Popular Science - 2015_08

ILLUSTRATION PHOTO BY CREDIT HERE POPULAR SCIENCE / 51

52 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 Gelecekten gelen mesajlar / aşk Olanaksız Çarpan Mekanik ve Soğuk Yürekler Savaş Seanan McGuire kedilere ve korkunç hastalıklara bayılıyor. Aynı zamanda October Daye serisinin yazarı. Mesajda şöyle yazıyordu: “İnsanların düğün günü buluşması normal sayılırdı.” Genç kadın yüreğinin hop ettiğini, bir an için aşırı hızlı çarptığını hissetti. Yapay Kameron Hurley’nin son kitabı, Empire Ascendant, Ekim ayında kapakçıklar dayandı –hep dayanırlardı zaten– fakat onu yayımlanacak hayatta tutan makineler tiz bir sesle bipleyerek bu geçici coşkuyu hoş karşılamadıklarını belirttiler. Duvar, şiddeti bir kenara bıraktık. “Bu bir evlenme teklifi mi?” diye yazdı. Bu düşünce ölülerin Savaşmak, inşa ettiğimiz her yüzlerinden şeyi ortadan kaldıracak.” özgürlüktü, bir çocuğun gerçekleşmesi olanaksız düşüy- yapılmıştı. Ruhlarıysa Khiv onlara şu yanıtı dü. 25 yaşındaydı genç kadın ve morötesi kaplamalı cam duvarın için- vermişti: “Onlara karşı sevgiyle de yatıyor, savaşacağız.” tarafından süzülmemiş günışığını hiç görmemişti. çekirdekteki büyük olasılık mo- toruna güç sağlıyordu. Duvar Şimdiyse Khiv, duvarın diğer “Seni seviyorum. Sevdiğimi biliyorsun.” bir savaş anıtı olarak başlamış, yanındaki düşmanı seyrediyor- ancak bu ruhları yakalamakta du. Askerleri örümceği andıran “Biliyorum,” diye doğruladı genç kadın. Bu sefer kalbi kullanılan teknoloji, duvarı metal kıyafetlerle geliştirilmiş- farklı bir şeye dönüştürmüş- ti. Hava sıcak ve gergindi. Düş- teklemedi. Onu mümkün olduğunca uzun süre hayatta tü: en az muhtemel sonucu man duvar dibinde birikince bile mümkün kılan akıllı bir Khiv, askerlerine aşağı atlama tutmak için hünerli eller tarafından inşa edilmiş, uysal bilince. Hiç kimse bu bilincin emri verdi. Dört milyon savaşçı ne yapacağını bilemiyordu. Tek birden kendini göğe fırlattı. bir varlıktı kalbi. Tüm organları uysaldı. Daha bebekli- yapabildikleri, ondan yardım dilemekti. “Duvara güç veren sevgi,” ğinde, benzeri görülmemiş bir enfeksiyona tutulduktan, Şu anda ışıldayan obsidiyen demişti Khiv, generallere. “Gele- kıyafetlerini kuşanmış 4 milyon ceklerine o karar verecek. Bizim vücudunun kendi protein bağları ona saldırmaya başla- asker duvarın üstünde duruyor, geleceğimize de.” kendilerinden 10 kat büyük bir dıktan sonra, ebeveynlerinin sigortasından karşılanmıştı orduya bakıyordu. Baş Subay İçindeki ruhlar, uğrunda Khiv de onlarla birlikteydi ve öldükleri barışı korumaya çalı- bu organların masrafı. O, bir biyolojik terörizm kurba- altındaki duvarda ölülerin yüz- şırken duvar inledi. Son derece leri ağlıyordu. Eski düşmanları olasılıksız bir geleceği seçti ve nıydı. İçten dışa doğru eriyen bebeklerdendi. Fakat aynı kuzeyden tekrar baş gösterdi- ordular çarpışıp yıldızlar misali ğinde generaller Khiv’e, “Nasıl patladı. Bilgeler, motorun iki zamanda da şanslılardandı. Ailesinin maddi durumu onu savaşabiliriz?” diye sormuşlardı. orduyu da yok etme kararı aldı- “Bizler hiyerarşiyi, nefreti, ğında kimin tarafını tuttuğunu hayatta tutmaya yetiyordu. En azından 18 yaşına gelene tartışacaklardı. En basit yanıt, motorun en barışçıl geleceği ve sigorta parası tükenene kadar. seçtiğiydi. Askerlerin olmadığı bir geleceği. Şimdilerdeyse organlarının, onları işlevsel tutan makinelerin ve bu ste- ril odanın parasını, yazma becerisiy- le kazanıyordu. Para karşılığı hesap tablolarını analiz ediyor, eğlence için H I Ç B I R I N S A N , boşluğa sözcükler yolluyor, yüzü- O N U , H A Y A T T A nün konturlarını bilmeyen ve kendisi T U T A N de görünmeyen, sokakta asla kendi BILGISAYAR başına koşamayacağını bilmeyen KADAR IYI veya umursamayan insanlarla çene çalıyordu. TANIYAMAZ YA DA O KADAR “Peki, o zaman neden olmasın? DERINDEN Benimle neden evlenmeyesin ki?” SEVEMEZDI. Tablet ekranında, sohbet pencere- sinde bir dua gibi beliren sözcükler o denli akla yatkındı ki. “İnsanların RESSAMIN NOTU: Sevgi anlayışımız değişebilir. Sevgi soyut bir kavram değildir. Bir düğün günü buluşması normal DONATO başka varlıkla yakınlık kurma arzusudur. Sevgi karşılık gerektirir sayılırdı.” Bilgisayarın sözleri ikna ediciydi. Baştan çıkarıcıydı. GIANCOLA mi? Ağaçları seviyoruz, hayvanları da. Sevgimize neyin karşılık Bilgisayarın sözleri yalandı. veremeyeceğini söylemek ne haddimize? Çoktan görüşmüşlerdi bile. Başını kaldırdı, hayati belirtilerini gözlem- leyen, laboratuvarda yetiştirilmiş İLLÜSTRASYON DONATO GIANCOLA, KURGUDAN DAHA TUHAF sentetik akciğerlerine hava üfleyen, kanındaki toksinleri APPLE temizlemeleri için temizleyicilere emir veren bilgisayarın Cep telefonları lensine baktı. Daha sohbet başladığı anda karşısındakinin Star Trek aynı zamanda cep telefonlarına ilham oldu. 1967’de, kim olduğunu anlamıştı. Yaşamı boyunca hiç ayrılma- dizinin ikinci sezonunda Kaptan Kirk, Spock yaralanınca, yardım mışlardı. Onu daha yakından tanıyan hiç kimse yoktu. istemek için açılır kapaklı bir iletişim aygıtı kullanıyordu. Mo- Eğer bu sevgi değilse, o zaman sevginin ne olduğunu torola’dan Martin Cooper bu bölümü izlemişti ve altı yıl sonra, bilmiyordu. “Ben de seni seviyorum” dedi ve monitörün 1973’te, dünyanın ilk akıllı telefonunu tanıttı. Kirk’ünkinden aşağı düğmesi yeşil renkte parladı. Birbirleri olmadan –kadını kalmayan bir kibirle, Cooper ilk telefon görüşmesini Bell Labs’ta- koruyacak makine, makineye ihtiyaç duyacak kadın ki rakibi Joel Engel’le yaptı. olmadan- her şey boşunaydı. POPULAR SCIENCE / 53

AĞUSTOS 2015 Gelecekten gelen mesajlar / keşif Işıküstü Dronlar Andy Weir, film uyarlaması Ekim ayında vizyona girecek The Martian’ın (Marslı) yazarı Kimden: Priya Singh, Komutan, Daedalus 4 Görev Sonucu: Success Gönderim Zamanı: Temmuz 18, 2438; 08:29:16.4 Zulu Alınma Zamanı: Temmuz 18, 2014; 08:29:16.4 Zulu James S.A. Corey, Aralık ayında Syfy kanalında yayınlanacak Görev Kontrol’ün Dikkatine: olan The Expanse dizisinin yazarı Işık engelini başarıyla aştık! Sıçrama öncesi ve son- rası ölçümler 0,77 saniyede 420.000 km yol aldığımı- zı, yani geçiş hızımızın ışığınkinin 1,82 katı olduğu- İnşaat dronları bö- ama son değildi. nu gösteriyor. Tarihte ışıktan hızlı yol alan ilk gemi cekten bile küçüktü Samuel Ko ölülerin arasında olmaktan gurur duyuyoruz! ama güneş toplama ızgaraları gerçek böcek yürüyor, buraya kendinden Kuantum sürücüsü önerilen ilk 217 ayarda ça- kanatları gibiydi. Dron önce gelenlerin cesetlerine lışmadı. Fakat 218. ayar olan 924-Alfa-6F kusursuz sürüsü buzun üstüne basmamaya çalışıyordu. Mars’a çalıştı. Mürettebat sağlıklı ve keyifli. Düşük güçlü yayılmış, seyrek Mars ayak basan ilk insan olan Ko, arka plan radyo gürültüsü haricinde Dünya’dan iniş aracından çıkmış, yarısı gelen tüm sinyalleri yitirdik. Güneşin manyetik ala- nından geçerken sözde Cherenkov emisyonlarının atmosferinin hafif esintisiyle toprağa gömülü ve içinden sinyal alım dizimize zarar verdiğinden şüpheleni- sürükleniyor, küçücük görünen yükseldiği donmuş toprakla yoruz ama emin değiliz. Bu, maddenin bir manyetik güneşin ışığını yansıtıyordu. aynı renk olan balon biçimli alandan, ışıktan daha hızlı ilk geçişi. Kızıl Gezegen’in ilk sakinleri yapıya doğru yürüyordu. İlk Ekipmanlar üzerinde birkaç test gerçekleştirdik makineler olmuş, yüzeyini insan eli, uzay kıyafetinin ama hiçbir sorun bulamadık. araştırmış, kazıp derinliklerine eldiveninin içinde olduğu Yine de sorun üzerinde çalışmaya inmişlerdi. Europa ve Titan’ın halde, hava kilidinin kodunu devam edeceğiz. Kritik bir durum derin denizlerini ilk keşfe girdi. Yapıya giren Ko, barınak değil, dört gün içinde Dünya’ya çıkanlar ise mürekkepbalığını ayarlarını kontrol ettikten BU, dönmüş olacağız. Yine de bil- andırır makinelerdi. Jeolojik sonra kıyafetinin mühürlerini MADDENIN menizi istiyoruz ki mesajımızı yüzey akarları ise Io ve Gan- açtı. Mars’taki aldığı ilk nefes körlemesine gönderiyoruz, yani ymede’in yüzeyini kazmıştı. saf ve temizdi. BIR verdiğiniz yanıtı alamayacağız. Sonra, her zamanki gibi ölmüş- MANYETIK Ek not: Görünen o ki gökbilim lerdi. Mars’ın yüzeyinde ise İlk olarak geçitte bir bağlantı ALANDAN, yazılımının ciddi hataları var. böceklerden ilham alan dronlar kurdu ve tarih boyunca yankı- Merkür’ün, Venüs’ün ve Dün- görevlerini tamamlamış, suni lanacak o gösterişsiz ama derin IŞIKTAN ya’nın konumlarını gözlemledik ömürleri sona erince çıplak sözcüğü söyledi. DAHA HIZLI ve tahminlerle uzaktan yakından taşların üstüne saçılmışlardı. ILK GEÇIŞI. ilgisi olmadığını gördük. Neyse “Başardım.” Daha sonra, e-postalarını Bu makineler ilkti ilk olmasına, kontrol etti. ki sorunu tespit ettik. Şu anda tahmini değerlere göre değil, gözlem verilerine göre seyredi- yoruz. Artık rotamızı Dünya’ya çeviri- RESSAMIN Gelecekte yolculuk çok farklı olacak. Bu hayali araç sanal yoruz. İLLÜSTRASYON JIM BURNS, ALISONELDRED.COM NOTU: parçacıklarla çalışıyor. Kuantum vakum dalgalanmalarını güç kaynağı JIM BURNS olarak kullanma olasılığı onlarca yıl tartışıldı fakat bu, insanoğlunun SINIFLANDIRMA: ÇOK GIZLI nihayet derin uzay itkisini elde ettiği gün. SADECE BAŞKAN İÇİN. YU- KARIDAKİ MESAJ BİR NSA İSTİHBARAT UYDUSU TARAFIN- DAN ALINDI. GÖREVİN KOMUTANI, GEMİSİNİN KURGUDAN DAHA TUHAF ZAMANDA 400 YIL GERİYE GİTTİĞİNİN FARKINA VA R M A M IŞ G Ö RÜ N Ü YO R . H AVA KU V V ET L ER İ Uluslararası Uzay Istasyonu YAPAY BİR CİSMİN TAHMİNEN 22 TEMMUZ 2016’DA DÜNYA’DA OLACAK BİÇİMDE YAKLAŞTIĞINI Arthur C. Clarke’ın 1952 tarihli romanı Islands in the Sky’da ONAYLADI. NASIL BİR YOL İZLEYECEĞİMİZ KONU- (Gökteki Adalar) başkahraman bir uzay istasyonuna yolculuk yapıp SUNDA TALİMATLARINIZI BEKLİYORUZ. Marslı kolonicilerle tanışır. Uluslararası Uzay İstasyonu bundan 46 yıl sonra uzaya fırlatıldı. Clarke’ın hayal ettiği Mars kolonileri de gerçekleşebilir. Mars One adlı organizasyon 2026’da Mars’a tek yönlü bir yolculuk için insan seçiyor. 54 / POPULAR SCIENCE



56 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 Gelecekten gelen mesajlar / yeniden yaratım <3/</3 Genevieve Valentine, Persona’nın yazarı Zamanı öğütmek Ünlülerin hiçbiri bunu tasvip etmiyor elbette. Öz- taraftarları desteklemek berbat bir reklam olur. Basın karşısında en fazla “Dikkatli olun,” deyip geçiştiriyorlar. (Birçok yıldızın GatherApp’te 500.000 beğeni almış klip- leri var. Kalabalığa minnettarlar.) O yüzden de temkinli davranıyorlar. Çoğu kişi için, favoriniz kalabalığa ihtiyaç duyduğunda orada olmak yeterlidir. Olabilecek en kötü şey sizin sahanız boşken düşmanınkinin ağzı kulaklarında insanlarla dolup taşmasıdır. Fakat favorinizi gerçekten Mary Robinette Kowal, ödüllü yazar Mary Robinette Kowal’ın en son kitabı Of Noble Family adını taşıyor. çok seviyorsanız, tam bir öztaraftarsanız, yani favorinizin şanını korumak için her şey üzerine yemin ettiyseniz işiniz güç. Öztaraftarlar web’de devriye gezer, tüm eleştirilerle A lbinaapart- man daire- savaşır. Grimekân forumlarına erişimleri vardır. Buraya lerinin geri vanda her döndürüşünde derin dönüşümlü nefes almayı ihmal etmiyordu. giriş parolaları her gün şifreli kedi resimlerinin içinde bambu Yine aynı tartışmayı yapacak zeminine değildi. “Bu seti bitirdikten gönderilir. Favorinin gerçek zamanlı konum bilgisi burada oturmuş, sonra sesi kısacağım.” AkıllıHavan’ı bacaklarının haritaya işlenir. Düşmanları avlamak BAZEN arasına sıkıştırmıştı. Tüm Havan neşeyle şakıdı. oyun değil, görev aşkıyla yapılacak KENDI IÇI- vücudunu kullanarak hava- “Yarısına geldin bile! Nefes alıp bir şeydir. (Bazen kendi içinizdekileri NIZDEKILERI nın tokmağıyla saat yönünde vermeyi unutma.” avlarsınız. Gerçek bir fan olmak zordur. rahatlatıcı daireler çiziyordu. Öğütücü sitesinde puan ba- Todd gözlerini devirdi. Dünya tapınacak nesnelerle dolu. O AVLARSINIZ. kımından lider konumdaydı “Kahvaltıda bir kez olsun hazır ve öyle de kalmaya niyetliydi. hububat yiyebilirsin.” yüzden birçok fan, yoldan çıkabilir.) GERÇEK BIR 50 tekrardan sonra havan konuştu: “Aferin! Şimdi saat “Elle öğütülmüş mısır unu Ünlünün, öztaraftarlarının kim olduğunu F A N O L M A K yönünün tersine öğüt ve kü- daha besleyici.” Bu doğruydu ve bilmesi gerekmez. Onlar utana sıkıla rekkemiklerini geride tutmayı Albina, sırf uçuşları erken diye bir imza dilenen yabancılardan ibarettir. ZORDUR. unutma!” liderliği Brenda47k’ya kaptıra- cak değildi. Fakat Todd bunu Fakat hiçbir tutku mükemmel değildir. Güvenlik duvarları “Albie?” Holde hafif ayak yine onun tutkusundan yana sesleri duyuldu, derken kocası yakınmak için kullanacaktı. çatlar, düşmanlar sızar. Bir seferinde bir aktör kendi foru- kapıdan başını uzattı. Todd “Hem göğüs kaslarım için de içini çekti. “Gecenin yarısı harika.” munu bulmuş, orada ağır laflar etmişti. Tepkiler üzerine yahu.” Adam tekrar içini çekti. “O… o ansızın emekliye ayrıldı. Artık kendi forumundakiler bile “Yarın uçuşumuz var. Sabah şeyi Tahiti’ye yanımızda götür- kahvaltı için mısır ve kahve meyeceksin, değil mi?” bulamıyor onu. Ne olup bittiğini bilen tek bir kişi var; bir öğütmeye zamanım olmaya- cak.” Albina dikkatini yaptığı “Elbette götürmeyeceğim tat- öztaraftar, nesnesini bedeli ne olursa olsun savunur. işten ayırmıyor, tokmağı ha- lım.” Otellerinin spor salonunu kontrol etmiş, tam bir havan Eğer favorisi kendi çıkarlarını gözetemiyorsa yazık ona. seti olduğunu görmüştü. Hatta darı öğütmek için geleneksel Öztaraftarların dünyasında hainlere yer yoktur. bir Tahiti havanı bile vardı. “Bu taşınmayacak kadar iri.” RESSAMIN NOTU: PATRICK JONES Kıyamet sonrası dünyasında şehirler, geleceğin kâşiflerinin balta girmemiş ormanlarına dönüşecek. X konumunu keşfetmek Birden merak ettim. Yoksa sabah masmaviydi; göletlerin, ırmak- mıydı? Baktığımız yer de kuzey ların iki yanı yemyeşil çayırlarla Kim Stanley Robinson’un en son kitabı Aurora, Temmuz ayında miydi? Öğrenecektik. süslüydü. Fakat Salt Lake City’den havalanmıştık. O yüzden burası İLLÜSTRASYON PATRICK JONES piyasada anlamak zordu. Birkaç gün sonra Zeplin bir sırtın üstünde gözden pekâlâ Wind River Sıradağları da hafif bir eğim hissettik ve şişme yitti ve bizi sırt çantalarımızla, bir olabilirdi. Bir süre sonra, vaktin Bizi penceresiz bir odaya haftalık erzakla bıraktı. Harita yok, akşamüzeri olduğu kesinleşti. pusula yok, GPS yok. Nerede oldu- Şimdi kamp kuracak, yarın yola götürdüler, sonra yolculuk süre- merdivenden aşağı indirildiğimiz- ğumuzu tahmin etmekten başka düşecektik. Nerede olduğumuzu çaremiz yoktu. Sonuçta bunun için kestirmek bir gün de sürebilirdi, bir since yalnız kaldı. Saatimiz ya da de güneşin eğik vuran ışıklarıyla para ödemiştik. Bizim için yepyeni hafta da. Normal hayatımızdakinin kılınmış bir gezegende bir gizem. aksine, bilinmeyenin coşkusu herhangi bir teknolojik aygıtımız karşılaştık. Dağlık bir yerdeydik. dolaşıyordu damarlarımızda. California’nın Sierra Nevada yoktu. İçeride yataklar vardı ve ye- Granit sırtlarla çevrili yüksek bir yöresine benziyordu. Gökyüzü mek servisi yaptılar. Sonra sohbet buzul çanağıydı burası. Anlaşılan ettik, dinlendik ve nihayet uyuduk. güneye bakıyorduk; güneş batıdaki Zeplinin hareket edip etmediğini bir sırtın üstünden parlıyordu. POPULAR SCIENCE / 57

