน์เพือ่ ใชใ้ นการถวายศีล เมอ่ื ถวายศีลจบแล้ว ให้วาง พัดรองไว้บนธรรมาสน์แล้วถวายพระธรรมเทศนา เม่ือถวายพระธรรมเทศนาจบแล้ว ให้เก็บคัมภีร์เทศน์ ค่มู ือการปฏบิ ตั ิศาสนพธิ ีเบือ้ งต้น

197 และสั่งคัมภีร์เทศน์ และพัดรองให้เจ้าหน้าที่เชิญออกไปยังที่จัดเตรียมไว้ แล้วลงจากธรรมาสน ์ มาน่ังยังอาสน์สงฆ์ที่มีพัดยศวางอยู่ หรืออาสน์สงฆ์ที่นั่งพักก่อนข้ึนธรรมาสน์ เพื่อรับประเคน เครื่องไทยธรรม เม่ือรับประเคนเครื่องไทยธรรมแล้ว หากไม่มีกิจกรรมอื่น เมื่อองค์ประธาน ประทับนั่งเรียบร้อยแล้ว ให้ต้ังพัดยศ ถวายอนุโมทนา ถวายอติเรก ท้ังน้ีเป็นธรรมเนียมประเพณี ท่ีถือปฏบิ ัตสิ ืบต่อกันมาตั้งแตร่ ัชสมัยของพระเจ้าทรงธรรม แหง่ กรงุ ศรีอยธุ ยา ๓.๒ ในพิธีทรงบำเพ็ญพระราชกุศล เนื่องในวันวิสาขบูชา มีการปฏิบัติเป็นกรณี พิเศษ คือ เมื่อพระสงฆ์ถวายพระธรรมเทศนาจบแล้ว จะน่ังอนุโมทนา โดย “ยถา...” อยู่บน ธรรมาสน์ โดยถือคัมภีร์ไว้ในมือ ไม่ต้องถือพัดยศใด ๆ ท้ังส้ิน พระสงฆ์ผู้ถวายพระธรรมเทศนา “ยถา...” จบ พระสงฆ์ท่ีน่ังอยู่ ณ อาสน์สงฆ์ด้านล่าง รับ “สพฺพี ติโย...” โดยต้ังพัดยศ แล้วเจ้าหน้าที่เผดียงพระสงฆ์รูปท่ีถวายพระธรรมเทศนาลงจากธรรมาสน์มานั่งยังอาสนะเดิม แลว้ ตัง้ พดั ยศร่วมถวายอนโุ มทนา และถวายอดิเรกต่อไป ๓.๓ การพระราชพิธี หรือพิธีใด ๆ ท่ีทรงบำเพ็ญพระราชกุศลและทรงพระกรุณา โปรดเกล้าฯ ให้มีการจัดสร้างพัดรองถวายพระสงฆ์ไว้เป็นที่ระลึก และทรงประเคนพระสงฆ ์ ในพระราชพิธี หรือการพิธี เช่น ในการพระราชพิธีมหามงคลเฉลิมพระชนมพรรษา ๘๐ พรรษา ๕ ธันวาคม ๒๕๕๐ เมื่อทรงถวายพัดรองแล้ว ประธานสงฆ์จะใช้พัดรองถวายศีล และ ถวายอนุโมทนา “ยถา... สพพฺ ี...” โดยตงั้ พัดรองถวายอนุโมทนา กอ่ นจะถวายอติเรก ใหเ้ ปลยี่ นจาก พัดรอง มาเป็นการต้ังพัดยศถวายอติเรกแทน และให้ใช้พัดยศต่อจากการถวายอติเรกไปจนจบบท “ภวตุ สพพฺ มงฺคลฯํ เปฯ ภวนฺ ตุ เต.” อน่ึง ในกรณีเดียวกัน หากสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร เป็นองค์ประธานในพิธีให้เปล่ียนจากพัดรองเป็นการต้ังพัดยศ ก่อนบท “โส อตฺถลทฺโธ...” หรือ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เป็นองค์ประธานในพิธีให้เปล่ียนจากพัดรอง เป็นการต้ังพัดยศ ก่อนบท “สา อตฺถลทฺธา...” แม้การพิธีอื่น ๆ หากทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ผู้แทนพระองค์ปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทน และผู้เป็นประธานแทนพระองค์ถวายพัดรอง กพ็ ึงปฏิบัติเช่นเดยี วกนั ๓.