การแสดงละครเท่งตุ๊ก ของคณะจักรวาลมงคลศิลป์

สื่อการเรียนการสอน ชุด แฟนพันธุ์แท้ละครเท่งตุ๊ก วิทยาลัยนาฏศิลปจันทบุรี สถานันบัณฑิตพัฒนศิลป์ กระทรวงวัฒนธรรม

ประวัติความเป็นมาและการสื บทอด ละครเท่งตุ๊ก เป็นศิลปะพื้นบ้านซึ่งเรียกชื่อละคร ตามเครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบการแสดง คือ โทนกับกลองตุ๊ก มีการเล่าต่อๆกันมาว่า ละครเท่งตุ๊ก สืบทอดมาจากครู “โนราห์” ที่โดยสารเรือสำเภาขึ้นมาจากทางภาคใต้ ประสบเหตุเรืออับปาง ผู้ที่มีชีวิตรอด ได้ต่างขึ้นฝั่งตามที่ต่างๆของจังหวัดจันทบุรี เช่น ปากแม่น้ำ อำเภอแหลมสิงห์ และฝั่งหาดเจ้าหลาว บางกะไชย อำเภอท่าใหม่ ด้วยเหตุของการ อพยพและการตั้งถิ่นฐานทำให้มีการผสมผสานกันระหว่างศิลปะการแสดงพื้นถิ่นของผู้ที่อพยพมากับศิลปะการแสดงของพื้นถิ่นเดิมเกิดเป็น ศิลปะพื้นบ้านที่เรียกว่าละครเท่งตุ๊ก ที่ตั้งของละครเท่งตุ๊ก จะพบว่าอยู่แถบฝั่งปากแม่น้ำในอำเภอแหลมสิงห์ และฝั่งปากแม่น้ำ แถบบางกะไชย ในอำเภอท่าใหม่ และมีบางคนทางบางกะไชยเรียกละครเท่งตุ๊ก ว่า “ละครเรือแตก” ในที่นี้จะกล่าวถึงละครเท่งตุ๊กฝั่งบางกะไชย ของคณะครูเต้าหยิน สวัสดิ์ไชย หรือที่คนพื้นที่ว่า ย่ายิ้น โดยที่ครูเต้าหยิน หรือ ย่ายิ้นเป็นผู้ที่ได้ร่ำเรียน ละครชาตรีมาจาก แม่ครูวอน สวัสดิ์ไชยและแม่ครูท่านอื่นๆ แบบแผนการรำที่เหมือนกัน เช่น รำแม่บทต้องมี 12 ท่า แต่การแสดงของคณะเท่งตุ๊กแต่ละคณะมีความแตกต่างกัน ละครเท่งตุ๊กฝั่งบางกะไชยมีท่ารำเดินหน้า เดินถอยหลัง ด้วยทำนองโทนอย่างเดียว ส่วนการถ่ายทอดไม่มีรูปแบบที่แน่นอนและตายตัว ใช้วิธีการจำ ไม่มีตำราซึ่งครูแต่ละคนสามารถถ่ายทอดได้แต่บทที่ตนเองเคยได้รับและด้วยความรู้ ที่ยังพอจำได้ เกิดจากการนำท่ารำมาผสมผสานให้ครบท่ารำ 12 ท่า และบางครั้งการถ่ายทอด อาจเป็นเพียงการฝึกฝนเพื่อให้รู้ถึงเค้าโครงของบทละครที่ตนเล่น และเมื่อแสดงจึงเป็นการด้นกลอน สดตามบทบาทที่ได้รับ โดยผู้แสดงต้องตกลงว่าจะใช้กลอนรีหรือกลอนลา ดังนั้นผู้สืบทอดจะเรียนรู้ ผ่านกระบวนการฝึกฝนและการจดจำเป็นหลัก