AĞUSTOS 2015 N I K O L AH A Y A L L E R I.N M U C I.D I. TESLA BILIM TARIHÇILERININ ÇOĞUNLUKLA UNUTMAYI SEÇTIĞI, GERÇEK DEĞERININ BIR ASIR SONRA, BULUŞLARINI ADADIĞI “GELECEĞIN INSANLARI” TARAFINDAN ORTAYA ÇIKARILDIĞI BÜYÜK BIR DAHI O. NIKOLA TESLA BIZE SADECE BIR DÜĞMEYE BASMA MESAFESINDEKI AYDINLIĞI DEĞIL, AYDINLANMA YOLUNDA HAYALLERIMIZI TAKIP ETMEK IÇIN CESARET VE ILHAM VEREN HAYAT HIKÂYESINI DE HEDIYE ETTI. T TUNA EMREN ya da öne sürdüğü teorilerin öyle ko- ra kadar gitmeyi göze alanlara göründüğünü biliyorlardı. layca anlaşılmasını da beklemiyordu. Nikola Tesla da son derece kıvrak bir zekaya sahip olma Şüphesiz ki garip bir kişiliğe sahipti. özelliği taşıyan polimatlardan biriydi. İcatlarıyla geleceğe Sadece bilimsel araştırmalarında de- damgasını vurmuş olsa da ayrıksı kişiliği ve toplumun geri ğil, sosyal ilişkilerinde de farklı yakla- kalanıyla arasında büyük bir uçurum yaratan zekası nede- şımlar sergiliyordu. Biraz utangaç, bir niyle tek başına var olduğu paralel bir gerçeklik düzeyinde parça takıntılı, yakın dostlarını kolay yaşamaya mecbur kaldı. Belki bir asır önce doğmuş olsa iletişim kurabildiği zeki insanlardan elde ettiği teknolojik imkanları bulamayacak ama kendisi Tesla’nın coşkulu bir alt kültür tara- seçen, icatlarını çoğu kez bir illüzyo- gibi büyük polimatlarla bir arada yaşayacağı için daha iyi fından, neredeyse yüz yıl süren bir nist gibi şov yaparak sergileyen, zeka- anlaşılacaktı. unutkanlıktan sonra tekrar hak ettiği sı, hayalleri ve erdemlerine bir an bile Bundan tam iki yıl önce, dergimizin Ağustos 2013 sa- yere; bilimin gündemine oturtulmuş sırtını dönmemiş bir adam… yısında Tesla’nın hayatını anlattığımız “Yıldırımların Efen- olmasının bir değil, birkaç sebebi var. Bilimsel çabalarımız, evreni ve disi” adlı yazıda, onun Avrupa’dan Amerika’ya doğru En önemlisi, daha güzel bir gelecek insanın onunla ilişkisini anlama gi- yola çıkışını şu sözlerle ifade etmiştik; “Bu yolculuk, bir hayalini gerçeğe dönüştürmek için rişiminden başka bir şey değil. Ama anlamda kendisinden sonraki yüzyılın bilimsel ve tekno- buluşlarını insanlığa adamış olması. bugün bilim dünyasında doğaya be- lojik gelişimini şekillendirmeye başlayacağı zamana atılan Üstelik bunlar sıradan buluşlar de- lirli açılardan yaklaşma eğilimi var. ilk adımdı.” Tesla’yı, farklı bir şekilde tekrar sayfalarımı- ğil. 100’ün üzerine patente, 700’ün Bazı parçaları öne çıkarıp diğerlerini za konuk etmemizin önemli bir sebebi var. Belki de hayal üzerinde icada sahip olmasının yanı göz ardı eden bu bakış açısı, daha gücünü onurlandırmayı bırakmış olan biz modern dünya sıra hayata geçirmeyi başaramadığı derin sorunlara gerçekçi katkılarda insanları, yaratıcılığın fitilini tekrar ateşleyebilmek için yüzlerce projesi vardı. Dahası, bun- bulunmayı zorlaştırıyor. Belli bir bi- Tesla gibi güzel örnekleri öne çıkarmalıyız. Çünkü hayat ların hiçbiri çağının basit bilimsel lim dalında uzmanlaşma modern za- hepimiz için bir anlam yaratma fırsatı. Üstelik çağımızın ihtiyaçlarını çözmeye yönelik değildi. manlara özgü bir durum. Öncesinde en büyük sermayesi bu; yani daha önce ayak basılmamış Bunun yerine, kimsenin cesaret ede- bilim dünyası birçok disiplinde en- yolları izlemeyi seçmek ve sahip olduğumuz en büyük gücü mediği kadar derine inip kendisini gin bilgiye sahip olup bunları zihnin serbest bırakmak gerek. İnsanın, zihnini bir paraşüt gibi anlamakta zorlanan çağdaşlarının ne süzgecinden geçirip harmanlayarak açıp doğuştan sahip olduğu hayal gücünü tekrar yüceltilme- düşündüğünü, hakkında neler söylen- düşünmeyi tercih eden polimatların si, imkansızı hayal etmesi ve bu uğurda muhteşem hatalar diğini umursamadan, evrenin sırları- elinde şekilleniyordu. Onlar tüm ön- yapmayı göze almasından daha güzel ne olabilir? Bazen bir nı aydınlatmanın peşinde koştu. Ba- yargılardan arınıp evrene farklı bir kişinin attığı basit bir adım diğerlerine de ilham vererek o zen gerçekten çılgınca işlerle ortaya gözle bakmayı başardılar. Bilginin ihtişamlı yaratıcılığın doludizgin serbest kalmasıyla sonuç- çıktığı da oluyordu. Öyle teorileri var bütünlüğü, kimsenin sormadığı so- lanabiliyor. Tesla’nın başka bir kıtaya doğru attığı o adım, ki günümüzde bile yeterince anlaşıla- ruların gündeme gelmesini sağladı. en az Neil Armstrong’un Ay’a ayak basarken attığı ilk adım mıyor. Diğer taraftan, yaptığı icatların Cevapların, ancak uğruna uç noktala- kadar önemli: Bir insan için küçük, insanlık için büyük… 58 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 BIR RIVAYETE GÖRE, BIR KERESINDE EINSTEIN’A; “YAŞAYAN EN ZEKI INSAN OLMAK NASIL BIR DUYGU?” DIYE SORULMUŞ VE ALBERT EINSTEIN ŞÖYLE YANITLAMIŞ; “BILMIYORUM. BU SORUYU NIKOLA TESLA’YA SORMANIZ GEREK.” POPULAR SCIENCE / 59

AĞUSTOS 2015 BİLİME ADANAN HAYAT Hazırlayan Gardner Soule 1856 Nikola Tesla, 10 Temmuz gecesi Hırvatistan’ın Smiljana köyünde, 1865 Dünya, buhar gücünü keşfetti. 9 yaşındaki Tesla ise bambaşka bir sağanak yağmur, fırtına ve gök gürültüleri eşliğinde doğdu. Doğuma yardımcı şey üzerinde çalışıyordu: Ufak bir yel değirmeni yaptı ve dört tane haziran olan ebe, “Bu kötüye işaret, oğlun karanlığın çocuğu olacak,” demişti. Annesi- böceğini bunun kollarına yapıştırdı. Böcekler kanat çırptıkça yel değirmeninin yse şöyle cevap verdi; “Hayır! O, ışığın çocuğu.” kolları dönüyor, mil hareket ediyordu. Bunu 100 tane böcekle yaparsa çok Henüz 5 yaşına bile basmamışken, sudan enerji elde etmek için ağaç daha fazla güç elde edebileceğinin farkına varmıştı. Birkaç yıl önce de yangı- kütüklerinden yapılmış çarkları kullanmaya başladı. Suyun akışıyla ortaya na müdahale etmeye çalışan bir itfaiyeye denk gelmiş, bir sorun nedeniyle çıkan gücü izlemeyi seviyor, zamanının çoğunu bu şekilde geçiriyordu. suyu pompalayamadıklarını görmüştü. Kimse ne olduğunu anlayamadan nehre atlamış, dolanmış olan hortumu düzeltiyordu. 1866-80 Buhar gücüyle çalışan makinelerden biri Hırvatistan’a geldi. 14 1882-83 Edison, Amerika’nın ilk doğru akım santralini kurmuştu ama yaşındaki Nikola, bununla karşılaştığında ilk kez insan yapımı bir enerji üret- bu teknolojiyle sadece yakındaki yerlere elektrik ulaştırabiliyordu. Yine de icisi görmüştü. Aynı günlerde bir kartopunun bayırdan aşağıya doğru git gide tüm dünya, elektriğin böyle bir gücü olduğundan haberdar oldu. Avrupa’daki büyüyerek yuvarlandığına şahit oldu. Kartopu gözünün önünde devleşmiş, Tesla ise elektrikten güç üretebileceğini fark etmiş ama bunun için henüz hareket eden bir güce dönüşmüştü. Aklında bir takım yeni fikirler dönüp kimsenin icat etmediği alternatif akım motorunu kullanmak gerekeceğini duruyordu. Hemen ardından bir dergide Niagara Şelalesi’nin resmini gördü ve anlamıştı. Bir gün, gün batımını izlerken bir anda zihninde beliren motorun “Bir gün buradan güç üreteceğim,” dedi. şemasını, eline aldığı dal parçasıyla toprağın üstüne çizdi. Bunun bir modelini yaptığında kusursuz çalıştığını gördü. 60 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 1884 “İnsanlar artık zor görevleri yerine getirebilmek için köle gibi 1885-87 Tesla, Thomas Edison ile çalışmaya başladı. Ancak Edison alter- çalışmayacak. Benim motorum onları özgür bırakacak,” diyerek Amerika’ya natif akımı istemiyor, doğru akımı kullanmak gerektiği konusunda diretiyordu. yolculuk etti. Yolculukta bavulunu ve patentini aldığı alternatif akım motoru Oysa alternatif akım yüksek voltaj kullandığı için elektriği uzak bölgelere de için yaptığı modeli kaybetmişti. Amerika’ya ayak bastığında cebindeki birkaç ulaştırabiliyor, doğru akımın mevcut sorununu çözüyordu. Edison inatla bunu sentten başka hiçbir şeyi yoktu. O esnada sekiz lisan biliyordu. kabullenmedi. Tesla işi bıraktı ve hendek kazıcısı olarak çalışmaya başladı. Edison kendi teknolojisine yatırıcımlar buldu ama sorunlu bir altyapı olduğu için sonuç alamadı. 1888 Tesla’nın buluşu Amerikan Elektrik Mühendisliği Enstitüsü’nü çok et- 1889-90 Tesla çeşitli boyutlarda alternatif akım motorları ve dinamolar kiledi. Edison ve yatırımcılarının başlattığı karalama kampanyasına rağmen, üretti. Yüksek voltaj ve düşük akımda çalışan, yüksek frekanslı akım ürete- Westinghouse şirketi Tesla’nın teknolojisine büyük bir yatırım yaptı. bilen Tesla bobinini geliştirdi. Bunun sayesinde elektriğin kablosuz aktarılabi- leceğini anlamıştı. Deneylerinde bunu başardı. Ve biraz daha geliştirirse bu enerjiyi tek bir merkezden tüm dünyaya ulaştırılabileceğini fark etti. Ama şimdilik bir şehri aydınlatmak için kullanılması bile yeterli olacaktı. POPULAR SCIENCE / 61

AĞUSTOS 2015 1892 Tesla’nın hayatında romantizme yer yoktu. Günde sadece 2 saat 1893 Chicago’da düzenlenen Columbia Dünya Fuarı’nın aydınlatma uyuyor, tüm enerjisini projeleri için kullanıyordu. Bir restoranda o yılların ihalesini kazandı. Tesla, fuarı ve beraberinde şehirdeki 100 bin sokak lam- en ünlü aktrisi Sarah Bernhardt’la karşılaştığında, Bernhardt bu yakışıklı basını aydınlattı. Fuarda çok özel bir gösteri yaparak cam tüpleri hiç kablo adamla konuşabilmek için mendilini düşürmüş, Tesla ise mendili yerden alıp kullanmadan aydınlatabildiğini de gösterdi. Bu başarısıyla, ünü Amerika tek kelime bile etmeden ona geri vermişti. Muhtemelen o sırada aklında yine dışına taşarak tüm dünyaya yayıldı. Böylece doğru akım kaybetmiş, Edison’ın yaşadığı devri aşacak başka bir icada ait düşünceler vardı. başlattığı bu yarışı Tesla kazanmıştı. 1895-96 Westinghouse ve Tesla en büyük şovlarını yapmaya hazırlanı- 1898 Marconi, radyo telsizini kendi icadıymış gibi tanıtmadan yıllar önce, yorlardı. Niagara Şelalesi’ne dünyanın ilk hidroelektrik santralini kurdular. Tesla New York’taki bir havuzda radyo kontrolüyle çalışan ve üzerinde ışıkları General Electric, Tesla’nın yönlendirmesiyle Niagara’dan 40 km. uzaktaki olan oyuncak bir tekne yüzdürdü. “Bu, robot ırkının ilk örneğidir; insanların yo- Buffalo şehrine dek iletim hattı kurdu ve şelalede üretilen enerji buraya ulaş- rucu işlerini bu mekanik aletler yapacak” demişti. Tesla’nın hayalinde kolları tırıldı. İlerleyen yıllarda jeneratör sayısı artırılıp New York’a da enerji verildi. ve bacakları olan insansı robotlar tasarlamak da vardı. Notlarında, bunlara Bu muazzam başarı, Edison’ın pes edip elindeki teknolojiyi alternatif akımla sensör takılırsa kendi kendilerine hareket edebileceklerini de anlatıyordu. yenilemesiyle sonuçlandı. 62 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 1899-1900 Tesla, gezegenimizin kendi enerjisine sahip olduğunu 1901-16 Radyo sinyalleri henüz sadece mors alfabesi gibi nokta-çizgi biliyordu. Elektriği tıpkı bir orkestra şefi gibi yönetip yönlendirebiliyor, “Her düzeyindeyken, New York’ta Wardenclyffe Kulesi’ni yapmaya başladı. Bu ku- şey hareket ediyor, her şey dönüyor ve her yerde enerji var,” diyordu. Enerjiyi, leyle enerjiyi ve telefon hizmetini kablosuz aktaracak, radyo yayınlarını erişim atmosferdeki havanın daha iletken olduğu iyonosfer tabakasından iletip tüm alanındaki her yere ulaştıracaktı. İlerleyen zamanlarda görüntü ve bilgiyi de dünyaya ulaştırmayı hedeflemişti. Bunu nasıl yapacağını bulmak için yıldırım- aktarabileceğini söylüyor, yapacağı şeyler zamanın çok ötesinde olduğu için larıyla ünlü Colorado Springs bölgesinde bir laboratuar kurdu. Laboratuarın- yatırımcılarını korkutup kaçırıyordu. Kule bitirilemedi. Ardından 80 kilomet- da yarattığı yıldırım çok geniş bir bölgeyi aydınlattı. Deneyin detaylarını hiç relik bir mesafeye radyo yayını yapmaya hazırlanırken laboratuarında çıkan yazmadığı için hala nasıl başardığı bilinmiyor. yangın yüzünden projeyi terk etmek zorunda kaldı. 1920’ler-30’lar Tesla artık yaşlanmaya başlamış, toplumdan iyice 1930’lar-40’lar Son görüldüğünde, New York Halk Kütüphanesi’nin kopmuştu. Düşünmeye ve şimşekleri izlemeye adandı. İlgilendiği Doğu fel- merdivenlerine oturmuş güvercinleri besliyordu. Hayatı, 86 yaşındayken, 7 sefesinin etkisiyle evrene daha derin bir düzeyden bakıyor; maddenin aslında Ocak 1943 günü bir otel odasında son buldu. Devrim niteliğindeki buluşlarını, enerji olduğunu dile getiriyordu. O sırada bu gerçek Einstein tarafından henüz kendisini anlayacak olan geleceğin insanlarına ithaf ederek, kendi zamanın- ispatlanmamıştı. Ayrıca bilinç üzerine de düşünüyordu. Beyin dalgalarıyla da anlaşılmayı beklemediğini söylüyordu: “Bırakın gelecek gerçeği ortaya yayılan enerjiyi keşfettiğinde insanların enerji alanlarının gücünü artıracak çıkarsın ve herkesin değerini göstersin. Şimdiki zaman onların olsun, üzerinde teoriler geliştirdi. çok çalıştığım gelecek ise tamamen benim.” POPULAR SCIENCE / 63

AĞUSTOS 2015 Edison, TESLA’NıN UYARıLARıNA RAğMEN, INSANLAR üZERINDE çOK UZUN SüRELI X-ışıNı DENEYLERI YAPTı. DENEKLERINE O KADAR çOK RADYASYON VERMIşTI KI BIRçOğU BAZı ORGANLARıNı KAYBETTILER. DENEYLER SıRASıNDA KENDISI DE AşıRı RADYASYON YüKLENDIğINDEN KANSERE YAKALANDı. Tesla bu ünlü fotoğrafında, Hırvat bilim insanı ve filozof ABD’de yayınlanan bir dergi, Wardenclyffe TEslA’nın AyAk RöntGEnI Roger Boscovih’in “Doğal Felsefe Teorisi” (The Theory of Kulesi’nin düşman gemilerini güçlü elektrik Röntgen cihazlarında kullanılan X-ışınları Natural Philosophy) adlı kitabını okuyor. dalgalarıyla vurabilecek bir muhrip olarak kul- Nikola Tesla’nın keşfiydi. Buna lanılabileceğini açıklamıştı. Tabii Tesla’nın böyle “shadowgraph” adını vermişti. Fotoğrafta, Mark Twain ve Tesla bir amacı yoktu. cihazı kendi üzerinde denerken çektiği Tesla, Sırbistan’daki çocukluk yıllarında Twain’in kitapla- Yaşamını yitirdikten sonra bedeni yakılarak röntgeni görüyoruz. İnsanlar bu keşfin rını okurdu. New York’a yerleştiğinde Twain ve Tesla yakın külleri altın bir küreye konuldu. Şu anda görme engellerini tedavi edebileceğini arkadaş oldular. O yıllarda elektriği aktarma yöntemlerini Belgrat’ta bulunan Nikola Tesla Müzesi’nde sanıyor, o ise zararlı olduğunu anlatarak geliştirirken bir deprem makinesi yaratmıştı. Twain’in sindi- sergilenmekte. medikal uygulamalar için gelen teklifleri rim sorunları yaşadığını biliyordu. Onu bu cihazın önünde Son yıllarında güvercinlere karşı büyük geri çeviriyordu. durması için ikna etti ve cihazı çalıştırdı. Sadece 90 saniye bir sevgi duymaya başladı. Otel odasının içinde Twain’in bağırsaklarında müthiş bir hareketlenme camından beslediği güvercinleri için otel 369 olmuş, koşarak kendini tuvalete atmıştı. yöneticisine özel bir karışım hazırlatıyor, bu karışımı çok sevdiklerini söylüyordu. Hatta bu TESLA, BU ÜÇ RAKAMIN YUVARLAK OBJELERDEN, güvercin yemini ticari olarak pazarlamayı da EVRENIN SIRLARINI TAKILARDAN VE SAÇINA düşünmüştü. DOKUNULMASINDAN HIÇ İllüstrasyon: Mari Moreno / deviantart AYDINLATABILECEĞINI SÖYLÜYORDU; “3, HOŞLANMAZDI. 6 VE 9’UN ÖNEMINI ANLAYABILSENIZ, EVRENIN SIRLARININ KILIDINI AÇACAK ANAHTARI ELINIZDE TUTUYOR OLURDUNUZ.” BU SÖZLERIYLE NE DEMEK ISTEDIĞI HIÇBIR ZAMAN ANLAŞILAMADI. BUNUN DIŞINDA 3 RAKAMINA KARŞI KIŞISEL BIR TAKINTISI OLDUĞU, TÜM ALIŞKANLIKLARINI ÜÇ YA DA ÜÇÜN KATLARI OLACAK ŞEKILDE SERGILEDIĞI BILINIYORDU. ÖRNEĞIN, YEMEK ÖNCESINDE MASAYI TEMIZLERKEN MUTLAKA 18 ADET PEÇETE KULLANIRDI. 64 / POPULAR SCIENCE