๔ ในการพิธีถวายผ้าพระกฐินพระราชทานที่มีผู้ขอพระราชทานไปถวายยัง พระอารามหลวง หรืออารามที่ได้รับผ้าพระกฐินพระราชทานในต่างประเทศ ธรรมเนียมปฏิบัต ิ ที่สืบต่อกันมา ถ้าผู้ขอรับพระราชทานได้มีการจัดสร้างพัดรองท่ีระลึกถวายแด่พระสงฆ์ด้วย หาก ประธานในพิธีถวายผ้าพระกฐินเป็นพระบรมวงศ์ให้ประเคนพัดรองที่ระลึกก่อนเครื่องพระกฐิน พระราชทาน หากผู้ที่ขอพระราชทานหรือผู้เป็นประธานเป็นบุคคลท่ีไม่ได้เป็นพระบรมวงศ ์ ให้ประเคนพัดรองที่ระลึกถวายอนุโมทนา (เพ่ือเป็นการฉลองศรัทธาของหน่วยงานหรือผู้ท่ีขอรับ พระราชทานในการรับภาระอันเป็นการช่วยแบ่งเบาพระราชภาระของพระมหากษัตริย์ในการ คมู่ อื การปฏบิ ตั ศิ าสนพธิ ีเบอื้ งตน้

198 ทำนบุ ำรงุ พระพุทธศาสนาใหม้ ่นั คงถาวรสบื ไป) ส่วนพระสงฆ์รปู อน่ื ท่มี สี มณศกั ดิใ์ หต้ ั้งพัดยศ ต้งั แต่ เมื่อเริ่มอนุโมทนา (ต้ังแต่ ยถา...ไปจนจบบท ภวตุ สพฺพมงฺคลํ...) สำหรับประธานสงฆ์หรือรูปท่ี ครองผา้ พระกฐนิ ซ่ึงใช้พดั รอง ให้เปลยี่ นจากการใช้พัดรองมาเป็นพดั ยศ กอ่ นทจี่ ะถวายอตเิ รก การถวายอตเิ รก การถวายอติเรก คือ คำถวายพระพรท่ีเป็นภาษาบาลี ซึ่งพระสงฆ์ผู้เป็นประธานสงฆ์ กล่าวถวายพระพรแด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระบรมราชินี ในการทรงบำเพ็ญ พระราชกุศลในพระราชพิธีหรือพิธีต่าง ๆ ท่ีเสด็จพระราชดำเนินเป็นองค์ประธาน หรือในการ พระราชทานเคร่ืองไทยธรรมไปถวายพระสงฆ์ หรือในการพระราชทานพิธีการไว้ในพระบรม ราชานุเคราะห์ หรือทรงรับการพิธีไว้ในพระบรมราชูปถัมภ์ ซึ่งการถวาย “อติเรก” ถือเป็นการ ถวายพระพร โดยเฉพาะพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั หรอื สมเดจ็ พระบรมราชินี ดังนัน้ ธรรมเนยี ม ท่ีถือปฏิบัติในขณะที่พระสงฆ์ผู้เป็นประธานสงฆ์กล่าวคำ “ถวายอติเรก” ผู้ท่ีเข้าร่วมอยู่ในพิธี ทั้งหมดจะลดมือลง (ไม่ประนมมือรับพร) คงมีแต่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จ พระบรมราชินี ทท่ี รงประนมพระหตั ถ์รบั การถวายพระพรจากพระสงฆ์ ซ่งึ ถือเปน็ พระพรชยั มงคล ท่พี ระสงฆถ์ วายแดพ่ ระองค์โดยเฉพาะ มลู เหตุความเป็นมา ในสมยั รชั กาลที่ ๒ พระสอน พุทธฺ สโร เปน็ ชาวจังหวัดพัทลงุ ได้เดินทางมาจำพรรษาอยู่ ณ วดั หนงั เขตบางขนุ เทียน (ปัจจบุ ันอยใู่ นเขตจอมทอง) กรงุ เทพมหานคร และได้ศึกษาเล่าเรยี น พระปรยิ ตั ิธรรมทีว่ ดั หงสาราม ปจั จุบัน คอื วดั หงสร์ ตั นาราม เขตบางกอกใหญ่ กรุงเทพมหานคร จนสอบไล่ได้เปรียญธรรม ๙ ประโยค ต่อมาได้รับการแต่งตั้งเป็นเจ้าอาวาสวัดหงสาราม รูปท่ี ๕ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ ทรงรู้จักและคุ้ยเคยเป็นอันดี ตั้งแต่ครั้งยังทรงดำรง พระราชอิสริยยศ เป็นกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ คร้ันข้ึนเสวยราชย์แล้ว ได้พระราชทานสมณศักดิ์ ทรงตั้งเป็นพระราชาคณะ ในราชทินนามว่า พระอุดมปิฎก ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดหงสาราม ตอ่ มาจนสน้ิ รัชกาลที่ ๓ แลว้ จงึ กลบั ไปจำพรรษา ณ วดั สุนทราวาส จังหวัดพทั ลุง ซง่ึ เปน็ ภมู ลิ ำเนา เดมิ ของทา่ น คู่มือการปฏบิ ัตศิ าสนพธิ เี บ้ืองต้น