องค์ประกอบของการแสดง องค์ประกอบสำคัญที่ปรากฏในการแสดงดังนี้ 1. โรงละครสามารถชมได้ 3 ด้าน มีฉากรูปป่าหรือท้องพระโรง 2. อุปกรณ์ประกอบการแสดงได้แก่ เตียงวางไว้ตรงกลางเวทีสำหรับนั่งทำบท และด้านซ้ายของเตียงมีกล่องอาวุธใช้ในการแสดง 3. เรื่องที่ใช้ประกอบการแสดงมีทั้งแนวจักรๆ วงศ์ๆ และแนวสมัยใหม่ที่นำมาจากนวนิยายหรือละครวิทยุ 4. เครื่องดนตรีประกอบการแสดง ใช้ โทน กลองตุ๊ก ฉิ่ง ฉาบเล็ก กรับ บางครั้งอาจนำระนาดเข้ามาบรรเลงผสม (บางคณะอาจใช้กลองชุดผสม) 5. ตัวละคร มีการแต่งกายยืนเครื่องพระ-นาง การแสดงละครเท่งตุ๊ก ของคณะจักรวาลมงคลศิลป์ มีทั้งผู้ชายและผู้หญิง ที่รับบทเป็นพระเอก ผู้หญิงรับบทเป็นนางเอก และตัวเบ็ดเตล็ด ผู้ชายรับบทเป็นตัวตลก

องค์ประกอบของการแสดง การไหว้เจ้า การรำซัดบทไหว้ครู องค์ประกอบสำคัญที่ปรากฏในการแสดงดังนี้ การแสดงเป็นเรื่อง 6. ลำดับการแสดงประกอบด้วย 4 ส่วนคือ ส่วนที่ 1 พิธีกรรมโหมโรง ส่วนที่ 2 การไหว้เจ้า ส่วนที่ 3 การรำซัดบทไหว้ครู ส่วนที่ 4 การแสดงเป็นเรื่อง สำหรับการแสดงเพื่อการแก้บนมักมีครบทั้ง 4 ส่วนและส่วนที่สำคัญมากๆ คือ การไหว้เจ้า หากเป็นการแสดงเพื่อความบันเทิงอาจมีเฉพาะส่วนที่ 3 และ ส่วนที่ 4 ขึ้นอยู่กับความ ประสงค์ของเจ้าภาพหรือประเภทของงานการแสดง ละครเท่งตุ๊กเริ่มด้วยตัวละครเกือบทุกตัว ออก มาร้องกล่าวตัว จากนั้นจึงดำเนินเรื่องเป็นฉากสั้นๆ และรวดเร็วต่อเนื่องกันไปจนจบการแสดง ตัว ละครแต่ละตัวร้องเป็นต้นเสียงพร้อมรำทำบท รับด้วยลูกคู่หลังโรง ระหว่างนั้นตัวละครรำซัดท่า และเจรจาซ้ำความ ตัวตลกมีความสำคัญในการสร้างความสนุกสนาน บอกเรื่องและกำกับ ทางเข้า-ออกของตัวละคร

องค์ประกอบของการแสดงที่สำคัญ เป็นสีสันของการแสดงละครเท่งตุ๊กและจำต้องกล่าวเพิ่มเติม คือ ๑. การแต่งกาย ตัวละครของการแสดงละครเท่งตุ๊ก แบบดั้งเดิมใช้วัสดุที่หาได้ง่ายมาสวมใส่ เช่น ผ้าถุงที่ใช้ในชีวิตประจำวัน นำเศษผ้ามาตัดเป็นสไบ สร้อยคอ เครื่องประดับต่างๆ เพราะด้วยสมัยก่อนการคมนาคมที่จะไปซื้อที่กรุงเทพมหานคร ไม่สะดวกแต่ต่อมาการคมนาคมมีความสะดวกมากขึ้นและการแต่งกายได้รับอิทธิพลหรือ ใช้แบบอย่างมาจากละครชาตรีหรือปรับจากชุดแต่งกายของลิเกบ้าง คือ แต่งกายรูปแบบที่เรียกว่า เข้าเครื่อง หรือ ยืนเครื่องพระ-นางและมีเปลี่ยนแปลง คือ ตัวพระ ปรับจากเดิมชฎามียอดเงินประดับเพชร เป็นสวมชฎาที่เป็นวัสดุกำมะรอมีทัดดอกไม้ เปลี่ยนจากสวมเสื้อแขนยาวมีหงอน ( อินทรธนู ) บนไหล่ เป็นเสื้อแขนสั้นมีหงอนที่ปลายแขนและไม่มีหงอนบนไหล่ ส่วนการนุ่งผ้า เดิมนุ่งโจงกระเบนไม่มีหางห้อยก็มีการปรับเปลี่ยนเป็นนุ่งหางหงส์มีรัดแซบ ( พอกข้าง ) แบบเย็บสำเร็จ เพื่อความสะดวกและลดเวลาในการแต่งตัว มีชายระบาย( ห้อยหน้าและห้อยข้าง ) สวมนวมคอ ( กรองคอ ) เครื่องประดับ คือ ทับทรวง สังวาลย์มีเข็มขัด ข้อเท้าและข้อมือ ตัวนาง ปรับจากเดิมชฎามียอดเงินประดับเพชร เป็นสวมชฎาที่เป็นวัสดุกำมะรอ มีทัดดอกไม้ สวมเสื้อนาง ( เสื้อในนาง )ผ้าห่มนาง นุ่งผ้าจีบหน้านาง สวมนวมคอ ( กรองคอ ) มีเครื่องประดับ คือ ทับทรวง เข็มขัด ข้อมือและข้อเท้า