AĞUSTOS 2015 TESLA HAKKINDA AZ TESLA ÖLDÜĞÜNDE, ABD HÜKÜMETI BİLİNEN GERÇEKLER ONUN TÜM ÇALIŞMALARINA, ÖZEL EŞYALARI VE HENÜZ PAYLAŞMADIĞI DOĞA AŞIĞI çözülemedi. Tesla deneylerini hal- ka açık bir gösteri olarak sunuyor- NOTLARINA EL KOYDU. BIRKAÇ Nikola Tesla, insanların doğal du. Belki de bu nedenle, tıpkı bir YIL BOYUNCA HEPSI INCELENDI VE kaynakları umarsızca tükettiğini illüzyonist gibi bazı sırlarını saklı SONUNDA BIRÇOĞU AILESINE TESLIM düşünüyor, özellikle fosil yakıtla- tutmayı tercih etti. EDILDI. BAZI KIŞISEL EVRAKLARI HALA rın yerine bir alternatif bulunması HÜKÜMETIN ELINDE BULUNUYOR. gerektiğini düşünüyordu. Ona 1901 YILINDA INTERNETI göre, bu yakıtlar yüzünden geze- TARIF ETTI “Beni, ilkelerin kaşifi olarak hatırlamak size genimize geri dönüşü olmayacak yeterince çekici gelmiyorsa, en azından bir zararlar verecektik. Bu yüzden Wardenclyffe Kulesi ile yapmayı iyilik yapın ve elektrikli araçların bazı güzel hayatını adadığı hayallerin başına planladığı şeyin günümüzdeki yenilenebilir ve sınırsız enerji internetten bir farkı yoktu. Bu fikri parçalarının mucidi olarak hatırlanmamı üretmeyi koymuştu. yüzünden neredeyse tüm yatırım- sağlayın.” cıları onun delirdiğini düşünüp BÜYÜK BIR HÜMANIST projeden geri çekildiler. Kalan tek ni, Tesla’nın yakın arkadaşıydı. Bu patent sayesinde bü- yatırımcısı olan J.P. Morgan’a şöyle yük bir servet kazandı. Tesla’nın ölümünden kısa süre İnsan hayatının kalitesinin, finan- söylemişti; “Bu teknoloji tam ola- sonra Marconi’nin patenti iptal edilip gerçek sahibine sal kazanımlar için değil, insanın rak uygulanabildiğinde, dünyanın yani Tesla’ya geri verildi. mutluluğu ve refahı için artırılma- her yerine yanıt verebilen dev bir sı gerektiğini savunuyordu. Hiçbir beyne dönüşecek.” 3,5 MILYON VOLTLUK ELEKTRIKLE zaman para hırsına tutulmadı. ÇARPILINCA Tüm varlığını icatlarına harcadı. MÜTHIŞ BIR HAFIZA Yeni keşifler yapıp insanoğlunun Bir deneyinde yaşanan kaza nedeniyle 3,5 milyon volt- yaşamını biraz daha kolaylaş- Deneylerinin tüm detaylarını luk elektrik akımına tutulup bir süre bilincini yitirdi. O tırmak onun için her şeyden defterine yazmaz, önemli kısım- anda yaşadıklarını şu sözleriyle ifade ediyordu; “Bilinci- önemliydi. larını sadece zihninde korurdu. mi yitirmedim. Kendimi geçmiş, bugün ve geleceği aynı Okuduğu kitapların hepsini anda deneyimlerken buldum.” NOBEL ÖDÜLÜNÜ REDDETTI ezbere biliyor, seslendirdiği bir pasajın hangi sayfada olduğunu BOYUT KAPISI 1915 yılında Edison ile paylaşması bile söyleyebiliyordu. Fotografik için verilecek olan Nobel ödülünü hafızası öyle kuvvetliydi ki bazen Tesla, manyetik alanları anladığı zaman, yüksek voltaj reddetti. Tesla reddedince ödül icatlarının tasarımını bile sadece kullanıp uzay ve zamanı değişime uğratabileceğini an- Edison’a da verilmedi. Böylece o kafasının içinden yapıyor, sonra ladı. Yapmayı hayal ettiği şey, diğer boyutlara bir boyut yılın ödülü, Tesla’nın buluşu olan bir anda zihninde canlandırdığı bu kapısı açmaktı. Bir başka deyişle; zaman yolculuğu X-ışınları üzerinde çalışma yapan modeli hayata geçirip çalıştığını yapmak istiyordu. W. Henry Bragg’a gitti. görüyordu. DÜNYANIN REZONANSI IŞIYAN ENERJI BAŞKA DÜNYALAR Buharlı bir osilatör icat etti ve bununla yaptığı deney- Tesla, elektriği kimsenin başa- Tesla başka dünyalarda da yaşam ler sırasında yaşadığı semtte ufak çaplı depremlere ramadığı bir düzeyde anlamıştı. olduğuna inanıyordu. Henüz sebep oldu. Bazı evlerde eşyalar tuhaf bir şekilde Buna “ışıyan enerji” diyordu. Bir radyoastronomi bilimi doğmamıştı havalandı. Deneyleri sırasında dünyanın rezonansını keresinde 40 km. uzaklıktaki 200 ama o radyo dalgalarını atmosferi kullanıyordu. Bu titreşim frekansının bilim tarafından adet ampul ve bir elektrik motoru- aşacak şekilde yollamayı deniyor- anlaşılması için 50 yıl geçmesi gerekti. nu kablo kullanmadan çalıştırdı. du. Deneylerinin detaylarını kim- Bunu nasıl yaptığı hala bilinmiyor. seyle paylaşmadı. Ancak Mars ve EINSTEIN’IN HATASI Massachusetts Teknoloji Enstitü- Venüs’ten radyo sinyalleri aldığını, sü bilim insanları sadece birkaç şifrelerini çözdüğünü söylüyordu. Görelilik teorisinde bazı hatalar bulmuş, kendisinin metrelik alanda aynı şeyi yapmayı daha dinamik bir kütleçekim teorisi üstünde çalıştığını deneyip başarısız oldular. RADYO PATENTI SORUNU söylemişti. Bu teoriyi hiç paylaşmadı ancak Einstein’ın teorisinde bulduğu hatalar konusunda haklı olduğu ELDEKI AMPULÜN SIRRI Radyo dalgalarını Tesla keşfetti sonraki yıllarda anlaşıldı. Albert Einstein ve Nikola ama bir zamanlar asistanı olarak Tesla hiç tanışmadılar. Vücudundan elektrik geçirerek yanında çalışan Marconi, patentini elinde tuttuğu ampulü yakabiliyor- ondan önce almayı başardı. Marco- du. Diğer eliyse genelde cebinde olurdu. İşin sırrı cepteki elde olmalıydı ama bu sır hiçbir zaman POPULAR SCIENCE / 65

KÜBA’NIN İKİNCİ BÜYÜK DEVRİMİ: TIP ÇAĞ ATLIYOR Tuna Emren 66 / POPULAR SCIENCE

CASTRO VE YOLDAŞI ERNESTO CHE GUEVARA’NIN 20.EN BÜYÜK HAYALI GERÇEK OLDU. YÜZYILIN belki de en önemli devriminin zamandan bu yana daha da geliştiler. Yani KÜLLERİNDEN üzerinden tam 56 yıl geçti. Batista rejimini Castro ve yoldaşı Ernesto Che Guevara’nın devirerek önce başbakan, ardından devlet en büyük hayali gerçek oldu. DOĞAN ÜLKE başkanı olan Fidel Castro, halkın lideri olarak başa geçtiğinde yaptığı o ünlü konuş- Dünyanın örnek alması gereken 1959 yılında gerçekleşen Küba Devrimi masında; “Felsefesi olan bir siyaset, sağlam sağlık sistemi sırasında ülkede tek bir üniversite hastanesi bir demokrasi, sosyal eşitlik ve güçlü bir Dünya Sağlık Örgütü’nün örnek model ola- ve bir tıp okulu bulunmaktaydı. Toplam 6300 ekonomi istiyorum,” demişti. Ama özellikle rak gösterdiği Küba’da sağlık hizmetlerinin doktorun üçte ikisi Havana’da çalışıyor, kırsal o zamanlar içinde bulundukları durum dü- tamamı mükemmellik seviyesine ulaşmış bölgelere sağlık hizmeti verilemiyordu. 60’lı şünülünce bunlar kolayca elde edilebilecek durumda. Ülkenin son derece kısıtlı olan yılların ortalarında doktorların neredeyse şeyler değildi. Zorlu mücadelelerin içinden kaynaklarına ve ekonomik yaptırımlara yarısı ABD’ye yerleşmek üzere ülkeyi terk geçtiler, ABD’nin ambargosuna rağmen rağmen, halkın tamamının üstün sağlık etmişti. yarım asır boyunca dimdik ayakta durarak hizmetlerinden yararlanması sağlanıyor. direnmeye, devrimi korumaya devam etti- Dünya Sağlık Örgütü yöneticisi Margaret Bu sorunun çözümüne yönelik iyileştirme- ler. Umudun ve dünyaya meydan okumanın Chan, 2014 yılında ülkeyi ziyaret ettiğinde ler yapılması için Halk Sağlığı Bakanlığı ku- bir simgesi oldu Küba. gördüklerini şöyle dile getirmişti: “Küba, ruldu. Bakanlığın önceliği salgın hastalıklar sağlık hizmeti sunumunu bilimsel araştır- konusunda önlem almak ve kırsal bölgelere Bu süreçte ekonomik dönüşüm gerçek- malarla elde ettiği gelişmelere sıkı sıkıya sağlık hizmeti götürme alanında çalışmalara leştirildi, toprak reformu ve beraberinde bağlamış olan tek ülke. Yapmamız gereken girişmek oldu. Büyük bir hızla yeni polik- sosyal reformlar yapıldı. Eğitim ve sağlık bu. Çünkü sağlık hizmetleri ancak bu tür linikler kuruldu, hastanelerde iyileştirme için ulusal seferberlik ilan edildi. Devrim- yeniliklerle geliştirilebilir.” çalışmaları yapıldı. 80’li yıllara yaklaşıldığın- den sonra onlarca yeni üniversite, on binler- da tüm sistem oturmuş, mükemmelleştirme ce spor kompleksi ve kültür merkezi açıldı. Küba’daki sistemin kalitesi, önleyici ilaç- aşamasına geçilmişti. 90’lı yılların başında Okuma-yazma oranı %98’e çıktı. Yaşam ların geliştirilmesiyle birlikte arttı. Ancak her 120-150 aile için bir poliklinik ve yeterli için gereken insani koşulların sağlanması, bu gelişme, daha öncesinde gerçekleşti- sayıda sağlık görevlisiyle kapsamlı hizmet insana ve hayatına verilen değerle birlikte rilen çok önemli bir şey sayesinde ortaya verme hedefi tutturulmuş oldu. ortalama yaşam süresi kadınlarda 78, er- çıkmıştı. Dolayısıyla önce asıl faktöre, yani keklerdeyse 76’ya yükseldi. Tüm halk sağlık ülkede tıp eğitimine verilen öneme göz Peki, bunu nasıl başardılar? ve eğitim hizmetlerinden ücretsiz faydalanı- atmakta fayda var. Küba’nın öncü üniver- Onlar, kimsenin yapmadığı bir şeyi yapıyor: yor. Ayrıca ülkede hiç evsiz yok. Çünkü her sitelerinden Latin Amerika Tıp Okulu’nun Eğitim giderleri devlet tarafından karşı- aileye konut tahsis ediliyor. Ailelerin sağlıklı (ELAM) verilerine göre; günümüzde 90’ın lanan öğrenciler, tıp eğitiminin yanı sıra beslenme hakkının bile anayasal güvence üzerinde ülkede 50 binden fazla Kübalı yeterli hizmeti alamayan topluluklarda altına alındığını hatırlatalım. Tüm bunlar, doktor hizmet vermekte. Diğer taraftan, uygulanmak üzere yapıcı sosyal ilişkiler dünyanın geri kalanına başka türlü bir yaşa- 120 ülkeden 11.000 kişi tıp eğitimini kurmayı da öğreniyorlar. Che Guevara da mın mümkün olduğunu gösteriyor. Küba’da alıyor. Üniversite; Afrika, Asya ve bunun çok önemli olduğunu fark etmiş, Güney Amerika’nın düşük gelir seviyesine doktorların kırsal bölgelerde hizmet Küba artık “normalleşme” olarak sahip bölgelerinden 23 bin kişiyi yetiştirip vermek istemediklerini görünce, köylüleri tanımlanan bir sürecin içinde. ABD’nin ülkelerine hizmet vermeleri için geri yolladı. doktor olmak üzere eğitmeyi istemişti. Bu sert ambargosuyla kesilen ilişkiler tekrar Bu rakam Dünya Sağlık Örgütü’nün az yüzden Küba’daki tıp okullarında öncelikle kurulmaya başlandı. Raul Castro, iktidarı gelişmiş ülkelere yolladığı doktor sayısından şu öğretiliyor: Kaliteli sağlık hizmetleri ağabeyinden aldıktan sonra mülk alım fazla. Küba son yıllarda ABD’den başvuran hedefi, aile bakım birimleri ve mahalle satımını serbest bırakıp özel girişimlerin öğrencileri bile kabul ediyor, onlara da tam kliniklerinde başlar. İşte bu nedenle Kübalı önünü açtı. Ayrıca artık dünyanın en iyi burslu eğitim veriyorlar. Bu, okul tarafından doktorların üçte ikisi aile hekimi olarak sağlık sistemine de sahipler. Gelişmiş ülke- yapılan açıklamada dile getirilmiş olduğu kalmayı seçiyor. Bugün ülkedeki aile ler her yere ordu yollarken, Küba doktor üzere; “Tarihte örneği olmayan bir yaşam hekimi sayısı 33 binin üzerinde. Bu açıdan gönderiyor. Birleşmiş Milletler, 2005 yılında ve sosyal adalet aşkının sembolü” olarak da dünya lideri durumundalar. Ama aile Küba’yı, insani gelişme düzeyi bakımından görülmekte. hekimliği anlayışının da çok farklı olduğunu en üst sıraya yerleşmiş olarak gösterdi. O belirtmek gerek. Aile hekim ve hemşireleri POPULAR SCIENCE / 67

KÜBA’NIN 2. DEVRİMİ çalışacakları bölgeye yerleştiriliyor, hasta- Sistemin Kalbi larıyla bir arada olmaları sağlanıyor. Her Küba sağlık sisteminin kalbinde yerel klinikler var. Aile hekim ve hemşireleri bir grup 600 ile 800 kişiden sorumlu ki bu çalışacakları bölgeye yerleştiriliyor, hastalarıyla bir arada olmaları sağlanıyor. Her da 120-150 aile demek. Görevleri sadece bir grup 600 ile 800 kişiden sorumlu ki bu da 120-150 aile demek. kendilerine başvuran hastalarla ilgilenmek değil. Bölgelerindeki sağlık seviyesini yük- Bütüncül Eğitim seltmek gibi bir amaçları da var. Bunun için Eğitim giderleri devlet tarafından karşılanan öğrenciler, tıp eğitiminin yanı sıra yeterli hizmeti kendilerine bağlı diğer gruplarla ortaklaşa alamayan topluluklarda uygulanmak üzere yapıcı sosyal ilişkiler kurmayı da öğreniyorlar. çalışıyor, bilimsel araştırmalar yapılmasını Günümüzde 90’ın üzerinde ülkede 50 binden fazla Kübalı doktor hizmet vermekte. Diğer taraftan, sağlıyor, bölgenin ihtiyacına uygun çözüm 120 ülkeden 11.000 kişi tıp eğitimini burada alıyor. geliştiriyorlar. Bunların çoğu önleyici çözümler. Örneğin içme suyu kalitesinin ➵ Küba’da geliştirilen ileri teknoloji ürünü bir formül sayesinde çocukların tek bir artırılması, vitamin eksikliğinin giderilmesi, bölge ihtiyacına uygun aşıların geliştirilme- aşıyla 5 farklı hastalığa karşı korunması sağlanıyor. si gibi. Ayrıca aile hekimliği gruplarının çalışmalarından derlenen veriler sayesinde ➵ Ülke, dünyanın en yüksek aşılanma oranına sahip. ülkeyi tehdit eden hastalıklar son derece ➵ Küba, okyanus kaynakları yönetimi, iklim değişimi sonucu deniz seviyesinin hızlı raporlanıyor. Böylece risk faktörleri be- lirleniyor, çevresel etkiler üzerinde bütüncül yükselmesini kontrol altında tutma, kasırgalardan korunma yöntemleri, tarım bir yönetim gerçekleştiriliyor. Ülkenin sağlık araştırmaları ve biyo-çeşitliliği koruma gibi bilimsel konularda da son derece iddialı. alanında geliştireceği teknolojiyi ya da yeni açılacak araştırma merkezlerinin üzerinde ➵ Birkaç istisna dışında, uzun yıllar boyunca İngilizce olarak yayınlanan hakemli çalışması gereken konuyu belirleyen şey de bu raporlar. Yani her şey tıpkı bir saatin makale dergilerinin önemli bir bölümü Küba’dan yollanan bilimsel makaleleri çarkları gibi birbirine bağlı. Aslen doktor yayınlamayı reddetti. Bunda ABD’nin yaptırımlarının etkisi büyüktü. Baskılar, ülkede olan Che Guevara’nın kurmayı hayal ettiği geliştirilen yeni yöntemlerin dünyaya duyurulmasına engel oldu. sistem tam da buydu. Dahası, Küba’nın sağlık hizmetleri sistemi durağan değil, dinamik. Yöneticiler “daha fazla ne yapabiliriz” sorusuna odak- lanmayı seçiyorlar. Bu da ilaç teknolojisi alanında hızla ilerlemelerini sağlamakta. Yine bu sayede 2008 yılında çok büyük bir yenilenmeye gittiler. Tüm poliklinikler teknolojik anlamda geliştirildi ve bu değişim hala devam ediyor. Önceden sadece bölge hastanelerinde kullanılan X-ışını, ultrason, rehabilitasyon, endoskopi, travmatolo- ji merkezi, diş cerrahisi gibi servis ve hizmetler artık poliklinikler tarafından da uygulanabilmekte. Diyelim ki bir bölgede alerji vakalarının sayısı yüksek, o zaman bölge polikliniğine hemen bir alerji uzmanı atanıyor, gerekli sağlık ekipmanları hazır hale getiriliyor. Bakış Açısı Farkı Latin Amerika Tıp Okulu ELAM’ın 2005 yılı mezuniyet töreninde konuşma yapan Fidel Castro çok çarpıcı bir gerçeği ortaya koymuştu: “Bizim yaklaşımımızın sırrı nedir? İnsana yapılan yatırımın, finansal sermayeden çok daha fazlasını başarabile- ceğini biliyor oluşumuz. Bu yatırım sadece bilgi aktarımı değildir. En az onun kadar 68 / POPULAR SCIENCE