199 ต่อมาในสมัยรชั กาลที่ ๔ เน่ืองด้วยพระองค์เคยทรงผนวชอย่เู ปน็ เวลานาน ไดท้ รงศึกษา เล่าเรียนพระธรรมวินัยและพระไตรปิฎก ท้ังภาษาไทยและภาษาบาลีเป็นอย่างดี มีพระปรีชา สามารถสอบไล่ได้เปรียญธรรม ๕ ประโยค จึงเป็นเหตุให้ได้ทรงรู้จักคุ้ยเคยกับพระอุดมปิฎก เป็นอย่างดี เม่ือถึงวันเฉลิมพระชนมพรรษา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงม ี พระราชกระแสรับสั่งให้ตามหาและนิมนต์พระอุดมปิฎกมาเจริญพระพุทธมนต์ในพระราชพิธ ี เฉลิมพระชนมพรรษา ร่วมกับพระเถระรูปอ่ืน ๆ ด้วย พระอุดมปิฎกซ่ึงอยู่ท่ีวัดสุนทราวาส จังหวัดพัทลุง เมื่อรับทราบพระประสงค์แล้ว ก็ได้เดินทางมาร่วมพิธีน่ังอาสนะลำดับสุดท้ายของ พระสงฆ์ ครั้นถึงเวลา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรม โดยลำดับ นับแต่สมเด็จพระสังฆราชลงมาจนถึงพระอุดมปิฎก ทรงโสมนัสยิ่งนักที่ได้ทรงพบเห็น พระสงฆท์ ี่ทรงคนุ้ เคยมากอ่ น ตอนท้ายทรงรับส่ังวา่ “ทา่ นเดนิ ทางมาแต่ไกล นานปีจึงจะไดพ้ บกัน ขอจงให้พรโยมให้ช่ืนใจเถิด” เม่ือได้รับพระอนุญาตจากสมเด็จพระสังฆราชแล้ว พระอุดมปิฎก ก็ตัง้ พดั ยศถวายพระพรด้วยปฏภิ าณโวหาร เป็นภาษาบาลี วา่ “อตเิ รกวสสฺ สตํ ชีว. อติเรกวสฺสสตํ ชวี . อตเิ รกวสฺสสตํ ชวี . ทีฆายโุ ก โหตุ อโรโค โหตุ. ทฆี ายุโก โหตุ อโรโค โหตุ สขุ ิโต โหตุ ปรมินฺทมหาราชา. สทิ ธฺ กิ ิจฺจํ สทิ ฺธิกมฺมํ สิทฺธลิ าโภ ชโย นจิ ฺจ.ํ ปรมนิ ทฺ มหาราชวรสฺส ภวตุ สพฺพทา.ฯ” ขอถวายพระพร เน่ืองจากท่านเจ้าคุณมิได้เตรียมการไว้ก่อน เพราะไม่รู้ตัวว่าจะต้องถวายพระพร จึงว่า ตดิ เป็นระยะ ๆ วรรคแรกว่าซ้ำถึง ๓ หน จงึ ว่าวรรคทส่ี องตอ่ ไปได้ วา่ วรรคที่สองซำ้ กันถึงสองหน จงึ วา่ วรรคท่ี ๓ ต่อไปได้ และว่าไปได้ตลอดจนจบ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงสดับแล้ว ทรงโปรดพระพรบทนี้มาก จึงทรงรับส่ังให้ถือเป็นธรรมเนียมให้พระสงฆ์ใช้พรบทน้ี ถวายพระพรพระมหากษัตริย์ในการ พระราชพิธตี ราบเท่าทุกวนั น้ี โดยมิได้ทรงแกไ้ ขแตป่ ระการใด นอกจากทรงรับส่ังให้เพิม่ คำว่า “ต”ุ ตอ่ ทา้ ยคำว่า “ชีว” เปน็ “ชีวต”ุ สบื มาจนบดั น้ ี คูม่ ือการปฏบิ ัตศิ าสนพธิ ีเบอ้ื งตน้