องค์ประกอบของการแสดงที่สำคัญ เป็นสีสันของการแสดงละครเท่งตุ๊กและจำต้องกล่าวเพิ่มเติม คือ ฉาบเล็ก กรับ กลองตุ๊ก ฉิ่ง โทน 2. เครื่องดนตรี มีส่วนสำคัญมากและเป็นที่มาของชื่อที่เรียกศิลปะพื้นบ้านนี้ว่า “เท่งตุ๊ก” เนื่องด้วยเสียงของเครื่องประกอบการร่ายรำ หรือประกอบการแสดง ซึ่งมีเสียงโทน และกลองตุ๊กเป็นหลักเมื่อตีโทน มีเสียงดัง เท่ง และเมื่อตีกลองมีเสียงดังตุ๊ก และพบว่าคนในพื้นถิ่นบางคนอาจเรียกว่า เท่งกรุ๊ก นอกจากนั้น ฉิ่ง กรับ ฉาบเล็ก เป็นเครื่องกำกับจังหวะและปัจจุบันมีการนำระนาดเอกรับร้องเพื่อลดภาระการรับร้องของตัวละครด้วย

ความรู้ที่นำมาใช้ในการแสดง 1. ด้านจารีต ประเพณี พิธีกรรมและความเชื่อของการแสดงละครเท่งตุ๊กอันเป็นพิธีกรรมที่เป็นธรรมเนียมปฏิบัติสืบทอดมาแต่ครั้งโบราณ พิธีกรรมนี้จะต้องมีในคณะละครเท่งตุ๊ก เพื่อแสดงความกตัญญูกตเวทีต่อครูอาจารย์บรรพบุรุษที่เป็นผู้ถ่ายทอดศิลปะการแสดงละครเท่งตุ๊ก ได้แก่ พิธีขึ้นครูหรือยกครู พิธีไหว้ครู ก่อนกานการแสดง พิธีลาเครื่องบูชาครู พิธีไหว้ครูประจำปี 2. ด้านการแสดงละครเท่งตุ๊ก จะมีลำดับขั้นตอนต่างๆ 4 ขั้นตอนได้แก่ พิธีกรรมโหมโรง การไหว้เจ้า ( การร้องเชิญศักดิ์สิทธิ์ ร้องตัดสินบท ร้องอวยพร การรำถวายมือด้วยบทแม่ท่า 12 ท่า ) การรำซัดบทไหว้ครู และการแสดงเป็นเรื่อง คุณสมบัติของผู้แสดงและการวางตัว ละครเท่งตุ๊ก เป็นศิลปะการแสดงพื้นบ้านของจังหวัดจันทบุรีที่มีแห่งเดียวในประเทศไทยมีการสืบทอดมายาวนาน เป็นการแสดงที่ตัวละครต้องทั้งรำ ร้อง ออกลีลาท่ารำ หรือลีลาที่สื่อถึงอารมณ์ต่างๆ รัก โลภ โกรธ โมโห ครุ่นคิด ริษยา อาฆาต แก้แคน ประจบประแจง ดัดจริตฯ ตัวละคร มีบทบาทต่างๆตามเนื้อเรื่องประกอบด้วย ตัวพระ ตัวนาง ตัวร้าย ตัวตลกซึ่งแสดงไปตามบทบาทและเนื้อเรื่องเนื้อเรื่องที่ใช้แสดง สมัยก่อนจะใช้เรื่องที่มากจากนิทานพื้นบ้าน หรือเรื่องราวจักรๆ วงศ์ๆ การเลือกผู้แสดงนั้นหัวหน้าคณะต้องพิจารณา เนื้อเรื่อง รูปร่างหน้าตา บทบาทของตัวละคร และที่สำคัญคือประสบการณ์ ไหวพริบ ความสามารถทั้งการร้อง การรำ จำบทและการสื่ออารมณ์ของผู้แสดงที่ได้รับเรื่องจากหัวหน้าคณะตัวละครเมื่อได้รับบทว่าเป็นละครตัวใดก็ต้องทำการศึกษาและฝึกลีลาตัวละครนั้นๆปรับบุคลิกของตนเอง ตัวอย่าง พระเอกมีบุคลิก สุภาพเรียบร้อย สง่าเข้มแข็ง มีลีลาท่ารำสวย มีน้ำเสียงไพเราะ และสามารถใช้อาวุธคล่องแคล้ว นางเอกมีบุคลิก เรียบร้อย พูดจาอ่อนหวาน มีท่านั่ง ท่าเดิน เป็นกุลสตรี มีลีลาท่ารำสวย มีน้ำเสียงไพเราะ ตัวโกงมีบุคลิก ดุดัน พูดจาก้าวร้าว มีอารมณ์โกรธ เจ้าเล่ห์และสามารถใช้อาวุธคล่องแคล้ว นางอิจฉามีบุคลิก พูดจาฉะฉาน คล่องแคล่ว เจ้าเล่ห์ ตัวโจ๊ก ( มักติดตามตัวโกงหรือนางร้าย ) มีบุคลิกไม่รักษามารยาททำท่าทางแปลกๆ ชวนให้เกิดความขบขันตัวตลก ( มักติดตามพระเอก ) มีบุคลิกไม่รักษามารยาท ทำท่าทางแปลกๆ ชวนให้เกิดความขบขัน ตัวละครอื่นๆ มีบุคลิกกิริยาเฉพาะแตกต่างตามบทบาทที่ได้รับ เช่น บทฤษี บทพ่อ บทแม่คนชราฯ