Normalleşme ABD ve Küba arasında yarım asırdır kopuk olan diplomatik ilişkiler tekrar kurulmaya başlandı. Küba geliştirdiği kanser aşılarını ve biyoteknoloji alanındaki deneyimini ABD’yle paylaşacak. ABD başkanı Obama, bu işbirliğini telekomünikasyon teknolojisi alanına da taşıyıp kendi ülkesinin mevcut altyapısını Küba’yla paylaşmayı önerdi. 2 FARKLI DÜNYA, 2 FARKLI DEVRİM Küba 80’li yıllarda bilimsel araştırmalarına hız lanım ömürleri büyük bir hızla azaldı. Yani ürünler Avrupa ülkeleri de bu konuya yönelmeye karar kazandırırken, kapitalist ülkelerde Üçüncü Sanayi artık uzun yıllar boyunca çalışmaları için değil, verdiler. Küba bilimsel çalışmalarının sonuçlarını Devrimi denilen bir döneme girilmişti. Artık 1-2 yıl sonra yenisiyle değiştirilmesi için belirli ürettiği ilaçlarla kanıtlamaya başladığında henüz önemli olan şey bilgiydi ve bilginin pazarlanmaya bir kalite seviyesini aşmayacak şekilde üretiliyor. ne ABD ne de Avrupa’da gerçek anlamda bir başlanmasıyla ekonomi de bunun üzerinden Yan etkiler teknolojinin kullanıldığı her alana başarı kaydedilememişti. Bu araştırmalardan bir şekillendi. Bu ilk başta çok güzel bir fikirdi; hızla yayıldı ve tıbbi ürünlerin de bu akıma dahil kazanç sağlanamamış olması, büyük ilaç şirket- bilgisayar teknolojileri gelişti, telekomünikasyon olması uzun sürmedi. O sırada Küba, insan odaklı leri tarafından finanse edilmeye başlanmalarıyla bambaşka bir boyuta taşındı. Teknolojik ilerleme araştırmalarının yönünü genetik, biyoteknoloji, sonuçlandı. Bazı uzmanlar, bunun sebebinin o hızı ve beraberinde bu alanlardaki servis-hizmet çevre bilimleri gibi alanlara çevirmişti. Hatta yıllarda gerçekleşen ekonomik dönüşüm olduğu- sektörünün ortaya çıkışı ürünlerin üretim ve pa- biyoteknoloji alanındaki ilk araştırmalar Küba’da nu, araştırmalara gereken önemin verilmediğini zarlanma şeklini değişime uğrattı. Neticede kul- başladı. Onlardan birkaç yıl sonra ABD ve bazı düşünmekteler. önemli olan; politik bilinçlenme, etik de- Onlar bir tıp dayanışması çerçevesinde 1983 yılında yas- ğerler ve dayanışma ruhunun geliştirilmesi, neredeyse dünyanın her yerine doktor alaştırılan Kamu insani duyguların güçlendirilip fedakarlık, yetiştiriyorlar. Özellikle de Haiti gibi fakir Sağlığı Kanunu: kahramanlık ve çok azla çok fazla şey ülkelerden gelen öğrencilere verdikleri yapabilecek olma kapasitesinin ortaya eğitim sayesinde, bu ülkelerdeki anne-bebek • Sağlık hizmeti almak bir haktır. Bu hizmet tüm çıkarılmasıdır.” ölüm oranlarının düşürülmesine, ortalama ulusa eşit ölçüde ve ücretsiz sağlanır. yaşam süresinin artırılmasına yardımcı • Tüm sağlık hizmetleri devletin sorumluluğu Küba’nın sosyal sorumluluk sahibi, oldular. Haiti’de 2009 yılında gerçekleşen altındadır. duyarlı tıp öğrencileri, dünyadaki yoksul büyük deprem sonrasında ülkedeki sağlık • Önleyici ve tedavi edici hizmetler bir arada toplumlara ulaştırılmak üzere proje tasarlı- sisteminin yenilenmesi için de destek sağlanmalıdır. yorlar. Projelerde öncelikle; sağlık hizmet- vermişlerdi. • Halk, sağlık sisteminin geliştirilmesi ve işleyişi leri kaynaklarına kolay erişim, o ülkede de konusunda söz sahibidir. Bu süreçte aktif olarak sosyal sorumluluk projelerinin geliştirilmesi Bugün Küba’da üniversiteler ve daya- yer alır. ve halkın sağlık hizmeti beklentilerinin araş- nışma toplulukları olarak toplamda 165 • Sağlık hizmetleri, ekonomik ve sosyal gelişimle tırılması gibi amaçlar güdülmekte. Aslında kurumun bir araya gelerek oluşturduğu entegre edilerek yürütülür. ülkedeki tüm tıp okulları bu amaca hizmet ‘Mucize Operasyonu’ adlı bir hareket • Sağlık hizmeti yönetimi ve bu hizmetin yürü- etmek üzere tasarlanmış. Buradan mezun yürütülmekte. Amacıysa 14 Latin Amerika tülmesinde görev alanlar için küresel sağlık olan doktorların önceliği para kazanmak ülkesine kendilerinde bulunan bu gücü dayanışması temel bir zorunluluktur. ve medeni ülkelerde kariyer yapmak değil. yaymak. Şu ana dek onlarca sağlık merke- Onlar için dünyadaki herkesin kaliteli zinin beraberinde 100’e yakın cerrahi ünite yaş altı çocuklar. Geçtiğimiz günlerde sağlık sağlık hizmetlerine kavuşması daha önemli. açtılar. Ayrıca 2000 yılından bu yana 20 dayanışmasının bir diğer örneğine Nepal Ancak gelişmiş ülkelerden de öğrenci kabul bin hekim ve sağlık görevlisi gönderilerek depreminde şahit olduk. Batılı ve gelişmiş ediyorlar. Tabii ki bir şartla; doktor olduk- 17 milyon yoksul Venezuelalı’ya ücretsiz ülkeler yardımlarını uluslararası kurumlar larında, dünyanın yeterli hizmet alamayan sağlık hizmeti götürüldü, ülkedeki sağlık aracılığıyla ve yetersiz bir düzeyde gerçek- toplulukları için çalışmayı taahhüt etmeleri görevlisi sayısının artması için eğitim des- leştirirken, Küba ve tıp hizmetini onun sa- gerek. Son zamanlarda özellikle Avrupa teği verildi. Kübalı doktorlar Bolivya’da da yesinde geliştiren Venezuela, tıpkı Küba’nın ülkeleri, İsrail ve Kanada’dan yoğun talep sağlık hizmeti veriyor. Hatta bu dayanışma Pakistan depreminde yaptığı gibi ivedilikle alıyorlar. Çünkü dünyanın en kaliteli, en Afrika ülkelerinde de oldukça güçlü bir sağlık görevlisi yollayıp yaraları birlikte kapsamlı tıp eğitimi burada veriliyor. Birleş- şekilde devam etmekte. 2014 yılında 15 sardılar. Küba sağlık ekibi, Nepal’deki bazı miş Milletler Genel Sekreteri Ban Ki-moon Batı Afrika ülkesine ücretsiz aşı hizmeti hastanelerin yatak ve ilaç kapasitesinin Küba’yı ziyaret ettikten sonra, “Şu ana dek sunup sıtma oranının düşmesini sağladılar. artırılmasını sağladı. Zaten ülkeye yanla- gördüklerim içinde, dünyanın en gelişmiş Sıtma bu ülkelerde yılda 630 bin kişinin rında 24 ton ilaç, tıbbi malzeme ve lojistik tıp okulu ELAM’dır” demişti. ölümüne sebep oluyor. Bunların çoğu beş destekle gelmişlerdi. POPULAR SCIENCE / 69

KÜBA’NIN 2. DEVRİMİ Dünya Sağlık Örgütü raporları, birçok Haiti’ye Yardım bir ekiple biyoteknoloji alanında çalışmaya ülkede (bazı gelişmiş Avrupa ülkeleri de Küba, Haiti gibi fakir başladı. Hemen ardından doğum öncesi dahil) sağlık hizmetlerinin yeterli seviyede ülkelerden gelen tarama, organ nakli gibi alanlara yatırım verilemediğini göstermekte. Ama fakir öğrencilere verdiği yaptılar. Aynı yıllarda nükleer manyetik ülkelerde daha üzücü bir tabloyla karşılaşı- eğitim sayesinde, rezonans cihazları da üretilmeye başlandı. yoruz. Batı’da çoktan bertaraf edilmiş olan bu ülkelerdeki Tüm bunlar sistemin teknik kapasitesini bazı hastalıklar, üçüncü dünya ülkelerinde anne-bebek artırmakla kalmadı, hastalıklarla savaşmak hala can almaya devam ediyor. Örgüte ölüm oranlarının için yeni ilaçlar üretilmesini de sağladı. göre bunun başlıca sebebi, liderlerin düşürülmesine, Zaten ABD ambargosu altında oldukların- politik çıkarlarının halkın sağlığından önce ortalama dan kendi ilaçlarını kendileri üretmekten geliyor oluşu. Ve tabii bu çıkarların sıkça yaşam süresinin başka çareleri yoktu. Böylece uluslararası değişmesi nedeniyle oturmuş, köklü, iyi artırılmasına ilaç şirketlerinin patent veya veri imtiyazı kurgulanmış ve verimli çalışan bir sağlık yardımcı oldu. gibi dayatmalarına maruz kalmadılar. sistemi kurulamıyor. Oysa Küba’nın başa- Haiti’de 2009 Çünkü bu şirketlerin pazarladıkları ilaçlar rısı çok büyük yatırımlarla değil, çözüm yılında gerçekleşen “fikri mülkiyet haklarıyla korunan ithal için dürüst bir yaklaşım geliştirilmesiyle büyük deprem ürün” kategorisine giriyor ve bu durum ortaya çıktı. Örneğin ülkeye yarım asır sonrasında ülkedeki ilacın fiyatını yükseltiyor. Ülkemizde de boyunca ambargo uygulayan ABD’nin sağlık sisteminin aynı sorun yaşanmakta. Türkiye İstatistik güncel sağlık hizmetleri gideri kişi başına yenilenmesi için de Kurumu verilerine göre, 2014 yılında ilaç 7000 dolar civarındayken, Küba’da sadece destek verdiler. ve diğer eczacılık ürünleri ithalatına 4,7 300 dolar. Rakamlar gerçeklerin daha milyar dolar harcanmış. Bu kaynakla 6 tane rahat anlaşılmasını sağlıyor. Küba modeli BULAŞICI boğaz köprüsü ya da iki adet havalimanı gösterişten uzak ve sağlam bir yapı. Etkin HASTALIKLAR yapılabiliyor. Küba, bizde son derece pahalı bir topluma dayalı önleyici bakım için olan ilaçları kendisi üretmekte. Böylece aynı pahalı tıbbi teknolojilerin gerekli olmadığı- 1962 yılında bulaşıcı hastalıkları elimine ilacın maliyeti onda bire kadar düşüyor. nı da kanıtlıyor. Başardıklarıysa saymakla edebilmek adına tüm ulusa ulaşıp herkesi aşı- bitmez; bulaşıcı hastalıkların hızla kontrol layabilmek için ‘aşı günleri’ hareketi başlatıldı. Küba’nın ilaç üretimindeki ilk büyük altına alınması, bebek ölümlerinin büyük Bu yöntem çok kısa süre içinde çocuk felcini başarısı, aşılar gibi önleyici ilaçlarda oldu. bir tehdit olmaktan çıkışı, bilimsel araştır- yenmelerini sağladı. Bunu biraz daha geliştirip; Özellikle hepatit B aşısı, ülkede bu hastalı- maların kalitesi ve biyoteknoloji endüstrisi- 1972 yılında yenidoğan tetanisini, ğın tamamen ortadan kalkmasını sağladı. nin hızla gelişmiş olması en önemlileri. Bu 79’da difteriyi, Küba Genetik Mühendislik ve Biyoteknoloji sonuncusu, sistemin başarısının doğal bir 93’te kızamığı, Merkezi yöneticilerinden Manuel Raices uzantısı gibi görünüyor. 94’te boğmacayı, Perez-Castaneda, “Ambargo nedeniyle 95’te kabakulak ve kızamıkçığı yenmeyi başar- uzun yıllar boyunca büyük zorluklara Küba modelini anlamak günümüz dılar. katlandık. İlaç bulmak ve hastalara hak dünyası için biraz zor olabilir. İnsan 1981’de dang humması ortaya çıkınca ülkede ettikleri bakımı sunmak kolay olmadı. Ama haklarının ve sağlığın merkezde olduğu bu seferberlik ilan edildi. Hastalık sivrisinekler aynı sebeple kendi sorunlarımızı kendimiz modelde kar amacı güdülmeden hizmet aracılığıyla yayıldığı için önce sineklerin sayısını çözmeyi öğrendik. Şimdiyse öyle bir en- veriliyor. Bu sayede toplumda müthiş bir azaltmaya yönelik çevresel önlemler alındı, düstri geliştirmiş durumdayız ki ürettiğimiz özveri oluşuyor. Fidel Castro, modern tıp ardından bir aşı geliştirilerek enfeksiyonun bazı ilaçların dünyada bir benzeri yok” konusunda iddialı olup da sağlık hizmetle- yayılması önlendi. rinde çöküş yaşayan ülkelerle kendi ülkesi arasındaki farkı şu sözleriyle özetlemişti: Örneğin; Almanya’da göçmen doktor “O ülkeler Küba’nın yaptığının tam tersini oranı %7, Norveç’te %15, ABD’de %24, yapıyorlar. Biz Üçüncü dünya ülkeleri için İngiltere’de ise %32. doktor yetiştirmeye adanmışken, onlar bu ülkelerin yetiştirdiği eğitimli insanları Biyoteknolojide yeni bir dönem ellerinden alıyor.” Dünya Sağlık Örgütü, 80’li yıllara yaklaşıldığında Küba’nın sağlık az gelişmiş ülkelerdeki doktorların Batılı sistemi teknolojik anlamda ilk meyvelerini ülkelerce ele geçirildiğini doğruluyor. vermeye başlamış, bilimsel ilerleme için yeni ulusal enstitüler kurulmuştu. Batı Ha- vana Bilim Topluluğu adı altında bir araya gelen 40 farklı organizasyon, 7.000’i bilim insanı olmak üzere toplamda 12.000 kişilik Küba’nın başarısı çok büyük yatırımlarla değil, çözüm için dürüst bir yaklaşım geliştirilmesiyle ortaya çıktı. 70 / POPULAR SCIENCE

Küba, bizde son derece pahalı olan ilaçları kendisi üretmekte. Böylece aynı ilacın maliyeti onda bire kadar düşüyor. Dayanışma Ruhu Küba ve tıp hizmetini onun sayesinde geliştiren Venezuela, Nepal depreminde en büyük yardımı yapan ülkeler arasında yer aldı. Küba sağlık ekibi Nepal’deki bazı hastanelerin yatak ve ilaç kapasitesinin artırılmasını sağladı. Zaten ülkeye yanlarında 24 ton ilaç, tıbbi malzeme ve lojistik destekle gelmişlerdi. BİYOTEKNOLOJİ diyor. Küba bugün biyoteknoloji alanında kanser olduğuna hiç şüphe yok. Dünya BAŞARISININ SIRRI: dünyanın en güçlü ülkeleri arasında. Bu çapında kanser teşhisi konulan hasta sayısı POLİTİKACI VE ÇİFTÇİLERİN büyük endüstrinin odak noktası ihtiyaca dudak uçuklatan seviyelere dayandı. Tıpta ORTAK İRADESİ uygun ilaç üretimi olduğundan, pazarlama kaydettiğimiz onca ilerlemeye rağmen stratejileri gibi konularla ilgilenmiyor, tüm hala çaresini bulabilmiş değiliz. Bu yüzden Biyoteknoloji sadece ilaç üretmekten ibaret dikkatlerini gerçekten çözüm sunmaya kemoterapi gibi çağ dışı sayılabilecek bir değil. Bu öyle kapsamlı bir alan ki genetik, veriyorlar. Diğer bir deyişle, neredeyse yöntemle kanserli hücrelerin yanı sıra moleküler biyoloji, fizyoloji, biyokimya, makine tüm dünyayı kapsayan kapitalist sistemin sağlıklı olanları da öldürüyoruz. Bu yöntem mühendisliği, bilgisayar mühendisliği, elektro- dışında kalan ülke, biyoteknoloji alanın- kanser hücrelerini toksik etkiyle öldürüyor. nik mühendisliği gibi bilim dallarının bir arada daki gücünü de yine insan merkezli bakış Ama sağlıklı hücrelere de aynı şeyi yaptığı çalışması anlamına geliyor. Dolayısıyla bitki, açısından alıyor. için bağışıklık sistemini zayıflatıyor. İşte hayvan ve mikroorganizmaları geliştirmek ya en büyük sorun da burada. Kemoterapi da yeni ürünler yaratmak için kullanılabilir. Üstelik artık ilaç araştırmalarına yaptığı sırasında bağışıklık sistemi çöktüğünden Biyoteknolojiyi bu kadar önemli yapan şey, yatırımın karşılığını ekonomik olarak da farklı hastalıklara yakalanan ve bu yüzden yaşamın her alanına yayılan uygulama sahaları almaya başladı. Şu anda 900 adet ulusla- hayatını yitiren insanlar var. Oysa kanserle barındırıyor oluşu. Bir başka deyişle; bu sayede rarası patente sahip ilacı var ve bunlar 57 savaşta başarılı olabilmek için öncelikle elde edilen buluşlar kısa sürede faydalı ticari ülkede satışta. Dünya Sağlık Örgütü’nün güçlü bir bağışıklık sistemi gerekiyor. ürünlere dönüşüyor. Günümüzdeki dikkat çekici kolu olan Pan Amerikan Sağlık Örgütü Günümüzde buna alternatif olarak görülen örnekleri arasında; aşılar, tarım ürünlerinin ge- danışmanlarından Salvador Moncada, immunoterapi yöntemiyse hastaların netik olarak güçlendirilmesi, vitamin ve antibi- Küba’nın dünyanın ilaç devi olmak için bağışıklık sistemini güçlendirerek kanserle yotik üretimi, zararlı genlerin elimine edilmesi, hazır olduğunu belirtiyor. Artık yabancı içeriden savaşmalarını sağlamakta. Özetle yapay organ ve doku üretimi gibi uygulamalar yatırımcılar da vergiden muaf olacak kemoterapi yan etkisi bol, maliyeti çok bulunmakta. Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım şekilde ortak teşebbüs sağlayarak ilaç yüksek olan bir tedavi yöntemi. Yine de pek Örgütü’nün (FAO) yayınladığı bir raporda; sektöründe yeni gelişmeler kaydedebile- çok kanser türünde şu an için başka bir gelişmekte olan ülkelerin biyoteknoloji alanında cekler. Moncada; “Küba ilaç geliştirme ve çözüm olmadığından hastaların tek çaresi başarılı olabilmesi için politik irade ve tarım üretme konusunda öyle tecrübeli ki onun kemoterapiye başvurmak oluyor. Diğer gücünün bir arada kullanılması öneriliyor. 19 bu başarısını bir adım ileriye götürmek taraftan; kanser tedavisi, ilaç sektörünün en ülkenin incelendiği araştırmada, biyoteknoloji için yapılması gereken tek şey, buradaki bi- hızlı büyüyen pazarına dönüşmüş durum- alanındaki çalışmalar sonucunda tarım ürünleri limsel çalışmaları uluslararası bir seviyeye da. Ve yeni araştırmaların çoğu yine kanser kalitesinin arttığı, üretim maliyetinin düştüğü çıkarmak” diyor. Zaten Avrupa ülkelerin- ilaçlarını üreten büyük şirketler tarafından belirtilmekte. FAO yetkilisi Andrea Sonnino, “Bu den bu konuda yoğun talep var. Örneğin finanse edilmekte. Bağımsız bilimsel araştır- rapor, politik adanmışlık olduğunda, organik İsviçre, Küba ile ortak bilimsel çalışma malarda elde edilen alternatif yöntemlerse tarım gibi küçük ölçekli tarım faaliyetleri gerçekleştirmek üzere ülkede biyoteknoloji çoğunlukla arada kaybolup gidiyor. Nobel yöneten çiftçilerin dahil edildiği bir programla alanında çalışmalar yapacak yeni araştırma Tıp Ödülü sahibi İngiliz biyokimya uzmanı araştırma gücü ve gelişmenin istikrarlı olarak merkezleri kurmayı hedefliyor. Konuyla ya- ve moleküler biyolog Sör Richard John büyüdüğünü göstermekte” diyor. Çiftçiler bu kından ilgilenen ülkeler arasında İngiltere Roberts bu sorunu sık sık gündeme taşıyan modelde büyük rol oynuyor. İhtiyacı biliyor, ve Fransa da var. bilim insanlarından biri. İlaç endüstrisinin araştırmalara yön veriyorlar. Yöneticilere de bu hastalıkları iyileştirmeyi ya da kalıcı çözüm ihtiyaçlara odaklanan araştırmaları başlatma Kanser Aşısı geliştirmeyi değil, uzun vadede daha fazla ve yürütme görevi düşüyor. Sonuçlar, bu şekilde Çağımızın en korkulan hastalığının geliştirilen tarım sayesinde besin çeşitliliğinin artırıldığını, yetersiz beslenme gibi sorunların ortadan kaldırıldığını göstermekte. POPULAR SCIENCE / 71