200 โดยท่ี พระอุดมปฎิ ก ผเู้ ปน็ ตน้ แบบของการถวายพระพรบทนี้ เปน็ พระราชาคณะ จึงได้ ถือเป็นธรรมเนียมสืบมาว่า พระสงฆ์ที่จะถวายอติเรกได้จะต้องมีสมณศักด์ิเป็นพระราชาคณะขึ้นไป แต่ปัจจุบัน (ต้ังแต่ พ.ศ. ๒๔๖๒) คณะสงฆ์ได้อนุญาตให้ พระครูสัญญาบัตร ชั้นเอก (จจ., จล.) ท่ีถือพัดเปลวเพลิง เป็นผู้ถวายอติเรกได้โดยอนุโลม โดยมีแบบคำถวายอติเรกที่ใช้ในปัจจุบันท่ีจะ กล่าวตอ่ ไป แบบคำถวายอตเิ รกทใี่ ชอ้ ยูใ่ นปจั จุบัน คำถวายอตเิ รก แบบที่ ๑ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยหู่ วั อติเรกวสสฺ สตํ ชีวตุ. อตเิ รกวสฺสสตํ ชีวตุ. อตเิ รกวสฺสสตํ ชวี ต.ุ ทฆี ายุโก โหตุ อโรโค โหต.ุ ทีฆายโุ ก โหตุ อโรโค โหตุ. สุขิโต โหตุ ปรมินฺทมหาราชา. สิทฺธิกจิ จฺ ํ สทิ ฺธิกมฺมํ สทิ ธฺ ิลาโภ ชโย นิจจฺ ํ. ปรมนิ ทฺ มหาราชวรสฺส ภวตุ สพพฺ ทา. ขอถวายพระพร คำถวายอตเิ รก แบบที่ ๒ ถวายสมเด็จพระนางเจา้ ฯ พระบรมราชินีนาถ อติเรกวสสฺ สตํ ชวี ตุ. อติเรกวสสฺ สตํ ชีวตุ. อติเรกวสฺสสตํ ชวี ตุ. ทฆี ายุกา โหตุ อโรคา โหตุ. ทีฆายุกา โหตุ อโรคา โหต.ุ สขุ ิตา โหตุ สิริกิตตฺ ิปรมราชิน.ี สิทธฺ กิ จิ ฺจํ สิทธฺ กิ มมฺ ํ สิทฺธลิ าโภ ยโส นิจฺจ.ํ สิรกิ ิตตฺ ปิ รมราชนิ ยี า ภวตุ สพฺพทา. ขอถวายพระพร คมู่ ือการปฏิบตั ิศาสนพิธเี บือ้ งตน้

201 คำถวายอติเรก แบบท่ี ๓ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยหู่ ัว และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชนิ นี าถ ในเวลาเสด็จประทับอยู่พร้อมกันหรือในเวลาที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ปฏิบัติพระราชกรณียกิจ แทนพระองค์ อติเรกวสฺสสตํ ชวี ตุ. อติเรกวสฺสสตํ ชีวต.ุ อตเิ รกวสสฺ สตํ ชวี ตุ. ทฆี ายโุ ก โหตุ อโรโค โหตุ. ทฆี ายโุ ก โหตุ อโรโค โหตุ. สขุ โิ ต โหตุ ปรมนิ ทฺ มหาราชา สราชินี. สิทธฺ กิ จิ ฺจํ สิทฺธิกมมฺ ํ สทิ ฺธลิ าโภ ชโย นจิ ฺจ.ํ ปรมินฺทมหาราชวรสฺส ราชนิ ยี า สห ภวตุ สพฺพทา. ขอถวายพระพร คู่มือการปฏบิ ตั ิศาสนพธิ เี บอ้ื งตน้

202 การถวายพระพร การถวายพระพรลา การถวายพระพรลา คือ การกล่าวคำถวายพระพรลา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เมื่อเสร็จพระราชพิธีบำเพ็ญพระราชกุศล ในวโรกาสต่าง ๆ ในเวลาเสด็จพระราชดำเนินออกทรงบำเพ็ญพระราชกุศลเฉพาะในพระที่นั่ง ในพระราชฐาน ในพระราชวัง หรือในท่ีประทับแห่งอ่ืน เช่น ค่ายหลวง เป็นต้น ก่อนท่ีพระสงฆ ์ จะกลับเมื่อเสร็จสิ้นพิธี ตามธรรมเนียมประเพณีปฏิบัติประธานสงฆ์รูปท่ี ๑ จะถวายอติเรก พระสงฆร์ ูปที่ ๒ จะกล่าวถวายพระพรลา คำถวายพระพรลา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยูห่ วั และสมเด็จพระนางเจา้ ฯ พระบรมราชินีนาถ “ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสด์ิพิพัฒนมงคล พระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่ สมเด็จพระบรมบพิตร พระราชสมภารเจ้าทั้งสองพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ เวลาน้ี สมควรแล้ว พระภิกษุสงฆ์ท้ังปวง (อาตมภาพ) ขอถวายพระพรลา แด่สมเด็จพระบรมบพิตร พระราชสมภารเจา้ ทัง้ สองพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อันประเสริฐ ขอถวายพระพร” พระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยหู่ ัว หรอื สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินนี าถ ในเวลา เสด็จประทบั ประทับพระองค์เดียว “ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสดิ์พิพัฒนมงคล พระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่ สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ เวลาน้ีสมควรแล้ว อาตมภาพ พระภิกษุสงฆ์ท้ังปวง ขอถวายพระพรลา แด่สมเด็จพระบรมบพิตร พระราชสมภาร พระองค์ ผู้ทรงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ขอถวายพระพร” หมายเหต ุ การเจริญพระพุทธมนต์ถวายต่อหน้าพระท่ีนั่งตามธรรมเนียมปฏิบัติ รูปที่เป็นองค์ประธาน จะเปน็ ผถู้ วายอตเิ รก รูปทเี่ ป็นรองประธานสงฆ์จะเปน็ ผถู้ วายพระพรลา คมู่ ือการปฏิบัติศาสนพิธีเบ้ืองต้น

203 การถวายพระพรในการถวายพระธรรมเทศนา การถวายพระพรในการถวายพระธรรมเทศนา เป็นธรรมเนียมแต่โบราณท่ีทางคณะสงฆ์ ถือปฏิบัติมาจนถึงปัจจุบัน เมื่อได้รับนิมนต์ไปถวายพระธรรมเทศนาแด่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ หรือพระบรมวงศานุวงศ์ และสมเด็จพระสังฆราช พระสงฆ์ผู้ท่ีถวายพระธรรมเทศนา จะต้องมีการกล่าวคำถวายพระพรก่อนถวายพระธรรมเทศนา จงึ จะต้งั นโม... และต้งั พทุ ธภาษิต... ดำเนนิ การแสดงพระธรรมเทศนาตอ่ ไป เมือ่ ถวายพระธรรม เทศนาจบลงด้วยคำว่า “เอวํ กม็ ดี ว้ ยประการฉะน้”ี จะตอ้ งมีคำต่อท้ายวา่ “ขอถวายพระพร” คำถวายพระพรเทศนา ถวายฯ พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยู่หัว หรอื สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ “ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสด์ิพิพัฒนมงคล พระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่ สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอัญประเสริฐ บัดน้ี จักรับพระราชทาน ถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนา (ใน.........................