การแสดงแบบดั้งเดิมและแบบปัจจุบัน การแสดงละครเท่งตุ๊กของคณะจักรวาลมงคลศิลป์ คงไว้ซึ่งรูปแบบและยังคงระเบียบแบบแผนการแสดงของละครเท่งตุ๊ก คือ ขั้นตอนพิธีกรรมโหมโรง ขั้นตอนไหว้เจ้า ตัวละครสื่อกับสิ่งศักดิ์สิทธิ์ด้วยการบอกกล่าวความประสงค์ของเจ้าภาพ บอกกล่าวสิ่งที่บนบาน บอกกล่าวตัดสินบนให้ขาดกัน บอกกล่าวอวยพรและรำถวายมือ ด้วยแม่บท 12 ท่า ขั้นตอนรำซัดบทไหว้ครู เพื่อเป็นสิริมงคลแก่สถานที่ที่แสดงแก่ตัวละครและนักดนตรี คณะจักรวาล มงคลศิลป์คงการใช้บทรำและร้องเป็นบทที่ได้รับการสืบทอดมา ใช้ละครตัวพระผู้ชายหรืออาจเป็นโต้โผแต่งกายยกเครื่องดำเนินการทั้งร้องและรำ แล้วต่อด้วยขั้นตอนการเล่นเรื่อง ซึ่งการดำเนินเรื่องคงไว้ซึ่งรูปแบบ ใช้บทละครนอก เช่น เรื่อง สังข์ทอง พระอภัยมณี รวมถึงเรื่อง จักรๆ วงศ์ๆ เช่น พระไชยมงคล ขันทอง มาลัยทอง และนิทานพื้นบ้าน เช่น ตะเพียนทองฯลฯ โดยวิธีการแสดงจะเป็นการแสดงตามโครงเรื่องแต่ บทพูดเจรจา บทกลอนจะเป็นการด้นสดของผู้แสดง การร้องนั้นตัวละครต้องเป็นผู้ร้องเองที่มีลักษณะร้องนำ 1 วรรคแล้วลูกคู่ร้องรับยังคงแบบดั้งเดิม คือมีผู้ทำหน้าที่บอกบทบอกเนื้อร้อง ( หลังม่าน ) การใช้เพลงที่ประกอบในการดำเนินเรื่องของการแสดงเท่งตุ๊กมีทำนองร้องต่างๆ คือ มีทั้งร้องร่าย ร้องถอดบท ร้องโอ้ เป็นต้น ยังคงมีเครื่องดนตรีประกอบการแสดง คือ กลองตุ๊ก โทน ฉิ่ง ฉาบ กรับ การแต่งกายของตัวละคร เป็นการแต่งยกเครื่อง นุ่งสลับเพลา ผ้าโจงหางหงส์ ผ้ายกจีบ สวมเสื้อ ใส่กรองคอ สวมสังวาลย์ ทับทรวง เข็มขัด กำไลข้อมือ ข้อเท้า ศีรษะสวมชฎาแบบดั้งเดิม ปัจจุบันคณะจักรวาล มงคลศิลป์ ทั้งการคงรูปแบบและคงแบบแผนดังกล่าวข้างต้นแล้วจะมีการปรับแต่ละขั้นตอน ให้มีความกระฉับ และเป็นไปตามความต้องการของเจ้าภาพ เหมาะสมกับสถานที่ เช่น แสดงกลางสวนผลไม้ ศาลเจ้าต่างๆ เวทีห้องประชุม และปรับเปลี่ยนการรำซัดบทไหว้ครู ส่วนรูปแบบการแสดงในปัจจุบันก็ยังมีแสดงเนื้อเรื่องจักรๆ วงศ์ๆ และอาจปรับเปลี่ยนเป็นบทนวนิยายหรือบทละครวิทยุในยุคปัจจุบัน มีรัก โลภ โกรธ โมโห ครุ่นคิด ริษยา อาฆาต แก้แคน ประจบประแจง ดัดจริต ขี้นอยู่กับความชอบของเจ้าภาพ มีการปรับเปลี่ยนให้เข้ายุคสมัย และความนิยมบ้าง