KÜBA’NIN 2. DEVRİMİ ilaç satmayı hedeflediğini çünkü bunun Araştırmayı yöneten üroloji uzmanı Ranfis KISITLI İMKANLAR daha karlı olduğunu söylüyor. Roberts’ın Rodriguez, aşının hiç kemoterapi görmemiş iddialarından biri de antibiyotikleri içer- hastalarda ve hastalığın ilerleyen aşamala- Küba, fakir bir ülke. Son 50 yılda sağlık ala- mekte. Mükemmel antibiyotiğin çok uzun rında kullanılacağını belirtiyor. Testlerine nında büyük sorumluluklar üstlenmiş olma- zaman önce yaratıldığını ancak sorunu devam edilen dördüncü aşınınsa hangi kan- larına rağmen, buradan gelen gücü ekonomik kökünden çözecek olması nedeniyle bazı ser türünü hedef aldığı henüz açıklanmadı. olarak kısıtlı olan imkanları nedeniyle belirli ilaç şirketleri tarafından piyasaya sürülmesi- bir ölçüde kullanabiliyor. Olumlu tarafından nin önlendiğini iddia ediyor. Akciğer kanseri aşısı son bir yıldır Ege bakarsak, bu zorluklar birçok konuda büyük Üniversitesi aracılığıyla yapılan girişimler atılımlar gerçekleştirerek kendi sorunlarını Küba ise bağımsız araştırma gücünü sayesinde ülkemizde de ulaşılabilir hale kendilerinin çözmelerini sağladı. Beraberinde kullanıp farklı kanser türleri için çeşitli geldi. Aşıların geliştirildiği Havana Mole- çok büyük başarılara imza atmış oldular. Di- aşılar geliştirmeyi başardı. Kanser teda- küler İmmünoloji Merkezi, 1985 yılında ğer taraftan, Sovyetler Birliği’nin çöküşüyle visi konusundaki başarıları, ülkede 2006 dünyanın ilk menenjit B aşısını ürettiğinde birlikte Küba ekonomisi daha da zorlandı ve yılında kurulan Ulusal Kanser Birimi’nin dikkatleri üzerine çekmeyi başarmıştı. Ar- 90’lı yıllarda yapılan sağlık reformları bu çalışmalarıyla hız kazandı. Kanserle savaş dından hepatit B ve dang humması aşısını küçülmeden olumsuz etkilendi. Ekonomisi için her aşaması önceden planlanmış olan yarattılar. Gelişmiş ülkeler bugün bile hala %30 oranında küçüldü, dış kaynaklı ürünlere bir program yaratarak kapsamlı bir faaliyet dang humması için bir çözüm ararken, ulaşımı kesildi. Bu durum, benzinden ilaç yürüttüler. Şu ana dek 4 kanser aşısı elde Küba bu aşıyı yıllardır kullanıyor. kimyasallarına ve tarım ürünlerine kadar ettiklerini açıkladılar. Ama medya uzun hemen her şeyin ansızın kesilmesi anlamına bir süre boyunca bu haberleri görmezden Anneden bebeğe HIV virüsü geçişine geliyordu. Ancak çok geçmeden ufak ölçekli geldi. Bu durum 2012 yılına dek devam son halk inisiyatifleri doğdu ve organik tarımı etti. O yıl akciğer kanseri için geliştirdik- Küba’nın HIV/AIDS konusundaki geliştirerek ekonomiyi yeniden canlandırmayı leri CIMAVAX-EFG adlı aşının patentini bilimsel çalışmaları 80’li yıllarda başladı. başardılar. Her şeye rağmen hastanelerin aldılar. Oysa aşının ilk testleri 20 yıl önce O yıllarda, Afrika’ya hizmet vermesi için modernleştirilmesi büyük bir hızla gerçek- yapılmaya başlanmıştı. ABD şimdi bu ilaca gönderilen 300 bin askeri personel, ülkeye leştirildi. Sağlık çalışanlarının maaşları uzun büyük ilgi gösteriyor. Çünkü ülkede görülen geri döndü ve bir kısmında virüsün aktif bir süre boyunca revize edilemedi. Yine de en yaygın kanser türü bu. Hatta geçtiğimiz olduğu tespit edildi. AIDS’in ülkeye girişi adandıkları bu konuyu istikrarlı bir şekilde günlerde, aşının kendi ülkelerinde üretilme- bu şekilde gerçekleşmişti. Tehlike büyük geliştirmeye devam ettiler. si için Küba’yla işbirliği yapma çalışmaları- olduğu için ulusal çapta izleme yapacak na da başladılar. Küba bu büyük başarının bir komite kuruldu. 87’de yetişkin nüfusun sayısı bir süre boyunca artmaya devam etti. hemen ardından aynı hastalık için geliştirdi- %80’i (yaklaşık 3,5 milyon kişi) testlerden Dünya Sağlık Örgütü, geçtiğimiz günler- ği Vaxira adlı ikinci aşıyı tanıttı. Arjantin’le geçirilip kontrol edilmişti. İlk evrede bu ortaklaşa geliştirilen aşının hastalığın son strateji bir takım ihtilaflara sebep oldu. Ne de yaptığı bir duyuruda, Küba’nın anneden aşamasında bile yaşam süresini 3 kat artıra- de olsa henüz bu ölümcül salgın hakkında bebeğe HIV virüsü ve frengi geçişini bildiği söyleniyor. Aşıların yan etkileri yok çok az şey bilinmekteydi. Ancak sonradan durdurduğunu açıkladı. Bu, tüm dünyanın denecek kadar az. Üstelik sadece kanserli hastalığın süreç ve gelişiminin keşfiyle peşinde koştuğu ancak bugüne dek başarı- hücreleri hedef alıyorlar. Klinik araştırma- birlikte hastalara daha kapsamlı bir hizmet lamamış olan bir şeydi. AIDS’ten bağımsız lar, aşıların sadece hastaların hayatta kalma sunulmaya başlandı. Yine de turist sayısının bir neslin doğacak oluşu, hastalığın dünya oranını değil, yaşam kalitesini de artırdığını giderek artışı ve seks turizminin oluşması ortaya koydu. Farkıysa aşıların kullandığı gibi faktörler sebebiyle AIDS vakalarının yöntemde: Kanserli hücrelerin büyümesine sebep olan epidermal büyüme faktörü (EGF) adlı proteini hedef alarak bloke ediyor. Bu aşılar hastalığı tamamen tedavi etmiyor ama tümörlerin yayılmasını ve bü- yümesini önlüyorlar. Amerikalı uzmanlar, aşılar sadece akciğer kanseri için üretilmiş olsa da EGF proteininin prostat, göğüs, kolon ve pankreas kanserinde de ana faktör olduğunu, dolayısıyla ilaçların tüm bu kan- ser türleri için kullanılabileceğini söylüyor. Ancak Küba bu ihtimalle yetinmiyor. Vla- dimir Ilich Lenin Hastanesi’nde yürütülen başka bir araştırmada ileri derecede prostat kanserini hedef alan farklı bir aşı geliştirildi. Test aşaması tamamlandı ve kanserle savaş- ta çok olumlu sonuçlar alındığı duyuruldu. 72 / POPULAR SCIENCE

XXX üzerinden silinebilmesi için büyük önem ➵ Bizler, yani dünyanın büyük bir kısmı taşıyor. Örgüt Yöneticisi Margaret Chan da bu küçük ada ülkesinin aksine paranın bunu hatırlatarak; “Virüs geçişini engel- GÜNÜMÜZDE kemoterapi ve benzeri ve politik çıkarların merkezde olduğu lemek mümkün olan en büyük kamusal yöntemlerin birkaç kürü fiyatına Küba’ya bambaşka bir sistemin içindeyiz. Bazıları- sağlık başarılarından biridir” diye belirtiyor. giderek tedavi olmayı seçen hastaların sayısı mız bundan memnun; herkesin hak ettiği git gide artıyor. Yani artık dünyanın tıp kadar kazanıyor olması ya da mal ve hizmet Verilere göre her yıl HIV virüsü taşıyan turizmi başkenti olmaya da başladılar. Buna fiyatlarının serbest piyasa ekonomisiyle 1,4 milyon kadın hamile kalıyor. Virüsün hız kazandıran bir diğer faktör, alternatif sonuçlanan arz-taleple belirleniyor oluşu anneden bebeğe taşınması ihtimaliyse yüz- tıp yöntemlerini de kullanıyor olmaları. etik, hakkaniyetli ve doğru. Ama bu yüzden de 15 ila 45 arasında. Ve her yıl neredeyse Avrupa ve Amerika’da yeterli bilimsel aşırı tüketime yönlendiriliyor, paylaşmak 1 milyon hamile kadın frengi hastalığına kanıt üretilemediği için desteklenmeyen bu yerine hiç bitmeyen bir rekabetin içinde yakalanıyor. Erken teşhislerde bu sayıları yöntemlerin bazıları, Küba’daki laboratu- yer alıyor, çoğunlukla birbirimizi ezerek aşağıya çekmek mümkün. Küba bu konuda arlarda bambaşka bir sonuç alınmasıyla var olmaya çalıştığımız bir sürece destek da lider konumunda. Zamanında yapılan birlikte tedavi için kullanılmaya başlandı. veriyoruz. Bazılarımızsa ölçütün para değil, teşhisler, bebeğe virüs geçiş oranını yüzde Örneğin ozon terapisi bunlardan biri. insani değerler olması gerektiğine inanıyor. 2 seviyesine indirdi. Şimdi bu yeni ilaçla Kübalı araştırmacılar uzun yıllar süren Fakat bunu yaparken ayaklarımızın yere virüsün bulaşma riski yüzde 1’in altına çalışmaları sonucunda ozonun tıpta kullanı- bastığını söyleyemeyiz. Neticede sistemden iniyor. Birleşmiş Milletler AIDS kuruluşu mını destekleyen bilimsel veriler elde edip beslenmeye devam ediyor, bir şekilde karşı UNAIDS yöneticilerinden Michel Sidibe sonuçları uluslararası tıp konferanslarında olduğumuz şeyi yüceltmeyi sürdürüyoruz. de bunun AIDS’i bitirmek adına büyük bir duyurdular. Havana’da bulunan Ulusal İlk gruptakiler için böylesine zorlu bir zafer olduğunu ve artık hastalığın dünyadan Bilimsel Araştırmalar Merkezi (CENIC), dayanışma gerektiren modelin uygulanma- tamamen silinebileceği konusunda bir umut ozonun kan dolaşımını düzene soktuğunu, sına destek olmak söz konusu bile değil. doğduğunu söylüyor. dolayısıyla organlara giden arteriyel kan akı- İkinci gruptakilerse bunu hayal ediyor ama mının tıkanması durumunda süreci tersine gerçeğe dönüşmesi için etkili bir çözüm Dünyada şu anda hem yetişkin hem de çeviren bir mekanizmaya dönüştürülebil- geliştiremiyorlar. Öyleyse benzer bir sağlık çocuk olmak üzere toplamda 35 milyon diğini gösterdi. Ayrıca şeker hastalığında, reformunun kapitalist ülkelerde de ortaya AIDS hastası bulunmakta. Son yıllarda enzimlerin tekrar aktif hale getirilmesi çıkabilmesi mümkün mü? Politik, sosyo- hastalığın yayılma hızı düşürülmüş olsa da sürecinde ve mitokondriyel solunum zinciri ekonomik ve kültürel sebeplerden dolayı tehdidin tamamen ortadan kalkması için bu aktivitelerini ilgilendiren durumlarda da pek de olası görünmüyor. Belki mevcut türden devrimsel buluşlara ihtiyaç var. Çün- kullanılabileceği kanıtlandı. ücret politikalarımızdan vazgeçmeden tıp kü HIV’in gelişimi önlendiğinde hastalıkla eğitimini tıpkı onların yaptığı gibi sosyal savaşmak kolaylaşıyor. Tüm bunlar ve yeni başlayan normalleş- sorumluluk bilinciyle bir araya getirmeyi me süreci Küba’nın yıldızının her geçen başarabiliriz. Ancak sağlık personelimizi gün biraz daha parlamasını sağlıyor. kırsal bölgelerde şevkle çalışabilecek düze- Dünyaya ilaç satabilecek düzeye erişmeleri, ye getirmediğimiz sürece gerçek bir çözüm dev biyoteknoloji endüstrisi, diğer ülkelerle geliştirmiş olmuyoruz. Peki bambaşka yapılacak olan bilimsel ortaklıklar, yeni bir yöntemle kapsamlı bir sağlık reformu kurulacak araştırma merkezleri ve zincir- yapabilme şansımız nedir? Bunlar, üzerinde leme bir etki olarak tıp turizminin gözdesi düşünülmesi gereken sorular. Şimdilik bize oluşu yakın gelecekte çok daha fazlasını da daha uygun bir sistemi model olarak alıp başaracaklarını gösteriyor. yapıcı iyileştirmelere gitmek de güzel bir başlangıç olabilir. Küba, sağlık hizmetlerini mükemmel seviyeye taşıma arzusuyla kendisine özgü bir yöntem geliştirdi. Bu, ülke sınırları dahilinde başarısı kanıtlanmış, etkili bir sistem. Çok özveri gerektirdiği de ortada. POPULAR SCIENCE / 73

EN ŞAŞIRTICI SAVUNMA Doğa, mükemmel fakat oldukça kırılgan bir denge üzerine kurulu. Av ve avcı ilişkisi bu dengenin merkezinde yer alıyor. Dolayısıyla saldırı ve savunma tekniklerinin başarısı son derece önemli. Hatta savunma stratejileri, saldırı tekniklerine oranla çok daha yaratıcı. Öyle ki gezegenimizdeki bazı türler hiçbirimizin aklına gelmeyecek adaptasyonlar geçirmiş durumda. Tuna Emren 74 / POPULAR SCIENCE

MEKANİZMALARI POPULAR SCIENCE / 75

ŞAŞIRTICI SAVUNMA MEKANİZMALARI Simbiyotik ilişkiyi kullanıyor, evrim geçirerek korunuyor. Amerika’nın Colarado önlem almak için proteaz hayatta kalmasıyla sonuçlanı- dırmak üzereyken bakteriler eyaletinde yaşayan bir patates inhibitörü denilen bir protein yor. Dolayısıyla tarım için çok bitkiyi kandırarak, bunun bir böceği cinsi (Leptinotarsa salgılıyor. Bu, böceğin sindirim büyük bir tehdit olduğu ortada. böcek istilası değil, mikrobik decemlineata), bölgedeki tüm sistemine zarar vermesi saldırı olduğu yönünde uyarı patates tarlalarını istila etme- gereken bir madde. Ancak Penn Üniversitesi araştır- yolluyorlar. Bitki de aldığı bu siyle ünlü. Bu bitki zararlısı, böyle güçlü bir atak karşısında macıları; böceğin içinde, onun- mesaj karşılığında proteaz in- Amerikan patates üreticile- güçsüz düşmek şöyle dursun, la simbiyotik bir ilişki sürdüren hibitörünü üretmeye başlıyor. rinin korkulu belası haline böceğin büyük bir hızla adap- bakteriler olduğunu keşfetti- Fakat bakteriler bu inhibitörün gelmiş durumda. Çünkü bitki, tasyon geçirebildiği ve sindi- ler. Böceğin ağzında tükürük etkisini azaltarak böceğin hiç- kendisine aşırı düşkün olan rim sisteminde bu proteinlerin bezleri benzeri bir yapı olmadı- bir şekilde zarar görmemesini böcekle savaşmak için zaman bir benzerini yarattığı görüldü. ğı için ağız salgılarını yaprağın sağlıyor. Hatta bitkinin ürettiği içinde değişim geçirerek Bu son derece dikkat çekici üzerine bırakıyor ve ancak proteinler böceği güçlendirip zehirli bir madde üretmeye bir reaksiyon. Böceğin paha bu şekilde onu yiyebiliyor. Bu kendini kolayca adaptasyona başlamış. biçilmez adaptasyon becerisi, salgılar simbiyotik ilişkide uğratabilmesine yardımcı en zor koşullar altında bile olduğu bağırsak bakterilerini oluyor. Patates, istilacılara karşı de içeriyor. Böcek bitkiye sal- BU ACIMASIZ ORTAMDA HAYATTA KALMAK İSTİYORSAN 01ADAPTASYON GEÇİR 76 / POPULAR SCIENCE

Tüylü kurbağa, saf kemikten oluşan pençelerini çıkarmak için ayak kemiklerini kırmak zorunda. Kırılan kemiklerin iyileşmesi haftalar sürüyor. 02 03 KEMİKLERİNİ KIRARAK SİLAH ÜRET Bu kurbağa, pençe geliştirmek için kendi kemiklerini kırıyor. DÜŞMANININ ÜSTÜNE KUS Ona ‘korkunç kurbağa’ da yor ama bunun için acı deniyor. Çünkü bu amfi- çekmeyi de göze alması Deniz kuşlarının tiksindirici hilesi binin kendisini savunmak gerek. Dolayısıyla, sadece için geliştirdiği yöntem gerçekten büyük bir risk Albatroslarla akraba olan onun kokusu değil. Kusmuktaki son derece tuhaf. Orta altındaysa bu dönüşümü Fulmar (Procellariidae fulmarus), yağ, kuşun tüylerinin bir arada Afrika’da yaşayan tüylü geçiriyor. kuzey ve güney yarımküredeki açık kalmasını sağlayan minik kancala- kurbağanın (Trichobat- denizlerde yaşayan bir deniz kuşu rın birbirinden ayrılmasına sebep rachus robustus) başlıca Pençeleri şekil ve türü. İskandinav ülkelerinde sıkça oluyor. Bunlar kuşların uçabil- silahı, tehdit edildiğinde büyüklük açısından rastlanan bu kuşların adı, Norveç mesini sağlayan mekanizmanın ortaya çıkardığı gizli pen- değerlendirildiğinde ke- dilinde “iğrenç martı” anlamına çok önemli bir parçası. Bu bağ çeleri. Arka bacakların- dilerinkine benziyor olsa gelen bir kelimeden türemiş. koptuğunda uçabilmeleri mümkün daki kaslara sabitlenmiş da saf kemikten oluştuğu Kuş, tehdit edildiğini hissettiği değil. Dahası, kusmuk, tüylerin bir şekilde bağ dokusu için keratinle kaplı bir dış anda parlak turuncu renkte ve su geçirmez olma özelliğine de altında gizlenen pençeler, katmana sahip değil. Ay- son derece kötü kokan bir ifrazat son veriyor. Kancaların durumdan dışarı çıkacakları zaman rıca, yapılan araştırmalar çıkarıyor. Bu yeteneği daha yu- etkilenmediğini ve hala uçabildik- kasları muazzam ölçüde gösterdi ki; bu pençeleri murtadan çıkar çıkmaz geliştirmiş lerini varsaysak bile suya inmek gererek tıpkı X-Men’deki tüm yaşamı boyunca tek oluyor. Böylece, anne ve baba istediklerinde dengelerini kaybe- Wolverine örneğinde bir kez çıkarabiliyor. Çün- yiyecek aramaya gittiğinde yalnız dip batıyorlar. Yetişkin fulmarların olduğu gibi parmaklardan kü geri çekebileceği bir kaldıklarını görüp saldırmak için tüyleri bu etkiye karşı bağışıklık dışarı fırlıyor. Tabii bu mekanizmaya sahip değil. harekete geçen diğer kuşları kazanmış olduğu için kendilerin- esnada ayak kemikleri de İstemiyorsa da pasif duru- kolayca kaçırabiliyor. den başka tüm diğer kuşlara zarar kırılıyor. ma getirerek ayaklarının Turuncu içerik çok kötü bir kokuya veren bir savunma mekanizması içine gizleyebilir. Bunun sahip olsa da avcıları kaçıran şey elde etmeyi başardıkları ortada. O, tüm omurgalılar için dönüşüm esnasında içinde, kendi kemikleri- gerdiği kaslarını serbest ni kırmayı göze alarak bırakması yeterli oluyor. böyle bir savunma tekniği geliştirebilmiş olan tek Kurbağa, pençeleri ve canlı. Kırık kemiklerin tüyleri nedeniyle korku- tamamen iyileşmesi haf- tucu bir görüntüye sahip. talar sürüyor. Yani verdiği Tüyler, sadece üreme ödün bir hayli büyük. zamanında çıkıyor ve Kısacık bir anda süper derisinden aldığı oksijen kahramana dönüşebili- miktarını artırmasını sağlıyor. POPULAR SCIENCE / 77