กถา) ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปัญญา บารมี ถ้ารับพระราชทานถวายวิสัชนาไปมิได้ต้องตามโวหารอรรถาธิบายในพระธรรมเทศนา ณ บทใดบทหน่ึงก็ดี ขอเดชะ๕ พระเมตตาคุณ พระกรุณาคุณ พระขันติคุณ ทรงพระกรุณาโปรด พระราชทานอภยั แกอ่ าตมะ ผู้มสี ติปญั ญาน้อย ขอถวายพระพร นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ธฺ สสฺ . นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ุทธฺ สสฺ . นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมฺพุทธฺ สฺส. ทานํ สีลํ ปริจจฺ าคํ อาชฺชวํ มทฺทวํ ตป ํ อกฺโกธํ อวิหิสญจฺ ขนตฺ ญิ ฺจ อวโิ รธน ํ อจิ ฺเจเต กุสเล ธมฺเม ิเต ปสสฺ าหิ อตฺตาน ิ ตโต เต ชายเต ปตี ิ โสมนสฺสญจฺ นปฺกนตฺ ิฯ บัดน้ี จักรับพระราชทานถวายวิสัชนา ใน.........................................กถา ฉลองพระเดช พระคณุ ประดบั พระปัญญาบารมี เปน็ ปสาทนียกถามังคลานุโมทนา............................................... เอวํ ก็มดี ้วยประการฉะนี้ ขอถวายพระพร” ๕ หมายเหต ุ ๑. ในกรณี พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว หรือสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถไม่ได้ประทับอยู่ในท่ี เฉพาะหน้า พึงเว้นคำว่า “เดชะ” ค่มู อื การปฏบิ ตั ศิ าสนพธิ เี บ้ืองตน้

204 คำถวายพระพรเทศนา ถวายพระบรมวงศานุวงศ์ (ช้นั เจา้ ฟา้ และพระองค์เจา้ ) ขอถวายพระพร เจริญพระสริ ิสวัสดพ์ิ พิ ฒั นมงคล พระชนมสขุ ทกุ ประการ จงมีแด่สมเดจ็ พระบรมวงศบพติ ร ผู้ทรงพระคุณอนั ประเสรฐิ บดั น้ี จักรับประทานถวายวิสชั นาพระธรรมเทศนา (ใน...................กถา) ฉลองพระเดชพระคณุ ประดับพระปญั ญาบารมี ถา้ รบั ประทานถวายวสิ ชั นา ไปมิได้ต้องตามโวหารอรรถาธิบายในพระธรรมเทศนา ณ บทใดบทหน่ึงก็ดี ขอพระเมตตาคุณ พระกรุณาคณุ พระขันติคณุ โปรดประทานอภยั แกอ่ าตมะ ผ้มู ีสตปิ ญั ญาน้อย ขอถวายพระพร นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมฺพุทฺธสฺส. นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ธฺ สฺส. หนทฺ ทานิ ภิกขฺ เว อามนตฺ ยามิ โว วยธมมฺ า สงขฺ ารา อปปฺ มาเทน สมปฺ าเทถาติฯ บัดนี้ จักรับพระราชทานถวายวิสัชนา ใน................................กถา ฉลองพระเดช พระคุณ ประดับพระปัญญาบารมี เพ่ิมพูนกุศลบุญราศี เป็นปสาทนียกถา ในมหามงคล สมยาภิลัขิตกาล................................................................................................................................ ........................................................................... เอวํ กม็ ดี ้วยประการฉะน้ี ขอถวายพระพร. คู่มือการปฏิบัติศาสนพธิ เี บื้องตน้