วิดีโอแฟนพันธุ์แท้ละครเท่งตุ๊ก

ผู้อำนวยการฝึกซ้อม คณะผู้จัดทำ 1. ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.สมเกียรติ ภูมิภักดิ์ ( ผู้อำนวยการวิทยาลัยนาฎศิลปจันทบุรี ) 1. นางสาวเจนจิรา สุขหลาย 2. นางพรอุษา แก้วสว่าง ( รองผู้อำนวยการฯ ฝ่ายวิชาการ ) 2. นางสาวชลธิชา แก้วมณี 3. ม.ล.วิสุทธิพงษ์ วิไลวงศ์ ( หัวหน้าภาคนาฏศิลป์ ) 3. นางสาวญาดา จันทิบูรณ์ 4. นายชัช สุวรรณเบญจางค์ ( หัวหน้าหมวดกลุ่มสาระนาฏศิลป์ไทยโขน ) 4. นางสาวณัฐฌา การะเกษ 5. นางสมิทธ์ ทองระอา ( หัวหน้าหมวดกลุ่มสาระนาฏศิลป์ไทยละคร ) 5. นางสาวชัชฎาภรณ์ ทองชาติ 6. ว่าที่ร.ต.ชูชาติ สร้อยสังวาลย์ ( กลุ่มสาระการเรียนรู้วิชาชีพเฉพาะสาขาปี่พาทย์ ) 6. นางสาวปทิตตา วิสาขะ 7. นางสาวกนกพร สุวรรณ ครูที่ปรึกษา 8. นางสาววริสษา ขาวมงคล 9. นายปฏิพล ฉายวิเศษพล 1. นางสาวสุกัญญา ขันกสิกรรม 10. นายปิยกรณ์ เปี่ยมสุข 2. นางสาวเรียนา หวัดแท่น 11. นายโพธิรัตน์ แสงกระจ่าง 3. นางสาวฐาปนี หรี่จินดา 4. นายรณชัย นันทโชติ นักเรียนระดับชั้นประกาศนียบัตรวิชาชีพปีที่่ 3 5. นายเจษฎากรณ์ เอี่ยมอุไร 6. นายพงษ์พันธ์ สุขเล่ห์

บรรณานุกรม การสัมภาษณ์นายจักรวาล มงคลสุข หัวหน้าคณะละครเท่งตุ๊กจักรวาลมงคลศิลป์ ประภาศรี ศรีประดิษฐ์ เรื่อง “ละครเท่งตุ๊กในจังหวัดจันทบุรี” วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิตสาขานาฏยศิลป์ คณะศิลปกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย พ.ศ.2545 บทความโดย พนมกร นวเสลา เรียบเรียงเมื่อ 17 กุมภาพันธ์ 2565 ละครชาตรีนางเลิ้งละครเท่งตุ๊กจันทบุรี ละครชาวบ้านที่ยังมีชีวิต เทพย์-สิทธานี กวีวณิพก. (2565, กุมภาพันธ์ 18). เท่งตุ๊กนิทานพื้นบ้านเรื่องโม่งป่า ตอนศึกรักพัศจักร ตอนที่ 2 | มหรสพแห่งสยาม สัปดาห์ที่ 50.สืบค้นจาก https://youtu.be/_ysvkFAZQBY