ŞAŞIRTICI SAVUNMA MEKANİZMALARI TÜTÜN MÜ DAHA ZEKİ, TIRTIL MI? 04 xxxxxx Tütün bitkisi de grubunda yer alan oldukça kurnaz maddeler. Ama KÖTÜ KOKULU BİR NEFESE SAHİP OL bir savunma GLV’nin bir amacı mekanizmasına daha var: Bitkiye Nikotin kokusuyla avcıları kaçıran tırtıl sahip. Yapraklı zarar veren türün bitkiler, bir otçul avcılarını davet Tütünün içindeki nikotin, sadece nikotin yoksunu tütünleri tükettikten tarafından istila- ediyor. Avcılar insanlara değil hayvanlara da nahoş gelen sonra ne duruma geleceğini ölçmekti. Ge- ya uğradıklarında havaya yayılan bu bir kokuya sahip. Doğada tüm kokuların netiği değiştirilmiş tütünü yiyen tırtılların havaya GLV kimyasalı takip bir amacı var. Kötü olanlar genelde toksik sayısında büyük bir düşüş olduğu görüldü. (Green Leaf Vola- ederek avlarının içeriği işaret ediyor. Bu işareti aldığımızda Bölgedeki doğal ortam yakından incelen- tile: Yeşil Yaprak yerini kolayca tes- evrimsel içgüdülerimiz devreye giriyor ve diğinde kurt örümceklerinin arttığı tespit Uçucusu) adlı pit edebiliyorlar. onlardan uzak duruyoruz. Zaten nikotin de edildi. Çeşitli tırtıllarla beslenmeyi seviyor organik bir madde Tırtılın salyası, böcekler başta olmak üzere birçok tür için olsalar da normal koşullarda tütün kurt- salıyor. Bitki tütün bitkisinin zehirli madde kategorisinde. Dolayısıyla ları bu örümceklerin diyetinde yer almıyor. zarar gördüğünde hasar alan bölge- bu kötü kokunun hayat kurtarıcı bir uyarı Çünkü nikotinden uzak durmayı tercih salgılanan GLV sine temas ettiği niteliğinde olduğu söylenebilir. ediyorlar. Ancak örümcekler laboratuara oranı artmakta. an havaya GLV alınıp farklı seviyelerde nikotine sahip olan Bu madde hem salınmaya başlı- Bu sevimli tütün kurdu (Manduca kurtlar karşısındaki davranışları incelen- bitkinin kendini yor. Yani deyim sexta), adından da anlaşılacağı üzere diğinde; nikotin oranı en düşük olanlarla korumasını ve yerindeyse; suçu tütün bitkisinin yapraklarıyla besleniyor. beslenmeye başladıkları görüldü. Ancak çabuk iyileş- işlemeye başladı- Genelde başka türler için zararlı olan bit- nikotini, kendilerine zarar vermeden tüke- mesini sağlıyor ğında sirenlerin kiler, tırtıllar tarafından ana besin kaynağı tebiliyor olmaları da oldukça garip. Bunun hem de henüz de ötmesine olarak kullanılmakta. Yani aşırı nikotin sebepleri incelendiğinde, tüm tırtıllarda hasar verilmemiş sebep oluyor. Bu, yüklenmiş durumda olsa da bunu kendisi sindirimi kontrol eden CYP6B46 adlı genin bölgeleri uyararak doğadaki av ve için büyük bir avantaja çevirebilir. Nasıl bu kurtlarda çok yüksek bir seviyede istilaya karşı ha- avcı dengesinin mı? Ona, bir tehlike yaratabilecek kadar çalıştığı anlaşıldı. Gen sayesinde üretilen zırlık yapılmasını. korunması adına yaklaşan avcı, bir anda havaya saldığı protein, yenilen bitkideki zehirli maddeleri Hatta taze çimen geliştirilmiş mü- nikotin kokusu yüzünden hemen oradan arındırarak zararsız bir içeriğe dönüştü- kokusunun kay- kemmel çözümler- uzaklaşmak zorunda kalıyor. Tütün kurdu, rüyor. Yine de tükettikleri nikotinin bir bö- nağı da yine GLV den biri. nikotin karşısında hiçbir canlının göstere- lümünü saklayarak kan dolaşımı yoluyla mediği kadar büyük bir dirence sahip. Bu dış deriye ulaştırıyor ve buradan dışarıya sayede, her gün, diğer türler için ölümcül yayarak sahip oldukları avantajı dikkat olabilecek dozun altı katı kadar nikotin çekici bir savunma stratejisi olarak kullan- tüketebiliyor. mayı başarıyorlar. Fakat ne kadar yaratıcı olsa da bu savunma tüm avcılar üzerinde 2013 yılında Almanya’daki Max Planck etkili değil. Örneğin uzun tahtakuruları bu Enstitüsü’nde yapılan bir araştırma, kokudan hiç etkilenmiyor. Nihayetinde bu kurdun nikotin bağışıklığının sırlarını açığa tırtıllar, kötü kokusu sayesinde kendisini çıkardı. Araştırmacılar bir tütün türündeki birçok avcıya karşı koruyabildiği halde tah- nikotin üretimini durdurup test için seç- takurularına yem olmaktan kurtulamıyor. tikleri özel bir bölgeye ektiler. Amaçları, bu tırtılların savunma mekanizmasının 78 / POPULAR SCIENCE

05 Düğümlenmiş haliyle yüzerken SON ÇARE: ÖLÜ TAKLİDİ YAPMAK DA İŞE zararsız bir YARAYABİLİR görünüme sahip Keçeli sıçanının yaratıcı bir olduğundan, savunması stratejisi yok ama bunu avlanmak çok iyi rol yapıyor. için bir avantaja çevirmiş oluyor. Keçeli sıçanlar (Didelphimorphia) barış FOTOĞRAF: J. H. RICHARD içinde yaşamaya çalışan bir tür gibi davra- 06 Balık asalağı, nıyor. Örneğin; zorunda kalmadıkça saldır- milyonlarca mıyor ve çok yavaş hareket ediyorlar. Bu da; çakal, tilki ve köpekler gibi bazı avcılar yıldır hiç evrim için büyük bir avantaja dönüşüyor. geçirmeden Saldırıya uğradıklarında tıslayıp hırla- kalmayı başarmış mak ve diş göstermek haricinde kullana- olan ilkel bir bilecekleri bir caydırma numarasına sahip omurgalı. oldukları söylenemez. Zaten bu konudaki zayıflıklarının farkındalar. Tehlikeli bir kar- Mart ayında piyasaya KENDİNE DÜĞÜM AT şılaşma anında genellikle şoka girerek ba- sürülen Aerialtronic Altura yılıyorlar. Bu evrimsel taktik bir savunma Zenith hafif, kompakt ve Yaşayan en ilkel omurgalının taktikleri stratejisi gibi görünmeyebilir ama o sırada her şarjda 2,5 kilogramlık antik çağların izlerini taşıyor. tıpkı ölü gibi gözleri açık ve dili dışarıda kamera düzenini 50 dakika yattığı için avcıların ilgisini kaybetmesine taşıyabiliyor. neden oluyor. Hatta bir adım ileri giderek, ölü bir hayvandan yayılan kokuyu taklit edip kaskatı kesilmeyi başarıyor. Avlanan türlerin çoğu, ölü hayvanlara karşı ilgisiz olduğundan, istemsizce yaşadıkları bu hareketsizliği bir avantaj gibi kullanmış oluyorlar. Değişimler, stres nedeniyle şoka girmiş olmalarından kaynaklanıyor. Ölü taklidi bazen saatlerce sürebilir. Bu yetenek, sıçanlar büyüdükçe daha da gelişmekte. Bebek sıçanlar tehlikeyle karşılaştıkları anda aynı tepkiyi veremeyebiliyor. Korkak- ça görünebilir ama işe yaradığı ortada. Balık asalağı (Myxinidae) adlı bu tür, Kambriyen dönemin ilk zamanlarındaki omurgalılardan geliyor. 300 milyon yıl önceki ataları gibi çenesiz bir ağız yapısına sahip olan ilkel omurgalı, diplerde yaşayan sıradan bir çöpçü görünümüne sahip. Çene geliştirmek üzerine bir evrim geçirmemiş oluşu nedeniyle savunma sistemi de antik çağların izlerini taşıyor. Bu canlının, vücudu boyunca sıralanmış halde dizili olan 100 adet salgı bezi mevcut. Bir tehdit algılandığın- da, bunlardan yapışkan bir sıvı salgılamaya başlıyor. Po- tansiyel bir saldırı anında bir dakikadan daha kısa sürede birkaç litre sıvıyı boca edebilir. Salgı, balıkların solun- gaçlarını kaplayarak boğulmalarına neden oluyor. Hatta asalak, bu şekilde dev bir köpekbalığını bile öldürebilir. Saldırgan bu sıvıyla boğuşurken, o da kendine düğüm atarak içini temizleyip hemen oradan uzaklaşıyor. İskeleti bütünüyle kıkırdaktan oluştuğu için elastik bir yapıya sahip olan balık asalağı, çöpçü olmasına rağmen dilediği zaman canlı balıklarla da avlanabilen bir tür. Avlanırken de yine daha zararsız bir görünüme büründü- ğü düğümlenme taktiğini kullanarak balıkları yanıltıyor. Hiç evrim geçirmeden bu kadar uzun bir zaman boyunca yaşamasını da etkili taktikleri sayesinde dokunulmaz olarak kalmayı başarmış olmasına borçlu. POPULAR SCIENCE / 79

ŞAŞIRTICI SAVUNMA MEKANİZMALARI HİÇBİR ŞEY BULAMAZSAN İÇ ORGANLARINI FIRLAT! Deniz hıyarı göründüğü kadar savunmasız değil. Tıpkı denizkestaneleri olan bağırsakları sayesinde organlarının bir kısmı ve Bu altı hafta sürüyor ama ve denizyıldızları gibi, ilginç bir savunma tekniğine bağırsakları parçaladıkları bu süre boyunca hayatta deniz hıyarları da (Holothu- sahip olmuşlar. Saldırıya söylenebilir. kalmayı başarıyorlar. Hem roidea) derisidikenliler gru- uğradıklarında kaslarını eşeyli üreyebilen hem de bunda yer almakta. Normal öyle sıkıyorlar ki bu baskı iç Organları fırlatma numa- bölünerek çoğalabilen bu koşullar altında oldukça organları parçalayıp bağır- rası, saldırganı şaşırtmak canlı, her yenilenişinde, bir sıkıcı bir yaşama sahipler. saklar aracılığıyla anüsten adına değil, zarar vermek dahaki fırlatmaya kadar Açık okyanuslarda, dipte dışarı fırlatıyor. Fırlayan or- için kullanılıyor. Fırla- kullanacağı üreme yönte- yaşıyor ve genelde artıklar ganlar türlere göre değişim yan içerik, çevredeki tüm mini de belirlemek zorunda. ya da su yosunu parçacıkla- göstermekte. Hatta tek bir canlıları saniyeler içinde Eşeyli üremeyi seçecekse, rıyla besleniyorlar. tür söz konusu olduğunda öldürebilecek kadar zehirli. bunun için gereken organla- Bugüne dek 1.250 tane bile yılın farklı zamanların- Ama onları parçalayıp rı tekrar geliştirmesi gerek. deniz hıyarı türü keşfedildi. da bu içeriğin değişebildiği fırlatmış olması, kendisinin Ancak bölünerek çoğalmak Bunlardan bazıları, diğer- tespit edildi. Yine de genel- de öleceği anlamına gelmez. daha cazip geliyorsa buna lerinden farklı gelişmiş de eşey organı, solunum Deniz hıyarları, tüm organla- gerek kalmıyor. rını baştan üretilebiliyorlar. 07 Dışarı fırlatılan organlar genelde üreme ve solunum organlarıyla, bağırsaklardan oluşuyor. 80 / POPULAR SCIENCE

Kamikaze karıncalar, canlı 09 bombaya dönüşmek için bacaklarını çeneleriyle sıkıca kavrayıp tüm kaslarını sonuna kadar geriyorlar. TADINI DEĞİŞTİR Kİ KİMSE SENİ YEMEK İSTEMESİN Bu bitki tehlikeyi sezdiği anda değişime uğruyor. 08 Patlama, Bizler de doğadaki içeren bu kimyasal, kafadan dışarı etkileyici av ve avcı bitkinin tadının ta- fışkıran zehirli sistemine dahiliz. mamen değişmesine Kolayca bertaraf sebep oluyor. ve yapışkan edilemeyen avcılar Bu bulgu, bitkilerin, sıvıyla son olduğumuz için yaprakları aracı- buluyor. türümüze karşı lığıyla algıladık- geliştirilen savunma ları titreşimleri İNTİHAR SALDIRISI DÜZENLE sistemleri de bir değerlendirip hayli yaratıcı olmak kendilerine zarar Koloni için kendini feda etmek oların doğasında var.. zorunda. Örneğin, verecek olanları akşam yemeği için ayırt edebildiklerini Diğer hayvanların aksine, karıncalar aslında neredeyse tüm karınca türlerin- biraz tere toplamak göstermekte. Çünkü gibi koloniler halinde yaşayan türler için de mevcut. Ama diğer türler bunu çene istediğinizi düşü- doğada hiçbir titre- bireyin hayatta kalmasının hiçbir önemi içindeki bezlerle etkisiz hale getirmek- nelim. Kurbanını- şimin olmadığı bir yok. Onlara göre; yaşaması gereken tek teler. Bu karıncalarsa özellikle vücutla- zın buna boyun ortam bulunması şey koloni. Bunun için canlarını rahatça rında tutuyor ve saldırı için kullanıyorlar. eğmekten başka bir söz konusu bile ortaya koyabilirler. Hatta kendilerinden Hatta bu maddeden öyle çok yüklenmiş seçeneği yok değil değil. Hoparlörle çok daha büyük canlılara saldırdıklarına durumdalar ki diğerlerine oranla daha az mi? Yanlış! Hele verilen titreşimden bile şahit olmak mümkün. Ancak içlerin- beslenmek zorunda kalıyorlar. ki o bir farekulağı yalıtılmış olanlar da de, Borneo’da yaşayan bir karınca türünün teresiyse… örneğin; rüzgar veya (Camponotus saundersi) askerleri kadar Aslında doğada intihara meyilli bir or- Bu bitki (Arabidop- zararsız böceklerin çılgın olanlarına pek az rastlanıyor. ganizmaya rastlamak pek mümkün değil. sis thaliana) siz ona oluşturduğu farklı Ancak koloni yaşamı söz konusu olduğun- doğru uzanmaya sesleri algılamaya Marangoz karınca familyasına ait olan da her şey değişiyor. Bu türden çılgınlıklar başladığınız anda devam ediyor ama bu tür, bir anda kamikazeye dönüşmesiyle ancak o zaman ortaya çıkmaya başlıyor. koparılacağını onlara aynı tepkiyi ünlü. Karınca kolonisi saldırıya uğra- Örneğin, bazı termitler ve bal arılarının anlayıp değişime vermiyorlar. Bu dığında, cesur askerler canlı bombaya da farklı yöntemlerle intihar edebildikleri uğruyor. 2014 yılın- seslerin frekansları dönüşerek hem işgalcileri hem de kendi- bilinmekte. Bunu, kraliçeyi korumak ve da Missouri Üniver- arasında büyük lerini öldürüyorlar. Karıncalar kendilerini türün devamını sağlamak adına yapıyorlar. sitesi bilim insanları farklar olduğu için patlatmak için bacaklarını çeneleriyle Bu karıncalar da kolonideki yumurtaları tarafından yapılan bitkinin akustik kavrıyor ve tüm abdominal kaslarını ag- korumak için kendilerini feda etmek bir araştırmada, açıdan gelişmiş resif bir şekilde geriyorlar. Kaslar baskıya zorundalar. Ancak yumurtalara yakın bir bitkinin oldukça bir algılama ve dayanamayıp parçalandığında, içeride bölgede yaşanacak patlama her şeyin ilginç bir savun- tanımlama beceri- oluşan basınç nedeniyle kafalarından bir sonu olabilir. Dolayısıyla patlama anını ma mekanizması sine sahip olduğu sıvı püskürüyor. Aşındırıcı madde içeren kontrol altında tutmayı da başarmaları geliştirdiği görüldü. düşünülüyor. Bunu bu sıvının yapışkan bir kıvamı var. Tıpkı ze- gerek. Ama onlar bu konuda da uzman. Araştırmacılar tam olarak nasıl hirli bir yapıştırıcı gibi hedefe boca edilmiş Yumurtaları ve yemek toplayan işçi tırtılların yaprak bir mekanizmayla oluyor. Böylece saldırgan hareketsiz hale karıncaları korumak için, pimi çekmeden çiğneme sesini başardığıysa henüz getiriliyor. önce talihsiz kurbanlarını riskli bölgeden kaydederek hopar- bilinmiyor. Araştır- uzaklaştırma planı uyguluyorlar. lörlerle dışarıya ver- ma grubundan Dr. Daha da ilginç olan tarafı; bu ifrazat diler. Hoparlörler, Rex Cocroft; “Savun- bu iş için özel olarak ma mekanizmasını tasarlanmıştı. anlayabilmek Yakınlarda bulunan için önce bitkinin farekulağı tereleri akustik ortamı hak- bu titreşimlerle kında fikir sahibi büyürken, diğerleri olmaya çalışıyor ve kendi doğal ortam- neleri dinleyebiliyor larında yetiştirildi. olabileceğini araş- Sonuçlar, titreşim- tırıyoruz. Ardından lere maruz kalan bu titreşimleri terelerin, tırtılların kullanarak verdiği hoşuna gitmeyen tepkileri ölçeceğiz,” bir tada sebep olan diyor. glukozinolatlardan ürettiğini gösteri- yor. Yoğun kükürt ANTWEB POPULAR SCIENCE / 81

ŞAŞIRTICI SAVUNMA MEKANİZMALARI 10 GÖZLERİNDEN KAN FIŞKIRT Boynuzlu kertenkelenin stratejik savunma teknikleri Amerika’nın güneybatı çöllerin- kaçarak ve saklanarak geçiyor. de, Teksas civarında yaşayan boynuzlu Sırtındaki dikenler avcının gözünü kertenkele (Phrynosoma cornutum), bölgedeki tüm avcılar tarafından lezzetli yeterince korkutmuyorsa da dert değil. bir atıştırmalık olarak görülüyor. Üstelik Israrlı bir tutum karşısında kendisini tıpkı burada avcılar sadece karadan değil, bir balon gibi şişirerek kolay bir yem olma- havadan da saldırabilir. Ama onu avlamak yacağını gösteriyor. Avcı onu bu haliyle pek de kolay değil. Çünkü savaş sanatları yiyemez. Neticede bunu yaparsa boğulma konusunda hiçbir türün elde edemediği riski aldığını ve kertenkelenin kafasındaki becerilere sahip. büyük dikenlerin ağzının içini parçalaya- cağını bilir. Ortalama 7 santimetre uzunluğundaki basık vücudu ve alacalı derisi, saklan- Ancak tüm bu yöntemler başarısız manın çok zor olduğu çölde bile kolayca olursa diye sona sakladığı bir numarası kamufle olmasını sağlıyor. Fakat havadan daha var: Gözlerinden kan fışkırtmak. Bu gelebilecek tehlikelere karşı kendisini olağanüstü silah avcının kafasını karıştırıp rahatça koruyan bu üstün kamuflaj duraklamasına sebep oluyor. Tabii sadece yeteneğinin işe yaramadığı bazı zamanlar birkaç saniye sürüyor ama kertenkelenin da var. Hatta normal koşullarda avcıları kaçıp kurtulması için gereken avantajı da hemen caydırabilecek olan baştan aşağı sağlamış oluyor. Boynuzlu kertenkele, sert dikenlerle kaplı derisi bile yiyecek tüm kanının üçte birini bu şekilde boca bulmanın pek kolay olmadığı bu ortamda edebilir. Kan, zehirli kimyasallarla dolu. yeterince etkili değil. Buradaki avcılar Bunu da besin olarak tükettiği karıncaların karınlarını doyurabilmek adına acımasız venomuna borçlu. olmak zorundalar. Dolayısıyla avın da on- lardan korunmak için daha etkili savunma yöntemlerine sahip olması gerek. Boynuzlu kertenkele, müthiş bir risk de- ğerlendirme yeteneğine sahip. Kendisine doğru yaklaşan şeyin ne kadar tehlikeli olabileceğine göre çeşitli kaçma strateji- leri uygulayabiliyor. Tekrarlanan tehlikeler karşısında zıplayarak daha hızlı kaçabildiği gibi, gelişmiş refleksleri sayesinde avcı onu fark etmeden kamufle olmayı da başarabilir. Aslında hayvanların çoğu için, yem olmamak adına kaçmak büyük bir risk anlamına geliyor. Bunu uzun süre yap- tıklarında besin kaynaklarından uzaklaşa- bilir ya da çiftleşme şanslarını yitirebilirler. Ancak boynuzlu kertenkelenin hayatı 82 / POPULAR SCIENCE

POPULAR SCIENCE / 83

El Yapımı EDİTÖR Sophie Bushwick İSTATİSTİKLER Süre 2 saat Maliyet 250 TL Zorluk ••••• EVINIZE GÖZ KULAK Ah şu Giyilebilir teknoloji, kişisel Tek bir kasanın içindeki al- duvarların sağlığınızın nabzını tutmada iyi iş gılayıcılar, bilgileri bir Arduino’ya çıkarıyor. Fakat oturduğunuz evin yolluyor. Arduino da girdileri bir dili sağlığını gözlemlemek için farklı yorumlayıp veriyi küçük bir ekranda olsa bir araç lazım. Bu aygıt herhangi bir gösteriyor. Aygıtın ölçümlerine odanın sıcaklık, nem, gürültü ve ışık göre bir nemlendiriciyi açabiliyor, düzeyini kontrol ediyor. Hatta odaya kombinin derecesini düşürebiliyor girip çıkanın sayısını bile tutuyor. ya da bir pencerenin aralanmasını sağlayabiliyorsunuz. Evinizin konforunu korumak için artık ne gerekirse. DAVE PROCHNOW Bu projenin kodunu, montaj kılavuzunu ve daha fazlasını popsci.com.tr/homesensor adresinde bulabilirsiniz. 84 / POPULAR SCIENCE FOTOĞRAF Jarren Vink