205 บรรณานุกรม กรมการศาสนา, กระทรวงวัฒนธรรม. คู่มือการปฏิบัติศาสนพิธี. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ ชุมนุมสหกรณก์ ารเกษตรแห่งประเทศไทย จำกดั , ๒๕๕๑. ______ . การจดั โต๊ะหมบู่ ชู า. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพช์ มุ นุมสหกรณ์การเกษตรแหง่ ประเทศไทย จำกัด, ๒๕๕๒. กองอนุศาสนาจารย์, กรมยุทธศึกษาทหารบก. คู่มือการปฏิบัติศาสนพิธี ในพิธีการทางทหาร. กรุงเทพมหานคร : สำนักพมิ พห์ ้างหนุ้ สว่ นจำกัด อรณุ การพิมพ,์ ๒๕๔๙. ______. คู่มือปฏิบัติพิธีกรรม. กรุงเทพมหานคร : พิมพ์ที่ระลึก การผ้าพระกฐินพระราชทาน ณ วัดดอนเมอื ง, ๒๕๕๑. จนั ทร์ ไพจิตร. ประมวลพิธีมงคลของไทย : สมโภชหริ ณั ยบฏั พระธรรมวโรดม (นิยม านิสสฺ โร ป.ธ. ๙). กรุงเทพมหานคร : ห้างหนุ้ ส่วนจำกัด จงเจริญการพมิ พ์, ๒๕๓๑. ชลิยา ศรีสุกใส. วันสำคัญ ประเพณี การละเล่นของไทย. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์พีบีซี จำกัด. ทองต่อ กล้วยไม้ ณ อยุธยา. เฉลิมพระเกียรติ, พิมพ์ท่ีระลึก พระสาสนโสภณ (ใย ภทฺทิยเถร). กรุงเทพมหานคร : โรงพมิ พม์ หามกุฏราชวิทยาลัย, ๒๕๓๙. ธนากิต. ประเพณี พิธีมงคล และวันสำคัญของไทย. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ปิรามิด, ๒๕๔๓. นฤมล วจิ ติ รรัตนะ. วันสำคัญของไทย. กรุงเทพมหานคร : สำนกั พมิ พอ์ ักษรวฒั นา, ๒๕๔๗. นิรุตต์ ิตสํวโร, พระมหา. คู่มือสมณศักด์ิพัดยศ ฉบับสมบูรณ์. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ ธงธรรม, ๒๕๕๐. เปล่ง ช่ืนกลิ่นธปู . ตำราพิธีกรรม, พิมพท์ รี่ ะลึก อนุสรณ์งานวนั อดีตเจา้ อาวาสวดั สัมพนั ธวงศาราม ปที ่ี ๗๑, กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพห์ า้ งหนุ้ สว่ นจำกัด ป.สมั พนั ธ์พาณิชย์, ๒๕๓๑. พระธรรมวโรดม (บุญมา คุณสมฺปนฺโน ป.ธ. ๙). ระเบียบปฏิบัติชาวพุทธ. กรุงเทพมหานคร : โรงพมิ พ์การศาสนา, ๒๕๔๖. พระญาณวโรดม (สนธิ์ กิจฺจกาโร). เอกเทสสวดมนต์และศาสนพิธี. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ มหามกฏุ ราชวิทยาลัย, ๒๕๒๗. คู่มือการปฏิบตั ิศาสนพิธเี บอ้ื งตน้

206 พระมหาราชครูฯ. ประเพณีไทย ฉบับพระมหาราชครู. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ลูก ส.ธรรมภักดี, ๒๕๑๑. สำนกั พระราชวัง. รวมเรือ่ งและข้อปฏิบัติเกยี่ วกับราชสำนัก. กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพ์เรือนแก้ว การพมิ พ์, ๒๕๕๒. โอสธี ราษฎร์เรอื ง. ศาสนพธิ ีกร : การสร้างและพัฒนาคมู่ อื การประกอบพิธีกรรมงานศพตามหลัก พระพุทธศาสนา. กรุงเทพมหานคร, วิทยานิพนธ์ ศศ.ม.มหาสารคาม : มหาวิทยาลัย มหาสารคาม, ๒๕๕๔. ค่มู ือการปฏิบตั ศิ าสนพธิ เี บอื้ งต้น

กรมการศาสนา กระทรวงวฒั นธรรม www.dra.go.th (หา้ มขาย)