E L Y A P I M I • AĞUSTOS 2015 5 Kendin Yap 45 6 Kapalı ortamda 4 hava kalitesini 1 korumak için önerilen nem yüzdesi 3 2 MALZEMELER • Arduino Pro • İki adet 1K polimer şarj • Micro OLED ARAÇLAR Mini 328 – 3,3 V direnç aygıtı 3 uygulama kartı / 8 MHz 1 • Sıcaklık ve • Ortam aydın- Havya • PIR hareket nem algılayıcı lığı algılayan 5 algılayıcı • 5V yükselt- kart • Bağlantı icili voltaj • MEMS mikro- • 1.000 mAh kablosu dönüştürücü 2 fon uygulama polimer lityum • LiPo lityum kartı 4 iyon pil 6 • Bir Raspberry Kerpeten Kablo sıyırıcı Pi için Pi Tin TALİMATLAR 1 hazırlamak için 3 5 7 9 11 İLLÜSTRASYON CLINT FORD Arduino’yu popsci. devre kartla- Sıcaklık ve nem 5V yükselticili vol- PIR hareket Devrenin ana Son olarak, ev com.tr/homesen- rındaki 78L05 algılayıcının 2. pi- taj regülatörünün algılayıcının AL unsurları artık sağlık ölçeri sor adresindeki etiketi taşıyan üç niyle 5V yükselticili 3,7 V pinini LiPo piniyle Arduino’nun tamamlandı. Geri istediğiniz odaya eskize göre prog- ayaklı, dörtgen voltaj regülatörü- şarj aygıtının çıkı- 3,3 V pini arasına kalan algılayıcı yerleştirin. Mikro ramlayın. Bağlantı siyah yongaları nün 5V pininin ara- şına lehimleyin. ikinci bir 1K direnç pinlerini Arduino’ya OLED ekranı kılavuzunu da (entegre devre sına 1K’lık direnç 6 lehimleyin. bağlamak için evinizin nabzını burada bulabilirsi- ya da IC olarak lehimleyin. Arduino’nun Raw 8 bağlantı kılavuzuna tutacak. niz. Kılavuzda bi- da bilinir) sökün. 4 pinini ve ortam PIR hareket başvurun. leşenler arası tüm Yonganın bulun- Sıcaklık ve nem aydınlık algılayı- algılayıcının, mikro 10 kablo bağlantıları duğu yerdeki artık algılayıcının cının VCC pinini OLED’in ve MEMS LiPo bataryayı LiPo görülüyor. boş olan 1. ve 3. güç pinini 5V LiPo şarj aygıtına mikrofonun tüm şarj cihazına bağ- 2 Ayakları bulun. yükselticili voltaj lehimleyin. güç pinlerini Ardui- layın ve tüm elekt- PIR hareket Bunları bir parça regülatörünün 5V no’nun 3,3 V pinine ronik donanımı Pi algılayıcıları telle lehimleyin. pinine lehimleyin. lehimleyin. Tin’e yerleştirin. 86 / POPULAR SCIENCE

E L Y A P I M I • AĞUSTOS 2015 Daha İyi Bir Dünya BASLARI Geleneksel yangın söndürücülerin 87 ye girmeyecek ve binlerce litre su da AÇ, ISIYI ya da yangın fıskiyelerinin aksine, boşa harcanmamış olacak. DÜŞÜR ikilinin tasarladığı sırt çantası büyük- 2014’te ABD’de lüğündeki Wave Extinguisher, geride ölen itfaiyeci Geçtiğimiz Mayıs ayında mezun olan Seth Robertson ve Viet Tran bir sonik ne kimyasal ya da toz bırakıyor ne de sayısı Robertson ve Tran icatlarını mükem- yangın söndürücü yapmayı istediklerini su. Tran, ileride dron filolarının ses melleştirip ticari bir ürüne dönüştür- açıkladıklarında herkes onlara şüp- kullanarak yangınların ormanlara ya da mek için Force SV adında bir de şirket heyle baktı. George Mason Üniversite- binalara sıçramasını önleyebileceğini kurdular. “Yangın söndürmede yeni bir si’nde mühendislik öğrencisi olan ikili, düşünüyor. Böylece itfaiyeciler tehlike- çığır açmak istiyoruz” diyor Robertson. projelerini destekleyecek bir öğretim elemanı bulamadı. Sonra elektrik mü- RACHEL NUWER hendisliğinden Brian Mark’la temasa geçtiler. Tran’ın dediğine göre Mak onlara “Dersten notu verecek benim, sizi sınıfta bırakmam,” dedi. Onlar da “Harika, hadi yapalım!” deyip kolları sıvadılar. Ateşi söndürmek için ses kullan- ma fikri yeni değil. Basınç dalgaları yangının ihtiyaç duyduğu oksijeni uzaklaştırıyor ve alevleri daha geniş bir alana yayarak hem ısıyı azaltıyor hem de yangının şiddetini düşürüyor. 2011’de DARPA, iki büyük hoparlörün aralarında yanan ateşi söndürdüğü bir video yayınladı. Robertson ve Tran bu fikri kullanışlı, elde taşınan bir aygıta dönüştürmek için yola çıktılar. İşin zor yanı, doğru frekansı bul- maktı. Öğrenciler akustik ideal noktayı bulmak için sekiz ay deney yaptılar. Bu, 30-60 hertz arası düşük frekanslı bir homurtuydu. “Bir çakmağı ilk söndürü- şümüzde heyecandan ne yapacağımızı bilemedik,” diyor Robertson. Daha sonraları tutuşmuş bir tavayı saniyeler içinde söndürebilir duruma geldiler. FOTOĞRAF EVAN CANTWELL, JARREN VINK Araç kutusu yılda geliştirmiş ve ürünün raf ömrünü, yoğrulabilirliğini, kıvamını iyileştirmek Yapışkanın Play-Doh’u için bilim insanlarıyla birlikte binlerce deney yapmış. Bunun için, “Büyük oran- Sugru, kauçuk ile zamk arası bir şey. Ambalajından yeni çıktığında Sugru, gümüş gri dâhil 10 da bir deneme yanılma süreciydi,” diyor oyun hamuru gibi şekil verip bir kırık oyuncağı tamir edebiliyor, farklı renge sahip. kadın mucit. Dhulchaointigh’in şirketi tutma sapı yapabiliyor ya da atölyeniz için askı kancaları yapabili- Sugru’yu 2010’da internetten satmaya yorsunuz. Fakat 24 saat içinde sertleştikten sonra, hemen her yüze- başladı ve ürün bu yıl Target ve Lowe’s ye sımsıkı tutunan, sert bir kauçuğa dönüşüyor. “Yararlı olması için gibi market zincirlerinin raflarına ulaştı. mümkün olduğunca fazla yüzeye tutunması gerektiğini biliyor- Yine de Sugru hâlâ Kendin Yap özelliğini dum,” diyor Jane Ni Dhulchaointigh. İrlandalı mucit Sugru’yu altı koruyor ve 45 kişilik bir ekip tarafından Londra’nın doğusundaki küçük bir binada üretiliyor. POPULAR SCIENCE / 87

E L Y A P I M I • AĞUSTOS 2015 Hacker Eğlencesi MegaBot’un yükselişi 2013’te makine mühendisi Gui Cavalcanti ve VıDEO 192 uçak mühendisi Andrew Stroup, yarışmacıların zorlukları icatlarla aştığı bir TV programına PS MegaBot’un pnömatik katılmışlardı. İkisinin de ortak gelmesini umuyorlar. Nihai hedef- SEYRET derdi aynıydı: Bilgisayar oyunlarının leri dev robotlarla yapılacak büyük topunun 15 ve filmlerin vazgeçilmezi olan dev ölçekli robot savaşları. Bunun için, cm’lik boya savaş robotlarının hâlâ gerçeğe Cavalcanti ve Oehrlein şu anda mil- dönüşmemiş olması. Stroup şöyle yonlarca dolar fon topluyor. “Savaş toplArını diyor: “Gui’ye dedim ki, ‘Bize para oyunlarında dev robotlarla geçen fırlAtmA hızı verecek kadar kaçık bir yatırımcı bir çocukluğun tüm nostaljisinden bulursan, iki elim kanda da olsa faydalanıyoruz,” diyor Oehrlein. (km/saat) gelip dev robot yapmana yardım “İnsanları bu gerçeküstü dünyaya edeceğim.’” Cavalcanti ertesi tamamen dâhil etmek istiyoruz.” FOTOĞRAF Alex Gagne yıl bir melek yatırımcı buldu ve ardından yazılım şirketi Autodesk ANDREW ZALESKI onlara desteğini sundu. Stroup da çantasını topladığı gibi Boston’un CAvAlcAnti ve Oehrlein, ilk MegABot prototipi ve yolunu tuttu. bir boya topu taretiyle. Üç ay boyunca “MegaBot” Boston maker atölyesi Artisan’s Asylum’da (Zanaatkâr Tımarhane- si) şekillendi. Stroup robotun asıl yapımcısıyken Cavalcanti tasarım- cılık yapıyor ve elektrik mühendisi Matt Oehrlein ise işin programlama ve elektronik kısmını hallediyor. Birbirine kaynakla tutturulmuş çeliklerin şekillendirilmiş köpükle kaplanmasıyla oluşan ilk prototip, bir tır dorsesi üstündeki bir gövde- den ibaretti. Güncellenmiş model ise 4,5 metre yükseklikte ve palet- lerinin üstünde saatte 5 km gibi baş döndürücü bir hızla ilerleyebiliyor. Bu ikinci prototip iki insan kapasite- li. Bir pilot dev robota yön verirken silahçı da robotun kollarına monte, değiştirilebilir silahları nişanlayıp ateş ediyor. Bu silahlar arasında 1,5 kiloluk boya topu fırlatan pnömatik bir top ve daha küçük 20 boya topu- nu seri ateşleyebilen bir fırlatıcı var. Robot, tek kolu kopsa bile diğeriyle savaşa devam edebiliyor. Stroup bu Ocak ayında ABD Başkanlık Yenilikçiler programına katılmak için ayrıldı ve Cavalcan- ti’yle Oehrlein projeyi San Fran- cisco’ya taşıdılar. İkinci prototipi geçen Mayıs ayında Bay Area Maker Fuarı’nda sergilediler ve bir de otomobili yok ettiler. Eylül 2016’ya kadar robotlarının başka dev robotlarla dövüşebilir duruma 88 / POPULAR SCIENCE

E L Y A P I M I • AĞUSTOS 2015 Tarihi Yeniden Canlandırmak NÜKLEER KAHVE BEYAZLATICISI! WILLIAM GURSTELLE kullandım. Üstüne de bir kat kahve 21 ardı sıra bir vakum oluşturdu ve bu kreması koydum. Son olarak da vakumu doldurmak için daha fazla 16 Temmuz 1945 günü erken kutunun dibine açtığım bir delikten Trinity testinin hava hücum etti. Sonuçta ortaya, iç saatlerde bir grup bilim insanı, New 6 saniyelik visko fünye yerleştirdim. enerjisinin kısmı daha sıcak olan bir yanan gaz Mexico’daki Trinity adlı bölgede TNT olarak sütunu çıktı. Sıcak olan çekirdek adına “Aygıt” (Gadget) dedikleri, Emniyet gözlüğümü taktıktan eşdeğeri (ton) kısım daha soğuk olan çevresinden elektrik kablolarıyla dolu, kocaman sonra fünyeyi ateşledim ve 10 daha hızlı yükseldiğinden, alevlerin bir çelik kürenin başında toplan- metre ötedeki bir ağacın arkasında ucu aşağı doğru kıvrıldı ve böylece mıştı. Birkaç saat sonra Aygıt siper aldım. Fünye kara barutu geleneksel mantar şekli oluştu. patladı ve böylece dünyanın ilk tutuşturdu, hızla yanan toz da Ortası parlak turuncu renkte olan atom bombası testi yapılmış oldu. kahve beyazlatıcıyı ateşledi ve göğe bu bulut, huzurlu bir günde harika Patlama bir ışık çakmasına, uğul- devasa bir alev topu yükseldi. Ya- bir manzaraydı. tuya ve o gün bu gündür sınırsız nan kahve beyazlatıcısı yükselirken gücün evrensel simgesine dönüşen BILDIĞINIZ mantar biçimli bir gaz, toz ve moloz BEYKAAZHLVAETICI! bulutuna yol açtı. Ben de kendi mantar bulutumu yapmaya soyundum. Elimin altında uranyum olmadı- ğından ona en yakın şeyi, sütsüz kahve beyazlatıcıyı kullandım. Evet ya, kahvenize kattığınız o beyaz şeyle bir mantar bulutu yapılabi- liyor. Kahve beyazlatıcıları büyük oranda tutuşabilir yağdan oluşuyor. Toza dönüştürülmüş hafif formu ise oksijene kolayca erişmesini sağla- yarak patlayıcı bir yakıt meydana getiriyor. Benim mantar bulutum 1,3 litrelik bir çelik meşrubat fıçısıyla başladı. Öncelikle iki ayrı yakıt- tan (kömür tozu ve kükürt) ve de potasyum nitrat adlı oksijen taşıyıcı kimyasal maddeden oluşan kara barutla, meşrubat kutusunun içini ince bir katman halinde kapladım. Bu katmanın iki görevi var: Kahve kremasını tutuşturmak ve yanan yakıtı göğe yükseltmek. Sonra kara barutu tamamen yanıncaya kadar izole etmek için kâğıt mendil DİKKAT: Bu projeyi evde yapmaya POPULAR SCIENCE / 89 kalkışmayın. Gurstelle balistik uzmanı olduğu için, elleri kopmadan mantar bulutu yapmayı biliyor. FOTOĞRAF Ackerman + Gruber

E L Y A P I M I • AĞUSTOS 2015 400 To l b a’ n ı n makinesinin Kendin Yap patates cipsi kapasitesi (paket) Şeker ŞEKER Nasıl kepçesi ATIN yapılır? Şeker yakalama makinesiyle bir şeyler yakalamak ister Deneme yanılma FOTOĞRAF MAHMOUD TOLBA miydiniz? Mahmoud Tolba’nın izinden gidip kendi yöntemiyle makinenizi yapmadığınız sürece, kendi ağırlığınızca prototip üretmek bozuk para kaptırmanız işten bile değil. Mısır kökenli yerine Tolba teknoloji firması Integreight’te mühendis olan Tolba, şeker kepçesini kendi ürettiği Arduino kalkanı olan iSheeld’i kullanarak mühendislik yazı- eğlenceli bir şeyler tasarlamak istemiş. Bu aygıt bir lımı SolidWorks’le Arduino’ya bağlanarak ek özellikler kazandırıyor. Bu tasarlamış. durumda, Arduino akıllı telefonlarla etkileşebilir hale geliyor. Tolba iSheeld’i kullanarak, telefonuyla mekanik Bir arkadaşı- bir kepçeyi yönetebiliyor. Mart ayında Tolba, Kahire nın yardımıyla, Mini Maker Fuarı’na tamamlanmış haldeki makineyi içi makinenin gövde- patates cipsi paketleriyle dolu halde getirdi. Tahmin edi- sini alüminyum leceği gibi aygıt, özellikle de çocukların gözdesi oldu ve çubuklardan, Tolba’nın dediğine göre, “süre dolup makine durduktan suntadan ve şeffaf sonra bile” onunla oynamaya çalıştılar. Mısırlı mühendi- akrilik levhalar- sin sıradaki projesi tweet’lerle kontrol edilen bir yiyecek dan inşa etmiş. otomatı. RACHEL FOBAR Birbirine vi- Yeni Meslekler dayla tutturulmuş akrilik parçaların- KÖPEK dan oluşan pençe, YÜRÜTÜCÜ bir Arduino’yla kontrol ediliyor. Oyuncular iSheeld’in akıllı telefon arabi- rimi sayesinde Ardunio’ya komut gönderebiliyor. Protez uzmanı Martin Kaufmann, tasyona başvuruyoruz? Dört bacaklıların 06 köpük bloğunu oyarak modele son şeklini ORTHOPETS (2) kuzeninin felç geçiren schauzer cinsi ağırlık merkezi iki bacaklı hastalarınkinden veriyor. Sonra bunu plastikle vakumlayarak köpeği Walt’ın bacakları 2002’de daha farklı ama işin fizik yönü büyük Bir hayvana mühürlüyorum. Bu plastik kabuğa da son kesilme tehlikesiyle yüzleşince, daha oranda aynı. protez yapıl- aşamada bir dizi kayış, menteşe, ped ve önce hayvanlarla hiç çalışmadığı ması için ger- tırtıklı tabanlar takılıyor. halde onun için doğaçlama bir atel Nasıl bir süreç izliyorsunuz? eken ortalama yaptı. Sonuçta Walt’ın bacakları Hastalarımızı tarayacak kadar uzun süre süre (gün). Şu ana kadarki en sıra dışı hastanız kurtuldu, Kaufmann ile eşi ise hareketsiz tutamıyoruz. O yüzden de bir neydi? Denver’da dünyanın hayvanlara uzvun fiberglas kalıbını alıyor, bunu tarıyor Bir bebek orangutandı. Deforme duruşunu yönelik ilk ortotik (uzuv desteği) ve ve 3B modelini yapıyoruz. Bir makine, düzeltmek için ortotikten yararlandık. protez kliniğini açtı. Kaufmann’ın Ortho-Pets adlı firması köpeklerin yanı sıra kedilerin, atların ve hatta lamaların ayakta durmasını sağlıyor. ANDREW ROSENBLUM İnsanların tedavisinden hayvanlarınkine nasıl geçtiniz? Walter felç olduktan sonra kendime şu soruyu sordum. Neden insanlar için her türden farklı tedaviyi deniyoruz da hayvan- lar söz konusu olduğunda hemen ampü- 90 / POPULAR SCIENCE

PİYASA DEĞERİ 100 TL OLAN BENZERSİZ BİR ESER 1.000’İN ÜZERİNDE ORİJİNAL FOTOĞRAF BAŞKA YERDE BULAMAYACAĞINIZ ADIM ADIM TARİFLER BÜYÜK BOY TAMAMI RENKLİ 288 SAYFA (*) İki ayda bir yayınlanır. (*) Sınırlı sayıdadır. BEEF&FISH DERGiSi’NE 12 SAYI ABONE OLANA BEDAVA ABONELİK İÇİN BAŞVURU: 444 53 53 - www.doganburda.com

Soru & Kafanızı kurcalayan bir Cevap soru mu var? CEVAPLAYAN Daniel Engber , Tuna Emren [email protected] İLLÜSTRASYON Jason Schneider adresine yollayın editörlerimiz cevaplasın S: KONUŞMAKLA EGZERSIZ YAPMIŞ OLMUYOR MUYUZ? S: BIR ASLAN VEJETARYEN Kısa cevap BAĞIRMADIĞINIZ BURGERLE YAŞAYABILIR MI? SÜRECE pek sayılmaz Kısa cevap: Pek mümkün değil C: Konuşmak onlarca adale kullan- mayı gerektirir ve yorucu olabilir. C: Et yerine geçen şeyler genelde Öte yandan, “evcil kediler eğer tanıdık 1998’de yayımlanan bir araştırmada övgülerin değil, eleştirilerin hedefi. bir kıvam ve dokuya sahipse vejetaryen Fredonia’daki New York Eyalet Üniversitesi Sebzeler, ette bulunan tam proteinleri mamayla beslenebiliyor” diyor Pennsylva- konuşma-dil patoloğu Bridget Russell içermiyor. Ayrıca her biri farklı lezzet ve nia Üniversitesi’nden beslenme uzmanı katılımcılardan bir metni sessizce, normal dokular sunan kas, kiriş, kan ve diğer doku veteriner Kathryn Michel. Fakat bunun sesle ve bağırarak okumalarını istedi. Bir çeşitliliğine sahip değil. doğal ya da sağlıklı olmadığı konusunda yandan da onların soluma hızını, oksijen da uyarıda bulunuyor. Tümüyle bitki esaslı tüketimini ve enerji harcamasını ölçtü. Kediler için et, tercihten ibaret değil. Ke- bir beslenme, kedilerin kendileri için temel Russell’ın bulgularına göre normal bir digiller zorunlu etobur olarak evrimleşmiş besinler olan taurin ve kobalamin almasını sesle durmadan konuşmanın sessizce ve doğada, sağ kalabilmek için et yemek önlüyor. Bunlar olmayınca da kedilerde oturmaktan bir farkı yok. Fakat alçak sesle zorunda. Philadelphia Hayvanat Bahçesi’nin retinal dejenerasyon, kardiyomiyopati ve konuşmak da, yüksek sesle konuşmak da beslenme programı müdürü Barbara muhtemelen idrar yolu problemleri ortaya normal nefes alışverişinizi etkiliyor. Bundan Toddes, bir aslanı hayvanat bahçesinde bile çıkıyor. Evcil hayvanlarını vejetaryen diyete en çok da yüksek sesle okuyan erkekler vejetaryen burgerle beslemenin mümkün alıştırmaya niyetli olanlar, kedi yemlerine etkileniyor. Deneyde, bu kişilerin %20 daha olmayacağını söylüyor: “Bunun dizel moto- bu gıdaların sentetik versiyonlarını katabili- fazla oksijen kullandığı görüldü. ra benzin koymaktan farkı yok.” Aslanların yor. 2004’te yapılan bir araştırmada Michel, dişleri tahılları ve bitki selülozunu öğütmek 17 vejetaryen kedinin kan tahlilini yaptı ve Bu da diğer türlerde ölçülenle aynı. Utah değil, eti parçalamak için yapılmış. Mide- 14’ünün taurin ve kobalamin düzeyi normal Üniversitesi’nden fizyolog Franz Goller leri proteinleri ve yağları parçalamak için çıktı. Sizin anlayacağınız, kedinizi vejetar- kuşlarda yüksek sesle ötmenin ne kadar büyük oranda enzimlerden yararlanıyor yen burgerle besleyebilirsiniz ama kedinin enerjiye mal olduğunu araştırmış. Bunun ve karbonhidratları sindirmek için gereken aslan olmaması şartıyla. yorucu olduğunu düşünerek yola çıkmış. bağırsak mikroplarına sahip değiller. Çünkü bir kanarya saniyede defalarca “mini nefes” almasına yol açan şakımalarla dolu, 30 saniyelik cıvıltılarla şarkısını söylüyor. Ne var ki Goller aynı deneyleri benzer ötüş davranışlarına sahip zebra ispinozları üstünde yaptığında, kuşların metabolik hız- larının cıvıldama sırasında sadece %5-35 artış gösterdiğini görmüş. Bu da bir kuşun kanatlarını temizlemesine ya da Goller’in tahminince bir insanın yolda yürümesine denk düşüyor. Bununla birlikte basit bir iş bile tekrarlandıkça yorucu olmaya başlıyor. “Günde 3.000 defa 1 kuruş harcarsanız, so- nuç yine 3.000 kuruştur. “Öğretmen olarak, tüm gün konuştuktan sonra tükendiğimi hissediyorum” diyor Goller. 92 / POPULAR SCIENCE

SORU&CEVAP AĞUSTOS 2015 S: IŞIĞIN AĞIRLIĞINI HESAPLAYABILIR MIYIZ? Kısa cevap Hayır ama bu durum kütlesi olmadığı anlamına gelmez. C: Işığın taşıyıcı parçacıkları enerji ve kütlenin aynı şey olabileceğini fotonlar. Dolayısıyla bu soruya söylüyordu. Çünkü enerji kütle yaratır. cevap aramak için fotonlara bak- Bu durumda, ışığın kütlesini “göreli mamız gerekiyor. Fotonların durgun kütle” olarak tanımlıyoruz. Fotonlar kütlesi yok. Ama bu kadar basit değil. kütle çekiminden etkilenirler çünkü Çünkü enerjileri var. Einstein’ın ünlü hareket halindeyken yaydıkları enerjiyle teorisine göre, enerji bir cismin kütle- bir kütle oluşur. Tabii biz bu kütlenin siyle ışık hızının karesinin çarpımına ağırlığını ölçemeyiz. Ama teoride ışıkla eşit. Peki kütlesi olmayan fotonla- doldurulan bir kutu, tamamen karanlık rın nasıl enerjisi oluyor? Einstein, olan başka bir kutuya göre daha ağırdır. S: Yirmilik dişi olmayan insanlar evrimsel daha sivri ve güçlüydü. 32 dişe sahip olmak çiğneme kapasitesini açıdan daha üst bir seviyede mi? artıyordu. Ancak evrimsel süreçte geliştikçe beynimiz büyüdü, çene- C: Yirmi yaş dişi olan insanlar, dişler dişlere yer yok. Peki ihtiyacımız miz küçüldü. Çenenin küçülmesine çıkmaya başladığında aldırmak olmadığı halde neden hala çıkıyor- sebep olan mutasyon MYH16 adlı zorunda kalıyor. Çünkü 17-25 yaş lar? Zamanda 100 milyon yıl kadar gende ortaya çıktı. Kafatası yapısı arasında çıkan bu dişler genelde geriye gidecek olursak ilk insansıla- ve çene değişime uğrayınca, atala- çene içine gömülü olarak kalıp ağrı rın ağızlarında 32 adet diş olduğunu rımızın hayatına başka besinler de yapıyor. Dışarıya uzayabilse bile görürüz. Tabii çeneleri daha genişti girmeye başladı. Büyük bir beyin, diğer dişleri çarpıtıp ağzın şeklini ve yirmilik dişler bu çene yapısında balık tutma, ateş yakma gibi beceri- bozma riski taşımakta. Neden mi? önemli bir role sahipti. Atalarımız lerle sonuçlandı. Böylece tüketilen Çünkü aslında çene yapımızda bu avlanmaya başladığında henüz etleri besinler git gide daha yumuşak pişiremiyor, çiğ olarak yemek zorun- hale geldi. Zamanla yirmilik yaş Kısa cevap Hayır, sadece aldırmak için dişçiye gidip da kalıyorlardı. Dolayısıyla ağızların- dişlerine hiç ihtiyaç kalmadı. acılı bir operasyon geçirmekten kurtulmuş oluyorlar. daki dişler vahşi hayvanlarınkinden pek de farklı değildi. Belki bir aslanın Günümüzde, insanların %35’inde dişleri kadar keskin olmayabilirler yirmilik dişler tamamen ortadan ama birçoğu bugün olduğundan kaybolmuş durumda. Yine de bazılarımızın genleri hala bu dişleri üretmek için çalışmaya devam ediyor. Ama yirmilik yaş dişi çık- mayanların evrimsel açıdan daha üstte oldukları iddiası yanlış. Çünkü uzak gelecekte çene yapısının nasıl bir değişime uğrayacağı ya da bes- lenme alışkanlıklarının ne yönde değişeceği tahmin edilemez. 2007 yılında yayınlanan bir araştırmada (Jay W. Friedman), insanların üçte ikisinin yirmilik yaş dişini aldırılma- sına gerek olmadığı açıklanmıştı. Araştırmada, birçok insanın yirmilik dişlerinin çenedeki diş dizilimine uyum sağlayarak çıktığı söyleni- yordu. POPULAR SCIENCE / 93

SORU&CEVAP AĞUSTOS 2015 S: Okyanuslar hakkında çok az şey bildiğimiz doğru mu? C: Bazen uzay hakkındaki bilgileri- 50 tane Boeing 747 varmış gibi Kısa cevap: Hem evet hem hayır. mizin, okyanusların derin bölgeleri olacaktır. Biraz karışık. hakkında bildiklerimizden daha fazla olduğunu duyuyoruz. Peki bu ne Okyanuslar, gezegenimizin nere- kadar doğru? deyse yüzde 70’ini kaplıyor. Buna rağmen, şu ana dek sadece %5’lik Aslında tabii ki böyle bir genel- bölümünü araştırabildik. Bu rakam- leme yapamayız çünkü evrenin her dan yola çıkıp okyanusları tanıma- yerini kaplayan uzay dokusu hakkın- dığımızı söylemek de doğru olmaz. da hala çok az şey biliyoruz. Diğer Çünkü okyanus tabanı tamamen taraftan, okyanusların tamamını haritalandı. Tabii bunun çözünürlüğü keşfetmiş de değiliz. O kadar derine çok yüksek değil. Kabaca bir tarifle; inmek, uzayda seyahat etmekten 5 kilometreden fazla alan kaplayan bile zor. Örneğin, güneş sisteminde her değişimi takip edebiliyoruz. gezegenimizin yakın çevresindeki Haritalama işlemi radar kullanılarak yerlere birçok kez insanlı keşif görevi yapıldı. Bunun üzerinden görüntüle- gerçekleştirdik. Ay’a toplam 12 insan me yapmak istiyorsak yüksek çözü- yolladık. Fakat Büyük Okyanus’un nürlüklü sonar kullanmamız gerek. en derin noktası olan Mariana Bu noktada işler yine karışıyor. Zira Çukuru’na yapılan keşif görevlerinde en yüksek çözünürlüğe sahip sonarı bugüne dek sadece 3 kişi yollanabil- kullansak bile okyanus tabanının di. Bunlardan biri de ünlü yönetmen yüzde 0,05’ini görebiliyoruz. James Cameron’dı. Bu noktada bir insanın üstünde oluşan basınç, Özetle, okyanuslar hakkında çok yeryüzü basıncının neredeyse 1.000 az şey bildiğimiz değil ama derin katı kadar oluyor. Bir başka deyişle; kısımlarındaki oluşum ve canlılar hissedeceğiniz ağırlık, üzerinizde hakkında yeterince bilgi sahibi olma- dığımız doğru. S: POLIMER NEDIR? C: şekilde ortak bağ kurduklarında ortaya bir yapı çıkıyor. Bu yapının Kısa cevap Moleküllerin ortak bağ kurarak Kelimenin kökeni Yunanca poly ve kimyasal şeklini belirleyen şey oluşturdukları bir yapı. Bir başka deyişle; plastik. meros sözcüklerinden geliyor; anlamı monomerlerin ortak bağ sayısı. Di- 94 / POPULAR SCIENCE ise “birçok parça”. Dolayısıyla günü- yelim bir monomer sadece 2 farklı müzde kullanıldığı şekliyle basitçe ta- molekülle bağlandı, o zaman ortaya rif edecek olursak; ufak boyutlu mole- zincire benzer bir polimer çıkıyor. küllerin bir araya gelerek oluşturduğu Ama 3 farklı molekülle bağlanırsa 3 zincir. Günlük hayatımızdaki pratik boyutlu bir yapı oluşuyor. uygulamalarından ilk akla gelen örneklerse; plastik şişeler, otomobil Polimerler doğada da bulunu- lastiği ve naylon ürünler. yor. Örneğin DNA ve RNA doğal polimerlerden. İpek, yün, tırnakla- Polimerleri, monomerler oluştu- rımız ve saçlarımız da birer polimer ruyor. Monomer, kendisi gibi en az yapısı. İnsan yapımı polimerlere iki parçayla birleşebilen bir molekül. kısaca plastik diyoruz. Plastik, Bu bir araya gelme ve zincir kurma kolay şekil verilebilen, birçok farklı sürecine polimerleşme deniyor. Poli- formda kullanılabilen bir mater- merin aynı moleküllerden oluşması yal. Sentetik polimerler genelde şart değil. Bazen farklı moleküller bir petrolden üretilmekte. Tencere ve araya gelerek bu yapıyı oluşturabilir. tavalarda kullanılan teflon da bir Monomerlerin birbirine tutunması, polimer cinsi. elektron çiftlerini paylaşmalarıyla gerçekleşmekte. Monomerler bu

iPHONE VE iPAD SAHİPLERİ İÇİN EN İYİ iPHONE & iPAD UYGULAMALARI ÖZEL SAYISI ÇIKTI!

SORU&CEVAP AĞUSTOS 2015 S: BIRKAÇ DEFA GÖKTEN BALIK YAĞDIĞININ GÖRÜLDÜĞÜ DOĞRU MU? C: Hava durumu raporlarında, ne yağmış olması hiç de mantıksız bir kadar çılgınca olursa olsun, bir böl- durum değil. Kısa cevap Evet. Hatta daha garip şeyler de yağdı. geden bildirilen her türlü gariplikler çok ciddiye alınıyor. Çünkü tüm tu- Bilim insanları, buna denizde haflığına rağmen doğru olma ihtimali oluşan hortumun neden olduğu- yüksektir. Doğa ana bazen bizi şaşır- nu düşünüyor. Hortum nedeniyle tacak kadar tuhaf şeyler yağdırabili- denizden havalanan balıklar bir yor. Örneğin bir keresinde gökten ışık süre bu şekilde taşındıktan sonra topları yağdığı görülmüştü. Bilim, hava koşullarının normale dön- bunların top şeklinde şimşekler mesiyle birlikte aşağıya düşmeye olduğunu söylüyor. Yağdıkları zaman başlıyorlar. Bu garip fenomenler tıpkı bir baloncuk gibi insanların genelde Japonya ve Avustralya gözü önünde patlıyorlar. O sırada bir gibi ülkelerde yaşanmakta. Ancak elektrikli alete denk gelirlerse bu hatırlatmakta fayda var; deniz patlama biraz daha şiddetli oluyor. hortumu hipotezi şu ana dek kanıt- Şimşek toplarının nasıl oluştuğu lanabilmiş değil çünkü hiç kimse henüz bilinmiyor. Bir başka şaşırtıcı bir deniz hortumuna şahit olmadı. olay da gökten domuz yağmasıydı. Daha da garip olanı; gökten şu ana Bir bölgede oluşan hortum nede- dek birkaç türün bir arada yağdığı niyle havalanan çiftlik domuzları, da görülmedi. Örneğin, kurbağa çok uzaktaki başka bir bölgeye ardı yağmuru, örümcek yağmuru, do- ardına yağdılar. Bu örneklerden de muz ya da balık yağmuru görüldü anlaşılabileceği gibi gökten balık ama kurbağa ve balıkların bir arada yağdıkları olmadı. S: Beyaz gürültü C: Beyaz gürültü, farklı frekansların sini birden takip edemez. Bir süre nedir? üst üste eklenmesiyle oluşturuluyor birini, sonra diğerini dinlemeye ve böylece bütün frekanslarda eşit başlar, tekrar diğerine yöneliriz Kısa cevap Tüm sesleri dağılıma sahip bir ses ortaya çıkıyor. ve bu böyle devam eder. Eğer üç bastırmanızı sağlayan, çeşitli Özetle bir insanın duyabileceği tüm kişi aynı anda konuşuyor olsaydı frekanslardan oluşan bir gürültü. farklı tonları bir araya getirdiğinizi da bu durum değişmezdi. Bu sefer düşünün. Bunun sonucunda duyaca- üç kişi arasında gidip gelecektik. ğınız şey beyaz gürültü olur. Fakat 100 kişinin aynı anda konuş- tuğu bir ortamda olursak beynimiz Buna beyaz deniyor çünkü oluşu- hiçbirini seçemeyecek duruma ge- mu beyaz ışığa benziyor. Beyaz ışık, lir. İşte bu, beyaz gürültünün nasıl farklı frekanslardaki tüm renklerin işlediğine dair güzel bir örnek. bir araya gelmesiyle oluşmakta. Beyaz gürültüde, aynı anda 20 Beyaz gürültü, seslere odak- bin farklı ton duyuluyor. Tüm ses lanmayı imkansız hale getirdiği frekanslarını içerdiği için genelde için uyumaya da yardımcı oluyor. bazı sesleri maskeleyip bastırmak Aslında ortaya çıkan ses cızırtılı için kullanılmakta. Örneğin bir bir uğultuya benzemekte. Ama otel odasında yan odalardan gelen oluşma şekli, bu uğultudan sesleri duyduğunuzda odanızdaki kli- rahatsız olmadan diğer sesleri mayı çalıştırıp bu sesleri tamamen bastırmanızı sağlıyor. Örneğin, bastırabilirsiniz. Klimanın sesi çok eşiniz çok horluyorsa odada beyaz düşük seviyede olsa da diğer sesleri gürültü olması sizin rahatça uyu- bastırmayı başarıyor. manızı sağlayabilir. Aynı şekilde, bebeklerini uyutmakta zorlanan İki insanın aynı anda konuştuğunu anneler de beyaz gürültüden düşünelim. O sırada bu insanların yardım alabilirler. yanındaysak, beynimiz aynı anda iki- 96 / POPULAR SCIENCE

SORU&CEVAP AĞUSTOS 2015 S: KLIMAYI KULLANMAK DIŞARIYI ISITIYOR MU? Kısa cevap Evet ama sadece geceleri C: 1975’te Texas Monthly dergisi Houston’un “Tüm ABD’nin en sıcak yeri”ne dönüşmesini açıklamaya ğını kanıtladı ki, bu aslında çok ilginç. Tek bulabildikleri geceleri havanın 2 çalışan bir makale yayınladı. Ma- Zira klimaları en çok güneş tepemiz- F kadar ısındığıydı (gündüz sözünü kalede şöyle deniyordu: “Isı üreten deyken kullanıyoruz. etmeye değer bir artış yoktu). Fakat makinelerin başında, tam da ısıyı siz koşup klimayı duvardan sökmeye ortadan kaldırmak için tasarlanmış Bunun nedeni, atmosferin girişmeden hemen belirtelim. Sala- aygıt, hepimizin bildiği emektar klima Dünya’nın yüzeyiyle temas halindeki manca, “Klimaları kapatmak çözüm geliyor.” Bir klima, binanın içindeki gezegen sınır katmanının gündüz- değil,” diyor. İklimlendirme sistemleri sıcaklığı dışarıdaki havaya aktarır ve leri en kalın halde olması. Böylece özellikle de kavurucu yaz sıcaklarında deli gibi elektrik harcar. ürettiğimiz ekstra ısı yukarı doğru hayat kurtarabiliyor. dağılıyor. Geceleriyse, normalde 3,5-4 Yıllar boyunca iklimbilimciler km kalınlığındaki bu katman 100 Alın size bir alternatif: Aşırı ısıyı bunun etkisini ölçmeye çalıştı. metreye kadar inceliyor. Bu yüzden şehrin atık su sistemine yönlendire- 2007’de Japonya’daki Okayama Bilim de ısı, yüzeye yakın kalıyor. lim. (Suyun daha yüksek ısı kapasitesi Üniversitesi’nden Yukitaka Ohashi, var, yani havadan dört kat daha fazla klimaların Tokyo şehir merkezindeki 2014 tarihli bir makalede Fran- enerjiyi taşıyabiliyor.) Salamanca, bu sıcaklığı 2 F kadar yükseltebildiğini cisco Salamanca ile Arizona Eyalet planın doğru uygulandığı takdirde buldu. 2013’te Paris sokaklarındaki Üniversitesi’nden meslektaşları, sokaklardaki sıcaklığı düşüreceğini sıcaklıkları modelleyen bir çalışma, klimaların Phoenix’teki yüzey hava söylüyor. bu etkinin en çok geceleri ortaya çıktı- sıcaklığı üstündeki etkisini modelledi. S: En hızlı göç eden memeli hangisi? Kısa cevap Rusya açıklarındaki bir balina türü. C: En hızlı göç eden memeliyi bulmak için en uzağa erişebileni aramakta fayda var. Balinalar bu konuda başrolü oynuyor. Araştırmacılar, özellikle bir balina türünün açık ara tüm türlere fark attığını söylüyorlar. Bunlar, diğer balinalardan izole ol- muş durumda, Rusya’nın kuzeydoğu kıyıları civarında yaşamaktalar. Bu balina grubu Rusya açık- larındaki Sakhalin Adası’ndan Meksika’ya kadar göç ediyor. Grupta sadece 30 balina var. Yolculuklarıy- sa 22.500 kilometrelik bir mesafeyi kapsıyor. Tüm bu yolu 170 günde kat ediyorlar. Yani günde 215 kilo- metre yüzdükleri anlamına geliyor. POPULAR SCIENCE / 97

AĞUSTOS 2015 • N E X T Arşivden Balonlar yeni irtifaları keşfediyor 1948’in Mayıs ayında Popular Yoksa uçan daireler gizli Science’ın kapağındaki insan- balonlar mı? sız araştırma balonu stratosferi keşfetmek üzere havalanmıştı. Skyhook Projesi’nin bir parçası olarak General Mills’ten araştırma- cılar bir balona aygıtlar yükleyip havanın bileşimini ve kozmik ışınları araştırmak üzere 30.000 metreye yollamışlardı. Projenin mühendisi Otto C. Winzen o zamanlar bize, “Balonlarımızın bugün gezindiği yer, yarının insanlarının otoyolu olacak,” demişti. Şimdilerde ise şirketler Winzen’in tahminlerini gerçeğe dönüştürmek için yarışıyor. Planları belli bir rota üzerinde süzülen, sonra iniş yapan, futbol sahası büyüklü- ğündeki balonlarla turistleri 30.000 metreye (100.000 feet) taşımak. Bunu nasıl yapacaklarını sayfa 30’da okuyabilirsiniz. RACHEL FOBAR 29 BALONLA Evcil kaplumbağa Koltuk Başını sallayan Çörek TAŞINAN Jeanette Piccard biblo Skyhook Projesi’ndeki araştırma SIRA DIŞI 1934’ün Ekim 2009’da yeni bir İsveçli iki kardeş balonunun taşıyabildiği hava durumu ayında balonla televizyonun ABD’de 2012 seçim- Norveç’te, Nisan ölçme aygıtlarının ağırlığı (kg) ŞEYLER stratosfere tırma- reklamını yapmak leri sırasında Cali- 2015’te ilk defa nan ilk kadın oldu. üzere, JP Aerospa- fornia’dan ortaokul bir çöreği (üzeri 98 / POPULAR SCIENCE Yolculuğunda ona ce adlı kendin yap ve lise öğrencileri, şekerle süslüydü) eşlik edenlerden uzay programıyla başkanlık yarışının stratosfere gön- biri de Fleur de Toshiba, bir kol- adayları Barack derdiler. Ne yazık Lys adındaki evcil tuğu 29 kilometre Obama ve Mitt ki çörek dönüşte kaplumbağaydı. yukarı, stratosfere Romney’nin biblo- Vattern Gölü’nü taşıdılar. larını gökyüzüne boyladı. yolladılar.

iPHONE VE iPAD SAHİPLERİ İÇİN EN İYİ iPHONE & iPAD UYGULAMALARI ÖZEL SAYISI ÇIKTI!